abril maio xunio Tomo XXIII-19 8 5 CRIAL

C. RODRÍGUEZ FER: A literatura como coñecemento.

GUMERSINDO O tema aá morte en Rosalía de PLACER: Castro.

E. LORENZO Tradición e modernidade na BALEIRÓN: obra poética de Iglesia Alvariño.

XOSÉ M. SALGADO: O devalar poético de X. L. Mén- dez Ferrín.

CARMEN BLANCO: Sobre o comporramento litera- á rio da muller. X. LANDE1RA Os manuscritos de cinco poe- YRAGO: mas de García Lorca. LISTA DE NOVEDADES 1985

EDITORIAL GALAXIA

Ptas. BIBLIOTECA BÁSICA DA CULTURA GALEGA A GALICIA MARIÑEIRA/¿/x/bLabarta 325 QUEIXUMES DOS PINOS/Eduardo Pondal 400 O PORCO DE PÉ/ Vicente Risco 375 A ESMORGA/Eduardo Blanco Amor 350 DOS ARQUIVOS DO TRASNO/Rafael Dieste 275 XEOGRAFIA/A Pérez Albertf (no prelo)

ENSAIO E INVESTIGACIÓN LOURESES. ANTROPOLOXIA DUNHA PARRO- QUIA GALEGA/ Manuel Mandianes 780 A REVELACIÓN DE DEUS REALIZACIÓN DO HOME/A Torres Queiruga (no prelo) GALLAECIA SKANDINAVICA/V7ce/?fe Almazán (no prelo) ROSALÍA DE CASTRO NA ESPAÑA DO SECU- LO X\X/Catherine Davies (no prelo)

CULTURA POPULAR "QUE COUSA É COUSA..." LIBRO DAS ADIVINAS/ASCO Martín (no prelo) O BAILE EN GALICIA/Juan J. Linares (no prelo).

COLECCIÓN LITERARIA OS BIOSBARDOS/£tí. Blanco Amor 360 XENTE AO LONXE/£

SUMARIO Páxinas ENSAIOS A literatura como coñecemento, por CLAUDIO RODRÍGUEZ FER il35 O tema da morte en Rosalía de Castro, por ¡Fr. GUMERSIN- DO PLACER 146 Tradición e modernidade na obra poética en gaiego de Aqui- lino Iglesia Alvariño, por EUSEBIO LORENZO BAT.TOR6N ... 161 O devalar poético de X. L. Méndez Ferrín, ,por XOSÉ MA- NUEL SIALGADO 171 Sobre o comportamento literario da muller (o caso Margari- ta Ledo Andión), por CARMEN BLANCO 179 ESCOLMA Ezra Pound e un Canto pisano, por RAMIRO FQNTE 193 Vemos fuxir, por LUZ POZO GARZA 203 A boca violeta, por CLAUDIO RODRÍGUEZ FER 204 PENEIRA DOS DÍAS O mirandés e os demais romances peninsulares, por MANEL CELSO MATALOBOS 205 Bób Dylan: Un librepensador de Minnesota, por VICENTE ARAGUAS 210 Unha antoloxia de poesía galega e portuguesa, por XESÚS GONZÁLEZ GÓMEZ 213 "Os nonnatos" de Eduardo Blanco Amor, por CLARA TO- RRES MARTÍNEZ 217 Eimer, Ider e Sober: topónimos, por NICANDRO ARES 221 A lóxica organizativa de un calendario, por XOSÉ ANTONIO FERNANDEZ DE ROTA E MONTER 224 Os manuscritos (autógrafos e apógrafos) de cinco poemas gálegos de Federico García horca, por XOSÉ LAiNDEIRA YRAGO 229 Onomástica galega: "Pazo" e "Pazo", por FROILÁN LÓPEZ . 243 LIBROS, por Antonio Capelán Rey, Xesús González Gómez, Vicente Araguas e S. Lorenzana 245 O REGÓ DA CULTURA 256

Tomo XXIII • N.° 88 • abril - maio - xunio, 1985

E N S A I O S

A LITERATURA COMO COÑECEMENTO

Aínda que parece ilusorio pretender teorizar con rigor so- bre un fenómeno tan impreciso como o literario, resulta ta- mén inevitálbel que os que nos dedicamos a el reflexionemos sdbre o mesmo. E pese a que o noso ponto de vista carece de perspectiva distanciadora, ¡beneficiase da privilexiada posi- ción de quen fala desde a propia experiencia e coñece por dentro itodos os momentos que se suceden no proceso: orixe, creación, xeelaiboración, leitura, crítica, publicación, etc. 'Esta tentativa autorreflexivá, presente en moitos dos meus poe- mas, aparece tamén nos limiaTes dos meus libros de versos e xustamente as ideas formuladas ou esbozadas nos mesmos son as que tratarei de explicar e desenvolver aquí. Agora ben: cada escritor concibe a literatura ao seu xeito. Por este motivo, seguindo os postulados de algúns, nabería que concluir que as obras que fan outros non son, estrita^ mente, literatura. Se aplicamos como criterio xeral calquera concepción particular, obteríamos como resultado que son moi poucos os autores que realmente a cultivan: por exem- plo, poderla admitirse que fan versos, mesmo que fan poemas, pero non que fan poesía. Eu, por suposto, non quero erixir o meu criterio en norma para xuzgar a ninguén que non sexa eu mesmo. Limitareime pois a falar da miña concepción da literatura como se se tra- tase duwha autopoética, non dumha poética xera'l.

A ESENCIA IWJ COÑECEMENTO LITERARIO Friedrich tNietzsche decía que a verdade é de orixe poético. Os que despois de tantos milenios de verdades efímeras suce- déndose altivas no pensamento humano eremos que ningun- 3ra proposición xeral é válida —nen siquera esta—, saibemos que nada se sabe. Pero tamén sabemos que existe unlia ver- dade de orixe .poético ou, polo menos, uniia ilusión poética de cofiecemento: esa ilusión que apreciamos ao ler a poetas co- mo Holderlüi, Novalis, LeQpardi, Poe, Blake, Colerid'ge, Woor- dswortti, Browning, Hopkins, Nerval, Baudelaire, Verlaine, .Rimbaud, Lautreamont, Mallarmé, Whitman, 'Emily Dickin-

135 son ou Rosalía, por poner sámente exemplos ocidentais do século XIX. Claro está que, na literatura, o coñeoimento é uniha difí- cilmente explicáíbel combinación de paixón e pensamento, co- mo pode apreciarse xa na poesía metafísica inglesa do século XVII. Según T. S. Eliot, bon eoñecedor da mesma, un pen- samento era para Donne un'ha experencia, posto que modi- ficaiba a súa sensibilidade. ¡Ademáis, esta aprehensión senso- rial directa do pensamento da que ten falado Eliot, está contida tamén na reflexión de moitos outros escritores con- temporáneos, como Miguel de Unamuno, que tina como má- xima pensar o sentimento e sentir o pensamento. José Ángel Valente sentenciou de forma lapidaria esta áctitude: "Habito con paixón o 'pensamento". O coñecemento acadado por vía literaria é, desde logo, di- ferente ao acedado por medios científicos e filosóficos, pero non sabemos aínda en que consiste tal especificidade. De fei- to, moitos autores pretendidamente científicos e filosóficos teñen valorado e aproveitado enormemente ¡contribucións li- terarias nos seus procesos de investigación: abonda lembrar casos tan dispares como os de Marx e Engels, de Lenin, de Freud, de Heidegger ou de Jakobson. En efeito, a valoración que ffan Karl Marx e Friedrich Engels do realismo decimonónico europeo é inequívoca neste sentido, anegando o último a anteponer as aportacións da novelística de Balzac as dos especialistas para coñecer o pe- ríodo histórico retratado polo narrador francés: "Agrupa uniha historia completa da sóciedade francesa, da que eu, mesmo ñas particularidades económicas {por exemplo, a re- distribución da propiedade real e persoal Üespois da revolu- ción francesa), aprendín máis que de todos os historiadores, economistas e estadistas profesionais desate período xuntos". 'Pola súa banda, un discípulo de Marx e Engels, Vladimir Ilich Ulianov, Lenin, ten falado no mesmo sentido das nove- las de Tolstoi: "OU N. Tolstoi deuse a coñecer como un grande escritor da época da servidume. Nunha serie de obras xeniais que escribíu durante a súa carreira literaria de máis de me- dio século, piaitou sobre todo a antiiga Rusia de antes da re- volución que permaneceu, mesmo destpois de 18&1, nun estado .de semi-servidume, a ¡Rusia aldeana, a Rusia do terratenente .e o campesino. Ao describir ese período histórico da vida rusa, Tolstoi soupo iprantexar nos seus escritos tan grande número de problemas inmensos, soupo acadar tan enorme poder ar- tístico, que as súas obras ocuparon un posto de primeira liña .na literatura internacional. A época preparatoria da revolu- .ción nun ipaís oprimido polos mantedores da servidume, apa- receu, gracias á pintura xenial de ToLstoi, como un paso adiante no desenvolvimento artístico da ihumanidade eoteira".

136 Sigmund Freud, que tratou en moi numerosas ocasións de fenómenos literarios, parece encontrar ñas novelas de Dos- toievski .tanto ou máis coñecemento da psique 'humana que nos tratados de psiquiatría. Tal interés cognoscitivo pode apreciarse no seu estudo do parricidio, así como nos macamos eloxios que dedica ao autor ruso: "Ten o seu posto pouco detrás de Shakespeare. Os irmáns Karamazov é a novela máis acabada que se escribíu xamais e o episodio do agrande inqui- sidor é un'ha das cuines da literatura mundial". - Martin Heidegger, analizou a poesía de Holderlin e de Rilke á luz do existeiicialismo filosófico, clhegando a decir que toda a teoría que el despregara por vía especulativa estaba contida nos versos destes autores. Heidegger deixou moi claro que a poesía podía conter o mesmo ¡coñecemento que a filo- sofía, aínda que formulado Idoutra maneara. Mesmo, recoñe- ceu explícitamente que o dominio metafisleo desde o que Rilke escribirá as súas obras maiores non era siquera accesí- bel á filosofía do momento: "Non estamos preparados para interpretar as Elexías e os Sonetos, pois. o dominio desde o que falan non foi aínda suficentemente pensado desde a esen- cia da metafísica na súa constitución e unidade metafísica. Pensalo é algo que sigue sendo difícil por dúas razóns. En¡ primeiro lugar, porque a poesía de Rilke queda detrás da de Holderlin no camino da 'historia do ser ,por rango e situación. Logo porque apenas coñecemos a esencia da metafísica e non estamos versados no decir do ser. Non somente non estamos preparados para unlxa interpretación das Elexías e os Sone- tos, senón que non temos dereito a interprétalos porque o dominio esencial do diálogo entre o poetizar e o pensar só pode averiguarse, acadarse e meditarse paseniño. ¿Quén po- dería chufarse

Á LITERATURA COMO COÑECEMENTO (Particularmente, entendo a literatura como forma orixi- nal e persoal de coñecemento. Pensó que facer da literatura un simple reflexo ou reformulación de ideas concebidas por outros medios non literarios, implica anular a súa capacida- de cognoscitiva e asiignarlle ¡unha función impropia e absur- da, en canto que así queda reducida a decir doutro xéito o que se coñece de antemán por vías ceeais máis directas. Ca- rece de sentido limitar á poesía a exponer algo que xa está previamente dito con outras palabras máis sinxelas, tal1 co- mo en van pretenderon intolerantes inquisicións e nefastas burocracias coas súas censuras, programas e cádeas para ün!ha actividade liibre, transgresora e ilimitétoel ipor natureza. A liniguaxe poética xustifica a súa existencia en tanto que sirve para decir ó que ninguniha outra linguaxe pode decir, oú, máis' claramente, porque expresa algo que non se pode expresar doutro xeito. Pódese concluir a este respecto que se arlimgiuaxe literaria dixera o mesmo que a linguaxe ordinaria e (haibitaial, a literatura non tería razón de ser. Ou, polo me- nos, non tería riimguniha razón, esencial de ser, senón razóns estritamente accesorias: sería pura retorica. (É sabido que hai anortas obras fundamentadas no suposto formalista de superponer uniia suntuosa follarasca formal a expensas dun contido mínimo, inocuo e insignificante. Deste fenómeno aJbraia sobre todo o feito de que ihaxa alguén con tan pouco que decir como para dedicarse a recargar de comiplicacións lingüísticas e adornar con luxosas figuras retóricas un texto que non as esixe. Revestir ornamentalmente algo sen valor esencial ten m#s ide traballo decorativo ¡que de poético e a súa execución deriva máis da rutina e do aburrimento que da lucidez creativa). Para min, a literatura é un medio de coñecemenito radical e persoa'l da realidade, motivación que despraza toda outra preocupación a un segundo plano.

NIETZSCHE E A TRANSMUTACIÓN DE TODOS OS VALORES Friedricih Nietzsdhe foaseou a súa teoría da transmutación de todos os valores nün dos seus conceitos máis caracterís- ticos: o da morte de Deus. Xa en A Gaia Ciencia decía: "Deus morreu, asesinárono os homes". ¡Logo, en Así falou Zaratus- tra, a morte de Deus será o tema central da súa primeira parte, onde se escandaliza ante quen "non ouvíu aínda nada de que Deus imorreu". Pero iNietzsdhe non coloca ao horneen lugar de Deus, non o diviniza nen o idolatra iporque non ad- mite a Deus nen que ninguén ocupe o seu lugar: "Mortos estén todos os deuses". Para Nietzsche, a morte de Deus supon1 a total supresión dos valores moráis e metafísicos que aquel sustentaba: máis absurdo e escandaloso que matar a Deus, sería o feito de má- talo por nada. A súa desaparición implica, polo tanto, a dos valores que garantizaba a súa suposta existencia e orixina inevitábelmente a transmutación de todos os valores. Por eso, a ¡partir de Así falou Zaratustra, Nietzsche escribíu baixo a idea da transmutación de todos os valores. Non obstante, o autor alemán advirte que, morto Deus, mantense intacto

139 todo o conglomerado de iiuncións e •institucións que el xusti- ficaba, e que sobreviven á súa morte pola incomprensión e pola inercia dos seres humanos. Terá que pasar aínda moito tempo ipara que os ihomes se decaten de todas as implicacións que conleva a morte de Deus a mans desa incrédula herdeira da 'Ilustración que é a faumanidade contemporánea. A literatura reflexou mioitas veces a morte de Deus, pero poucas os súas 'consecuencias, tanto a nivel ¡temático como formal. De íeito, na maioría dos casos, a literatura entendeu a morte de Deus como a sustitución da teocracia relixiosa por outro poder social. Xa o ten dito Octavio Paz: "Despois de Sade, que eu seipa, ninguén se atreveu a describir uníha sociedade atea. Falta algo na olbra dos liosos contemporáneos: non Deus, senón os homes sen Deus". Pero unQia 'literatura de carácter cognoscitivo entendida radicalmente non pode someterse a ningún poder nen (fundamentarse en ninguníha base de apoio extraliteraria. Unha literatura que pretenda ser .cognoscitiva ten que ser esencialmente libertaria para poder decir, acaso como Max Stirner, "eu non apoio a miña causa sobre nada". Por eso a literatura, a literatura cognoscitiva e libertaria, é incompatíbel con calquera respeto ás normas éticas e esté- ticas de toda preceptiva. Aínda que se enmascare a través de sucedáneos —a intención política, a crencia relixiosa, a mo- da comercial— a preceptiva literaria está morta. Matouna a propia literatura. 'As condicións sociais e políticas e o desen- volvimento cultural e literario que permitiron a liberación de toda serie de pautas, atrancos e censuras, e o lento e indecli- nálbel desprestixio do escolasticismo academicista das precep- tivas tradicionais supuxeron unha total afirmación da liiber- tade creativa e convertiron a literatura máis radical nunha práctica xenuinamente libertaria. Pero (hai aínda quen non se enterou de que a morte das preceptivas tradicionais é, na literatura, a morte de todas as preceptivas. Deste xeito, novas escleroses e corsés siguen ane- mizando a práctica 'literaria, liberada así da tolura, pero non das camisas de forza. Moitos dos novos preceptistas non en- tenden que despois de Joyce ou do surrealismo non (hai lugar xa para (preceptivas, nen siquera joyceanas ou surrealistas. A extinción da preceptiva supon a eliminación da escala de valores que traía consigo, a transmutación de todos os valo- res. Sería absurdo sustituir as vellas preceptivas por outras derivadas dos cmovimentos ou dos autores que se sublevaron contra aquelas. Trátase de acabar coas preceptivas dunha vez por todas para non ¡perder miáis a dimensión cognoscitiva da 'literatura. Nietzsohe idecía: "Mortos están todos os deu- ses". En literatura, mortas están todas as preceptivas, aparte de que siga tiabendo cadavres viventes de escritores nonnatos

140 empeñados en manter a ilusa pantasmagoría de que fan li- teratura porque copian, é decir, porque fan retórica. Confun- dir a literatura coa retórica é precisamente descoñecer o ca- rácter cognoscitivo da literatura e demostrar claramente que tanto facendo retoricismo formalista como contidista estase escritoindo por razóns extraliterarias, Ka que, en realidade, non se ten nada que Idecir.

MONOD E A ÉTICA DO COÑECEMENTO Jacques Monod contá entre as súas aportacións ao pensa- miento contemporáneo coa elaboración do concepto da ética do iconecemento, 'exposto na súa lección inauígural da cátedra de bioloxía molecular do College de France en 1967 e desen- roladó en 1970 no libro O azar e a necesidade. Ensaio sobre a filosofía natural da bioloxía moderna. OPrescindindo aquí da súa concepción da ética en sí, que non afecta directamente ao noso tema, compre destacar, non obstante, que para Monod "o coñecemento obxectivo ignora os valores" e que "se el puido destruir os fundamentos tra- dicionais das éticas relixiosas, non pode por esencia proponer ningunlia outra". De aquí a canga corrosiva implícita na ciencia: "É anoi icerto que a ciencia atenta contra os valores. Non directamente, xa que non é xuez e debe ignóralos; pero ela arruina todas as ontoxenias míticas ou filosóficas sobre as que a tradición animista, desde os aborixes australianos aiastra os dialécticos materialistas, fai repousar os valores, a moral, os Ideberes, os dereitos, as proitoicións". iMais esta in- compatibilidade entre ciencia e ética non implica correlati- vamente un divorcio entre a ética e a investigación: "IA cien- cia ignora os valores; a concepción do universo que hoxe nos impon está ausente de toda ética. Pero a investigación cons- tituí por sí mesma un ascetismo; implica necesariamente un sistema de valores, uniia ética do coñecemento, da que non pode, non obstante, demostrar obxectivamente a súa validez". En O azar e a necesidade explícase polo miudo a inevitáJbel asociación entre os valores e o coñecemento. lAgora iben, a ética monodiana non 'ten nada que ver coas éticas ao uso: "A ética do coñecemento é radicalmente dis- tinta dos sistemas relixiosos ou utilitarios que ven no coñe- cemento non o fin en si mesmo senón un medio de alcánza- lo". Eis pois a radical diferencia: "O único obxectivo, o valor supremo, o toen supremo, na ética do coñecemento, non é, recoñezámolo, a felicidade da humanidade, menos aínda o seu poderío temporal ou o seu confort, nen tampouco o co- ñécete a ti mesmo socrático, é o coñecimento abxectivo mesmo". Para Monod, únicamente esta ética, creadora do mundo moderno, é compatíbel con el. ¡Considera que as sociedades modernas deben a súa debilidade moral aos sistemas de va- 141 . lores arruinados pola ciencia e o seu poderío material a esta ética fundadora do coñecimento. 'Compre, pois, extraer déla as consecuencias moráis, sociais e políticas que se derivan da mesma: "Non comprirá ocultar que se trata dunha ética se- vera e apremiante que, se toen respeta no 'home a toase do conecemento, define un valor superior ao home anesmo. Ética conquistadora e, en certos aspectos, nietzscheana, xa que é vontade de poder: ¡pero de poder únicamente na noosfera. Ética que ensatará, por conseguinte, o desprecio da violencia e a dominación temporal. Ética da libertade ipersoal e políti- ca, ipois a contestación, a crítica, a constante .posta en cues- tión non son sámente oin dereito senón un detoer. Ética social, ipois o conecemento otoxectivo non pode establecerse como tal máis que no seo dunha comunidade que recoñece as súas normas". Mais, partindo do "conecemento obxectivo como única fonte de verdade auténtica", non é posíbel explicar enteira- mente a significación do home. (Para Monod, a necesidade dunha explicación enteira é innata e a ausencia de tal expli- cación causa uroha fonda anguria: "'Creo que a aniguria da sociedade e a. esixencia dunha explicación itotal, apremiante, son innatas; que esté herdo chegado do fondo das edades non é somente cultural, senón sen dúlbida xenético". Por eso o conecemento obxectivo, que non podía aplacar aquela an- guria innata, exaspérate aínda máis aos ¡homes, posto que aparte de non proponer ninguniha explicación, impuña "un ascético renunciamento a calquera outro sustento espiritdal". Pero se ó conecemento obxectivo non pode calmar a nosa an- guria, unlha "ética austera, abstracta, orgullosa", fundada no conecemento, 'liumanista e nietzstíheana, .podería cecais, se- gún Monod, calmar a anguria xenéticá do home e saciar a súa esixencia explicativa. TJnüia vez exposto o cerne da ética monodiana do conece- mento, pode establecerse doadamente uníha ¡teoría paralela aplicada á poesía, sustituindb o conecemento obxectivo polo éti "''' ' ' Decía Monod: "O conecemento verdadeiro ignora os va- lores". Tal sentencia é válida tanto para o conecemento cien- tífico como para o poético. En efeito, o conecemento poético só pode darse ao marxe dos valores: eles implican que a crea- ción poética non sexa un fin en si mesma, senón un medio para conseguir outro obxectivo (ético, relixioso, propagandís- tico, utilitario, etc.). No fondo, os surrealistas prantexaron o seu movimento en parecidos termos, xa que, baseándose ha psicoanálise freudiana, utilizaron o automatismo psíquico co fin de acadar o funcionamento real do pensamento "sen a intervención reguladora da razón, ao marxe de toda preocu- pación estética ou moral", como decía André Bretón. Igual que ocurre co coñecemento científico, o obxectivo do coñece- . mentó ¡poético non é a felicidade Üa >humanidade, nen diri- xirse a uniha divinidade, nen a defensa dundas ideas, nen a consecución dun lucro material, senón que é o coñecemento poético imesmo. 'Esta é a idea amoral e 'libertaria na que se asenta o .prin- cipio ¡básico da creación poética: a poesía así concebida é un fin en sí, non un medio para conseguir outro obxectiivo ex- trapoético. E do mesmo xeito que o coñecemento obxectivo puido des- truir os fundamentos das éticas ¡tradicionais sen proponer ninguníha outra, o coñecemento poético conleva o tierriuba- mehto das ibases de toda norma —hética ou non—na creación literaria. Igual que a ciencia, a poesía ignora os valores a priori, é totalmente allea a calquera ética. Pero 'igual que a investigación, a creación poética asociase inevitáibelmente a urüha ética tamén distinta, rigurosa e esixente: a ética do coñecemento. Esta é, polo tanto, a única actitude compatílbel cunlia poesía realmente cognoscitiva. Trátase pois, como que- reria Monod, dunflia ética severa e apremiante que implica un valor trascendente ao ihome mesmo, dun'ha ética conquis- tadora e nietzscheana que loita por iluminar a noosf era, diunEha ética que desprecia a cativeza mundana, duníha ética, en ttin, personalista e social ao mesmo tempo, baseada no ri- gor e na.autoesixencia tanto como na contestación e na crí- tica, como diría Monod. !Pór esto, calquera poética fundada na ética do coñece- mento, ten qué ser inevitálbelmente libertaria ou, o que é o mesmo, antiautoritaria, independente, transigresora, antiaca- démica, revolucionaria. O verdadeiro texto literario é, como escrilbíu Luís Cernuda do desexo, "'apto somente na vida sen muros". . .

Á BÚSQUEDA DÓ COÑECEMENTO ¡Desde a tantas veces repetida fórmula de Aristóteles se- gún a cal o iiome desexa ipor natureza salber, todos os filósofos e creadores mínimamente profundos se iteñen ipreguntado polo coñecemento. Para moitos, trátase mesmo duniia cues- tión vital, como reflexa OLey Tpistoi: "lA menos que seipa por qué estou aquí e qué é o que son, non podo vivir". ¡A estas preguntas ten respondido con máis ou menos arro- gancia a filosofía, a relixión, a mitoloxía, a ciencia e taméri o arte e a literatura. Pero a. diferencia entre todas elas non é de igrado, senón de método. En realidade, dentro dos ámbi- tos creativos, sobrepasar o convencional en calquera terreo supon case sempre apreixar o coñecemento. Para min, tal demanda non é só desexiábel, senón inevitáibel. Esta é a razón de que me identifique plenamente coas seguintes verbas de

143 Fedor Dostoievski: "En todas ¡partes e en todas as cousas vou hastra o final. Toda a 'miña vida soibrepasa os límites con- vencionais". Trátase ipois de sobrepasar ibarreiras —cara dentro ou cara fora— pero nunca de poner límites ao instinto creativo. Ademáis, na búsqueda do eoñecemento 'non pode concebirse o obxectivo thastra apreixalo, xa que no momento en que se preconcebise deixaría de ser uniia búsqueda. Buscar un oib- xecto preconcebido —que case sempre se encentra, porque desde o momento en que un o busca xa está dentro dun mes- mo— significa renunciar ao eoñecemento, é decir, ao desco- ñecido. Buscar con prexuicios ou intencións preconcebidas supon negarse ao verdadeiro eoñecemento, sempre irredutílbel á vontade de quen busca. ¡Por eso, na miña opinión, a única actitude compaitíbel co eoñecemento literario é a que ten ta- méh sentenciado José Ángel Valente: "Busco o que non sei que busco". A literatura é buscar sempre, pero sen saber qué, como cmesmo poderla desprenderse da saudosa intuición de Rosalía de Castro: "Eu non sei o que busco eternamente...". En suma, a literatura é uraha auténtica forma de eoñe- cemento cando está concebida dun xeito absolutamente liber- tario, fruto dunha creación animada cunüia ética como a que, desde a filosofía e desde a ciencia, postularon Friedritíh Nietzadhe e Jacques Monod. Neste sentido, Shakespeare ou Cervantes, Dante ou Goethe, Tolstoi ou Dostoievski, Kafka ou Joyce, Proust ou Sartre, Holderlin ou Rilke, Pound ou Bliot, Borges ou Cavafis, ciiegaron, acaso sen sábelo ou sen preténdelo, a convertir a literatura en auténtico eoñecemen- to. Tal é, según entendo, a esencia e significado da verdadeira literatura. Ademáis, cecais ponqué a miña vida e a miña obra son absolutamente inseparabeis —entre sí e do eoñecemento—, para anin a literatura non é nunca retórica. Esta evidencia tendeu en moitas ocasións a ter uniia innegáibel motivación erótica, como é patente na produción de (Picasso, de Nenuda, de iCernuda ou de Virginia Woolf e como moi ben compren- deron os surrealistas. Tal fenómeno, por suposto realizado "sen a intervención reguladora da razón, ao marxe de toda preocupación estética ou moral", como prescribe o consabido manifestó surrealista de Antíré Bretón, está xustamente con- tido ñas seguintes palabras de Rene Magritte: "Non hai dú- bida de que un sentimento puro e vigoroso, chamado erotis- mo, salvoume de caer na Ibúsqueda tradicional duniha perfec- ción formal". No fondo, a miña literatura —o meu eoñece- mento— non é literatura, senón eu. CLAUDIO RODRÍGUEZ FER Lugo

1'44 BíBIilQGRAiFÍA ÜMPRESGINDÍBEL

BALZAC, Honoré de: A comedia humana (La comedie humaine, 1829- 55). BRETÓN, André: Manifestó do surrealismo (Manifesté du surréalisme, 11924). CASTRO, Rosaüía de: Obra en verso (1857-84). CERNUDA, Imia: A realidade e o desexo (La realidad y el deseo, 1936 e ,1964). DOSTOIEVSKI, Fetíor: Os irmáns Karamazov (Bratia Karamázovi, 1879- 80). EUOT, T. S.: Os poetas metafisicos (The Metaphysical Poets, 1921). FRETJD, Sigmund: Dostoievski e o parricidio (Dostojewski und die Va- tertolung, ,1928). HEIDEGGER, Martin: Hólderlin e a esencia da poesía (HiMeñin und das Viesen der Dichtung, 1936-7). ÍDEM: Caminos de bosque (Holzwege, 1950). HÓLDERLIN, Friedrioh: A morte de Empédocles (Der Tod des Empe- dokles, .179879). ÍDEM: Pan e vino (Brot und Wein, 1798). HOPKINS, Oerard Manley: Diarios e papéis (Journals and Papers, 1959). JAKOBSON, Román: Lingüística e Poética (Linguistics and Poetics, 1958). ÍDEM: Poesía da gramática e gramática da poesía (Poetry of Gram- mar and Grammar of Poetry, 1968). LENIN, Vtedimir Eicih Ulianoy: Lev Tolstoi (Lev Tolstoi, /19tl0). MARX, Karl e ENGELS, Friedócih: Escritos sobre arte e literatura (re- copilados por láísic, Freville, Oerratana, SaMnari, etc.). MONOD, Jacques: Leción inaugural da cátedra de bioloxía molecular do College de Trance (Legón inaugural de la chaire de biologie moiéculaire du College de France, 1967). ÍDEM: O azar e a necesidade (Le hasard et la necesité, 1970). NIETZSCHE, Friedrich: A Gata Ciencia (La Gaya Sdenza, I188H-7). ÍDEM: ASÍ falou Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-92). PAZ, Octavio: Os signos en rotación (Los signos en rotación, 1964). ÍDEM: Corrente alterna (Corriente alterna, 1964). ÍDEM: O arco e a lira (El arco y la lira, 1956 e 1967). POMORSKA, Krystina: Diálogos (con Román Jaikobson) (Dialogues, 1980). RILKE, Rainer María: Elexías de Duino (Duinesen Elegien, 1922). ÍDEM: Sonetos a Orfeu (Sonette an Orpheüs, 1923). STIRNER, Max: O único e a sua propiedade (Der Einzige und sein Eigentum, 1844). TOLSTOI, Lev: Guerra e paz (Voiná i mir, ¡1865-9). ÍDEM: Ana Karenina (Ana Karénina, 1876-7). VALENTE, José Ángel: Ponto Cero (Punto Cero, 1972 e 1980).

145 O TEMA DA MORTE EN ROSALÍA DE CASTRO

.Cando me ipoño a enxergar este traballo en col da morte ñas Obras de Rosalía de Castro,- acabo de ler, na Hemeroteca Municipal de Madrid (sign. il037/2), o númaro cinco da revista compostelá La Patria Gallega, no que se fai historia, con acta notarial, do traslado, post inortem, do cadavre de Rosalía, desde o cemiterio de Irla Fla- via, hastra a igrexa de Santo Domingo de Bonaval, na cidade de Santiago de Compostelá. Si un terremoto fixese tremar os campos galegos, non tería tanta, resoancia, nin ademiraeión, como tivo este traslado funeral, que fixo desencadear un trebón de loubanzas, de verbas, de oracións, de re- xionalismo, de unión galaica. O epicentro primeiro do terremoto lo- calizouse nun curruncho do cemiterio de Adina. Seis anos despois do pasamento de Rosalía, que tivo lugar o ,15 de xulio de 1885, un nú- beiro de xente acudeu ó ,pé da súa cova, para rendirlle un homaxe rexional. Coroas, orfeóns, cantos litúrxicos, máis coroas, unha persoal do seu viudo, outra coroa dos seus fillos, notarios, testigos, periodistas, e unha riada de xente. O cramor xeral foi ver como o corpo da poe- tisa non perderá tanto, así como que tifia as roupas intactas. Leivan- touse acta da inhumación, e o cortexo 'funerario, coa vella caixa me- tida noutra de metal e madeira, púxose en movimento, a pé, dende Iria hastra a estación do tren, en Padrón. Eiquí a segunda fase, ou segundo epicentro, co pobo padrones e aldeias volcado nos caminos, ñas rúas, e na estación do ferrocarril. Depositouse o ataúde nun vagón especial, axeitado para elo, e o tren arrincou antre aplausos, despedidas, e marchas funerarias. Deste xeito atravesou o val da Mahía, por ela tan cantado, e chegou á estación de Comes, en Conxo. O terceiro epicentro de Comes, fói clamoroso; pois, a presenza das autoridades, clero, universidade, comisión das xuventudes cató- licas, a masiva comparecencia do pobo santiagués, e canto se pode imaxinar de restalante, rompeu nun recibemento apoteósico. Dende a estación de Comes, e levado en trunfo rexional, o cadavre de Ro- salía chegou ó tempro de Santo Domingo de Bonaval, donde, por agora, vive en fogax de groria. 'No ceo de Santiago naceu unha estrela, filia da morte. A morta foi Rosalía: muller, .poeta, nai e raíña; que si nalgún tempo foi va- galume antre o musgo, agora é lus que escintila é alumea. Pero, Ro- salía pensou na morte, e eu pretendo seguir o seu pensamento. Unha zona ben definida da literatura rosaliana era o tema da morte. Era a súa tekna, un'ha obsesión. A imaxen da morte, en fun- ción da súa necesidade, aparece centos de veces ñas súas páxinas. A morte, como f eito, como conciencia e como secuencia, é un destino inevitable. Un dos meirandes fenómenos populares da Galicia é o

146 culto dos mortos. Nos anos rosalianos do século XIX, o mundo do romantismo tina da morte unfoa ideia sagrada, e dáballe ós mortos un ¡trato de íavor. O morto era, por uniias ¡horas, un dictador. Apreixoaba, en dra- mática despedida, ós familiares, ós amigos, ós vecinos, á parroquia, á bislbarra. Morrer, era un acontecemento. Sabida cousa é que, naide, senón Deus, ten .poder sobor da morte; todos somos fillos déla. ¡Rosalía, anque lie ¡tivo xenreira e carrax, * iioubo de cargar con ela. Como cargaron seus abós, súa nai, seus pequechos. O pensamento da morte desarraiza moitas cousas, pero non pode un ceibarse da súa presenza. ¡Ai, aquel cemiterio de Adi- na!...; ¡qué lazos!..., ¡qué desconsolos!..., ¡qué adeuses! Poida que hoxe non sexa de pago o lalar da morte; nembargante, ela paséase trunfadora .polo mundo. ¿Qué diría Rosalía, si ouvise que os seus osos poderían ser metidos nun cremadoiro, volvelos cinza, e aveníalos? Entón sí que a tristura a levaría, antes de tempo, a cal- quer camposanto aldeán. Otero Pedrayo afirmou que Rosalía, .por ser un altísimo espirito celta, non separaba con precisión a morte da vida. 'Del son estas verbas: "Todo el vivir de los pueblos de nuestra estirpe aparece mezclado con la muerte". E, García Martí, tamén afirmóu de Rosa- lía: "Son muchos los testimonios de su familiaridad con la muerte". No prólogo a Rosalía de Castro o el Dolor de vivir, deixa ben sentado que a nosa poetisa, sempre que se atopaba fora de Galicia, morría por volver a ela. Polo demais, ela mesma confesa esa door: Morrendo de soidades toda a chorar me matei. Había neio un fondo, sin fondo, de saudade, que a levaba á mor- te. Toda a súa -vida íoi un voar, sin desprenderse de todo; o mesmo ía da morte á vida, que da vida á morte. O caso era caminar, cami- .ñar sempre, cal ánima galaica, en perpetua. pelerinaxe:- Quérome ir, e non sei a dónde. Esta nostalxia de Rosalía puna en Azorín sensa- ción de anguria. Cada vez que lemos as súas páxinas, érguese nelas a encarnación da alma do pobo galego; son as ideas da mente galega; encárnase nelas a alma colectiva de Galicia. Ñas páxinas que siguen non pretendo dar a sensación de un tra- •ballo total sobor da morte en Rosalía; menos aínda, únlia antoloxía funeraria da súa literatura. Non; soio tenzo recoller, de aquí e de acola uns cantos mensaxes, nados tripartitamente: no seu entorno, na1 súa experiencia e no seu vivir Cristian. Así pois, a miña laboura é pidirlle a ¡Rosalía non soio o que dixo, sinón tamén o que quixo dicir. Divido a escolma en sete apartados, sin que haxa entre eles prioridade algunna.

MEDO Á MORTE Rosalía non morreu vella; decesou, apenas cumpridos os 48 anos. Murciiouse de mal canceroso. Polo ano de 11857, filosofando sobor da vida, e influida por estéticas románticas, escribe en La Flor un verso medoñento, que resume o senso de toda vran espranza: Y mañana es la muerte. i(1376) Para pensar, cismar e meditar en col da morte, Rosalía adoitaba saír de Santiago, e recollerse no convento e carballeira mercedaria de Oonxo, lugar abegoso da súa íé, da súa moral e do- seu espirito.

147 Hai que ler El primer loco para darse conta de canto ©la sofría. ¿Qué somos?, preguntábase: ¿Qué somos? ¿Qué es la muerte? ¡Qué horrible pensamiento! Tú tan sólo lo puedes saber, ¡Dios mío! A ipoesía máis quente, elexíaca e tristeira que ¡Rosalía adicou á morte, foi a dedicada á súa nai, morta en 1863. O mundo caéuselle enriba, véndoa na caixa negra; e ela orfa e sin agarimo. Soio bo- tando man dos sentimentos relixiosos poido recibir consolo na pro- funda tristura daquel irnfcre; e dinos que serenaba o corazón, pen- sando que a nai querida estaba no ceo. Sabemos que a amortaxou co hábito da Virxen da Mercede, de quen as dúas eran devotas; en A mi madre podemos ler: La Virgen de las Mercedes estaba junto a mi lecho... Tengo otra madre en lo alto... por eso yo no me he muerto. (486) A negra sombra da morte, que acababa de enchela de ¡penas e crebantos, levouna a filosofar sabor da dór dos seus tfillos cando es- tes a atoparen sin alma. Imaxinaos de pé, ó seu redor, orfos, oheos de angustia, abatidos e chorosos: Y eu sin calor, sin movimento, iría, muda, insensibre a todo, así estaréi cal me deixare a morte, 6 helarme co seu sopro. (207) No cantar XXX, que é todo un camafeo, ven decir que non se debe matar o corazón. Esquencer a quen se ama é pagar con fel e morte ó peito amador. O mal non chegará senlleiro, por eso di Ro- salía: Ahí tes o meu corazón, si o queres matar ben podes; pero como estás ti dentro, tamén si ti o matas,, morres. (135) A door do corazón non soio ven polas xordas penas personáis, mais tamén .pola perda de bens queridos, como a "Casa Nobre" de Arretén, donde outrora vivirá un "venerable cabaleiro", o abó da poetisa, home santo, de nobre encanto, que lie dera alma e calma. Agora, a 'XJasona" vaise desfacendo coma un soñó histórico: Meus abós, ¡ay!, xa morreron, os demais t'abandonaron, os teus lustros pereceron y os que millor te quixeron tamén de ti s'apartaron. (146) iCoas follas do calendario do outono cae a vida, e ven a morte. Rosalía non tina máis que mirar o "Miranda altivo", xigante mole da Mahía, que ela pinta, no maio, cheo de paxaros, cantos e iverdu- ra;.e, despois, velo, no setembro, coberto de nubes sombrizas, ramas irtas e espidas agardando a morte (417). Na liña do pensamento escatolóxico de Rosalía está La canción que oyó en sueños el viejo, de En las orillas del Sar. Trátase da vi- sión tráxica da vellez, que repele o sonriso, que xela o corpo, perde ius do sol e camina infalible cara a morte: Flores sobre un cadáver, causan al alma espanto: ni flores, ni sonrisas, ni sol de primavera busques, cuando tu vida llegó triste a su ocaso. (423)

148 A meirande novela de Rosalía é, sin dúbida, El caballero de las botas azules, que nunca se estudiou ó dereito. Hai nela ipáxinas de gran respeito de cara á morte: unhas, de contido medoñento, coma certas reaccións do señor da Albuérniga; outras, de infantil maso- quismo, vividas ipor Mariquita, a nena da Corredera del Perro, de Madrid (527-715). É fácil constatar que Rosalía ten falas toen cumpridas sobor do primeiro dos Novísimos; pero, non é nada de extrañar cando sabe- mos que veu chegar abondo a morte na súa familia, e tivo de pre- parar moitas mortaxas. ¿Qué extraño é, que degoirase morrer?

ANSIAS DE MORRER O desexo de morrer, no que toca ó ¡fin do ciclo vital, é tan hu- man como divino. Decía 'Esquilo (Fragmentos de Füoctetes) que de- sexar a morte é lóxico, porque sanda tódolos •males que non teñen •remedio. A oración de Rosalía, como a do vello Tobit, é un pouco espinociana, ou, si queredes, pesimista. No ¡Adiós!, do libro segundo de Follas Novas, pinta desgracias sin contó. En canto a eda, que se senté presa do mal, nada lie importa morrer: Y eu... mais eu, ¡nada temo no mundo, que a morte me tarda! O vello Tobit, ou Tobías, pregáballe ó Señor: "Obra conmigo co- mo queiras; sega o meu vivir, para que me coma a térra, e me con- virta en ipó; porque máis quero a morte que a vida" (Tob. 3-6). E, ¿quén pode ler, sin comprender a filosofía rosaliana da dór, a noveliña: Ruinas, de tres seres que fan doer o corazón? O bon de don Braulio, non podía menos de recordar lie a dona Isabel: "Señora, confiese usted que, a su edad, deben sentirse represivos deseos de reposar a la sombra de un sauce, y que la muerte 'hace cosquillas en el corazón de los ancianos rebeldes a la tumba" (894). ó que a nobre señora repostaba que, asemade, tina que loitar para aceptar a morte con resignación, anque recoñecía: "Que esta vida no es la verdadera vida para la que «fuimos creados" (895). Cando quere dar fin ó libro de Follas Novas, non atopa millores verbas que as da saudade, a soedade e o fin do sofrimento: Ambos errantes pol-o mundo andamos y as nosas forzas acabando van; mas ¡ay!, ti n'ela atoparás descanso, y eu tan soyo n'a morte o hei de atopar. (361) A cidade de Compostela, fermosa e fea, foi para ela campo de ilusións e desengaños. Máis que paseanta, era unha corza fuxitiva polas rúas sonoras; esta traguíalle sombras teimosas, ou claros de luz; aqueloutra, "camino de los frailes y los muertos", deixáballe no corazón misterio e vacío. Nin a presencia de Santa Escolástica, a quen He adica esta poesía, conseguía cálmala; e, coma nun retorne- lo, volve co terco pensamento: ¡Y yo quería morir! La sin entrañas, sin conmoverse, me mostraba el negro y oculto abismo que a mis pies abrieran. (440) Houbo tempos na vida de Rosalía en que a monte non tfoi soio umha idea teimosa, senón que chegou a considérala uniia liberación. Aló polo ano 1972, nesta mesma revista Grial (aJbril-maio-xunio), publiquei un discutido traballo, que logo apareceu en Separata, e que leva este encabezamiento: Un subtema rosaliano: O suicidio. Co-

149 mentarlo encol de "As Torres de Oeste". Pois ben, inda iioxe, cando releo os seus versos, .pétame ñas sens o autosagrificio que a poetisa itenzoou ñas ondas do río Ulla: ¡Ala vou!, lie dixen, daime morte doce, augas onde as penas para sempre dormen... (354) Saltou, levouna a corrente, e... deixemos a cousa en puntos sus- pensivos, cal fai ela nos tres derradeiros versos da quintilla. Se non soupéramos que os poetas apreixan a tristeza e convírtenna en pa- sión, diríamos que Rosalía desesperouse e matouse. A verdade é que As Torres de Oeste gardan un misterio. Suliñemos, emporiso, que o pensamento Cristian da padronesa iba por outra parte; como decote se pode lér e como se expon ñas verbas contra os alguacis cobradores do fisco na aldea: María, se non fora porque hay un Dios, que premia e que castiga, eu matara eses homes como mata un raposo a unha galiña. (356) Anitre os personaxes a quenes Rosalía deu vida para morrer, ató- pase a masoquista Mariquita, de El caballero de las botas azules, quen, con afogados saloucos, pidía: "Morir, quiero morir". Desexo que alimentaba visitando cemiterios, fallando eos mortos e tumbán- dose ñas sepulturas, cando as atopaba abentas. Considerando que, nin neste nin noutros mundos, poderá sentirse afortunada, Rosalía pídelle á lúa, astro das almas orfas, que a leve nun dos seus raios páledos e descooridos. E prégalle un mensaxe para Deus, a quen considera seu dono, nestes termos: Se sabe onde a morte ten a morada escura, dille que corpo e alma xuntamente me leve a donde non recordan nunca, nin no mundo en que estóu, nin ñas alturas. (235) Outras vegadas quería fuxir da térra, e pedíaüe ó mar que a •tragase; ou, máis ben, era o mar quen a chamaba. Sentíase noiva do mar, namorada das augas amargas. ¿Que mar lie atraguía con máis feitizo?; non parece que foran as ondas do mar de Arousa, se- nón as de Muxía, ou da costa da morte, que, co seu oleaxe azul, dí- xolle un día: Neste meu leito misterioso e frío —dime—: ven brandamente a descansar. (210) Os olios, decote tristes, de Rosalía faiscaron coas avelaíñas da esperanza de atoparse no coló bravio do Atlántico; el namorado, e namorada ela, en míticas bodas: Pois saldremos co empeño, que si el me chama sin parar, ¡eu teño unhas ansias mortais de apousar n'el! i(210) Nos íeros versos de Castellanos de Castilla, duros como argolas de ferro que encadeasen a un preso, Rosalía, sempre mártir da door da emigración, láiase da morte de un galego en Castela; e, f alando pola boca dunha viuda, di: Triste como a mesma.noite, íarto de dolor o peito, pídolle a Dios que me mate, porque xa vivir non quero. <120) E, coma remate destas ansias líricas e anímicas de morte, pode-

150 mos imaxinarnos a Rosalía, debruzada na baranda de pedra da súa casa da Matanza (namentras se considera estranxeira), axexando diante déla unha "interminable procesión de mortos", "collendo ó infinito". Non era a Santa Compaña; eran as almas de tantos seres coñecidos: amigos, compañeiros, sirventes, amantes e vecinos, que, cal unha galaxia na norte silenciosa, pasaban e pasaban sin fitala, nin darlle verba, deixando no seu corazón latexos de tristura, por non .poder seguilas, "camino do infinito" (237).

A MORTE É CERTA Que a morte é certa non ihai que discutilo; dende o histórico mo- rieris do Xénesis (2-17); ouvida a sentencia de Hebreos: statutum est homínibus semel morí (9-27); e xuzgando polos millóns de tes- tigos do fin universal das xentes, vimos parar en que o fío da vida é corto, e pende da vontade do Creador. Esto, para Rosalía, era un dogma, porque era filia da fé. Cando o Montenegro, da novela Ruinas, ía'la con dona Isabel, non ten medo de confesar: "Pues yo, señora, ¿qué le diré a usted? Encuentro la muerte justa y natural, y me resigno a ella con el ín- timo convencimiento de que para morir he nacido" (903). Noutra páxina ecolóxica, de El Domingo de Ramos, en que deplora o arra- samento de alfores, de niños e paxaros, acepta que: "Todos hemos de morir >(de buena o de mala muerte)" i(860). E cando os vecinos da Corredera del Perro (Madrid) ven pasar pola súa rúa tantas caixas de mortos, sentencian con lóxica vital: "Así hemos de ser enterrados nosotros" (554). Dispóndose Rosalía a publicar Follas Novas, atopábase en horas baixas de tristura, presa de contrariedades, con saúde endelbre e con pouco apouso; noustante, decidiuse a mándalas á estampa, con este razonamento: ¡Vayan en boa hora —lies úixen 'entonces— estes pro- bes enxendros úa miña tristura; vayan antre os vivos o que xa é, pola sua propia natureza unha cousa marta ben mortal" dl95). A terceira ruina do contó rosaliano era un mozo de poucos anos, escolar de Dereito, e máis fino que un asubío; que se queixaba dos que se moneaban del e da súa fame: Sin pensar jamás que se ha- bían de morir como el último insecto (875). A doída padronesa ato- paba de mal gosto que os vellos se namorasen, e que brincasen en busca da groria e do amor. A un vello, que ouvíu en sonos a canción, aconselláballe: Huye hacia el antro en donde se aguarda resignada, por la infalible muerte, la implacable vejez. (423) Rosalía tina razóns para morrer. Ondequer que olíase, a morte estaba presente: social, material e teolóxicamente. Morreu Cristo, morreu a Virxe María, morreron os santos, os parentes, os alíeos; >por todas partes cruces loitosas, corvos que croan, sombras que cru- zan, cemiterios abertos. Todo envellece, todo se murena, todo se escoa: Que hoy, mañana, antes y ahora, lo mismo siempre, hombres y frutos, plantas y flores, vienen y vanse, nacen y mueren. (476) Ñas estrofas de En las orillas del Sar bota man de tódolos efectos literarios en busca da morte. Uns polo método renacentista e vene- ciano; ou sexa, usando do veneno:

151 ¡La copa es de oro fino, el néctar que contiene es de los cielos!, dijo, y bebió con ansia hasta el último sorbo de veneno. (476) Despois, sempre suicida, buscando afogarse en augas de río ou de mar, porque: "Yo ansio de la muerte / la soledad terrible". E, como tal pensa, tal íai: ¡Morir! Esto es lo cierto, y todo lo demás mentira y humo... Y del abismo inmenso, un cuerpo sepultóse en lo profundo. (477) A morte por "suisidio", como din en Poio, aparece decote en Ro- salía; ipor exemplo, no Cantar X, onde se canta por analoxía: Mais, ó pasar pol-o río . ¡o caravel afondou!... Tan bó camino ti leves como o caravel levou... (47) Pero, deixemos agora o tema (que logo volverá), e parémonos en La Flor, íeixe de poesías, imprentadas en Madrid, no ano <1857. Todas son malas, inxenuas, cheas de tópicos e morralla pura. Hai unha, La rosa del camposanto, que tampouco se libra da pedantería, pero que ven, como anelo ó dedo, do que vamos íalando; porque lembra o pensamento da caducidade da vida e a seguranza da morte: Mas ella... murió también... y en el morir todo acaba. (1393) Volve resucitar aquí o tipo daquela Mariquita do cabaleiro das botas azús, que degoiraba vivir no camposanto, mirarse ñas súas lousas coma nun espello, facer ramiños coas ílores das tumbas, ou- vir o fungar do vento nos alciprestes e chuchar na idea"da morte; inda que, pedindo sempre uniha hora ¡pequeña para morrer, como lio pedían ó Señor aquelas mulleriñas de La hija del mar 013O5); ó que Rosalía puna seu comentario: ¡Una pequeña hora para morir! ¡Co- mo si esta pudiese faltarle jamás a ningún mortall , Envolta na brétema de mil pesares, Rosalía tina, a flor de labres, unha frase favorita: y mañana es la muerte. Sempre loitando, sem- pre enxerguendo soños de un mañán incerto; cada día unha espe- ranza rota; un non ser, o que se quixera ser. Un vagar por ideas vans, por tempo sin feitos, valeiro, co monorrimo escatolóxico: Y mañana es la muerte. Na literatura lacrimóxena do XVHI, Rosalía ipoido ler composi- cións exequiais, con tídoos pomposos, como "Oración Fúnebre", "Pa- rentación", "Dolorosa Oración", "Fúnebre Lamento", etc.; ela non cihegou a tanto, e, da caixa da súa dór, deixounos unha sarta de bá- goas, tidoada: A mi madre. Pronto las tristes campanas dieron al viento sus ecos... (486) E non soio eso, senón que quixera ser enterrada con ela, e pou- sar xuntas na cova: Mas cuando muere una madre, único amor que hay aquí; ¡ay!, cuando una madre muere, debiera un hijo morir. (485) Deberá morrer, pero non morreu, senón que cantou. No mesmo ano de 1863, en que morreu súa nai, dona Teresa Castro..., Rosalía dou a luz a primeira edición dos Cantares Gallegos, na imprenta de Compañel, en Vigo. O mundo é así, e non hai que iaguerlle.

152 TOCAN A MORTO Hai lendas que nos f alan de lagos gallegos, nos que sonan campas asolagadas. As campas teñen uraha enorme importancia' na alma e nos versos de Rosalía: son tristura, son ledicia, son canción e son saudade, falan de festas, chaman a morto, rezan e choran, cada ba- dalada é un mensaxe. Las campanas en la obra de Rosalía Castro é un traballo meu, de '25 alba hasta entrada la noche no cesó el funeral clamoreo. (433) Aquí ¡Rosalía soterra a súa pizca de crítica social, por canto a ese dobrar das campas sigue un Réquiem soberbio, pero o cadaleito rescibeu sepultura, sin sospiros, sin bágoas, sin adeuses. Era un en- terro de ricos.

153 As campas deron ó vento a soedade de Rosalía. No desafogo poé- tico vémola filosofar sobor da morte de súa nai, ou dos íillos, pero dando a aquela a primacía no recordó e no amor. En pretas verbas dixo déla que era: Más ángel, que mi ángel bueno (485); que soñaba no seu coló: Al blando son de sus rezos; mais, un día, súa nai mo- rreu de mal cansado, íinou de mal de corazón, e as campas fixeron de íabordón na dór de Rosalía. Menos mal que a formación relixiosa que a poetisa recibirá fixolle volver a vista e o pensamento á Nai de Cristo, e nela se confiou: La Virgen de las Mercedes estaba junto a mi lecho... Tengo otra madre en lo alto... por eso yo no me he muerto. (486) E volvemos de novo cara ó cemiterio de Adina. Un día Rosalía, en busca dos seus, chamo-unos un a ún, e naide lie respondeu. Na- merntras, as campas da Colexiata de Iria dábanlle a resposta eos seus sinos: O triste son da campana, vagoroso a mín.chegoü... ¡Tocaba a morto por eles! (240) Ñas páxinas de Follas Novas adicalle un recordó emocional á Be- rénguela, famosa campa catedralicia,, grave, triste e sonora, qué He enchía os olios de bagullas e a alma de melanconia. Traguíalle a memoria dos seus montos: . ' E parece que a morto . por eles e por mín a un tempo dobras. (227) No pequeño ensato de costumes galegas, que é: El Domingo de Ramos, volven soár as campas catedralicias dende as outas torres que coroan a "casa de Dios", "en la cual las campanas lanzan al viento sus vibraciones, ya recordándonos que ios hombres nacen y mueren, ya que tras de esa muerte hay otra vida, mejor en donde podremos consolarnos de las irreparables pérdidas que en la pré- sente a cada paso sufrimos" (858). Idéntico son atopamos en Flavio. Cando este sai dos soportáis e rúas composteláns, e encara co frontis da catedral: "Las grandes campanas doblaban tristemente, y sus sonidos lastimeros parecían gemir a través de las nieblas que envolvían torres, cimborrios, ba- laustradas atrevidas y de graciosas labores" (1060). Aquí, Rosalía de Castro, xunguindo a súa mente espiritoaiista coa corrente romántica da súa pluma, fai entrar a:Flavio na igrexa, para: "Pedir consuelo y paz para su alma, a Dios, al.Ser que todo lo llena con su presencia..." 01060); e que a todos nos agarda no día tremendo do xuicio final. No terceiro libro de Follas Novas aparece Marianiña, nena de trenzas longas, enfeitizada de amores, pola que cantaban os pa- xaros: ¡Vai a morrer, Marianiña...! ¡Rezade.todos por. ela! (244) Canto súa nai fixera por sandala e darlle vida, non He valeu de nada: Morreu, morreu Mariana; o conde viuna antre velas, mais ela non veu a el que antes de chegar morrera. Morreu coma un paxariño, y antre os lenzos que a rodean pares un ánxel que agarda que venan do ceo por ela. (248) 154 Polo que irnos vendo, as campas sonaron adoito no corazón de Rosalía; uniias veces con ledicia; as máis délas con door. ¿Qué pa- saría si calasen as campas?; pois... que a .tristura sería máis negra: ¡Qué silencio en las iglesias! ¡Qué extrañeza entre los muertos! (464) Campas, prantos e cantos fúnebres xa non calan, hastra deixar ó morto na cova. MODOS DE MORTE A morte, a door, a noite, as augas, o trono e as tumbas son ou- tros tantos amigos de Rosalía. ¿Quen poidera catalogar os modos de morte, ou causadores de morte, que atopamos ñas súas páxinas? Como iboa romántica adouraba ó outono. Cadraban co seu xenio: o sol amarelo das carballeiras; as follas anortas, planeando no ár; a tarde sileira, que adormece o vento; as nubes que estralan en raios e tronos. Aló, En las orillas del Sar, preto da órela, reza e canta: Extinguióse la luz: llegó la noche, como la muerte y él dolor sombría; estalló el trueno, el río desbordóse arrastrando en sus aguas a las víctimas; y murieron dichosas y contentas... <391) - Sempre as augas no seu alentó, no seu eián. Estaba morrendo, e • pensaba nelas; pideu que a sacasen á flestra, para ver as ondas do mar de Carril. Pouco despois, con profunda íé cristiá, entregou a alma a Deus. Quizáis, sintíndose acabar, diría o que puxo nos labres dunha criatura súa: ¡Moriré en él otoño! —pensó entre melancólica y contenta—, y sentiré rodar sobre mi tumba las hojas también muertas. (468) Mais, nin a morte quixo complácela; pois non morreu no outono, nin baixo as sombras da noite, senón a pleno sol, ñas horas quentes de un mediodía do mes de San Xoan. Dentro da filosofía rosaliana, e de cara á morte, cabe a figura de don Braulio, o das Ruinas, que tina medo de morrer rico, e non tina outra fé que na Providencia de Deus. A quen lie botase en cara os gastos que fixo en pro dos probes, contestaba: "¿Querrías, acaso, qjue me dejase sorprender por la muerte en medio de las riquezas?" 0873); e a. quen criticaba seu estilo de man rota, retrousáballe: "Po- brecillos aquellos que no tienen fe!... La Providencia no cuida de los holgazanes, pero vela de continuo sobre el que alza su corazón a Dios, esperando ser salvo" (874). Ter ipensamentos en que pensar, e non saber desvélalos, non pou- cas veces causa amargura, cando non a morte. Esa era uniia das teorías de Rosalía: que a morte pode vir polo pensamento. ¿Cómo?, pois descobrindo misterios: lindos na ignorancia, fedentos á luz do sol. Outra eras de morte é morrer de soidades, ou de tristura. O mes- mo dá que as soedades sexan fondas, internas ou externas. A probé Rosa, de Follas Novas, íñase de tristura mortal, sospirando pola al- dea, desexando comidas de lareira, e presentindo lonxanos aires de piñeiros e ribeiras. Afogábase dentro de horizontes pretos, sin case poder respirar...

195 Iñase a probé Rosa, pero... ¡par'á outra vida! <357) Que a idea rosaliana non era soio deíbiiidade femenina, queda toen claro nos Cantares, e en textos varios, nos que a alma dos mo- zos salouca de tristura, pola moza que quere, ou polas campas do pomar: Non m'olvides queridiña, si morro de sóidas... ¡(63) Sería ipecado capital tocar o tema da soidade e esquencerse do cantar Xmi: Airiños, airiños aires, que, aínda sin saír da térra, en- toa caiquer galego. ¡Canto máis, si está fora déla! Non permitas qu'aquí morra, airiños da miña térra, qu'inda pensó que, de morta, ei de sospirarpor ela. (69) Outros textos fálannos da morte polo traballo, ou pola emigra- ción, notablemente tráxica, si se trata dos galegos que van traballar a Castela; entón, a pluma da padronesa non canta, que ruxe. tim- bremos a Marianiña, a que xnorría de amores; para ela nada tina valor, nin ouro, nih prata, nin pelras ou diamantes, si He faltaba o seu amor. Un amor .folklórico, si queredes, ou de romanceiro, pero amor que ansiaba a morte, como unha liberación: Sempre pol-a morte esperas, mais a morte nunca vén; ¡cortada!, ¿pensas que as penas poden matar d'unha vez?... (348) Deixaria de ser auténtica a muller rosaliana, si non se queixase con despeito, ben nos Cantares, ben ñas Orillas del Sar, .daquel amor, amor ipuro: que perneo a powco me mata. Volve xurdir a Qoitosa, qüe- xumibrosa e avergoñada moza, cando xa non quere saber nada do tempo na infinitude, .porque, para ela, todo acabou: Para mín morreu a dicha, morreu tamén a esperanza, cubreuse o ceo de tristura y-a térra de ásperas prantas. (112) Da morte lírica, mimosa e enxoiada, que hastra agora vimos, é mester pasar á morte por fame, por inxusticia social,, ou por ven- ganza persoal, que Rosalía nos da, en A xusticia pola man, con acen- tos merecentes dun poema épico. Dous versos ahondan, para dar idea de como untia alma ferida se desfai dos nemigos inxustos: Mireinos con calma, y as mans extendidas, d'un golpe, ¡d'un soyo!¡ deixeinos sin vida. (231) - 'Aigunhas veces, posta a cismar, e como ríndose dos cotexos so- ciais, ¡Rosalía toma a coña os diferentes. conceptos que se dan da morte; por exemplo, o que vai da morte de un soldado á morte de un marino.. Eis o texto rosaliano: "El soldado perece y cien poetas cantan su heroica muerte, ©1 recuerdo de su valor vuela en alas de la fama y sus cenizas son respetadas, pues las guardan los mármo- les del obelisco; pero a la muerte del marino sigue el silencio más profundo" (1254). E, claro, como estas verbas son da súa novela La hija del mar, aproveita a ocasión para largar un ditirambo en pro dos marinos, e describirnos a súa morte no mar, eos máis quentes e cooridos matices. ¡Na lista de modos de morte, a que se refire Rosalía, non podía faltar o suicidio. Tanto máis, canto que foi a súa obsesión. Desde moi cedo, no Cantar X, Iba xa no maxín daquel mozo que, camino 156 de San Lois, ía desesperado pola traición amorosa da súa noiva. Para el, o símbolo do amor era o caravel: Mais, á pasar pol-o río, ¡o caravel aíundou! (47) En ios orillas del Sar atopamos Los tristes, longo poema, que fi- gura en moitas antoloxías, e conten un espécimen do pensamento pesimista de Rosalía. Nel enxerga toda unha teoría do corazón ma- goado pola tristura, a desesperanza, e cantas néboas poden cobrir o espirito. A estrofa derradeira danza unha súplica de comprensión para cantos se atopen na esqueira da turbación: Dichosos mortales a quien la fortuna fue siempre propicia... ¡Silencio!, ¡silencio!, si veis tantos seres que corren buscando las negras comentes del hondo Leteo. (398) 1C0 símil das follas murenas e mortas, que caen ó río nos seráns do outono, e son arrastradas pola corrente, comparaba ©la ás almas que caminan á tumba, cangadas por falsas ledicias '(391). •Da soedade ven a morte, ¿ou a morte é uniha soedade? As rumo- rosas augas do mar soaban no seu peito, como chamadas de morte. Ruge a mis pies el mar, ¡soberbia tumba! mi). E, na mesma poesía, de íondo suicida, .podemos ler: ¡Yo ansio de la muerte / la soledad terrible! ¿Qué pode extrañar que a protagonista se estrele ñas on- das?... Y del abismo inmenso su cuerpo sepultóse en lo profundo. (477) O tema do suicidio aparece, non soio vestido de galas líricas, mais tamén na prosa novelística. Si abrimos o capídoo doce de Flavlo, veremos ó personaxe metido no remuiño dunha acción salvaxe. Fla- vio, loco, delirante, caminando hacia el abismo, recordó que con su vida iba a extinguirse la de otro hombre a quien había arrastrado en su desgracia (981). Mais, nemporiso; sigueu a carreira infernal, e... momentos después caballos y carruaje se estrellaban en lo pro- fundo de la abierta sima '(982). Plavio quixo matarse, pero saleu vivo. Entón tratou de afogarse, e botouse ó río, mentras exclamaba: "¡No creí nunca que pudiese ser tan amargo el paso de la vida a la muerte! ¡Debe ser horrible el dolor de morir! ¡Tengo miedo a ese dolor!" 011 ai). Noustante... "se arrojó como un loco a merced de la rápida corriente". ¿Que lie pasou logo? Rosalía non apreta demasiado o maxín; e o mesmo que pasou co mariñeiro de As torres do Oeste (355), así pasou na novela. Plavio non se afoga, porque un mozo casual, que por alí pasaba, sa- couno a flote (1133). É fino coas verbas recriminatorias da. .poetisa: "Un suicidio por vanidad, por ambición, por amor, es desgraciadamente la cosa más tristemente vulgar del mundo" (¡1/132).

CHUFAS COA MORTE •Máis dunha vegada xurdeu neste traballo o nome de Conxo. O vello mosteiro, a vecina carballeira, o brincadeiro Sarela e a bon- dade mercedaria dos Padres Noya e Prancisquiño, foron para Rosa- lía outros tantos motivos de paz e sosegó. No silencio de Conxo re- dactou moitos versos; en iConxo situou El primer loco; e por Conxo andiveron as drámatis personae de Flavio. Sentada ñas pedras frías do claustro románico, 'filosofaba na fel e ñas dozuras da- vida; nos bós amores e nos amores cativos. No

157 libro segundo de Follas Novas, andan recollidas certas ideas; por exemplo, aconsella que nos arredemos daqueles amores que vician o corazón: Máis vale morrer de friaxe, que quentarse na sua fogueira. (21) Pero, non todo é serio. 'Nos Cantares tiai dous rasgos de humor negro rosaliano. O primeiro, na octava dezaséis do canto adicado a Roberto Robert, onde o denantes "pobre Vidal" (e agora "Vidal o rico"), poido catar uniia frixolada de porco, coa súa tfolliña de lou- reiro... . Que inda a un morto ben morto dera vida de tan rica, tan tenra, e tan sabrosa. (102) O segundo contó, fai, tamén, conta da morte; ipero, non no senso funerario, senón no epicúreo. Trátase de dous compadriños de An- gois, que, de taberna en taberna, iban cantando: Dempois de Dios, ¡viva o vino! >(il¡61). Os tufos da borrachera non lies fan esquencer o gosto da bebida: Bébín canto me botache: tes un vino que..., carache, fai resucital-a morte. (162) Desta sorte dá íin ós Cantares Gallegos. A REMXIÓN E A MORTE A providencia de Deus sempre tfoi camino de esperanza para Ro- salía; tivo fé; gozou de unha alma relixiosa, e nunca deixou de ca- minar cara Deus. Postos a contemplar o trásfondo rosaliano, non é dado prescindir da banda teolóxica; iE, o que poidera parescer re- beldía moral, non é señón desafogo social e sentimental, tanto maior canto a poesía sexa máis vigorosa. Tal sucede na famosa:' Castella- nos de Castilla, onde uniia moza, desíeita pola presunta morte do séú amado, pídelle a 'Deus que a mate, pois non lie queda outro consoló que a tumba: Triste como a mesma noite, íarto de dolor o.peito, . • . . . pídolle a Dios que me mate, porque xa vivir non quero. (120) A dona Isabel, de Ruinas, confesaba: "Que la muerte hace cos- quillas en el corazón de los ancianos"; noustante, ela quería rebul- dar, gozarse nos bens.que Deus ofrece: unha raiola de sol; un neno xogando; castañas cocidas de pueheiro. Estaba disposta a pórse en camino para outra vida; dispósta a.marchar no intre en que Deus a chame; e disposta a: "Aceptar la muerte con resignación, (xa) que esta vida no es la verdadera vida para que fuimos creados" (895). . Uniia das grandes jpoesias de En las orillas del Sar, tidoada Santa Escolástica, é marco de mil ansias de ¡Rosalía; unha délas repetir sin cansacio: Y yo quería morir. Para mellor trillar a idea, metíase na catedral, deixando atrás as rúas compostelás: Atrás quedaba aquella calle adusta, camino de los frailes y los muertos... (440) A maxestade do templo xacobeo, cheo de silencios místicos, ricaz de espirito, e abarcado pola presencia de Deus, cambeoulle o pensa- mento de gris en grorioso, e, diante da santa benéditina, arrincouse en benzóns: Y orando y bendiciendo al que es todo hermosura, . . se dobló mi rodilla, mi frente se inclinó, ante El, y, conturbada, exclamé de repente: ¡Hay arte! ¡Hay poesía!... Debe haber cielo: ¡Hay Dios! (443)

158 O fondo popular que ardía na pluma de Rosalía, xurdía inespe- radamente en forma de agoiros, e meiguerías de morte: Cala can negro, n'oubées á porta de quen ben quero; corvos non voés por riba : do sobrado onde está o enfermo. (352) Tamén resulta deliciosa a pintura da muller que, mentras ferve as papas no pote, ten nostalxia do seu home, e, cal si o tivera ó lado, isca os páxaros agoreiros: Cala, rula, os teus arrulos, ganas de morrer me dan; cala, grilo, que si cantas, sinto negras sóidas. (336) Calquera diría que, certas ideas da padronesa atisban o remorso, ou son fruto da desesperación. De tellas afora, quezais haxa dúbi- das; de tellas adrento, a súa fé, inconsútil como a .túnica de Cristo, vólvese ó Divino Redentor, e dille con frases afervoadas: Tan sólo dudas y terrores siento,. divino Cristo, si de Tí me aparto; mas cuando a la Cruz vuelvo los ojos, me resigno a seguir con mi calvario. (480) Na hora derradeira, cando nos disponemos a presentarnos ante o tribunal de Deus, os personaxes rosalianos pórtanse en forma or- todoxa, como pide a súa condición cristiá. Temos o exeinplo de dona Isabel, en Ruinas. A boa señora pide os Sacramentos, e roga: —Don Braulio, tráigame usted un confesor al momento. - 6 —Señora... ¡no se muera usted, por el amor de Dios! ; —El Señor me llama... Acuérdese usted de mi en sus oraciones... (929-931) No prólogo que Murguía escribeu para. En las. orillas úel Sar, fai memoria e doüvanzas do espirito Cristian da súa muller, é lehibra: "La paz y olvido que diariamente pedía a Dios en sus oraciones" (365); niais, aínda: "Soportando ciertas indiferencias que en el al- ma me dolían, y para ella no pasaban inadvertidas... me contestaba siempre: 'Deja pasar todo; no somos más que sombra de sombras. Dentro de poco, ni mi nombre recordarán'" (366). Non foi así, ¡bén- zoado sexa Deus!; pero queda a súa disposición de perdoar sempre. En Follas Novas exalta o caso de un home, magoádó pola vida, que morre perdoando: . . . . . Hay. tantos homes . • . como intenciós e pensamentos hay. Pero dichoso aquel que, inda morrendo, ó que o matou lie pode perdoar. (338) Unha morte, sobre tantas mortes, envolveu de tristura o corazón de Rosalía: a morte de súa nai. Morre cando a mesma .poetisa aca- baba de saír dunha terríbel enfermedade. O corazón de Rosalía apa- gouse como se apaga o día; pesie a que voltara a Santiago co seu marido e a pequecha Alexandra. Estes octosílabos son a medida da súa door: Mas cuando muere una madre, tínico amor que hay aquí; ' -. .' . . . ¡ay!, cuando una madre muere, debiera un hijo morir. (485) Coa presa de quen quere respirar, e desaíogar o volcán que leva no peito, Rosalía pensou, creou e publicou ó pequecho volume: A mí madre, (versos elexíacos, sin a forza expresiva e ideolóxica dou- tros posteriores, pero que nos describen, poéticamente, o amor que lie tina, e a.orfandade na que se mira:

159 Nunca permita Dios que yo te olvide, mi santa, mi amorosa compañera; nunca permita Dios que yo te olvide, aunque por tanto recordarte muera. (489) Encarándose con ela, de quen tanto aprendeu, prégalle que a en- comendé a Deus do Ceo: Buega, ruega a Dios por mí desde tu lecho de espinas, por donde al Cielo caminas al alejarte de aquí. (493) Correron da súa conta funeral e mortaxa. E é de supór que coi- dara de precurar á súa nai cantos auxilios espiritoais foi capaz de recibir. De contado, sabemos que a amortaxou co hábito da Merce- de, ou da Virxen das Mercedes, a quen as dúas profesaban tanta devoción, cal indica a xa coñecida cuarteta: La Virgen de las Mercedes estaba junto a mi lecho... Tengo otra madre en lo alto... por eso yo no me he muerto. (486) Pero, sí; tamén ela morreu, despois de chuchar de todo na vida: ledicias e penas, nacementos e mortes, trunfos literarios e envexas persoais, soedades e emigracións, enfermedades,do corpo e combates do espirito. En días sin fecha, pero xa na recta final, escribíalle deste modo ó seu home: "Pienso que tendré que morir despacio ya modito, y sin duda será un bien, porque en realidad me hallo cada vez menos resignada, y por do mismo menos a bien con Dios; y de este modo muriendo de repente me iría muy mal" (Juan Naya: Iné- ditos de Rosalía, ip. 79). Cando lie chegou a hora derradeira, toma os fillos con ela, e, dende A Matanza, caminaron á vecina Colexiáta de Iria ílavia, a rezar pola súa saúde que estaba xa ñas últimas. Non podo menos de por aquí a testimonia do seu marido: "Desde las ventanas de su casa veía Rosalía el atrio y los olivos que lo sombreaban, y dirigía dia- riamente hacia aquellas soledades sus recuerdos y sus oraciones, bien ajena, por cierto, de que pronto hallaría allí su sepultura. Poco tiempo antes, como quien une en santo amor la memoria y los afec- tos pasados, quiso que se cantase una misa por todos ellos en aquella iglesia solitaria —ella también ejemplo de lo pasajeras de las gran- dezas humanas—, y allá se fue a oiría. Yo la vi marchar rodeada de todos sus hijos..." (373-f74). Veuna ir, pero nona acompañou (¿?). Sigue o relato, edinos: "Al salir del templo besó una sepultura y con ella cuantas en el atrio encerraban algo suyo, y entró después en su casa contenta porque había orado por los que tenían en su corazón, y eran de su sangre, derecho a sus plegarias" (374). Pouco tardou a morte en vir por ela; e, cando chegou, atopóuna rezando, coa vista posta no mar do sur, na ría de Arousa. Volvemos a Manuel Murguía, para ler no prólogo de En las orillas del Sar, o colofón da vida rosaliana: "Cuando la vi encerrada en las cuatro tablas que a todos nos esperan, exclamé: .'¡Descansa, al fin, pobre alma atormentada, tú que has sufrido tanto en este mundo!'" (365). Eu tamén digo: R.I.P. Fr. GUMERSINDO PLACER Madrid

160 TRADICIÓN E MODERNIDADE NA OBRA POÉTICA EN GALEGO DE AQUILINO IGLESIA ALVARIÑO

1. A DOBRE DIMENSIÓN POÉTICA DO POETA MODERNO O poeta, o escritor do sáculo XX quizáis como parte da súa aprendizaxe, pertence a uniha sociedade sustancialmente moderna. É, digámolo así, a derivación do "home político" que sinalaba xa Aristóteles. Iglesia Alvariño é un poeta no que 'latexan dous mundos, dous ambientes en épocas distin- tas que configuran prácticas distintas alen dos diversos uni- versos persoais que o tempo foi formando nel. E digo esto no sentido exacto que Eliot concedeu á cuestión, mais se no sa- xón aparecían dúas actitudes diferentes no lugués hai só uniia: goce, deleite e cando máis un certo nivel de extraña- mento pola ausencia. Rachel iFhillips, estudiosa do autor mexicano O. Paz' alu- de ó título inicial deste punto ¡cando fala da dotare faceta do poeta moderno. Dun lado olla uniia crise absoluta de ideas e valores, a caída alucinante dun mundo en demanda de no- vas raíces que procura a través de novas {vellas) teimas mais con diferentes nomes {mito, modernidade...). (Doutro contém- plase a sí mesmo e nese espello embafado atimgue o seu ser, tamén desenraizado, na confusión circundante. íDa reflexión que xorde nacen as poéticas, as formas de expresión do sen- timiento. Aquilino foi nesto, como na adquisición dunha certa madurez, precoz. Fundamente marcado polas cidades onde máis parou (¡Luigo, Vilagarcíá e en menor medida Santiago) o poeta entoa tamén esta despedida finisecular libro a libro. De Señardá a Nenias verémo-la trayectoria deste autor e a evolución do seu verso. Saudade, evasión, anguria, son as res- postas ó seu tempo; un tempo conflictivo tamén na arte e que só a reflexión discerne. Unha poética posible: a poesía é uniia aprendizaxe polos caminos do ser.

2. CARACTERIZACIÓN FORMAL ¿En qué medida é Aquilino un poeta moderno? ¿Qué nos mostra de nova a súa obra no seu tempo? Son estas dúas preguntas que tentaremos esclarecer nes- tas notas. O itinerario do lugués participa dos diferentes es- tadios polos que pasa a poesía galega durante o segundo

Rachel Phillips, Las estaciones poéticas de Octavio Paz, PCE, 1978.

161 tercio do século XX. Un lafoirinto direccional, do eu para o vos, do ser ipara o mundo. Esta é a contribución máis singu- lar do seu quefacer. Non é Aquilino un poeta dun só mestre. Permeable ós di- ferentes movementos do seu tempo é sensible ás estéticas que o século vai xerando. A súa adscrición a untia—ou máis— escolas poéticas parécenos, cando menos, cuestionable, así como a súa condición de home-ponte entre a 'chamada ¡por (Méndez Ferrín Xeración do 25 e a do 36. Quixera que ó fin destas páxinas se compréndese este feito que o que nos revela de fundamental é a soltura, o espirito individualista e disi- dente do seu verso polo demais tocado polas diferentes ondas que o atinguiron. Se con alguén thoubese que comparar a este escritor pensó que a analoxía non debe vir dada pola idade ^-circunstancia, no fondo, accidental e incluida por Petersen na caracterización do termo "xeración"— mais pola forma e maxisterio. É por esto que quizáis conviría aJchegalo ó grupo de poetas que aparece en torno ó Seminario mindoniense (No- riega, Díaz Castro, Crecente Vega) e ós que o vencella a vi- sión paisaxística e menormente a inspiración clásica. Mais desto xa falaremos. Aquilino intenta conxugar, en preciosista ¡harmonía de contrarios o popular (tradicional) e o innovador (moderno), o arco e a lira do seu tempo. Tradición nos temas, lugares comúns, visión primeira das cousas, modernidade no tratamento, no ritmo, ñas imaxes, ñas influencias (de Teixeira a Laforgue, de Cabanillas e Ama- do Carballo ós españois). Desde os primeiros versos de Señarán, maiormente sone- tos en endecasílabos e alexandrinos baixo a férula temática do saudosismo existenicial e os moldes populares rosaliáns ata Lanza de soledá que pecha o cadro, o seu estrofismo, a súa forma de versificar irase modelando día a día. O uso do endecasílabo e do alexandrino e a polimetría xe- ral inordinada ó romantismo son notas dominantes. O verso oitosilálbico (de corte popular) é tamén iben tomado polo poe- ta. Nesta variedade de metros (tamén o fheptasílaibo e outros)' os máis usados son os primeiros, 'hoxe; en rigor, tamén ha- bituáis e de toó froito. Mais os que nos achegan ó máis im- portante, elemental e lírico son os versos longos de 16-47-18 e mesmo 19 sílabas que utiliza sempre en Nenias, libro que prolonga a liña encetada en Cámaros verdes. Non é o seu mellor libro pero tampouco se trata dun "caos amorfo"2 co- mo anaximaliza Ferrín no seu traballo. O oitosílalbo permite enfrenta-lo culto ó popular, o tradicional ó innovador naquel

2 X. L. Méndez Ferrín, De Pondal a Novoneyra, Ed. Xerais, Vigo, 1984, p. 145.

162 camino que xa Pondal e toda a escola formalista comenzaran anos antes. A ela aproxímase Aquilino por veces en certo cla- sicismo narrativo, encaminado a fortalece-lo conxunto do poema, rompendo un tanto o equilibrio inherente á estrofa, con fortes innovacións rítmicas e, cando o precisa a concre- ción do texto, un tratamento máis audaz e riguroso da forma. iComparámolo denantes con outros poetas da época. Xa en Señardá aparece, por entre ese modernismo inmanentista, a relixiosidade, o amor polas cousas que propicia uniia visión minuciosa e ó tempo trascendental (as cousas, dixera o ines- tre A. Caeiro, non teñen significado, teñen existencia). O goce está en cantarlle ás cousas. Todo esto, con certo aceno decadentista "avant la lettre" aparece no poema "Eu amo as cousas tristes" (páx. 57). Señardá é, por outro lado, verbalmente pondaliano e sin- tácticamente formalista. Esa veneración e respeto á forma fai que nuns casos o decorrer apolíneo dos versos sexa axei- tado ó ritmo e ó tema (nesto xa se aproxima ó iGunqueiro dos últimos anos), noutros o ihipérbaton, a ruptura, cadra mellor co asunto. "Nubes que pasan" é un ibó exemplo sobre todo nos tercetos fináis que outorgan a inquedanza de todo o que, como o soñó, pasa. 'Son, estes, rasgos que o aohagan á vella escola galega do novecentismo. Pero as liñas de sentido con- tinúan. Corazón ao vento (1933) é ponte de pasaxe. «Continuador de certa parte saudosista inicial afonda na liña intimista que perfecciona por veces no seguinte libro. Pensó que (formal- mente constitúe, xunto con Cámaros verdes, un conxunto ho- moxéneo que irnos analizar. Este último libro, publicado no ano 1947, ven limpar un pouco o confuso panorama da poesía de posguerra. É, polo demais, certamente paradigmático. Dividido en catro partes, tres délas, fondamente partícipes da seiva popular, sérvense maiormente do verso curto, de arte menor (elle moi grato o oitosílaJbo e en menor medida o oitosílabo e Iheptasílajbo) apa- recendo tamén, en menor cuantía, metros maiores (o ende- casílabo e o eneasílabo). 'Este camino xa o ensaiara, con dis- tinta metodoloxía e obxectivos o seu compañeiro de Semina- rio A. Noriega Várela en Do Ermo. "(Nenias", un apartado de Cámaros verdes, é o contrapun- to con demora dos versos demostrando o poeta así, nun atre- vido exercicio de lirismo, a condición da lingua coa que tra- balla, válida para expresar contidos por diferentes vías. tPolo tratamento que fai dos temas ¿a quén non lie ven á memoria lendo estas páxinas o recendo de Noriega, de Crecente Vega (Codeseira publícase canda Corazón ao vento) ou do Lorca en igalego:

163 "No moíño da fiada ¡¡como foulan as doce estrelas de prata!" (Fax. 12) Pero é importante o feito da asimilación ó galego de tódolos recursos alíeos: "A noiva foránea da lúa íuxíu da casa esta noite, i-anda ñas veigas de rúa." (Páx. 40) No uso dos diminutivos, por exemplo, adhégase a Noriega. Na presencia de palabras compostas (verde-mar...) enlaza eos románticos. O poeta non se move nun esquema ríxido. (Por estas páxinas tamén aparecen, aínda que dispersos, AKberti e Manuel-Antonio. Os exemplos que citamos pertencen a Corazón ao vento mais vexamos algún tamén do seguinte libro, Cámaros verdes: "Herfoas de nefora soñada, ríos de luar ó pé." (Páx. 9) ou o poema "I eu agora, Señor" que nos achega ó Díaz Cas- tro humanista, ó hilozoísta "Era un sol pequeniño"; a fer- mosa, por inxel e núa, "Oración do sapo" (canto nos lemlbra a Curros) ou xa no cume da creación poética a meditación, o estoicismo (Horacio, Virxilio) de "lAló en Lamanide". Desta maneira Cámaros verdes responde afoondo as peti- cións iniciáis, tanto de tema como de forma, propugnadas en Corazón ao vento. Incorpora por eso outra faceta non tan presente alí, o acuarelismo do monte e do mar, mais é só outra forma, outra variante na liña de evolución que suliña a poesía de Aquilino. Os restantes libros son quizáis unáis interesantes do pun- to de vista temiático-estilístico e tratarémolos no seguinte apartado. O que aquí sinalamos aproxima ó poeta á tradición e á a/vangarda e permite ver un pouco os pasos de Aquilino •no seu tránsito continuado á ¡poesía moderna.

3. RASGOS TEMÁTICO-ESTILÍSTICOS. AS CORRENTES POÉTICAS O ciclo temático da poesía de I. Alvariño permítenos ver aquelo que dixemos denantes: Aquilino non é un poeta dun só mestre. No libro de 1961 Nenias estén recollidos moitos dos autores que marcan o laíbor do lugués. (Mais ¿cal é a xinea do sen 'verso? ¿Qué ihai de contemporáneo, de actual e pro- fundo nesas influencias? Vexamos calles son as coordenadas xerais da estética do seu século e cal é o seu papel nesa di- námica. A periodización, ata 1960, que íai da poesía deste século Méndez Ferrín3 sendo, en xeral, válida presenta a carón das

! X. L. Méndez Ferrín, Op. cit., pp. 51-59.

164 avantaxes sustanciáis algúns inconvenientes. El deixa uns poetas como "excepcións", sen dúbida os mais salientaibles, pero plantexa unha dificultade. Kefírome a falta dunhas n- ñas de sentido precisas, demarcativas que non se dexergan no seu comentario. Queda suliñado ¡que cada obra destes au- tores é un elo, un paso decisivo que esclarece a cadea literaria deste séculó. Na miña opinión tres son as grandes directrices estéticas da poesía deste período (o segundo tercio do século XX). Nun primeiro termo o chamado neotrovadorismo que se alinea co imaxinismo e coa avangarda. Manuel-Antonio e Amado Carballo, Cunqueiro e Bouza son o máis singular deste momento, truncado de raíz pola prematura morte dos dous primeiros (permítaseme aquí unha pessoana digresión en forma de cita: "Morre jovem o que os Deuses amam"). O neotrovadorismo é herdo e froito da nosa lírica medieval (na poesía española iGonigora concita a aten- ción dos membros do 27 pero o que alí é pretexto para nos será texto, punto de partida e non só homenaxe). En segundo lugar o paisaxismo, ou mellor, a chamada da térra, nunha palabra: o ruralismo. É un froito da hora rosalián, da apor- tación de Curros. Formalmente é a cúspide do pondalismo que leva o nome, en atinada opinión de Ferrín4, do primeiro poeta moderno. Finalmente unha terceira versión desta volta és orixes sempre presente na poesía, a ipoesía social, etiqueta sempre estreita e por veces pexorativa que, partindo da sátira me- dieval e dos autores do Rexurdimento atinguirá o seu cume no Celso Emilio de 1962. Fluctuando entre estas tres liñas de sentido ipoderían ci- tarse outros elementos configuradores: o intimismo e o cul- turalismo. Creo que esta caracterización, pecando quizáis de exclusivista, deixa ver claro quen está detras de cada move- mento. Non hai estética, hai estéticas. Cada tendencia enxer- ga unha diferente visión das cousas. No fondo alenta outra vez a ilucidez con que o explicara Pessoa: "A arte é, ácima de tudo, un fenómeno social" e precisaba a dobre face do feito: dun lado a cualidade social do espirito gregario e do outro a do espirito individualista. Ei-la diferencia. Dito esto, ¿onde situarmos a Aquilino? Un primeiro momento achégao ó saudosismo metafísico, á busca do ser. Unha saudade culta, modernista, próxima a Teixeira mais tamén próxima, pensó, a 'León Felipe ('véxase o poema "Os cabaleiros do abysmo"). Saudade da térra e das cousas (Rosalía, Díaz Castro) que dá paso ó intimismo de

• X. L. Méndez Ferrín, "Orixes da poesía galega do século XX: O For- malismo". Grial, núm. 26, 1969, pp. 406-412.

165 Corazón ao vento, unha viaxe sentimental, postroméntica polo interior próxima a Pimentel ("Silencio da media noite"), a M. ¡Antonio ("Na escuridade") ou a Noriega ("!A noite é unha pobresiña"), a Asmado Carballo ("Eu din41e á noite pou- sada"). Suliña a tristeza das cousas e móvese cómodamente no ámíbito do hilozoísmo e do superrealismo da época ("De- finición"). Cámaros verdes recolle todo o que xa dixemos formalmen- te no apartado anterior, pero temáticamente presenta tamén o neotrovadorismo, a prolongación da liña eunqueiriana ("Canté, ruliña"). Esta análise demorada de influencias, que pretende sem- pre remitir á división que fixemos iniciaknente, nun tono de confidencia persoal é extensible a De día a día (1960), que nos achega a súa xeira poética de diversa f asquía nun só li- bro recopilador. Aquí están quizáis algunihas das súas mello- res páxinas. Nelas aparece a térra, as xentes, as cousas ínti- mas, o paso do tempo. Todo é obxecto de reflexión, todo é réplica, resposta á sensibilidade efémera. E o poeta quere eternizarla sensibilidade, transmitila, por eso xorde esta re- trospectiva da existencia. Na "Epístola a Otero Pedrayo" o poeta sitúa a súa súplica: unha chamada á térra, á memoria dos homes, unha forma de nostalxia dése futuro que en nos nace. O xogo temporal dos verbos fortalece ese rogo, o léxico tamén pero o que máis o intensifica é a despedida final: "Virá-nas mañas limpas que dibuxan dun lado á outro, ó lonxe, os fumes calmos das cavadas do tarde." (Páx. 34) e despois o adeus: "Eu no as verei este ano. A malla feita, cun recendo ñas maus de herba curada, teño de irme, coas ¡bravas canpazonas que cantara Noriega, as pravas brancas." (Páx. 35) É toda unha canle de expresMdade que compendia 30 anos de poesía. Lanza de soledá é, outra volta, a aparición do que levaba dentro. Trátase dun libro de formación clásica, de recursos clásicos e soamente tocado polo propósito moderno de, como dixo Cunqueiro, "botar vino novo en odres vellos". Volve co soneto de empaque formal e persoalmente semella un pouco ríxido este molde para o que xa expresara en libros anterio- res. En todo caso este libro destece a madeixa que enleara en Señardá con mellores froitos e menor ornamento. O isosila- bismo aíástao un pouco da liña versolibrista e achégao, qui- záis, á súa íntima tradición humanista5.

5 Salvador Lorenzana, "Iglesia Alvariño, poeta e humanista". Grial, nú- mero 1, 1963, pp. 28-42.

166 Nenias parte dun estadio encetado en Cámaros verdes. Non se trata nin do que dixo Ferrín (vid. nota 2) nin da de- claración de intencións que fai o profesor Várela Jácome6. Estamos diante dun libro desigual. A carón de poemas que saltan a 'barreira do accidental, do ocasional, temos casos como o adicado a Tiíbulo, a Petofi ou o que atore o libro que pasarían perfectamente polos de moitos autores actuáis que se sitúan na mesma liña e teñen crítica favor afole. Mais non é esta a cuestión. Nenias é, efectivamente —como case toda a súa poesía e como case toda arte—, connotativa e presenta aehiádegos >moi traíballados ("doce poeta dos menceres como espadas" (páx. 72)) no eido das imaxes e no do ritmo. Neste sentido o poema, de aceno decadente e lemíbranzas eunquei- ráns, "Polos vellos poetas que foron", responde ó afán que entíne o libro: entablar un diálogo co presente e o pasado. É, como di Várela Jácome, uniha celebración do lonxano "uibi sunt" villoniano. Doutro lado é desigual porque ó lado destes feitos encontramos ¡poemas realmente menores, menos tra- ballados e con grande pobreza de recursos (Rosalía, A. Caf- ballo). Supon, ademáis, a recuperación do verso libre. Leva o seu cantare nada novo engade á súa producción. Tradición e modernidade deste aspecto temático Despois de vérmo-las liñas fundamentáis da evolución do poeta temos agora que facer unlia súrtese, baseada exclusi- vamente no que nos ocupa, da súa producción. A liña pimenteliana, a que engarza a. súa obra central é ben patente no achegamento os costumes da xente, á paisa- xe, no intimismo que duniha maneira puntillista singulariza os poemas (son eses toques méxicos do "eu" que nos identi- fican os poetas). Os dous destacan a sinxeleza das cousas (as cousas en Aquilino son representacións, en Pimentel son tra- suntos —medo, agresión, denuncia, morte...—), a térra, et- cétera. Creo que son, con Díaz Castro, os primeiros elos duniha liña poética que subsiste na actualidade e que foi nova para o seu tempo. A presencia de Noriega vencéllao á tradición. Non se tra- ta dun tira e aírouxa senón da asimilación literaria cun tem- po poético e a demanda de novas formas. (Desta maneira Aquilino é un pouco o paradigma da posguerra. Participa "grosso modo" dos rasgos que sitúa Ferrín na escola forma- lista (tratamiento, anque desigual, por veces sobrio da forma, innovacións rítmicas, clasicismo narrativo, tousca de estrofis- mos albertos, etc. Vid. nota 4). Por outra banda é un pouco, con Pimentel e Cunqueiro, o teórico do movemento culturalista e o memibro da promo-

4 Benito Várela Jácome, "Iglesia Alvarifio" in "Gran Enciclopedia Galle- ga". Tomo XVII, pp. 201-202.

167 ción de posguerra que asenta a súa oibra sobre dous pilares sólidos e actuáis: humanismo e tradición. O momento máis importante do seu laibor vai de 1947 a 1960 e establece unha liña de relacións. Dun lado pertence á escola paisajística con Díaz Castro e Pimentel. Con Díaz Castro úneo a relixiosidade do lióme e a da térra. Os tres perseguen uníha comunión total coa natureza. En palabras de Heidegger: "Os poetas son os que 'han de vir e o seu ser mídese segundo a súa adecuación co ser da Natureza" r. Doutro lado vencéllase coa segunda promoción do Semi- nario, especialmente as últimas épocas de (Aquilino e Cun- queiro, como se pode ver polos comentarios que aquí fixemos. Podemos dicir entón que a creación artística é, para Igle- sia Alvariño, a aplicación de novos estímulos, duníha nova sensibilidade as vellas formas que o tempo e a poesía foron xerando.

4. EXEMPLIFICACIÓN NO POEMA "CANDO TEÑA TRESCENTOS ANOS" Non se trata propiamente aquí de facer un comentario de textos senón de amosa^las características, algunhas délas as que viñemos sinalando no traballo. A escolla do poema dé- bese á vontade de emparentalo eos poetas máis actuáis. No relativo á estructura compre salienta-lo feito do mul- tiestroíismo e un certo anisosilabismo moi axeitado ó tema que está a tratar: a morte. Son cinco estrofas ordenadas des- igualmente ñas que domina o endecasílabo e menormente o heptasílabo. O pentasílabo final, alen de intensifica-lo "cou- pling" marca esa ruptura, esa nada que o poeta nos pon en- tre as mans. Temática e estilísticamente está moi próximo ó Cunquei- ro de Herba aquí e acola (recollida postuma de poemas e de diferentes datas). O poema é, en sí, uniha imaxe constituida por moitas máis imaxes (menores que están orientadas para ese todo que expresa o poema: o presentimento da morte como sombra que vai ocupando os (homes e as cousas. Uniha temática moi do seu igosto. E cando dicimos que se parece a iCunqueiro non estamos a falar de influencias, estamos a tfalar de sensibilidades e da maneira de transmitilas. O xogo temporal presente alí é moi parello ó do poema "Na outra banda": un ¡tecido de circuns- tancias (tempo, lugar) propicias á morte. Soamente untia di- ferencia : en Aquilino todo é prospectiva e importan moito as palabras máis sinxelas. En Cunqueiro todo está orientado cara ó final. Aproxímaos a dúbida que no mindoniense é in- troducida por unha condicional e no de Seivane abárcao todo.

7 Martin Heidegger, Interpretaciones sobre la poesía de Hólderlin, Ariel, Barcelona, 1983, pp. 77-78.

168 A reflexión está orientada para o amor nun caso e para as cousas e o ser no outro. É curiosa na miña opinión, á coinci- dencia que hai neste poema e nos do Cunqueiro no trata- mente da comparación: "Quizaves triste coma unha ibolerca." Trátase de facer sempre a comparación coas cousas máis pe- quenas, sinxelas, eso intensifica o paralelismo. (Creo que Cunqueiro é o grande mestre neste aspecto). A idea inicial do poema coincide tamén con outra exposta maxistralmente polo autor de Salamandra, o citado O. Paz: "Yo soy la sombra que arrojan mis palabras." O poema ibusca unha quietude, un remanso onde afoeirar- se que contrasta coa dúbida que sementa a recorrencia da partícula "quizaves" (versos 8-9). Esta búsqueda é favorecida polos verbos de estado que alí aparecen e pola adxectivación mainá e que suxere distancia. A ausencia de verbo no final ó o contrapunto. No léxico (agurgullar, bolerca, arrandear) fainos tamén ve-lo feito da súa ricaz asimilación da fala local. 'Este aspecto é o máis «visible para calquera lector que estudie a Aquilino. Aquí entra na tradición dos seus compañeiros de Seminario. E 'hai aínda outro feito que o aproxima a esa tradición: o emprego do diminutivo, moi 'habitual nos primeiros libros e que é sen dúbida unha mostra da admiración que profesaba por Noriega (neniño —v. 10— e noitiña —v. 1)3). O poeta establece un diálogo de eternidade. Unha diluci- dadora sinfonía final. O poeta fala consigo e faise interlocu- tor do tempo e da morte. Fálanos de sí e da somlbra diante do enigma. A súa resposta; o poema. EUSEBIO liOBENZO BAiLEI'RÓN Santiago de Compostela

Relación de obras de poesía en galego de Iglesia Alvariño as que corresponden as páxinas que marcamos no traballo: Señardá, iEd. Palacios, Lugo, 1930. Corazón ao vento, in Escolma úe Poesía, Galaxia, Vigo, 1983. Cámaros verdes, Celta, Vilagaroía, 1947. De día a día, Celta, Vilagarcía, 1960. Lanza úe soledá, Edtra. Comercial, Ourense, 1961. Nenias, Saines, Vigo, 1961. Leva o seu cantare, Celta, Vilagarcía, 1963.

169 BIBLIOGRAFÍA

CARBALLO CALERO, Ricardo: Historia da literatura galega contempo- ránea, Ed. Galaxia, Vigo, 1981, 3.a edición. • FERNÁNDEZ DEL RIEGO,-Francisco (Salvador Lorenzana): "Iglesia lÁlvá- riño, poeta e Immanistá", Grial, núm. il, 1963, p.p. 28-42. MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luis: De Pondal a Novoneyra, Ed. Xerais de Ga- licia, Vigo, 1984. : "Orixes da poesía galega do secuto XX: o Formalismo", Grial, núm. 26, 1969, ,pp. 406-412. . . VÁRELA JÁCOME, Benito: "Jigiesia Alvariño" in "Gran (Enciclopedia Ga-- llega", tomo XVH, ,pp. 201-202 {s. d.). ; VARIOS: "Galicia Eterna", Ed. Nauta, Barcelona, 1984, tomo VI. Es- pecialmente pp. 1.362^1.367.

NOTA: A bibliografía complétase coas obras que preceden a esta perten- centes 6 producción do autor.

170 O DEVALAR POÉTICO DE X. L. MÉNDEZ FERR1N

—¿Podería dicirme que camino debería seguir? —Depende onde queiras chegar. Lewis Carroll Cronolóxicamente, a primeira (publicación poética de Xosé Luis Méndez Ferrín da que se ten noticia é Voce ña néboa, obra de xu- vemtude, escrita cando contaba só dezaoito anos. Terán que pasar quince anos ata que apareza un novo libro seu, se ben, neste inter- valo de tempo, van xurdindo algúns ipoemas saltos, publicados en periódicos e revistas, moitos dos cales pasarán, con posterioridade, a engrosa-las páxinas de ulteriores pubücacións. Dende ¡1957, data de publicación de Voce na néboa, ata 1982 en qué ve a luz O fin aun canto, obsérvase na súa poesía uniia impor- tante evolución, se ben ó cambio opérase, sobre todo, a nivel temá- tico. E será, precisamente, neste aspecto da súa obra poética," onde vai incidi-Io noso comentario; Con todo, non quixera deixar pasar por alto untia aclaración previa pero, ó mesmo ifcempo necesaria, para clarifica-lo que vou tentar de exponer. Se en canto á temática, non son moi diferentes as súas obras,, sí o é o tratamento con que albonda en distintos momentos os mesmos temas. Partindo deste su- posto e, co gallo de obter un resultado máis fructífero para o noso cometido, aproximarémonos, por separado, a cada unha das compo- sicións inscritas no elenco poético de Xosé Luis 'Méndez Ferrín.

VOCE NA. NÉBOA 1 . Nesta obra de temática moi intimista e imaxinativa, Méndez Fe- rrin introdúcenos no seu mundo poético. Un mundo denso, místico, cargado de símbolos e erguido sobre unha arquitectura lingüística constituida por colores e sonidos, onde a carga afectiva e lírica non ideixa de estar nunca asociada a un clima de preocupación social. No primeiro poema, "A fuxida de Loog", mostrase de forma evi- dente a concepción dinámica da vida e da mórte, contrastando, co- mo logo iteremos oportunidade de comprobar, con outra visión moi distinta que o autor ten destas dúas realidades. O cervo, protagonista do poema, na súa fuxida desesperada, ten iplena conciencia do seu inminente fin; pasa da sospeita á certeza total. O texto remata onde remata a conciencia de estar vivo, na fuxida eterna: —Fuxe..., fuxe..., sempre Loog. ¡Dentro desta mesma temática, aínda que con distinto tratamento, inscríbese o poema "Moitas vegadas fixen", no que o poeta anda a percura da súa propia identidade existencia!.

1 Voce na néboa, colee. Alba, Vigo, 1957. 171 Predomina a simple dicción dunha tristura pura, que xorde da moita soedade e do implacable rumor do tempe: Moitas vegadas fixen volta no meu cerebre e pergunteime contra a corrente das cousas: "Eu —Deus— qué son?". Tamén se percibe un tono de altivo estoicismo individualista que acada a extraer certo énfase da súa mesma rotunda parquedade: Agora eu son senlleiro eterno • o cabaleiro de cabalos negros, en soma tráxica, coma o vento, a pasar na fría noite2. E, con .todo, nótase unha evidente disponitoilidade cara o relixio- so, un xeito de panteísmo comunicante e dinámico que supera toda limitación individual: Agora son > un tolo xinete de tiíóñs, galoupador de gándaras esquivas, amigo de morcegos e máis —ai Deus¡— de arañas... Unha imaxe do home como compendiador e mediador da nature- za diante do infinito iparece bosquexarse oscuramente aquí; mais, ó final: Qué son eu? E a resposta s<5 foron tachaduras. Do mesmo xeito, en "Oración ao ,pé do monte"-, o poeta aparece envolto por unha atmósfera; de impotencia, de pasividade: Ti vesme Prometeo, ' promesa é proieito, • • ' Señor, polos meus catro cravos . escravo, sofro a nOite,. sofro o medo, o morcego, o cegó aborto do meu cerebre canso... A súa conclusión proclama a indiferencia universal diante da do- lor humana e o abandono do home diante de calquera auxilio espi- ritual: . • \ E —Ares?—, Señor, os meus pés e maos espetados contra ó chao... Señardosa, infinita, vai pasando a túa imaxe, pianiña, polas chairas ermas do meu peito con arela do Monte. Sumamente intimista se mostra tamén en canto ó tratamento do Tempo, tema que lie preocupa e que xa aparecerá nos poemas an- teriormente citados. En "Adeus", o tempo transcurrido está ben ex- plicitado —un ano—, mais sae a relucir outro aspecto temporal, a lembranza: Tras de nos fica unha soma de néboa, unha tráxica pantasma a facer acenos desesperados. A preocupación político-social, presente sempre na obra de Pe- rrín, vai ter cabida xa ne&te seu primeiro libro, de :poemas. En Ca-

2 Os suliñados son meus.

172 miño da loita vemos reflexado o ímpetu de dous loitadores no mo- mento en que van enfrentarse cunha forza —"rebaño de elefantes"— moito máis compacta ca súa propia, mais non por eso recúan. No devandito poema, a intención do poeta é marcadamente social e concienciadora, de oposición directa a un "status" do seu mundo imaxinario, que o fai tomar participación activa, todo o contrario do que ocurría noutros poemas, como o anteriormente citado, Oración ao pé tío monte, no que, aínda sendo distinta a motivación, o poeta refúxiase nunha especie de estoicismo derivado dun sentimento de impotencia. Ferrín adoptará de aquí en adiante o tono épico como tratamento imprescindible. Saiientaremos, por último, o que na nosa opinión é o mellor poe- ma deste libro, o titulado Galicia, no que Méndez Ferrín nos quere facer ve-la súa falta de identidade dentro dunha visión fatal e es- téril da vida galega. A.tal fin, 'bota man dunha serie de termos que c'hegarán a facerse tópicos ó longo das páxinas deste litoó: Galicia, tonga praia, estesa e negra, soia i esquiva, con pesados corvos, senlleiras pillaras, vento corisc&nte é a morte e o valeiro en todo o longo. POESÍA ENTEIRA DE HERIBERTO BENS3 Aínda que a visión pesimista dominante anunciada en Voce na neboa priva nalgúns dos poemas iniciáis deste libro, como ocurre en Contó: Era Galicia un home sen cabeza. Era unha vez Galicia espranza angosta. ou no segundo poema, carente de título, e encabezado por unha cita de Quevedo4, no que o noso país é visto coma un'ha: Terra de proseguir e non dar nada. a Poesía enteira de Heriberto Bens ven ser unha crónica de feitos contemporáneos que inaugura o xénero das memorias mellor co his- tórico, xa que, no futuro, a historia sacará del elementos que, con- siderados baixo un ángulo crítico, suministraranlle un componente persoal e humano do cal carecen moitas veces os Tratados e Cróni- cas na súa excesiva aridez. Deste xeito, o pasado únese ó presente, o cal, ipola súa banda, enriquécese coas súas experiencias. Nesto consiste a experimentación literaria, a resurrección da literatura e dos personaxes creados ou recreados por ela que reviven e volven a actuar. O espirito moderno únese ó antigo, aínda que bastante próximo a nos no tempó, para fundirse na actividade persoal do noso particular xogral. Ferrín ex- tende a súa curiosidade ó pasado inmediato, o cal explica o presente. No soneto Pra Alexandre Bóveda, asasinado ou en EpitaHamio 2 no que aparecen nomeados varios héroes caídos: E agora pronunciamos —Fresco, Ponte, Curuxás, e Raúl e máis Foucellas— os nomes, meu amor e doce porto, e.lembremos o pobo que no monte non tivo coutos, marcos, rnuradéllas e foi libre, rebelde e está morto. 3 Poesía enteira de Heriberto Bens, ed. Xerais, Vigo, 1980, é unha reedi- ción da Antoloxía popular publicada en 1972 por Heriberto Bens. A nova edición, que conserva os debuxos de Luis Seoane, engadíuselle un prólogo e o "Sirventés pola destrución de Occitania". 4 Este poema aparece por vez primeira publicado na revista "Claraboya" de León en 1967 baixo o titulo de "Ninguén". :

173 ainda que se nos ¡presente como valeira de sentido a loita destes héroes, a sistematización e imperturbabilidade con que mantiveron o seu queíacer sen sentido, enche ese quefacer con rango de he- roísmo. A serie de cuestiona que Méndez Ferrín escenifica nos seus textos poéticos é algo literalmente decisivo respecto á encrucillada na que se aeha o inconsciente revolucionario, dentro da formación .poética galega nesta etapa do sáculo XX. E, con toase na concepción do nexo ^entre os protagonistas históricos e o pobo, despréndese, necesaria- mente, a "biografía" como forma específica da poesía moderna: a grande figura do. pasado é realmente o único portador da magna idea histórica. O héroe visto como héroe individual, con marca terceiromundis- tá, nalgunhas ocasións: —Oh Che, bambú que torce e non creba, profundo de zucre e de espranza, apertado de loess e de sangue común. •({'Proclama do -novo agricultor") ou como colectividade: Altos ían ergueitos, iles, homes do terrón, camaradas no silencio.. Por seu pó. Rexas mans, únicas armas, 1 concentradas en si como durísimas poutadas, pedra viva que latexa. ("Esprama xorda") presupon que o home non senté as cousas como algo que está en frente de por sí, sénóh como seres medializablés, apropiados para converterse en tránsito para algo que exceda da súa circünstanciá- lidade histórica para o paso a unha realidade espiritual. Así, nesta liña proféticá e de esperanza, O oleiro, moderno héroe anónimo popular pasará a converterse nun dos redentores do noso chan: Oleiro: naciones dun pulo amoral pra millorar o mundo presidirás labrego dos ouxetos o corazón do home puro e novo que andamos preparando. Dentro desta .perspectiva heroica unida á actualidade do momen- to presente, a mensaxe do poeta, cun claro matiz de incitación á revolución, >vese claramente manifestada no poema Hespaña, no cal, Ferrín arremete de lorma virulenta contra o poder dominador que hai que destruir. A roupaxe, case mitolóxica, que cobre a ese "ani- mal", contribúe a acentua-los tintes dramáticos nos que se vai a desenvolve-la loita final que presumimos a morte: Salamántioa lisa i envisgada, exudación que fede e que amarea, medo, reptil tremendo que anonada, olio toldado, relumbrar que xea. Nesta vida desolada, amenazada pola represión, pola fame, pola miseria, o único consolo do poeta é a esperanza nun novo día; o seu guía, a moral; o seu recreo, o énsino. De ai, o éxito deste tipo de poesía, en certo modo didáctica, que se expresa en versos longos e que abunda en ¡fórmulas impresionantes e paremiolóxicas, que a rima axuda a Sembrar, en especial, cando van emparelladas.

174 CON PÓLVORA E MAGNOLIAS5 No momento en que este libro irrumpe no panorama literario ga- lego, a anguria cotia é, de seguro, a nota ¡fundamental deste período e, se toen aparece reflexada na prosa, sobra dicir que se manifesta con máis lorza na poesía, onde acha a súa máis nítida expresión, sen sentirse reprimida pola tradición nin .polos convencionalismos. Cada época —dicía Focan!*— ten as súas formas propias de in- terpretación. Con pólvora e magnolias. contribúe, en certo modo, a desvelárno-üo sentir do poeta, identificado e comprometido (plena- mente co seu tempo, que abre os olios ó mundo que o rodea e que senté a vida cincenta no seu latexar de cada intre. A súa percepción da realidade non é entusiasta; o seu entorno non He arrinca berros de gozo, senón unha reflexión tranquila unida a unha constante inquedanza. Case tódaías composicións que aparecen no libro, caracterízanse por unha visión da vida moito máis amarga e desesperanzada. lAínda que os .temas son os mesmos de obras anteriores —a morte, os re- cordos perdidos, os patriotas mortