Nr 54 2008 – MIÊDZYNARODOWY ROK PLANETY ZIEMIA 2008 – MIÊDZYNARODOWY ROK PLANETY ZIMA 2008 BIULETYN CENTRUMDZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGOŒL¥SKA CENA 3 z³

Nr indeksu 338168 ISSN 1425-4700 „...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest WYDAWCA: ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!” W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945) RADA PROGRAMOWA: Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego), KOLEJNA ZMIANA PRAWA OCHRONY PRZYRODY W dniu 15 listopada 2008 r. wesz³y w ¿ycie dwie nowe ustawy, wdra¿aj¹ce zapisy niektórych dyrektyw Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Wspólnot Europejskich, które w sposób istotny zmieniaj¹ przepisy prawne w zakresie ochrony przyrody w Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek, Polsce. Ustaw¹ z dnia 3 paŸdziernika 2008 r. o udostêpnianiu informacji o œrodowisku i jego ochronie, Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad udziale spo³eczeñstwa w ochronie œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko (Dz. U. Nr 199, KOLEGIUM REDAKCYJNE: poz. 1227) zosta³ powo³any nowy centralny organ administracji rz¹dowej – Generalna Dyrekcja Ochrony Œrodowiska – do realizacji niektórych zadañ okreœlonych t¹ ustaw¹. Do zadañ tego organu nale¿y: Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), 1) wspó³udzia³ w realizacji polityki ochrony œrodowiska w zakresie ochrony przyrody i kontroli procesu Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), inwestycyjnego; 2) zapobieganie szkodom w œrodowisku i ich naprawa; 3) gromadzenie danych i sporz¹dzanie Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa informacji o sieci Natura 2000 i innych obszarach chronionych oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko; OPRACOWANIE GRAFICZNE: 4) wspó³praca z w³aœciwymi organami ochrony œrodowiska innych pañstw i organizacjami miêdzynarodowy- Joanna Chwo³a mi oraz Komisj¹ Europejsk¹; 5) wspó³praca z G³ównym Konserwatorem Przyrody i Pañstwow¹ Rad¹ Ochrony Przyrody; 6) wspó³praca z organami jednostek samorz¹du terytorialnego w sprawach ocen od- ADRES REDAKCJI: dzia³ywania na œrodowisko i ochrony przyrody; 7) udzia³ w strategicznych ocenach oddzia³ywania na Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska œrodowisko; 8) udzia³ w postêpowaniach w sprawie transgranicznego oddzia³ywania na œrodowisko; 9) wy- ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice konywanie zadañ zwi¹zanych z sieci¹ Natura 2000; 10) wykonywanie zadañ zwi¹zanych z systemem eko- tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93 zarz¹dzania i audytu (EMAS); 11) wspó³praca z organizacjami ekologicznymi. Ustawa powo³uje tak¿e regio- e-mail: [email protected]; http: //www.cdpgs.katowice.pl nalne dyrekcje ochrony œrodowiska, których zadania to m.in.: 1) przeprowadzanie ocen oddzia³ywania przed- siêwziêæ na œrodowisko lub udzia³ w tych ocenach; 2) tworzenie i likwidacja form ochrony przyrody; 3) REALIZACJA POLIGRAFICZNA: ochrona i zarz¹dzanie obszarami Natura 2000 i innymi formami ochrony przyrody; 4) wydawanie decyzji VERSO, Katowice z zakresu ochrony przyrody; 5) wspó³praca z organami jednostek samorz¹du terytorialnego w sprawach ocen AUTOR ZNAKU GRAFICZNEGO WYDAWCY: oddzia³ywania na œrodowisko i ochrony przyrody. Katarzyna Czerner-Wieczorek Druga z ustaw, z dnia 3 paŸdziernika 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 201, poz. 1237), uszczegó³awia niektóre zapisy dotycz¹ce kompetencji nowych organów Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane administracji rz¹dowej. Przejê³y one zadania dotycz¹ce obszarów Natura 2000 i rezerwatów przyrody, czêœæ Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia spraw dotycz¹cych ochrony gatunkowej oraz uzyska³y prawo uzgadniania projektów studiów uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych i wojewódzkich planów zagospodarowania 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony przestrzennego w zakresie dotycz¹cym parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i rezerwa- oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska. tów przyrody. Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ Ju¿ po raz czwarty od roku 1991 dokonuje siê w Polsce zmiana prawa ochrony przyrody, wprowadzono te¿ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dze- kilkaset poprawek. Efektem tego jest rozproszenie regulacji prawnych w wielu aktach prawnych oraz czêœciowe niem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r. dzielenie zadañ i kompetencji pomiêdzy ró¿ne organy administracji. Dokona³a siê równie¿ swoista „degradac- ja prawna” rezerwatów przyrody, których tworzenie i likwidacja lub przeznaczanie na inwestycje liniowe WARUNKI PRENUMERATY „celu publicznego” odbywa siê ju¿ na podstawie prawa miejscowego. A przecie¿ rezerwaty przyrody, obok Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku. parków narodowych, s¹ najskuteczniejsz¹ form¹ ochrony przyrody o wartoœciach zazwyczaj ponadlokalnych. Wzorem naszych s¹siadów Czechów i S³owaków nale¿a³oby wprowadziæ kategoriê rezerwatów „pañstwowych” Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- (narodowych) dla ochrony ró¿norodnoœci biologicznej na poziomie krajowym. Konieczne jest ustanowienie muj¹ Poczta Polska i Kolporter. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kio- nowego prawa ochrony przyrody, które oprócz uwzglêdnienia zapisów dyrektyw œrodowiskowych Unii Euro- skach Ruchu. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ pejskiej, uwzglêdni³oby ca³y dorobek i ponad 120-letnie tradycje ochrony polskiej przyrody. nastêpuj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORPAN w Katowicach, Muzeum Jerzy B. Parusel Œl¹skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górnictwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA ◆ NATURE OF UPPER SILESIA ◆ NATUR DES OBERSCHLESIEN oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu. Biuletyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przy- Nr 54/2008 ◆ ◆ rody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest ZIMA WINTER WINTER otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI Gesetz ueber Vorbeugung von Umweltschaeden S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000. und ueber ihre Wiedergutmachung Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak- ¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 3 z³. 6 Œl¹ska autostrada A1 a p³azy WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW A1 Silesian motorway and amphibians Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym Schlesische Autobahn A1 und die Amphiebien do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów 8 Wydry w województwie œl¹skim przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿- Otters in Silesian voivodeship norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, struk- Otter in der Woiwodschaft Schlesien turze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczy- cielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty 11 Zimowe stwierdzenia karlika wiêkszego oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjê- w województwie œl¹skim cia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny roz- The winter observations of Pipistrellus nathusii in Silesian voivodeship miar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ Skrzyczne Fot. J. Moczulski Winterbeobachtung des Pipistrellus nathusii i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania in der Woiwodschaft Schlesien niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli W NUMERZE ◆ CONTENTS ◆ INHALT autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie 12 P³ywacz zachodni – gatunek rzadki czy zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach 3 Nerecznica poœrednia – nowy gatunek czêsty na Górnym Œl¹sku? autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹ paproci w województwie œl¹skim Utricularia neglecta – rare or frequent species at autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹ Dryopteris remota – a new fern species in Silesia Upper Silesia voivodeship Utricularia neglecta – eine seltene oder eine haufige autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów Dryopteris remota – neue Farnart in der Woiwodschaft Art in Oberschlesien i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za Schlesien pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastê- 14 Matthias Brinkmann puj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku 4 Szwedzkie pami¹tki w Kamieñcu nad i zakres zainteresowañ. Dram¹ 16 Zespó³ drobnej formy grzybieni Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie. Swedish souvenirs in Kamieniec on Drama bia³ych – nowe zbiorowisko roœlinne Schwedische Andenken in Kamieniec an der Drama w Polsce Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów Association of the little form of Nymphaea alba – a new i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy. 5 Ustawa o zapobieganiu szkodom plant community in Poland w œrodowisku oraz ich naprawie Komplex kleiner Form Nymphaea alba – neue NAK£AD: 2000 egzemplarzy Act of damage prevention in environment and their Pflanzengemeinschaft in Polen reparation Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ROŒLIN

NERECZNICA POŒREDNIA – NOWY GATUNEK PAPROCI W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Dariusz Tla³ka (Kêty)

erecznica poœrednia jest paproci¹ nale- N ¿¹c¹ do rodziny nerecznicowatych. Ro- dzaj nerecznica we florze Polski jest reprezen- towany przez 8 gatunków. Paproæ ta jest utr- walonym mieszañcem nerecznic – mocnej i gór- skiej. Ma ciemnosinozielone, podwójnie, ni¿ej potrójnie pierzaste, dochodz¹ce do 120 cm d³ugoœci liœcie. Blaszka liœciowa nieznacznie zwê¿a siê ku do³owi. Odcinki liœcia s¹ z¹bko- wane i zakoñczone króciutkim ogonkiem. Od- cinki pierwszego rzêdu u nasady maj¹ ciemn¹ obwódkê. Odcinki drugiego rzêdu s¹ zaokr¹- glone, z z¹bkami i krótkim ogonkiem oraz charakterystycznie skoœnie ustawionymi naj- ni¿szymi liœæmi. Ogonek liœciowy pokryty jest dwubarwnymi ³uskami, od spodu z ciemn¹ smug¹ siêgaj¹c¹ w g³¹b blaszki. Nerecznica poœrednia wystêpuje w Polsce na obszarach podgórskich, w lasach mie- szanych z udzia³em buka, jod³y i œwierka. Rozmieszczenie tego gatunku jest w naszym kraju s³abo poznane. Dotychczas by³ on poda- wany z nastêpuj¹cych stanowisk: z okolic Buczyna w dolinie Targaniczanki – siedlisko nerecznicy poœredniej Przemyœla (historyczne) i Krakowa (history- czne) oraz z Gór Kamiennych (4 stanowiska • Beskid Ma³y, pod Potrójn¹ – miêdzy £a- jod³owo-œwierkowym, 2008, Rajcza, gmina historyczne) i Gór Kaczawskich (2 stanowiska man¹ Ska³¹ a Leskowcem, stok E, 630-640 m Rajcza, województwo œl¹skie. wspó³czesne). n.p.m., 2 osobniki w buczynie, 2007, Targo- • Beskid Œl¹ski, dolina Jasionki, NW stok W latach 2007-2008 odnaleziono 7 nowych szów, gmina Stryszawa, województwo ma³opol- B³atnej, 600 m n.p.m., 1 osobnik w buczynie, stanowisk tego gatunku w Beskidzie Zachod- skie. 2008, Brenna, gmina Brenna, województwo nim. Ich opis zamieszczono poni¿ej. • Beskid Ma³y, pod Leskowcem, stok SW, œl¹skie. • Beskid Ma³y, dolina Wielkiej Puszczy, S 700-730 m n.p.m., 26 osobników w buczynie, Nerecznica poœrednia w tej czêœci Beski- i SW stok Wielkiej Bukowej oraz N stok Be- 2007, Targoszów, gmina Stryszawa, wojewódz- dów Zachodnich, choæ wystêpuje tutaj w nie- skidu, 540-590 m n.p.m., 19 osobników w bu- two ma³opolskie. wielkiej liczbie osobników, nie wydaje siê byæ czynie, 2007, Por¹bka-Wielka Puszcza, gmina • Beskid Ma³y, pod £aman¹ Ska³¹, stok SE zagro¿ona ze wzglêdu na wspó³wystêpowanie Por¹bka, województwo œl¹skie. powy¿ej Jaskini Komonieckiego, 720-730 m z innymi gatunkami nerecznic oraz po³o¿enie • Beskid Ma³y, dolina Targaniczanki, N stok n.p.m., 15 osobników w m³odniku jod³owo- stanowisk z dala od zabudowañ. Zagro¿eniem Kiczory i W stok Potrójnej, 530-560 m n.p.m., œwierkowym, 2008 ,Las, gmina Œlemieñ, woje- dla tego gatunku, a zw³aszcza dla stanowisk 35 osobników w buczynie, 2007, Targanice- wództwo œl¹skie. z nielicznymi osobnikami, mo¿e byæ przypad- Nowa Wieœ, gmina Andrychów, województwo • Beskid ¯ywiecki, pod Such¹ Gór¹, stok kowe zniszczenie populacji w czasie wyrêbu ma³opolskie. SW, 600-620 m n.p.m., 3 osobniki w borze i zrywki drewna.

Okaz zielnikowy nerecznicy poœredniej Nerecznica poœrednia w ³anie buczyny Rozmieszczenie nerecznicy poœredniej w Polsce

3-4 5-8

2 9-10 1 15 14 11-13

1 – okolice Przemyœla; 2 – Kraków-Bronowice; Góry Kaczawskie: 3 – Turzec, 4 – Ciechanówka; Gór y K amienne: 5 – Sto¿ek Wielki, 6 – okolice Soko³owska, 7 – Góra Kostrzyna, 8 – Góra Bukowiec; Beskid Ma³y: 9 – dolina Wielkiej Puszczy, 10 – do- lina Targowiczanki, 11 – Potrójna, miêdzy Potrójn¹ Ska³¹ a Les- kowcem, 12 – Leskowiec, 13 – £amana Ska³a; Beskid ¯ywiec- ki: 14 – Sucha Góra; Beskid Œl¹ski: 15 – dolina Jasionki Zdjêcia Autora

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 3 PRZTRODA NIEO¯YWIONA

SZWEDZKIE PAMI¥TKI W KAMIEÑCU NAD DRAM¥ Dawid Kampa (Tarnowskie Góry)

amieniec to ma³a malowni- ich na danym obszarze mo¿na K cza wieœ po³o¿ona na ob- dok³adnie przeœledziæ ich wêd- szarze zlewni Dramy w gminie rówkê. Zbros³awice (powiat tarnogór- Drugi g³az narzutowy znajdu- ski), oko³o 6 km od Pyskowic. je siê oko³o 80 metrów na za- Powierzchnia wsi wynosi 8,3 chód od pierwszego. Jest on nie- km2, a liczba mieszkañców prze- co mniejszy od omówionego kracza niewiele ponad 800 osób. wy¿ej okazu. Ma 1,1 m d³ugoœci, Kamieniec le¿y ponad 1100 kilo- 0,8 m szerokoœci i 0,65 m wy- metrów na po³udnie od Szwecji, sokoœci. Jest to ska³a o strukturze jakie zatem pami¹tki znajduj¹ siê fanerokrystalicznej, równoziarni- na jego terytorium? Czy¿by po- stej, drobnoziarnistej, miejscami zosta³oœci po najeŸdzie szwedz- œrednioziarnistej. Cech¹ charak- kim z 1655 roku? terystyczn¹ tej ska³y jest wybitna Historia szwedzkich pami¹- równoziarnistoœæ. Buduj¹ j¹ g³ó- tek w Kamieñcu siêga wielu ty- wnie ziarna kwarcu, skalenia po- siêcy lat wstecz przed potopem tasowego i plagioklazu. Podrzêd- szwedzkim, a¿ do epoki zwanej nie wystêpuje biotyt i muskowit.

plejstocenem. W tym czasie, Odkrywka ska³ triasowych niedaleko OSP Kamieniec Tekstura ska³y jest masywna podczas maksymalnego zasiêgu i bez³adna. Z opisu makrosko- zlodowacenia œrodkowopolskiego (Riss), nie- ziarnistej-porfirowatej. Zbudowana z blado- powego wynika, ¿e jest to granit sztokholmski sione przez lodowiec osady z Pó³wyspu Skan- czerwonawego mikroklinu, nielicznego, jasno- ró¿owy, którego obszar wystêpowania to Upp- dynawskiego zakry³y pierwotn¹ budowê mezo- szarego, czasem z zielonkawym odcieniem pla- land w Szwecji. zoiczn¹ tego obszaru. Podczas interglacja³u gioklazu i ziaren kwarcu. Miejscami pojawiaj¹ siê Opisane g³azy narzutowe s¹ zatem œwia- wielkiego, gdy nastêpowa³o topnienie lodowca nieregularne, czarne skupienia biotytu i mine- dectwem wêdrówki lodowca z Pó³wyspu Skan- i formowanie rzeŸby Polski, l¹dolód pozostawi³ ra³ów rudnych. Ziarna plagioklazu o wymiarach dynawskiego na terytorium Polski. Dziêki zlo- w Kamieñcu pami¹tki w postaci g³azów narzu- 7-10 mm s¹ rozrzucone równomiernie w ca³ej dowaceniu œrodkowopolskiemu (Riss) mo¿emy towych, które pochodz¹ z terytorium obecnej masie ska³y, niekiedy tworz¹ otoczki wokó³ kry- podziwiaæ jego pami¹tki tak¿e w Kamieñcu. Szwecji. szta³ów mikroklinu, co nadaje skale wygl¹d zbli- Wspomniane eratyki s¹ bardzo cenne z przyrod- Jak dot¹d znaleziono kilkanaœcie ró¿nej ¿ony do granitu rapakiwi. Skalenie potasowe two- niczego i dydaktycznego punku widzenia. Autor wielkoœci g³azów narzutowych. Wszystkie zlo- rz¹ doœæ du¿e (oko³o 1 cm), ¿ó³tobr¹zowe do proponuje objêcie ich ochron¹ w formie pomni- kalizowane s¹ dooko³a pola uprawnego w oko- czerwonawych, tabliczkowe ziarna o nieregular- ka przyrody nieo¿ywionej. licy budynku Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej w Ka- nych granicach, które s¹ wynikiem procesów Du¿ym atutem g³azów narzutowych w Ka- mieñcu. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ jednak korozyjnych. Kwarc wystêpuj¹cy w skale ma od- mieñcu jest ich usytuowanie blisko drogi dwa najwiêksze eratyki. Ró¿ni¹ siê one zdecy- cieñ od jasnoszarego do bia³awego, niekiedy jest (mo¿na je zobaczyæ jad¹c samochodem) i w dowanie sk³adem petrograficznym i wielkoœci¹ ciemnobrunatnoszary, przezroczysty, w postaci ³adnym otoczeniu (za nimi nie ma zabudowañ, minera³ów, co oznacza, ¿e przypuszczalnie po- okr¹g³ych ziaren o œrednicy 1-3 mm, otacza- tylko pola uprawne). Odpowiednio wyeks- chodz¹ z ró¿nych rejonów Pó³wyspu Skandy- j¹cych kryszta³y skalenia potasowego. Tekstura ponowane, opisane tablicami informacyjnymi, nawskiego. ska³y jest masywna, miejscami gnejsowata. Jest by³yby cenn¹ atrakcj¹ turystyczn¹ tej okolicy, Pierwszy g³az narzutowy ma 1,3 m d³ugoœci, to granit ragunda, którego obszar macierzysty to zw³aszcza ¿e miejsca wystêpowania eratyków 1 m szerokoœci i 0,75 m wysokoœci. Jest to ska³a pó³nocna Szwecja. Nale¿y on do granitów wska- posiadaj¹ liczne inne walory przyrodnicze. o strukturze fanerokrystalicznej, nierówno- Ÿnikowych, co oznacza, ¿e przez wystêpowanie W okolicy OSP Kamieniec znajduje siê tak¿e

Granit ragunda Granit ragunda – zbli¿enie Granit sztokholmski

4 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska OCHRONA PRZYRODA

USTAWA O ZAPOBIEGANIU SZKODOM W ŒRODOWISKU I ICH NAPRAWIE – NOWE NARZÊDZIE DZIA£AÑ PRAWNYCH ORGANIZACJI POZARZ¥DOWYCH NA RZECZ PRZYRODY I ŒRODOWISKA

Anna Mendel (Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków)

d stycznia do paŸdziernika 2008 roku zwierz¹t, albo gdy znikn¹ okreœlone gatunki (np. organizacje spo³eczne zajmuj¹ce siê O Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekolo- roœlin. Ustawa dyscyplinuje i wprowadza jasne ochron¹ œrodowiska) koniecznoœci podjêcia gicznych w partnerstwie z Centrum Dziedzic- regulacje w przypadku zanieczyszczenia œro- przez sprawcê zagro¿enia lub szkody dzia³añ twa Przyrody Górnego Œl¹ska realizowa³a dowiska. Firmy, które korzystaj¹ ze œrodowi- zapobiegawczych lub naprawczych, a tak¿e przedsiêwziêcie maj¹ce na celu wzmocnienie ska, bêd¹ musia³y naprawiaæ szkody, je¿eli wprowadzenie procedury rozpatrzenia zg³o- ochrony przyrody i œrodowiska (zarówno zanieczyszcz¹ wodê lub powierzchniê ziemi, szenia i podjêcia dzia³añ egzekucyjnych wzglê- w skali ogólnopolskiej, jak w konkretnych albo zniszcz¹ siedlisko przyrodnicze podlegaj¹- dem sprawcy. W wyniku zg³oszenia organy wybranych zagro¿onych miejscach) poprzez ce ochronie. Ponadto przedsiêbiorcy bêd¹ mu- administracji, uznaj¹c je za zasadne, wszczy- upowszechnienie wiedzy nt. ustawy o zapobie- sieli podejmowaæ dzia³ania zapobiegawcze, aby naj¹ postêpowanie sprawdzaj¹ce stan fakty- ganiu szkodom w œrodowisku i ich naprawie, zminimalizowaæ ryzyko wyst¹pienia zagro¿enia. czny. Nowe przepisy dotycz¹ jednak tylko a tak¿e jej praktyczne wykorzystanie i wdro- Zgodnie z now¹ ustaw¹ podmioty gospo- szkód powsta³ych po 30 kwietnia 2007 r. ¿enie. darcze, które korzystaj¹ ze œrodowiska lub Wszystkie szkody, które powsta³y wczeœniej, Od 30 kwietnia 2007 r. obowi¹zuj¹ prze- musz¹ posiadaæ pozwolenie zintegrowane, np. bêd¹ naprawiane na dotychczasowych zasa- pisy ustawy o zapobieganiu szkodom w œro- firmy energetyczne, hutnicze, chemiczne, dach. Dlatego te¿ wa¿ne bêdzie okreœlenie dowisku i ich naprawie ((Dz. U. Nr 75, poz. „stanu zerowego” i monitorowania zachodz¹- 493) stanowi¹cej transpozycjê dyrektywy cych zmian, aby po okreœlonym okresie czasu 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego wykazaæ zaistnienie szkody. i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie W tym celu w wybranych sprawach – stu- odpowiedzialnoœci za œrodowisko w odniesie- diach przypadku – opracowane zosta³y eksper- niu do zapobiegania i zaradzania szkodom tyzy przyrodnicze. Czêœæ z nich dotyczy³a te- wyrz¹dzonym œrodowisku naturalnemu renów, na których aktualnie realizowane s¹ (Dz.Urz. WE L 143/56 z 30.04.2004). Prze- inwestycje, czêœæ zaœ stanowi³a ekspertyzy tzw. pisy te wprowadzaj¹ bardziej rygorystyczne, wyprzedzaj¹ce, czyli takie, które w przysz³o- w myœl zasady „zanieczyszczaj¹cy p³aci”, œci, jeœli dojdzie do zniszczenia przyrody, umo- zasady odpowiedzialnoœci sprawców szkód ¿liwi¹ zastosowanie ustawy i doprowadzenie ekologicznych i stwarzaj¹ nowe mo¿liwoœci do naprawy powsta³ych szkód. dzia³ania dla organizacji ekologicznych. Usta- maj¹ obowi¹zek przeciwdzia³ania szkodom. W przypadkach, w których w trakcie badañ wa obejmuje swoim dzia³aniem zagro¿enia Je¿eli dojdzie do bezpoœredniego zagro¿enia terenowych stwierdzono znaczny negatywny szkod¹ w œrodowisku i (ju¿ zaistnia³e) szkody w œrodowisku, to wówczas przedsiêbiorca wp³yw inwestycji na gatunki lub siedliska chro- w œrodowisku: musi natychmiast podj¹æ dzia³ania zapobie- nione, ekspertyzy pos³u¿y³y jako „dowód” przy • spowodowane przez dzia³alnoœæ podmiotów gawcze, które wyeliminuj¹ zagro¿enie. Mog¹ zg³oszeniu do wojewody zawiadomienia o wys- korzystaj¹cych ze œrodowiska stwarzaj¹c¹ one np. polegaæ na ograniczeniu emisji lub t¹pieniu szkody lub bezpoœrednim zagro¿eniu ryzyko szkody w œrodowisku (definicja takiej przeniesieniu produkcji w inne miejsce. Ka¿dy wyst¹pieniem szkody w œrodowisku. Poni¿ej dzia³alnoœci znajduje siê w ustawie), podmiot sam powinien dokonaæ oceny, czy opisano dwa przyk³ady. • spowodowane przez inn¹ dzia³alnoœæ ni¿ w/w w wyniku jego dzia³alnoœci istnieje zagro¿enie 1. Budowa autostrady A1 na odcinku podmiotu korzystaj¹cego ze œrodowiska, dla œrodowiska. Soœnica – Gorzyczki je¿eli dotycz¹ gatunków chronionych lub Ustawa przewiduje tak¿e, ¿e ka¿dy kto (przyk³ad postêpowania dotycz¹cy inwestycji chronionych siedlisk przyrodniczych oraz zauwa¿y, i¿ w wyniku dzia³alnoœci firmy ist- w trakcie realizacji) wyst¹pi³y z winy podmiotu korzystaj¹cego ze nieje realne zagro¿enie, mo¿e poinformowaæ Fundacja wnios³a do wojewody œl¹skiego œrodowiska. o tym organ ochrony œrodowiska. Ten z kolei o natychmiastowe wszczêcie postêpowania Od 30 kwietnia 2007 r. przedsiêbiorcy od- zwraca siê do firmy o podjêcie dzia³añ zapo- w sprawie wydania decyzji nak³adaj¹cej na powiadaj¹ wiêc nie tylko za katastrofy ekologi- biegawczych. inwestora oraz wykonawcê obowi¹zki prze- czne, ale np. gdy w wyniku ich dzia³alnoœci Ustawa zapewnia mo¿liwoœæ zg³oszenia do prowadzenia dzia³añ naprawczych i zapobie- zmniejszy siê powierzchnia chronionych sie- organu ochrony œrodowiska przez osoby gawczych (w przypadku realizacji kolejnych dlisk lub populacja podlegaj¹cych ochronie poszkodowane lub inne zainteresowane strony odcinków) w zwi¹zku z wyst¹pieniem szkody s. 10.

dawne wyrobisko po eksploatacji surowców wapienie te pozbawione s¹ jakichkolwiek w Zbros³awicach, korzystne dla tego obszaru budowlanych, w którym ods³aniaj¹ siê ska³y szcz¹tków organizmów. Wspomniana odkrywka by³oby utworzenie œcie¿ki przyrodniczej. Zanim triasowe buduj¹ce tê okolicê, tj. warstwy tere- by³a ju¿ opisana w literaturze przez K. Probierza to jednak nast¹pi niew¹tpliwie wa¿ne jest bratulowe (niedaleko wystêpuj¹ tak¿e warstwy i M. Lewandowsk¹ (1996). Autorzy propono- zwrócenie wiêkszej uwagi geografów i biologów z Wilkowic, warstwy karchowickie oraz gora- wali uznaæ to miejsce jako stanowisko doku- na okolice Kamieñca, gdy¿ na jego terytorium zdeckie). W profilu tej odkrywki brak utworów mentacyjne wymienionych wy¿ej warstw. mo¿e znajdowaæ siê jeszcze wiele cennych jury i kredy, które prawdopodobnie zosta³y zde- Okolice Kamieñca to bardzo interesuj¹cy osobliwoœci przyrodniczych. nudowane przed nasuniêciem l¹dolodu. Nieste- i godny rozpropagowania obszar. Bior¹c pod Przy opisie i oznaczeniu g³azów narzutowych ty z powodu znacznego zwietrzenia powierzchni uwagê opisane wy¿ej g³azy narzutowe i odkry- nieoceniona okaza³a siê pomoc Pani dr Jolanty odkrywki niemo¿liwe jest makroskopowe stwier- wkê ska³ triasowych, a tak¿e wystêpuj¹cy Burdy z Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu dzenie skamienia³oœci wystêpuj¹cych w po- w Kamieñcu odcinek rzeki Dramy o charakterze Œl¹skiego w Sosnowcu, której w tym miejscu szczególnych warstwach, co nie oznacza, ¿e prze³omu czy piêknie meandruj¹c¹ Dramê chcia³bym z³o¿yæ serdeczne podziêkowania.

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 5 PRZYRODA I TECHNIKA

ŒL¥SKA AUTOSTRADA A1 A P£AZY Marek So³tysiak (Chorzów), Jolanta KaŸmierczak (Knurów)

ozwój cywilizacyjny i zwi¹zana z nim cznych, zdjêæ lotniczych, wybranej literatury R wzrastaj¹ca dostêpnoœæ i liczba samo- oraz na obserwacjach terenowych. Podjêcie chodów wymusza koniecznoœæ modernizacji tematu wynika³o z udokumentowanego, ma- dróg istniej¹cych oraz budowy nowych. Stan- sowego niszczenia p³azów na placu budowy dard i liczba dróg w Polsce s¹ nieporównywal- obwodnicy GrodŸca Œl¹skiego (PGS nr 49 oraz

nie gorsze ze stanem infrastruktury drogowej Ilustracje M. So³tysiak www.plazys1.cba.pl). Za³o¿ono, i¿ niszczenie rozwiniêtych krajów zachodnich. St¹d te¿ p³azów w GrodŸcu Œl¹skim by³o wydarzeniem koniecznoœæ modernizacji i rozbudowy sieci incydentalnym, zaœ publiczny inwestor (Gene- drogowej w Polsce jest bezdyskusyjna i popie- Wêze³ Knurów (w budowie) odetnie p³azom dostêp do zbiornika ralna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad) rana przez zdecydowan¹ wiêkszoœæ spo³eczeñ- oraz wojewódzki konserwator przyrody stwa. ¯ywio³owy rozwój inwestycji drogo- do³o¿yli wszelkich starañ, by do podobnych wych wspiera finansowo Wspólnota Europejs- sytuacji wiêcej ju¿ nie dochodzi³o. ka. By pokazaæ przyk³adowy wp³yw autostrady Jedn¹ z kluczowych inwestycji drogowych na p³azy, autorzy skoncentrowali siê na najbar- dla województwa œl¹skiego jest budowa dziej zaawansowanym odcinku Soœnica – Be³k. autostrady A1. Od granicy pañstwa w Gorzy- Jego d³ugoœæ wynosi 15,4 km. Koszt realizacji czkach przebiegaæ bêdzie m.in przez Kros- tego przedsiêwziêcia wynosi 233,5 mln EUR; toszowice, Skrzyszów, Po³omie, Œwierklany, 83% tej kwoty pokrywa Fundusz Spójnoœci, Rowieñ, Be³k, Czerwionkê-Leszczyny, Knu- 17% pochodzi ze Ÿróde³ krajowych. rów, Gliwice-Soœnicê, Bytom, Piekary, Py- Badania wykonane w 2008 r. wykaza³y, i¿ rzowice, WoŸniki, Blachowniê, Czêstochowê w bezpoœrednim s¹siedztwie (do 100 m) lub Mimo ¿e przy stawie Papierok p³azy wystêpuj¹ masowo, OOS i dalej do doliny Warty. W rejonie Gliwic- nie przewidzia³a przepustów dla tych zwierz¹t na trasie autostrady znalaz³y siê: -Soœnicy bêdzie krzy¿owaæ siê z autostrad¹ 1. staw Moczury z s¹siednimi mniejszymi zbio- A4. Aktualnie w budowie znajduje siê odcinek rnikami (km ~523+250 – 523+800), od Gorzyczek do Soœnicy. Jest on podzielony 2. zbiorniki w rejonie szybu Anio³ki KWK na 3 odcinki kontraktowe: Soœnica – Be³k, Knurów (km ~524+600), Be³k – Œwierklany, Œwierklany – Gorzyczki. 3. zbiornik przy sk³adowisku odpadów gór- Wiosn¹ planowane jest przyst¹pienie do prac niczych (km ~525+400 – 525+500), budowlanych na odcinku Soœnica – Pyrzowice. 4. zbiornik zapadliskowy w rej. ul. Grabowej Aktualnie trwaj¹ uzgodnienia do wydania (km 528+900) w Czerwionce-Leszczynach decyzji o œrodowiskowych uwarunkowaniach 5. podmok³oœci œródleœne w Czerwionce-Lesz- dla odcinka Pyrzowice – granica pó³nocna wo- czynach (km ~532), jewództwa œl¹skiego. 6. stawy w Be³ku po pó³nocnej stronie drogi nr Obiekty liniowe, jakimi s¹ m.in. drogi, 925 (km 534+250), maj¹ swoje wymagania projektowe, wynikaj¹- 7. stawy w Be³ku przy potoku spod Stanowic K³okocin – pas drogowy bêdzie bezpoœrednio graniczy³ z miej- ce z za³o¿onych parametrów. St¹d te¿ najistot- scem rozrodu p³azów, zniszczono te¿ czêœæ podmok³ej doliny (km 534+400 – 534+650) – po po³udnio- niejszym i czasoch³onnym etapem przygo- wej stronie drogi nr 925. towania inwestycji jest wskazanie jej lokalizacji. ników: spo³ecznych, technicznych, a tak¿e Obserwacje terenowe mia³y na celu inwen- Na tym etapie uwzglêdniany jest szereg czyn- przyrodniczych. Przy rozci¹g³oœci projektowa- taryzacjê miejsc wystêpowania p³azów. Uwzg- nej drogi nie jest mo¿liwe wskazanie lokalizacji, lêdniaj¹c zasadê prewencji, okreœlenie sk³adu

Autostrada A1 na odcinku Soœnica – Be³k która nie bêdzie powodowaæ konfliktów – gatunkowego p³azów zwi¹zanych z poszczegól- wa¿ne jest by by³y one jak najmniejsze, by mi- nymi zbiornikami sta³o siê kwesti¹ drugorzêdn¹ nimalizowaæ oddzia³ywania oraz by stosowaæ – uznano, i¿ samo stwierdzenie obecnoœci tych kompensacje. Jednym z istotniejszych doku- zwierz¹t jest wystarczaj¹c¹ przes³ank¹, by pod- mentów maj¹cych pomóc inwestorowi prze- czas przygotowania inwestycji, jej realizacji, jak prowadziæ inwestycjê a organowi administra- te¿ w fazie eksploatacji autostrady stosowaæ cyjnemu podj¹æ decyzjê, jest raport ocena od- metody ochrony w³aœciwe dla tej gromady dzia³ywania na œrodowisko (OOS). Powinien zwierz¹t. on swoim zakresem obejmowaæ m.in. oddzia- We wszystkich wymienionych wy¿ej miejs- ³ywania inwestycji na poszczególne komponen- cach potwierdzono obecnoœæ p³azów. Domino- ty œrodowiska, w tym tak¿e na faunê oraz wska- wa³y ¿aby zielone oraz ropuchy zielone. Ponad- zywaæ sposoby minimalizacji negatywnych od- to stwierdzano ropuchy szare, ¿aby trawne, dzia³ywañ. By je jednak okreœliæ, konieczna jest traszki zwyczajne, rzekotki. znajomoœæ stanu œrodowiska, poparta przyrod- W wymienionych miejscach stwierdzono niczymi badaniami terenowymi. wyraŸny konflikt inwestycji z batrachofaun¹ Celem artyku³u jest ukazanie problematyki oraz brak wystarczaj¹cych œrodków jej ochrony, wp³ywów œl¹skiego odcinka autostrady A1 na mimo i¿ te s¹ doskonale znane herpetologom. p³azy. Jest on rezultatem badañ przeprowa- Przyk³adowo w Knurowie p³azy by³y masowo dzonych od marca do czerwca 2008 r. w ra- rozje¿d¿ane przez maszyny budowlane. Odno- mach projektu Fundacji Wspierania Inicjatyw towano równie¿ przypadki zasypywania uwiê- Ekologicznych z Krakowa (www.szkody.eco.pl). zionych w wykopach osobników. Wbrew zape- Badania polega³y na analizie map topografi- wnieniom autorów raportu OOS, ponadkilo-

6 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA I TECHNIKA

metrowy zjazd z autostrady zlokalizowany po winny zagwarantowaæ utrzymanie populacji pó³nocnej i zachodniej stronie stawu Moczury, p³azów we w³aœciwym stanie ochrony”. Wyni- znacz¹co utrudni p³azom dostêp do zbiornika ki przeprowadzonych prac terenowych ca³ko- – uzyskane u wykonawcy informacje wicie temu zaprzeczaj¹. wskazuj¹, i¿ pod zjazdem z autostrady zapro- Ze wzglêdu na brak zainteresowania jektowano jedynie 3 przepusty dla zwierz¹t. wojewódzkich s³u¿b ochrony przyrody (www. Pomiêdzy stawem a ³¹cznic¹ z wêz³em pozo- tvs.pl./informacje/2115/) sprawa zagro¿eñ her- stanie w¹ski pas zieleni oraz czêœæ ogrodów petofauny na odcinku A1 Gorzyczki – Pyrzo- dzia³kowych. W miarê swobodny dostêp do wice zosta³a zg³oszona Komisji Europejskiej Mimo olbrzymich nak³adów, zabrak³o œrodków na ochronê p³azów zbiornika, dziêki przejœciu stawu Moczury przez jedn¹ z regionalnych organizacji poza- estakad¹, bêdzie mo¿liwy od strony wschod- rz¹dowych. Poniewa¿ p³azy s¹ chronione niej (ul. Rybna), która jest jednak czêœciowo równie¿ prawem wspólnotowym, mo¿na ocze- zabudowana. Warto zauwa¿yæ równie¿, i¿ zjazd kiwaæ, i¿ Komisja podejmie dzia³ania inter- z autostrady poprowadzono po podmok³oœ- wencyjne. Nale¿y podkreœliæ, i¿ skierowanie ciach s¹siaduj¹cych ze stawem Moczury (wg skargi do Komisji jest ostatecznoœci¹, wyni- mapy topograficznej istnia³ tam staw). Zna- kaj¹c¹ z braku zainteresowania ochron¹ her- cz¹ce utrudnienie w dostêpie p³azów do miejsc petofauny krajowych s³u¿b ochrony przyrody rozrodu nast¹pi tak¿e w rejonie wêz³a Be³k. i organów administracji. Sytuacja taka nie Budowa tamtejszego wêz³a zniszczy³a ju¿ 2 mia³aby miejsca, gdyby na etapie przygoto- zbiorniki po³o¿one po pó³nocnej stronie drogi wawczym uwzglêdniæ rzeczywiste oddzia³y- wojewódzkiej 925, które zlikwidowano wiosn¹ wania na faunê oraz zastosowaæ œrodki mini- 2008 r., w okresie godowym p³azów. Przebie- malizuj¹ce oraz kompensuj¹ce. Takie podejœcie gaj¹ca równole¿nikowo ³¹cznica bêdzie posia- inwestora oraz organów administracji le¿y daæ jeden przepust z ciekiem, który bêdzie w interesie spo³eczeñstwa, które oczekuje roz- wyprowadza³ zwierzêta w stronê jezdni drogi woju krajowej sieci drogowej. Przyrodnicy zaœ 925. Knurów – zasypuj¹c po³owê zalewiska odciêto p³azom dostêp do oczekuj¹ realizacji potrzebnych inwestycji Konfrontacja wyników obserwacji tereno- miejsca rozrodu – jeden przepust to za ma³o w zgodzie z zasadami ochrony przyrody. wych z treœci¹ raportu OOŒ prowadzi do W przypadku odcinka Pyrzowice – granica wniosku, i¿ nie zawiera on pe³nej inwentaryza- pó³nocna województwa, nast¹pi³a wyraŸna cji miejsc wystêpowania i rozrodu p³azów. Bez zmiana w sposobie przygotowania inwestycji. podania sposobów minimalizowania strat i dzia- Inwestor, po wniesieniu uwag do treœci wy³o- ³añ kompensacyjnych w odniesieniu do batra- ¿onego do publicznej wiadomoœci raportu chofauny, podana w raporcie informacja, i¿ OOS dla tej inwestycji, zaakceptowa³ potrze- „autostrada przetnie szlaki migracji p³azów (z bê ochrony batrachofauny. W pierwszej ocenie wyj¹tkiem stawu Moczury) i mo¿e doprowa- oddzia³ywania na œrodowisko brakowa³o wys- dziæ do zniszczenia tych miejsc oraz wymarcia tarczaj¹cych informacji o wystêpowaniu batra- lokalnych populacji” nie ma praktycznego chofauny i jej szlakach migracyjnych. W przy- znaczenia, a co najwy¿ej jest prób¹ legalizacji Skrzyszów – zasypane miejsce rozrodu kumaka nizinnego gotowywanej aktualnie decyzji œrodowiskowej niszczenia gatunków chronionych. ma siê znaleŸæ zapis, i¿ inwentaryzacja miejsc W przypadku odcinka autostrady Soœnica – wystêpowania p³azów zostanie wykonana Be³k zaprojektowano ³¹cznie 11 przepustów w roku 2009, zaœ jej wyniki zostan¹ uwzglêd- podautostradowych o œrednicy 1500 mm. nione w projekcie technicznym. Nale¿y mieæ

Obiekty mostowe, które mog¹ pe³niæ funkcje J. KaŸmierczak Fot. nadziejê, i¿ badania terenowe zostan¹ wyko- dolnych przejœæ dla zwierz¹t, zostan¹ wypo- nane z nale¿yt¹ starannoœci¹. sa¿one w pó³ki do przemieszczania siê zwierz¹t. Na zakoñczenie mo¿na wyraziæ ¿yczenie, Nie przewidziano jednak ani tam, ani na ¿ad- by b³êdy pope³nione na odcinku autostrady od nym innym odcinku, budowy alternatywnych Gorzyczek do Pyrzowic nie by³y pope³niane na miejsc rozrodu dla p³azów. Wspomniana liczba innych odcinkach projektowanych i budowa- przepustów oraz ich lokalizacja po przepro- P³azy uwolnione z pu³apki przy stawie Moczury nych dróg w kraju. Niestety, ze wstêpnie wadzonych badaniach terenowych budzi wiele Poni¿ej: wyschniête kijanki znalezione w Œwierklanach – niepo- wykonanego w ró¿nych czêœciach Polski rozez- trzebnie zniszczono tam miejsce rozrodu p³azów wraz z larwami zastrze¿eñ. nania wynika, i¿ sytuacja opisana na po³ud- Sytuacja na odcinku Soœnica – Be³k nie niowym odcinku autostrady A1 jest typowa odbiega znacz¹co od sytuacji na pozosta³ych dla innych inwestycji drogowych. realizowanych ju¿ odcinkach. Ogó³em od

Soœnicy do Gorzyczek stwierdzono oko³o 20 Autostrada A1 w Knurowie w okolicy stawu Moczury miejsc konfliktowych. Statystycznie miejsca takie wskazaæ mo¿na co 2-3 km. Istniej¹ uza- sadnione przypuszczenia, i¿ podobnie bêdzie na odcinku Soœnica – Pyrzowice. Wyniki inwentaryzacji miejsc konflik- towych zosta³y przedstawione wojewodzie, który w œwietle obowi¹zuj¹cych przepisów by³ wykonawc¹ zadañ w zakresie ochrony przy- rody. Wojewoda œl¹ski utrzymuje, i¿ raport OOŒ uwzglêdni³ dzia³ania minimalizuj¹ce negatywne oddzia³ywania przedsiêwziêcia na p³azy, „zaœ warunki realizacji autostrady po-

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 7 ŒWIAT ZWIERZ¥T

WYDRY W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Katarzyna Skowroñska (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice), Karina Chruszcz (Katowice), Piotr Cuber (T¹pkowice)

iejsca wystêpowania i liczebnoœæ popu- M lacji wydry na terenie województwa œl¹- skiego zosta³y dotychczas poznane w niewiel- kim stopniu. Publikowane dane wskazuj¹ na Cuber P. Fot. obecnoœæ wydry na tym obszarze (Brzeziñski i in. 1996; Romanowski, 1984), nadal istnieje jednak potrzeba prowadzenia dok³adnego moni- toringu rozmieszczenia i liczebnoœci tego ssaka. Uzasadnieniem potrzeby badañ terenowych jest fakt, ¿e wydra posiada status gatunku nara¿onego na wyginiêcie wed³ug Czerwonej Listy Krêgowców Górnego Œl¹ska (Czylok i in. 1996) oraz gatunku bliskiego zagro¿enia wed³ug œwiatowej listy IUCN (2008). Na obszarze Polski, zgodnie z rozporz¹dzeniem z 2004 roku, wydra podlega ochronie czêœcio- wej. Obowi¹zuj¹ce obecnie prawo stanowi, ¿e na obszarze stawów rybnych, uznanych za obrê- by hodowlane, zwierzê to nie podlega ochronie. Stawy takie staj¹ siê miejscami, do których Wydra wydry migruj¹ i gdzie kolejne osobniki zgodnie czona i zaopatrzona w krótkie uszy oraz w¹sy dobrze p³ywa i nurkuje. Pod wod¹ mo¿e z prawem mog¹ byæ zabijane. W prawie czuciowe. Nozdrza i otwory s³uchowe w czasie pozostawaæ oko³o minuty, p³ywaj¹c z prêdkoœ- miêdzynarodowym gatunek ten chroniony jest nurkowania zakrywa fa³d skóry. Krótkie koñ- ci¹ 10-12 km/h. na podstawie przepisów Dyrektywy Siedlisko- czyny wydry s¹ silne i chwytne, a ich palce Podstawowym pokarmem wydry s¹ ryby wej, Konwencji Berneñskiej i Waszyngtoñskiej. spiête b³on¹ p³awn¹. Ca³kowita d³ugoœæ cia³a o d³ugoœci 5-10 cm, g³ównie te najpospolitsze Wydra jest przedstawicielem rodziny ³asi- wydry wynosi od 70 do 150 cm, a jej masa w danym cieku czy zbiorniku wodnym. Udzia³ cowatych nale¿¹cej do rzêdu ssaków drapie- zazwyczaj nie przekracza 10 kg. Samce s¹ zna- procentowy ryb w diecie tego drapie¿nika ¿nych. Jest to ssak dobrze przystosowany do cznie wiêksze od samic. Futro wydry na grzbie- wynosi 50-90%. W mniejszym stopniu zjadane ziemnowodnego trybu ¿ycia. Tu³ów i ogon tego cie jest koloru br¹zowego, strona brzuszna jest s¹ ¿aby, raki, ma³¿e, œlimaki i owady. Spo- drapie¿nika s¹ wyd³u¿one. G³owa jest sp³asz- jaœniejsza. Cienki i miêkki w³os we³nisty pe³ni radycznie ofiar¹ wydry padaj¹ ptaki, g³ównie rolê termoregulacyjn¹, natomiast w³os oœcisty kaczki, ich pisklêta i jaja oraz wróblowate, chroni cia³o wydry przed wod¹ i uszkodzeniami a tak¿e ssaki, takie jak pi¿maki, karczowniki, Stanowiska wystêpowania wydry w województwie œl¹skim. mechanicznymi. ryjówki i krety. Dobowe zapotrzebowanie 1 – stanowiska objête projektem, 2 – miejsca obserwacji wydr, 3 – stanowiska na terenie Lasów Pañstwowych Œrodowiskiem ¿ycia wydry s¹ rzeki, wydry na pokarm wynosi ponad 1 kg. Z³owion¹ jeziora oraz stawy hodowlane. Najbar- ofiarê wydra zjada w wodzie, a tylko wiêksze dziej odpowiednim siedliskiem tego zdobycze wynosi na brzeg. W miejscach drapie¿nika s¹ œródleœne rzeki o wzniesio- posi³ku drapie¿niki te czêsto zostawiaj¹ œlady nych skarpach i czystej wodzie, zamiesz- w postaci rozsypanych ³usek lub nietkniêtych ka³e przez ryby i raki. Wêdruj¹c wzd³u¿ czêœci ogonowych zjadanych ryb. cieków wydry docieraj¹ do jezior i sta- Wielkoœæ i kszta³t terytoriów wydr zale¿ne wów po³o¿onych w s¹siedztwie rzek. Sie- s¹ od warunków topograficznych, dostêpu do dliska takie stwarzaj¹ bezpieczne warun- wody i zasobów pokarmowych oraz od zagêsz- ki, mo¿liwoœæ przetrwania okresu zimo- czenia osobników. Area³y samców maj¹ oko³o wego oraz przemieszczania siê w celu 15 km d³ugoœci, natomiast area³y samic – oko³o zdobywania nowych ³owisk i partnera do 7 km. Granice terytoriów s¹ znakowane za rozrodu. Wydry nie unikaj¹ równie¿ pomoc¹ odchodów i wydzieliny zapachowej terenów zaludnionych, buduj¹c schronie- umieszczanych w widocznych miejscach, ta- nia w s¹siedztwie miejskich osiedli. kich jak kamienie lub kopczyki z piasku. Wydra jest aktywna g³ównie noc¹, W obrêbie swojego terytorium wydra posiada w korzystnych warunkach równie¿ norê, któr¹ regularnie odwiedza i w której w dzieñ. Na l¹dzie porusza siê ca³kiem wydaje na œwiat m³ode. Schronienia nie kopie sprawnie, na krótkich dystansach szybko sama, a jedynie poszerza naturalne otwory pod biegaj¹c. W razie koniecznoœci pokonuje korzeniami, na stromych brzegach. l¹dem odcinki kilkunastokilometrowe Wydra jest gatunkiem szeroko rozprze- pomiêdzy najbli¿szymi ciekami wodny- strzenionym na obszarze Europy, Azji i Pó³noc- mi. W zimie charakterystyczne dla wydr nej Afryki. Licznie wystêpuje w Irlandii, s¹ tzw. zjazdy, bêd¹ce œladem po zeœliz- Szkocji, Skandynawii, na Pó³wyspie Iberyjskim giwaniu siê zwierz¹t na brzuchu z oœnie- oraz w Europie Œrodkowej i Wschodniej. ¿onych wzniesieñ. Trasy zjazdowe, W Polsce wydra spotykana jest na terenie maj¹ce od kilku do 100 m d³ugoœci, ca³ego kraju, jednak najliczniej na Pojezierzach s³u¿¹ jako miejsce zabaw, a tak¿e Pomorskim i Mazurskim, wzd³u¿ zachodniej

Opr. Z. Wieland Opr. u³atwiaj¹ przemieszczanie siê. Wydra i wschodniej granicy kraju oraz w Karpatach.

8 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ZWIERZ¥T

Liczebnoœæ wydry w Polsce w XX wieku po- ocenie stanu lasów wykaza³a obecnoœæ wydry dlega³a znacznym fluktuacjom. Gatunek po- na terenie wiêkszoœci nadleœnictw w wojewó- cz¹tkowo pospolity, od lat 30. wykazywa³ gwa³- dztwie œl¹skim. Miejsca wystêpowania wydry towny spadek liczebnoœci, a dopiero od po³owy przedstawiono na mapie, z wyj¹tkiem obszaru lat 90. ponownie nast¹pi³ wzrost jego populacji. Nadleœnictwa Jeleœnia, gdzie wydra jest obec- Fot. K. Skowroñska Fot. W województwie œl¹skim wydra jest obecnie na, lecz nie okreœlono jej stanowisk. Brak nato- gatunkiem stosunkowo pospolitym, czego do- miast danych z terenu Nadleœnictwa Brynek. wodz¹ przeprowadzone w ostatnich latach Kolejne stanowiska, gdzie odnotowano badania terenowe. obserwacje wydr, to: zbiornik Œwierklaniec W ramach projektu pt. „Wspó³praca na (obserwatorzy: Krystian Jainta i Damian Górnym Œl¹sku w ochronie wydry i zasobów Kurlej), stawy w Sulikowie (Pawe³ Kmiecik), rybnych” realizowanego w latach 2006-2007 zbiornik Pogoria II w D¹browie Górniczej prowadzono kontrole stanowisk wydry na tere- (£ukasz Krajewski), rzeka Bobrek w Sosnowcu nie 10 gmin województwa œl¹skiego: Ciasna (Rados³aw GwóŸdŸ), rzeki Warta, Wiercica, (Ciasna i Zborowskie), Kochanowice (Pawe³ki Bia³ka wraz z okolicznymi stawami na terenie i Bia³y £ug), Tarnowskie Góry (Pniowiec), Jury (Tomasz Œwiêciak) oraz rzeka Pilica Zbros³awice (Ziemiêcice), Paw³owice, Stru- i stawy w Udorzu (Krystian Jainta, a tak¿e mieñ, Chybie, Gocza³kowice-Zdrój, Skoczów Dawid Oruba). Martwy osobnik znaleziony oraz Jasienica. Celem podjêtych badañ by³o zosta³ ponadto w s¹siedztwie rzeki Pilicy poznanie rozmieszczenia i liczebnoœci wydry, zlo- w Woli Libertowskiej (Krzysztof Henel). Odcisk ³apy wydry kalizowanie nor, ustalenie preferencji pokar- Aktualn¹ sytuacjê wydry w Polsce przedsta- mowych tego drapie¿nika oraz rozeznanie wia „Krajowy Plan Ochrony Gatunku – Wydra” Na przestrzeni lat zmienia³ siê status wydry zmiennoœci migracji i terytoriów w cyklu opracowany w ramach projektu Transition Faci- – od gatunku ³ownego, pozyskiwanego dla rocznym. Projekt realizowany by³ przez PTPP lity 2004 – „Opracowywanie planów renatury- futra, po gatunek chroniony. Obecnie status „pro Natura” (kieruj¹cy: dr Piotr Cempulik zacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków tych zwierz¹t jest w Polsce korzystny. Nale¿y i Karina Chruszcz) we wspó³pracy z Dzia³em na obszarach Natura 2000 oraz planów zarz¹dza- jednak pamiêtaæ, ¿e wystêpowanie wydr mo¿e Przyrody Muzeum Górnoœl¹skiego, Katedr¹ nia dla wybranych gatunków objêtych Dyrek- byæ w powa¿ny sposób ograniczone przez Zoologii Uniwersytetu Œl¹skiego, Centrum tyw¹ Ptasi¹ i Dyrektyw¹ Siedliskow¹”. Doku- utratê ich naturalnego œrodowiska. Do nisz- Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska oraz ment ten wypracowany zosta³ podczas warsz- czenia siedlisk przyczynia siê przede wszystkim Stowarzyszeniem dla Natury WILK. Uczestni- tatów z udzia³em interesariuszy pod przewod- regulacja rzek, turystyka i antropogenizacja cy projektu – Karina Chruszcz, Piotr Cuber, nictwem dr. Jerzego Romanowskiego z Cen- œrodowiska. Jedn¹ z g³ównych przyczyn œmier- Jacek Francikowski, Justyna Grus, Krzysztof trum Badañ Ekologicznych PAN oraz Declana ci wydr jest zabijanie migruj¹cych osobników Musik, Adrian Ochmann, Ewa Pyœk, Katarzyna Looney'a z EHS w Irlandii Pó³nocnej (http:// na terenie stawów hodowlanych. Przechodz¹c Skowroñska, Beata Symonowicz, Katarzyna natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/dokumen- przez drogi wydry gin¹ w wyniku zderzenia Szczepaniak, Monika Wieczorek i Andrzej ty/n4/1355.pdf). Celem powsta³ego planu jest z pojazdami. Do negatywnych czynników Wilczek – prowadzili monitoring wydry na 15 okreœlenie dzia³añ s³u¿¹cych zachowaniu nale¿¹ równie¿ zanieczyszczenia przemys³owe stanowiskach w obrêbie stawów rybnych i w korzystnego stanu populacji wydry z punktu i komunalne, eutrofizacja oraz podlegaj¹ce przyleg³ych ciekach wodnych. Podczas ca³oro- widzenia ochrony gatunku i wymagañ Dyrekty- bioakumulacji metale ciê¿kie, takie jak rtêæ, cznych kontroli realizowanych raz na dekadê wy Siedliskowej, z uwzglêdnieniem gospodarki kadm, o³ów oraz pestycydy i PCB. odnotowywano wszelkie œlady obecnoœci rybackiej. Do najwa¿niejszych zadañ zaliczono Zapewnianie korzystnego statusu ochron- wydry – liczbê osobników i nor, a tak¿e tropy, dalsze badania nad wystêpowaniem wydry, nego wydry, zarówno w województwie œl¹skim, odchody i resztki ofiar. zminimalizowanie konfliktu miêdzy gospo- jak równie¿ ca³ym kraju, jest zadaniem, które Realizowana w 2007 roku na terenie Lasów dark¹ ryback¹ a ochron¹ wydry, ograniczenie powinny realizowaæ jednostki naukowe Pañstwowych powszechna inwentaryzacja ga- œmiertelnoœci wydry (bezpieczne przejœcia i administracyjne we wspó³pracy z przyrodni- tunków roœlin, zwierz¹t i siedlisk przyrodni- przez drogi, nie regulowanie cieków wodnych) kami, meliorantami, drogowcami i gospodarza- czych, maj¹cych znaczenie wskaŸnikowe przy oraz uzgodnienie prawa krajowego z unijnym. mi stawów rybnych.

Stawy rybne – miejsce ¿ycia wydry Tropy wydr nad brzegiem cieku Fot. K. Skowroñska Fot. K. Skowroñska Fot.

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 9 OCHRONA PRZYRODY

dokoñczenie ze s. 5.

w œrodowisku (w gatunkach i siedliskach chro- okresie powstawa³y ju¿ projekty obszarów, prowadzenie waloryzacji przyrodniczej by³o nionych) w rozumieniu wskazanej ustawy. Wy- które mia³y byæ objête szczególn¹ ochron¹ jedyn¹ szans¹ na „zobowi¹zanie” inwestora do rz¹dzone szkody w œrodowisku zwi¹zane by³y (tzw. obszary Natura 2000) i wiadomym by³o, zachowania obecnego stanu przyrody lub w ra- bezpoœrednio z pracami prowadzonymi w trak- i¿ obszar Chobot – Polana tak¹ ochron¹ zie zniszczenia – naprawy powsta³ych szkód. cie budowy. zostanie objêty. Koncesja zosta³a wydana w od- W zwi¹zku z powy¿szym Fundacja wnios³a Niezale¿nie od autorów raportu OOS przy- niesieniu do szczególnie cennego przyrodniczo do wojewody ma³opolskiego o natychmias- gotowanego dla tej inwestycji (bardzo ubo- terenu – kod obszaru PLB120002. towe wszczêcie postêpowania w sprawie wy- giego w treœci dotycz¹ce batrachofauny) wy- dania decyzji nak³adaj¹cej na inwestora obo- konane zosta³y badania terenowe nakierowane wi¹zki przeprowadzenia dzia³añ zapobiegaw- na inwentaryzacjê miejsc wystêpowania her- czych w zwi¹zku z bezpoœrednim zagro¿eniem petofauny oraz identyfikacjê zagro¿eñ wyni- wyst¹pieniem szkody w œrodowisku (w ga- kaj¹cych z inwestycji. Szczegó³owe wyniki tunkach i siedliskach chronionych) w rozumie- badañ terenowych wraz z propozycj¹ minima- niu ustawy.

lizowania strat przedstawiono w opracowaniu M. So³tysiak Fot. Jako za³¹cznik do wniosku do³¹czono, opra- przed³o¿onym wojewodzie. cowan¹ na potrzeby projektu, „Waloryzacjê W wyniku inwestycji wyst¹pi³y lub wyst¹- przyrodnicz¹ zachodniej czêœci polany Chobot pi¹ szkody œrodowiskowe, które polegaj¹ lub (Puszcza Niepo³omicka) w perspektywie budo- bêd¹ polegaæ m.in. na: wy ¿wirowni na obszarze sieci Natura 2000”, • pogorszeniu mo¿liwoœci rozmna¿ania siê po- potwierdzaj¹c¹ wyst¹pienie bezpoœredniego pulacji gatunku chronionego, zagro¿enia szkod¹ w œrodowisku i wskazuj¹ca • pogorszeniu mo¿liwoœci rozprzestrzeniania na prawdopodobne konsekwencje prowadze- siê populacji p³azów wskutek powstania nia takiej dzia³alnoœci na tym terenie dla eko- trudno pokonywanej lub niepokonywalnej systemu. bariery w postaci korpusu autostrady i towa- Bezpoœrednie zagro¿enie wyst¹pieniem rzysz¹cej jej infrastruktury, szkody polega m.in. na: • œmiertelnoœci zwierz¹t w nastêpstwie robót • spodziewanym zniszczeniu chronionych sie- ziemnych prowadzonych w miejscach ich dlisk i miejsc rozrodu np.: bezpoœrednio (znaj- wystêpowania oraz przysz³ego ruchu ko³owe- duj¹cych siê na obszarze górniczym) czer- go i powstania pu³apek antropogenicznych woñczyka nieparka, derkacza, g¹siorka, dziê- zwi¹zanych z funkcjonowaniem autostrady cio³a œredniego (a tak¿e ich przekszta³ceniu (np. urz¹dzenia odwodnienia), oraz utracie przez nie czêœci zwi¹zanej z nimi • ograniczeniu mo¿liwoœci kontaktu populacji ró¿norodnoœci biologicznej), poœrednio zaœ gatunku chronionego z populacjami s¹siedni- negatywny wp³yw poza obszarem górniczym ¯ory-Folwarki. Tamtejsze zbiorniki bêd¹ graniczyæ mi. z autostrad¹. Wystêpuje tu m.in. traszka grzebieniasta, mo¿e wi¹zaæ siê z transportem wydobytego gatunek z Czerwonej ksiêgi zwierz¹t, który jest priory- Nadmieniæ nale¿y, i¿ zg³oszenie zaistnia- tetowy dla Unii Europejskiej kruszywa przez Puszczê Niepo³omick¹, ³ych szkód nie ma w ¿adnym wypadku na celu • przewidywanym pogorszeniu siê mo¿liwoœci wstrzymywania rozpoczêtych ju¿ prac budo- Czerwoñczyk nieparek wpisany na Czerwon¹ listê rozmna¿ania siê i rozprzestrzeniania gatun- zwierz¹t gin¹cych i zagro¿onych w Polsce, wymieniony wlanych, co by³oby dzia³aniem nieracjonalnym w II Za³¹czniku Dyrektywy Siedliskowej ków chronionych (w zwi¹zku z ha³asem i za- i szkodliwym spo³ecznie. Konieczne jest jed- pyleniem spowodowanym wydobyciem, nak wykorzystanie mechanizmów przewidzia- czêœæ osobników z gatunków chronionych nych w ustawie o zapobieganiu szkodom w œro- opuœci terytoria lêgowe), dowisku i ich naprawie w celu zminimalizowa- • utracie czêœci ró¿norodnoœci biologicznej nia negatywnego wp³ywu inwestycji na œrodo- siedlisk ptaków chronionych wystêpuj¹cych wisko (dzia³ania kompensacyjne i prewencyj- na terenie inwestycji i w jej bezpoœrednim ne) jako dobra wspólnego. s¹siedztwie (a tak¿e w s¹siedztwie drogi, któr¹ Ustawowy termin odpowiedzi ze strony wywo¿one bêdzie kruszywo). wojewody up³yn¹³ pod koniec paŸdziernika br. Postêpowanie jest w toku. Warto zaznaczyæ, i¿ o zagro¿eniach dla her- Zapraszamy tak¿e do zapoznania siê z ra- petofauny wynikaj¹cych z w/w inwestycji portem na temat funkcjonowania ustawy, wraz z ¿¹daniem podjêcia kroków prze- omawiaj¹cym m.in. rozbie¿noœci pomiêdzy widzianych ustaw¹, wojewoda zosta³ poinfor- za³o¿eniami nowej ustawy wdra¿aj¹cej do mowany kilka miesiêcy wczeœniej przez prawa polskiego postanowienia dyrektywy lokalnego przyrodnika. Interwencja nie 2004/35/WE, a jej praktycznym wykorzysta- przynios³a oczekiwanych rezultatów, gdy¿ niem. uznana zosta³a za bezzasadn¹… Wszelkie publikacje (a tak¿e wzory pism 2. Eksploatacja kruszywa skierowanych do administracji) dostêpne s¹ ze z³ó¿ Chobot – Polana na stronê projektu: http:www.szkody.eco.pl (przyk³ad postêpowania J. Wójcik Fot. dotycz¹cy inwestycji planowanej) Przed rokiem 2003 firma zajmuj¹ca siê Projekt realizowany przy wsparciu finansowym wydobyciem kruszywa wyst¹pi³a do wojewody Do dnia dzisiejszego wspominana firma nie Unii Europejskiej, The Word Bank – International ma³opolskiego o wydanie zgody na wydobycie rozpoczê³a dzia³alnoœci, czynione s¹ jednak ju¿ Bank for Reconstruction and Developmant oraz kruszywa ze z³o¿a Chobot – Polana. Koncesja przygotowania w tym kierunku. W przypadku, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska zosta³a wydania na rok przed wejœciem Polski kiedy firma ta rozpocznie dzia³alnoœæ wydoby- i Gospodarki Wodnej w Krakowie. do Unii Europejskiej, a wiêc w okresie kiedy wcz¹, spowoduje to radykalny wzrost czêsto- Za treœæ artyku³u odpowiada wy³¹cznie Fundacja zosta³a zobowi¹zana do przystosowania swoich tliwoœci przejazdu 12 tonowych ciê¿arówek Wspierania Inicjatyw Ekologicznych. przepisów do prawa miêdzynarodowego. W tym przez wioskê i degradacjê œrodowiska. Prze-

10 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ZWIERZ¥T

ZIMOWE STWIERDZENIA KARLIKA WIÊKSZEGO W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Konrad Sachanowicz (Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa), Agnieszka Wower (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

okresie rozrodu (czerwiec-sierpieñ) W karlik wiêkszy jest spotykany prawie na ca³ym nizinnym obszarze Polski. O ile na pó³nocy i zachodzie kraju, na pojezierzach, jest

jednym z najpospolitszych nietoperzy, to ju¿ K. Sachanowicz Fot. w centrum i na po³udniu wystêpuje bardzo lokalnie, zwykle w dolinach rzecznych i w po- bli¿u wiêkszych zbiorników wodnych. Popu- lacje tego wêdrownego gatunku migruj¹ na zimê z krajów nadba³tyckich i prawdopodob- nie tak¿e z Polski w kierunku zachodnim i po- ³udniowo-zachodnim, g³ównie do Francji, Bel- gii, Holandii, Austrii, Szwajcarii i Niemiec. Jeden z zaobr¹czkowanych karlików wiêk- szych pokona³ rekordowy dystans, z £otwy do Francji, wynosz¹cy 1905 km. Nietoperze te, podobnie jak wiele gatunków ptaków, licznie migruj¹ wzd³u¿ po³udniowego wybrze¿a Ba³- tyku. Do niedawna brakowa³o dowodów na zi- mowanie tego gatunku w Polsce. Pierwszym by³o znalezienie samca hibernuj¹cego w gdañ- skiej Twierdzy Wis³oujœcie, w lutym 2003 roku. Karlik wiêkszy – Katowice, 2008 r. Na Górnym Œl¹sku karlik wiêkszy nale¿y do rzadko notowanych gatunków. Dotychczas wskazuje na mo¿liwoœæ regularnego zimowania rowca wielkiego, które obecnie zimuj¹ ju¿ nie stwierdzono go na obszarze Aglomeracji tych nietoperzy w Katowicach. Obserwacje te niemal w ca³ej Polsce, mimo i¿ do niedawna Górnoœl¹skiej, ani w jej bezpoœrednim s¹siedz- koresponduj¹ z dwoma stwierdzeniami karlika by³y znane tylko z pojedynczych stanowisk, twie. Poni¿ej podajemy nowe dla kraju, zimo- wiêkszego, z jesieni i zimy, w nieodleg³ej cze- g³ównie na zachodzie kraju. Mo¿liw¹ przy- we obserwacje karlika wiêkszego z wojewódz- skiej Ostrawie. czyn¹ tego zjawiska s¹ zmiany klimatyczne, twa œl¹skiego. •¯ywiec. 22 grudnia 2007 roku dwa osob- a zw³aszcza ocieplenie siê okresu zimowego. •Katowice-D¹b. 22 lutego 2008 roku, na niki znaleziono podczas roz³adunku transportu Przewa¿nie ³agodne w ostatniej dekadzie terenie prywatnej posesji (osiedle domków drewna mahoniowego. Poniewa¿ towar ten zimy mog¹ powodowaæ, ¿e czêœæ karlików s. 13. jednorodzinnych i niskich bloków), znaleziono dostarczono drog¹ l¹dow¹ z Hamburga, gdzie samicê karlika wiêkszego hibernuj¹c¹ w stercie drewno sk³adowano od pocz¹tku grudnia 2007 Karlik wiêkszy – Katowice, 2006 r. por¹banego drewna opa³owego, przylegaj¹cej roku (informacja od znalazcy), mo¿na s¹dziæ, do œciany gara¿u. Jest to dopiero drugie zi- ¿e mamy tu do czynienia z przypadkowym mowe stwierdzenie tego gatunku nietoperza zawleczeniem hibernuj¹cych nietoperzy. By- w Polsce. Karlika hibernuj¹cego, w tym sa- ³oby to pierwsze tego typu stwierdzenie w Pol- mym miejscu, wykryto po raz pierwszy 30 sce. Podobne zawleczenia karlików wiêkszych grudnia 2006 roku, ale nie zosta³ wtedy po- notowano ju¿ w Europie. Wynika to z ich wy- mierzony. S¹dz¹c po cechach widocznych na j¹tkowej sk³onnoœci do ukrywania siê w roz- zdjêciu, nale¿a³ on do tego samego gatunku, co maitych, zaskakuj¹cych miejscach. Alternaty- wnie, nietoperze mog³y przedostaæ siê do drewna w czasie transportu, miêdzy Hamburgiem a ¯ywcem, ale jest to mniej prawdopodobne. Przypuszcza siê, ¿e area³ zimo- wania karlików wiêkszych w Eu- ropie jest ograniczony zasiêgiem izotermy stycznia wynosz¹cej -2°C, a zatem móg³by obejmowaæ ca³¹ zachodni¹ i czêœæ po³udniowej Pol- ski. Nie mo¿na wykluczyæ, i¿ za- siêg ten, w ostatnich dwóch-trzech dekadach, rozszerzy³ siê w kierunku wschodnim. Z tego okresu pocho- dz¹ wszystkie zimowe obserwacje karlików z Brandenburgii, Czech i S³owacji. Podobnej zmianie zdaj¹ Area³ zimowania karlika wiêkszego w zachodniej i centralnej Europie (za Peter- sonsem, Myotis 41-42, 2004), uzupe³niony stanowiskami z Polski, Czech siê ulegaæ zasiêgi zimowisk innych i S³owacji. 1. Gdañsk, 2. Katowice, 3. ¯ywiec, 4. Ostrawa, 5. Bítov, 6. Bra- wêdrownych gatunków nietope- tys³awa. Obszar zakreskowany (jaœniejszy) – hipotetyczna zmiana zasiêgu, w oparciu o najnowsze stwierdzenia rzy – mroczka posrebrzanego i bo- Lipman W. Fot.

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 11 ŒWIAT ROŒLIN

P£YWACZ ZACHODNI GATUNEK RZADKI CZY CZÊSTY NA GÓRNYM ŒL¥SKU

Bartosz P³achno (Uniwersytet Jagielloñski, Kraków)

³ywacz zachodni jest wodn¹ roœlin¹ zieln¹. ■ Ostrê¿nica – staw, P Tworzy jednakowe, zielone pêdy z ogro- ■ Tworóg – staw, mn¹ iloœci¹ drobnych pêcherzyków, bêd¹cych ■ ¯yglinek (dzielnica Miasteczka Œl¹skiego) – pu³apkami dla zwierz¹t wodnych. W zale- staw, ¿noœci od trofii siedliska i iloœci zooplanktonu ■ Miasteczko Œl¹skie – staw Zandka, (potencjalnej zdobyczy), pêdy p³ywacza ■ Tarnowskie Góry-Lasowice – niewielki zbior- zachodniego mog¹ osi¹gaæ ró¿n¹ d³ugoœæ – od nik wodny przy drodze, kilku cm w siedliskach ubogich do ponad 50 ■ Bobrowniki Œl¹skie – wyrobisko po eksplo- cm w optymalnych warunkach. Jest gatun- atacji dolomitu (kamienio³om Bobrowniki), kiem szybko rosn¹cym. Tworzy du¿e efek- ■ Bytom Blachówka – glinianki, leje pokopal- towne kwiaty, st¹d mo¿e byæ interesuj¹cym niane, gatunkiem do ogrodowych zbiorników wod- ■ Strzybnica – stawy, nych. ■ miêdzy Pniowcem a Miko³esk¹ – starorzecze P³ywacz zachodni jest gatunkiem prawnie rzeki Graniczna Woda przy dawnym rezer- chronionym, zosta³ zaliczony do kategorii wacie Dêby Boruszowickie, roœlin nara¿onych na wyginiêcie (V) na terenie ■ Siwcowa ko³o Pniowca – Staw Siwcowy, Polski, notowany z oko³o 200 stanowisk (Zaj¹c ■ Zbiornik Pogoria I w D¹browie Górniczej. A. i Zaj¹c M. 2001). W latach 1999-2007 P³ywacz zachodni wykazuje szerok¹ skalê podczas badañ embriologicznych rodzaju ekologiczn¹ w stosunku do typów siedlisk Utricularia dokonano rewizji stanowisk przed- i trofii: od niewielkich zbiorników po eksplo- stawicieli tego rodzaju m.in. w okolicach Tar- atacji rud srebra i o³owiu (Bytom Blachówka), nowskich Gór (Górny Œl¹sk). przez stawy u¿ytkowane przez wêdkarzy, do P³ywacz zachodni by³ i jest bardzo czêsto partii brzegowej du¿ego zbiornika wody pitnej mylony z p³ywaczem zwyczajnym, uwa¿anym (Œwierklaniec). Jest nawet gatunkiem ekspan- za najczêstszy gatunek p³ywaczy w Polsce. sywnym, zasiedlaj¹cym niedawno powsta³e W kluczu „Przewodnik do oznaczania roœlin siedliska antropogeniczne, np. nieczynny ka- w Polsce dziko rosn¹cych” J. Rostafiñskiego mienio³om po eksploatacji dolomitu czy zbior- z 1923 roku na ilustracji 381 (s. 167) przed- niki powsta³e po eksploatacji piasku (D¹browa stawiono wymieszane oba gatunki pod nazw¹ Górnicza). Czêsto dno zbiorników, w których

p³ywacz zwyczajny. Prawid³owe oznaczenie Kwitn¹cy p³ywacz zachodni, zbiornik Koz³owa Góra w Œwierk- wystêpuje opisywany gatunek, jest pokryte utrudnia dodatkowo to, ¿e oba gatunki mog¹ lañcu grub¹ warstw¹ materii organicznej. wystêpowaæ razem na jednym stanowisku utrwalaczu. Przyk³adem mo¿e byæ przechowy- Na wszystkich podanych w niniejszym arty- (takie doniesienia s¹ bardzo rzadkie w Euro- wanie zbiorów w herbarium Królewskich Ogro- kule stanowiskach p³ywacza zachodniego nie pie). Naj³atwiej odró¿niæ je podczas kwit- dów w Kew. Druga cecha dobrze zachowuje siê obserwowano wytwarzania nasion (w Œwierk- nienia. Dobrymi cechami diagnostycznymi s¹: w materiale zielnikowym. Problematyczne jest lañcu mimo bardzo obfitego kwitnienia od kszta³t dolnej wargi oraz rozmieszczenie ogru- natomiast oznaczanie roœlin w fazie wegetaty- pocz¹tku sierpnia do prawie po³owy wrzeœnia), czolenia w ostrodze. U pierwszego gatunku wnej, dopiero analiza mikroskopowa szczecinek roœliny s¹ ca³kowicie sterylne, rozmna¿anie warga dolna jest sp³aszczona tylko z niewiel- na segmentach pêdów pozwala na rozró¿nienie zachodzi przez fragmentacjê pêdów oraz tu- kim pofa³dowaniem, a u drugiego jest sio- obu gatunków. riony. Gatunek ten by³ podawany jako sterylny d³owato wygiêta. Cecha ta nie zawsze zacho- P³ywacz zachodni zosta³ stwierdzony przeze z Niemiec i Czech. Prawdopodobnie europejski wuje siê w materiale zielnikowym, dlatego mnie z nastêpuj¹cych nowych stanowisk: zasiêg p³ywacza zachodniego sk³ada siê z izolo- bardzo wa¿ne jest oznaczanie œwie¿ego mate- ■ Œwierklaniec – zbiornik wody pitnej Koz³owa wanych populacji, miêdzy którymi brak roz- ria³u lub umieszczeniu czêœci roœlin w p³ynnym Góra, mna¿ania p³ciowego. Takie populacje buduj¹

Kwitn¹ce egzemplarze p³ywacza zachodniego w partii brzegowej zbiornika wody pitnej Koz³owa Góra Siedlisko p³ywacza zachodniego w Tworogu

12 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ZWIERZ¥T

dokoñczenie ze s. 11.

Prosimy Czytelników, zw³aszcza z miast Aglomeracji Górnoœl¹skiej, o zwracanie uwagi na nietoperze odnajdywane zim¹ pod- czas wybierania drewna opa³owego z przy-

Fot. K. Sachanowicz Fot. domowych stert oraz informowanie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska o takich przypadkach (tel. 0-32 209 50 08, e-mail: [email protected]).

Markowi Kocurkowi ze Œl¹skiego Ogrodu Zoologicznego w Chorzowie dziêkujemy serdecznie za przekazanie karlików z ¯ywca, a Pañstwu Ewie i Wieñczys³awowi Lipmanom – za informacjê o karlikach z Katowic.

Miejsce zimowania karlików w Katowicach

Karliki otrzymane z ¯ywca

wiêkszych z pó³nocno-wschodniej Europy, schronieñ antropogenicznych. Najczêœciej s¹ zamiast lecieæ dalej na zachód, mo¿e podej- nimi przydomowe sterty drewna (nawet mowaæ próby przezimowania w Polsce. Na- œwie¿o pociêtego) oraz rozmaite szczeliny szym zdaniem, kolejnych jego stwierdzeñ w œcianach i dachach budynków. Nietoperze mo¿na siê spodziewaæ zw³aszcza na Pomorzu, hibernuj¹ pojedynczo i w ma³ych grupach, Ziemi Lubuskiej, Wielkopolsce oraz na Dol- a ich sen zimowy jest czêsto przerywany, cze- nym Œl¹sku. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, ¿e kar- mu mog¹ towarzyszyæ zmiany kryjówek. By- liki te regularnie zimuj¹ w kraju od jakiegoœ wa, ¿e aktywne osobniki przypadkowo wlatuj¹ czasu, a znikoma liczba dotychczasowych do mieszkañ. Jednak z powodu wybierania obserwacji wynika z trudnoœci wykrycia ich trudnych do zlokalizowania i praktycznie kryjówek. niekontrolowanych ukryæ, bardzo ma³o wiado- Zimuj¹ce karliki wiêksze s¹ spotykane mo o szczegó³ach ich hibernacji.

przewa¿nie w miastach, gdzie korzystaj¹ ze K. Sachanowicz Fot. Zdjêcia Autora

Siedlisko p³ywacza zachodniego w ¯yglinku Siedlisko p³ywacza zachodniego w Bytomiu Blachówce

osobniki rozmna¿aj¹ce siê wy³¹cznie klonalnie. Bytomia Blachówki (Kobierski 1974), Pogorii I chach, gdzie wiêkszoœæ materia³ów zielni- Wyniki wspó³czesnych badañ molekularnych sk¹d podawano p³ywacza zwyczajnego, stwier- kowych oznaczonych wczeœniej jako p³ywacz sugeruj¹ mieszañcowe pochodzenie formy p³y- dzono wy³¹cznie p³ywacza zachodniego. zwyczajny po rewizji okaza³o siê p³ywaczem wacza zachodniego, która wystêpuje w Europie. Dok³adny zasiêg obu gatunków: p³ywacza zachodnim. Nale¿y podkreœliæ, ¿e ju¿ w latach Natomiast na terenie Polski p³ywacz zwyczajny zachodniego i zwyczajnego wymaga dok³adnej siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku ¯ukowski rozmna¿a siê p³ciowo, jak i wegetatywnie. St¹d rewizji w po³udniowej Polsce. Na przyk³ad (1974) uwa¿a³ p³ywacza zachodniego za gatu- obecnoœæ owoców i nasion jest bardzo dobr¹ ostatnio Góra (2007), badaj¹c roœlinnoœæ wo- nek rzadki w Polsce, jednak lokalnie czêsty – cech¹ diagnostyczn¹ przy rozró¿nianiu obu dn¹ GOP-u, poda³a p³ywacza zwyczajnego z 36 np. na Œl¹sku, co potwierdzaj¹ rezultaty niniej- gatunków. stanowisk, natomiast nie wykaza³a p³ywacza szych badañ. P³ywacz zachodni wydaje siê byæ na po- zachodniego! Warto zwróciæ uwagê, i¿ autorka Artyku³ jest dedykowany Profesorowi W³a- ³udniu Polski czêstszy, ni¿ by to wynika³o z li- ta analizowa³a tak¿e obszar (Bytom, Tarnowskie dys³awowi ¯ukowskiemu, autorowi pracy o roz- teratury. Ze stanowisk: zbiornika wody pitnej Góry, Œwierklaniec), w którym stwierdzi³em mieszczeniu p³ywaczy w Polsce (1974). Koz³owa Góra w Œwierklañcu (Kosiba 1990), p³ywacza zachodniego. Mo¿liwe, ¿e sytuacja na stawów w Strzybnicy (Kosiba, Sarosiek 1989), Górnym Œl¹sku przypomina sytuacjê w Cze- Autor jest stypendyst¹ Fundacji Nauki Polskiej

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 13 PRZYRODNICY

MATTHIAS BRINKMANN Miros³aw Syniawa (Chorzów)

lat temu ukaza³ siê w „Przyrodzie przeniesiony zosta³ do Bytomia na stanowisko 10 Górnego Œl¹ska” mój pierwszy artyku³ profesora biologii w otwartej 1 kwietnia 1930 poœwiêcony Ferdinandowi Roemerowi, Œl¹za- roku Akademii Pedagogicznej. kowi z wyboru, który przyby³ na Œl¹sk z Dolnej Kolejne lata to w jego ¿yciu okres owocnej Saksonii. Dziœ, po dziesiêciu latach, chcia³bym pracy pedagogicznej i badawczej. W bytom- przypomnieæ innego Œl¹zaka z wyboru, a zara- skiej Akademii Pedagogicznej zak³ada zwi¹zane zem przyrodnika pochodz¹cego z tej samej z problematyk¹ ochrony przyrody zbiory przy- krainy. Tego jednak, o którym dziœ bêdzie mo- rodnicze, organizuje liczenie jaskó³ek i bocia- wa, bardziej ni¿ ska³y i skamienia³oœci pasjo- nów, w roku 1934 jest na Œl¹sku pe³nomoc- nowa³y ptaki. W przysz³ym roku bêdziemy nikiem pierwszego Miêdzynarodowego Licze- obchodziæ 130 rocznicê jego urodzin i 40 ro- nia Gniazd Bociana Bia³ego, bada górnoœl¹sk¹ cznicê jego œmierci. populacjê sus³a morêgowanego i florê okolic Johann Matthias Brinkmann przyszed³ na Bytomia. Jego teksty ukazuj¹ siê w periody- œwiat 31 marca 1879 roku w Ostenfelde ko³o kach ornitologicznych, m. in. w Journal für Or- Osnabrück. By³ czwartym z dziewiêciorga dzie- nithologie (m.in. Die Veränderungen im Be- ci rolnika Johanna Heinricha Brinkmanna i jego stande des Weissen Storches in Oberschle- drugiej ¿ony, Marii Gertrudy, z domu Meyer. sien), Ornithologische Monatsberichte (m.in. Po ukoñczeniu nauki w szkole ludowej uczê- Seidenschwänze in Oberschlesien), Deutsche szcza³ do gimnazjum w Ankum ko³o Borsen- Vogelwelt (m.in. Die Begleitvogelwelt der In- brück, nastêpnie do biskupiego seminarium dustrielandschaft), przede wszystkim zaœ w Be- nauczycielskiego w Osnabrück. Zdawszy 11 MATTHIAS BRINKMANN richte des Vereins Schlesischer Ornithologen marca 1899 roku egzamin nauczycielski I stop- (1879-1969) (m.in. Uferschwalbenzählung in Oberschle-

nia, pracowa³ przez dwa lata jako nauczyciel ród³o: Mitteilungen des Beuthener sien; Die Sumpfohreule als Brutvogel Ober- w ró¿nych szko³ach powiatu Osnabrück, pó- Geschichts- und Museumsvereins 1971, z. 31-33. schlesiens; Die Beutelmeise in Oberschlesien; Ÿniej zaœ, w latach 1901-1905, w Hamburgu. Die Sandversatzgrube als neuer ornithologi- Tam jako wolny s³uchacz chodzi³ na uniwer- wodnik dla mi³oœników przyrody (Der Beglei- scher Lebensraum). syteckie wyk³ady z nauk przyrodniczych i filo- ter des Naturfreundes, Paderborn 1925). Artyku³y Brinkmanna mo¿na te¿ znaleŸæ zofii. Po zdaniu egzaminu nauczycielskiego II Rozpoczête w Hamburgu studia ukoñczy³ w takich czasopismach, jak Die Provinz Ober- stopnia by³ w latach 1905-1907 nauczycielem Brinkmann w roku 1927 w Getyndze, gdzie schlesien (Eine Naturschutzsammlung in der gimnazjalnym w Osnabrück, nastêpnie, zda- otrzyma³ stopieñ doktora filozofii na podstawie Pädagogischen Akademie in Beuthen OS.; Was wszy egzamin dla nauczycieli szkó³ œrednich, by³ pracy Über die Schulung der Beobachtung und sollen wir vom Tierschutz wissen?; Das Wald- w latach 1907-1925 kolejno nauczycielem ihre Bedeutung insbesondere für die Arbeits- schluchttal von Brynnek), Der Oberschlesier seminaryjnym, starszym nauczycielem semina- schule. Praca ta nawi¹zywa³a do postulowanej (Wissenschaft und Tierschutz; Oberschlesische ryjnym i wreszcie prze³o¿onym seminarium przez Georga Kerschensteinera „szko³y pracy” Auenwälder; Saatkrähenkolonien in Ober- nauczycielskiego w Hildesheim. Po rozwi¹zaniu – pojmowanej w duchu Pestalozziego szko³y schlesien; Der Vogel in unserer Landschaft; seminarium pracowa³ do roku 1929 jako na- nastawionej na mo¿liwie najwiêksz¹ samodziel- Der oberschlesische Storch; Erziehung zur uczyciel w gimnazjum biskupim w Hildesheim. n¹ pracê uczniów. Natur), Schriftenreihe der Vereinigung für 10 paŸdziernika 1910 roku o¿eni³ siê z trzy Zainteresowany w coraz wiêkszym stopniu Oberschlesische Heimatkunde (Vogel, Land- lata m³odsz¹ od siebie Bert¹ Müller, która ornitologi¹, Brinkmann zostaje w roku 1927 schaft, Mensch; Liste der Brutvögel Oberschle- zmar³a po nieca³ych trzech latach wspólnego cz³onkiem Niemieckiego Towarzystwa Ornito- siens; Fünf Jahre Storchbeobachtung in Ober- po¿ycia, 15 lipca 1913 roku. Dopiero szeœæ lat logicznego. W tym samym roku ukazuje siê schlesien; Beiträge zur Schwalbenforschung in po œmierci pierwszej ¿ony, 8 lipca 1919 roku, jego praca poœwiêcona ptakom lêgowym spo- Oberschlesien), w redagowanym przez niego Brinkmann o¿eni³ siê po raz drugi – z m³odsz¹ tykanym w okolicach Hildesheim (Die Brut- samego Mitteilungsblatt des Verbandes Ober- od siebie o dziesiêæ lat Luiz¹ Gerland. Mia³ vögel des Stadtgebietes Hildesheim, Hildes- schlesischer Tierschutzvereine (Unsere Saatkrä- z ni¹ piêcioro dzieci. Najstarszy syn, Berthold heim 1927). he; Landwirtschaft und Tierschutz; Die Tier- Josef, przyszed³ na œwiat 21 maja 1920 roku Rok póŸniej skierowany zosta³ do pracy na welt des Kreises Leobschütz), a tak¿e w prasie w Hildesheim (zagin¹³ w Rosji w roku 1943). Górnym Œl¹sku, gdzie uczy³ pocz¹tkowo w Pañ- codziennej i regionalnych kalendarzach. W ci¹gu kilkunastu lat pracy w Hildesheim stwowym Gimnazjum Ewangelickim w Raci- Podczas swego pobytu na Górnym Œl¹sku Brinkmann zajmowa³ siê ju¿ terenowymi bada- borzu. Doœæ szybko da³ siê tu poznaæ zarówno Brinkmann dobrze pozna³ Górnoœl¹zaków, niami zwierz¹t i roœlin, jednak najwiêcej uwagi jako badacz przyrody, jak i jej obroñca. Gdy o których pisa³ (Der Oberschlesier ist Natur- poœwiêca³ biologii szkolnej, pracuj¹c m.in. nad w roku 1929, podczas zjazdu w Raciborzu, gór- freund, Ostdeutsche Morgenpost z dnia 14.11. metodyk¹ kszta³cenia przyrodniczego. Z tych noœl¹skie towarzystwa ochrony zwierz¹t posta- 1942): lat pochodz¹ m. in. jego publikacje o znaczeniu nowi³y od³¹czyæ siê od Œl¹skiego Zwi¹zku „Piêœæ cz³owieka i jego maszyny wdzieraj¹ szkolnego ogrodu jako pomocy dydaktycznej Ochrony Zwierz¹t i za³o¿yæ w³asny zwi¹zek, siê nieub³aganie w œwiat dzikiej przyrody. (Der Schulgarten las bedeutsames Lehrmittel, Brinkmann stan¹³ na jego czele. W tej nowej Dobroduszny Górnoœl¹zak obdarza swoj¹ Langensalza 1911), o obserwacji i doœwiadcze- roli zapocz¹tkowa³ na Górnym Œl¹sku liczenie mi³oœci¹ przyrodê, a szczególnie zwierzêta, tak niu w nauczaniu geografii i meteorologii bocianów, którego wyniki opublikowa³ w roku jakby chcia³ wszystkie szkody naprawiæ. Sam (Beobachtung und Versuch in erdkundlichen 1930 (Der weiße und der schwarze Storch in w sobie jest bowiem Górnoœl¹zak od ko³yski und wetterkundlichen Unterricht, Leipzig Oberschlesien: Ergebnisse der Storchzählung mi³oœnikiem przyrody. ¯yje w trudnych wa- 1913), o roli doœwiadczeñ w procesie dydakty- des Verbandes Oberschlesischer Tierschutz- runkach, musi byæ zdyscyplinowany i musi cznym (Das Experiment in der Pädagogik, vereine von 1929, Oppeln 1930). Jako wysoko ciê¿ko pracowaæ. Tote¿ z prawdziw¹ przyjem- Berlin 1914). Wyda³ te¿ w tych latach prze- oceniany badacz przyrody w tym samym roku noœci¹ szuka ucieczki w œwiat przyrody, gdzie

14 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODNICY

znajduje bogactwa i tworzy sobie swoje sien; Veränderungen des Lachmöwenbestandes oraz 26 ksi¹¿ek i wydañ specjalnych. Wie- królestwo. Po ciê¿kiej pracy Górnoœl¹zak in Oberschlesien). Pozosta³ w Bytomiu a¿ do lokrotnie powraca³ w nich równie¿ w latach ochoczo wêdruje, ³owi ryby albo raki, zbiera stycznia 1945 roku, potem zaœ, jak wielu in- powojennych do tematyki górnoœl¹skiej, m.in. grzyby i para siê ptasznictwem. Jego weso³o nych uchodŸców, wyruszy³ w g³¹b Niemiec. w pracach Die Brutvogelarten Oberschlesiens usposobiona dusza wyznaje zasadê: ¿yj i pozwól Dotar³szy do Dolnej Saksonii, zamieszka³ z ro- (Dortmund 1966) i wydanej po jego œmierci ¿yæ”. (Poni¿ej publikujemy pe³ny tekst – red.). dzin¹ w rodzinnym domu w Ostenfelde i do- Pflanzenstandorte in der oberschlesischen Indu- Z chwil¹ dojœcia nazistów do w³adzy jego piero w roku 1950 przeprowadzi³ siê do Osna- strielandschaft (Dortmund 1970), w której dalsza praca w bytomskiej Akademii Pedago- brück. znalaz³y siê wyniki jego obserwacji florysty- gicznej, która w roku 1934 zosta³a prze- Wprawdzie w roku 1945 Brinkmann prze- cznych z lat 1941-44. kszta³cona w Hochschule für Lehrerbildung, szed³ w stan spoczynku, jednak o ¿adnym fak- Dorobek badawczy i pisarski Brinkmanna stanê³a pod znakiem zapytania. Zapad³a ju¿ tycznym spoczynku nie by³o mowy. Ju¿ w powojennych Niemczech spotyka³ siê wielo- nawet decyzja o jego przeniesieniu do którejœ wkrótce z nowym zapa³em zabra³ siê za krotnie z nale¿ytym uznaniem. Brinkmann by³ ze szkó³ œrednich, jednak jej wykonanie zosta³o dzia³alnoœæ na niwie ochrony przyrody, bêd¹c cz³onkiem honorowym Towarzystwa Nauko- wstrzymane. Sam Brinkmann równie¿ robi³, co m.in. pe³nomocnikiem do spraw ochrony przy- wo-Przyrodniczego w Osnabrück, otrzyma³ Fe- móg³, by dostosowaæ siê do nowych warunków. rody w powiecie Osnabrück i cz³onkiem kura- deralny Krzy¿ Zas³ugi I Kl. i Dolnosaksoñski W tym celu m.in. wst¹pi³ w roku 1937 do torium ogrodu zoologicznego w Osnabrück. Krzy¿ Zas³ugi I Kl. oraz Z³ot¹ Odznakê Hono- NSDAP. W uznaniu zas³ug w roku 1940 otrzy- Nadal te¿ z zapa³em obserwowa³ ptaki i publi- row¹ Niemieckiego Zwi¹zku Ochrony Ptaków. ma³ od starosty górnoœl¹skiego Plakietê za kowa³ wyniki swoich obserwacji. Alfons Perlick Zmar³ 21 wrzeœnia 1969 roku w Osnabrück. Górnoœl¹skie Badania Regionalne. doliczy³ siê 1054 publikacji Brinkmanna, wœród Tam te¿, na Hasefriedhof, z³o¿one zosta³y jego Jeszcze w roku 1944 publikacje Brinkman- których by³o 359 artyku³ów prasowych, 581 doczesne szcz¹tki. Jego druga ¿ona, Luiza, na ukazywa³y siê w Berichte des Vereins Schle- artyku³ów w ró¿nych czasopismach, 88 arty- prze¿y³a go tylko o kilka miesiêcy – zmar³a 15 sischer Ornithologen (Gastvögel in Oberschle- ku³ów zamieszczonych w pracach zbiorowych stycznia 1970 roku.

GÓRNOŒL¥ZAK JEST MI£OŒNIKIEM PRZYRODY Matthias Brinkmann

iêœæ cz³owieka i jego maszyny wdzieraj¹ ¿erdziach – domkami dla szpaków w takiej cznie karciæ tych ³obuzów, którzy zabijaj¹ P siê nieub³aganie w œwiat dzikiej przyrody. masie, jak u nas. Ró¿ne wygody urz¹dza siê i drêcz¹ ¿aby! Dobroduszny Górnoœl¹zak obdarza swoj¹ nawet dla przeklêtych wróbli. Gdzie¿ s¹ tak Stale obecne zami³owanie do przyrody mi³oœci¹ przyrodê, a szczególnie zwierzêta, tak aktywni akwaryœci, jak w przemys³owym wzmaga siê niekiedy dziêki ma³ym przy- jakby chcia³ wszystkie szkody naprawiæ. Sam regionie? Gdzie¿ jest tylu znawców grzybów, godom, do których przyczyniliœmy siê naszymi w sobie jest bowiem Górnoœl¹zak od ko³yski co w krainie kopalñ? W wierszach pisanych wskazówkami. Z ró¿nych stron nadchodz¹ mi³oœnikiem przyrody. ¯yje w trudnych przez górników znajduje wyraz têsknota za pytania o nazwy i przydatnoœæ rozmaitych warunkach, musi byæ zdyscyplinowany i musi przyrod¹ i smutek z powodu utraty jej skar- owoców z D¹browy Miejskiej i doliny Dramy, ciê¿ko pracowaæ. Tote¿ z prawdziw¹ przyjem- bów. W dziennikach Eichendorffa co chwila otrzymujemy okazy rzadkich chrz¹szczy, noœci¹ szuka ucieczki w œwiat przyrody, gdzie czytamy o tym, jak m³ody poeta bra³ udzia³ zwraca siê nam uwagê na wystêpowanie œwier- znajduje bogactwa i tworzy sobie swoje w polowaniach, wêdkowaniu, zastawianiu szczy, na stanowiska godnych uwagi roœlin, królestwo. Po ciê¿kiej pracy Górnoœl¹zak side³ na ptaki, szukaniu orzechów laskowych, wraz z nadsy³anymi okazami roœlin przychodz¹ ochoczo wêdruje, ³owi ryby albo raki, zbiera bitwach z u¿yciem jod³owych szyszek*, ³apa- te¿ zapytania o ich nazwy. grzyby i para siê ptasznictwem. Jego weso³o niu skowronków, ³owieniu raków, strzelaniu do WeŸ w posiadanie to, co otrzyma³eœ w spa- usposobiona dusza wyznaje zasadê: ¿yj i poz- bekasów, pieszych wêdrówkach i przeja¿d¿- dku po przodkach. Troszcz siê o to, by mimo wól ¿yæ. Obdarzony wyobraŸni¹, czêsto wy- kach bryczk¹. wszystko twoje umi³owanie przyrody by³o kracza poza œciœle wytyczone ramy. Dobro U górnika zgrzyt kó³, syk pary i ³omot wci¹¿ ¿ywe, choæ nieub³aganie, jakkolwiek ogó³u nie jest mu obce. Nie martwi siê jednak m³otów miesza siê z echem mowy przyrody nieodzownie, kopalnie coraz bardziej wdzie- zbytnio, gdy uda mu siê wywieœæ w pole z jego wnêtrza, z melodiami i tonami zapamiê- raj¹ siê w naturalny pejza¿. Oszpecenie D¹- w³adze i uszczkn¹æ nieco z przyrody dla swej tanych ptasich g³osów. W ³oskocie i ha³asie browy Miejskiej nie mo¿e ujœæ uwadze obser- w³asnej korzyœci. Gdzie¿ to ptasznictwo jest odnajduje rytm pieœni pracy. Odziedziczone watora. Naturalny krajobraz jest jednak cenny bardziej rozpowszechnione ni¿ tutaj? Szcze- uczucia i upodobania odciskaj¹ siê wyraŸnym nie tylko ze wzglêdów estetycznych. W piê- gólny rozkwit osi¹gnê³o w okolicach Mikul- piêtnem w pragnieniach i czynach, w ukszta³- knym, dzikim krajobrazie odzyskujemy czyc. Tyle side³ konfiskuje policja, a wci¹¿ towaniu krajobrazu kulturowego, w zielonym duchow¹ i fizyczn¹ równowagê. To, co stop- pojawiaj¹ siê nowe. Kobieta jest usposobiona wieñcu, który górnik wije wokó³ swego miejs- niowo staje siê coraz powszechniejszym rzeczowo. Wprawdzie chêtnie œwiêtuje z ma³- ca pracy i miejsca zamieszkania. Na torach przekonaniem, tym bardziej powinno byæ ¿onkiem, ale jest te¿ jego surowym sumie- kolejowych wznosz¹ siê lampy s³oneczników takim w regionie przemys³owym. A przymusiæ niem. Do zbierania jagód zachêca j¹ spo- i dziewanny. Woñ kwiatów miesza siê z kopal- do tego powinna nas przede wszystkim dziewany zysk. A przecie¿ gdy przy piêknej nianymi wyziewami. W³aœciwym dla prze- odpowiedzialnoœæ wobec tych, co przyjd¹ po pogodzie m¹¿ wiesza swoje klatki z ptakami mys³owego pejza¿u jest zapach bzów, lip i as- nas. na zewnêtrznych œcianach domu, godzinami trów. (Der Oberschlesier ist Naturfreund, potrafi siedzieæ w oknie, przypatruj¹c siê im Nasza m³odzie¿ penetruje glinianki, ha³dy Ostdeutsche Morgenpost z dn. 14.11.1942) i przys³uchuj¹c. i zapadliska. Zami³owanie do przyrody idzie T³um. M. Syniawa Nigdzie nie obwiesza siê ogródków – czy to u niej jednak w parze z trudn¹ do powœci¹gniê- *Szyszki naszych jode³ rozpadaj¹ siê w koronach drzew, jakimi na altanach, czy te¿ na zatkniêtych w ziemi cia sk³onnoœci¹ do okrucieñstwa. Trzeba konie- wiêc szyszkami bawi³ siê wybitny poeta romantyczny? (Red.)

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 15 POZNAJ I CHROÑ

ZESPÓ£ DROBNEJ FORMY GRZYBIENI BIA£YCH NOWE ZBIOROWISKO ROŒLINNE W POLSCE

Krzysztof Spa³ek (Uniwersytet Opolski, Opole)

zczególnie cennymi w Polsce czech w ubogich, mezotroficz- S pod wzglêdem przyrodni- nych lub oligotroficznych, zim- czym s¹ obszary wodno-b³otne. nych, górskich zbiornikach wod- Obecnie do najcenniejszych pod nych. Nastêpnie zosta³ stwierdzo- wzglêdem zachowania roœlinnoœ- ny w Wielkiej Brytanii i Austrii. ci wodnej i szuwarowej zaliczaj¹ Fitocenozy tego zespo³u wyksz- siê naturalne jeziora, a na obsza- ta³caj¹ siê zazwyczaj w p³ytkich, rach ich pozbawionych, stawy oligotroficznych, dystroficznych rybne i starorzecza oraz w mniej- lub mezotroficznych stawach na szym stopniu zbiorniki zaporo- pod³o¿u torfowym, torfiankach, we. Zdecydowana wiêkszoœæ b³otnistych stawach hodowlanych wód powierzchniowych Polski ma oraz rzadziej w oligotroficznych charakter mezotroficzny lub zbiornikach z wod¹ o odczynie za- eutroficzny. Znacznie mniej jest sadowym, z warstw¹ gytii wapien- u nas zbiorników dystroficznych nej na dnie. Gatunkiem charak- i oligotroficznych. terystycznym tego zespo³u jest Do jednego z najpiêkniej- drobna forma grzybieni bia³ych. szych zespo³ów wodnych w na- Odmiana ta wyró¿nia siê mniej- szym kraju zaliczyæ nale¿y zespó³ szymi liœæmi oraz kwiatami i wys- „lilii wodnych”. W jego fito- têpuje w wodach ubogich w sk³a- cenozach dominuje gr¹¿el ¿ó³ty dniki pokarmowe. oraz grzybienie bia³e. W ostatnim W Polsce zespó³ drobnej czasie w naszym kraju opisano formy grzybieni bia³ych zosta³ nowe zbiorowisko roœlinne z do- stwierdzony na Œl¹sku Opolskim, minacj¹ drobnej formy grzybieni gdzie wystêpuje w stawach ho- bia³ych. Zespó³ ten nale¿y do gru- dowlanych w okolicach Pokoju py zbiorowisk wodnych z klasy i Lasowic Ma³ych oraz w œródleœ- Potametea, do której nale¿¹ euro- nych oczkach wodnych ko³o Sta- syberyjskie zbiorowiska s³odko- niszcz Ma³ych. Zespó³ ten rozwija Siedlisko wystêpowania zespo³u wodnych makrofitów w mezo- siê w miejscach szybko nagrze- troficznych i eutroficznych zbior- waj¹cych siê, zacisznych, os³oniê- nikach wód œródl¹dowych. Re- tych od wiatru, na pod³o¿u tor- prezentuje on zwi¹zek Nym- fowym, mulistym lub mulisto- phaeion, tzn. makrohydrofitów, piaszczystym. W wiêkszoœci przy- z regu³y zakorzenionych z prze- padków zbiorowisko to ma bu- wag¹ form o liœciach p³ywaj¹cych dowê dwuwarstwow¹, rzadziej na powierzchni, spotykanych za- jednowarstwow¹ lub trójwarst- zwyczaj w niezbyt g³êbokich wow¹ z udzia³em gatunków szu- wodach stoj¹cych lub wolno warowych. p³yn¹cych i czêsto tworz¹ pas Zespó³ drobnej formy grzy- roœlinnoœci pomiêdzy zbiorowis- bieni bia³ych nale¿y do grupy kami roœlin podwodnych a przy- zbiorowisk wymieraj¹cych w Eu- brze¿nymi szuwarami. ropie. St¹d te¿ stanowiska tego Zespó³ drobnej formy grzy- zespo³u powinny podlegaæ w Pol- bieni bia³ych zosta³ po raz pier- sce specjalnej ochronie i zostaæ pod- wszy opisany z Bawarii w Niem- dane sta³emu monitorowaniu. Drobna forma grzybieni bia³ych P³at zespo³u drobnej formy grzybieni bia³ych Zdjêcia Autora

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 54/2008 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska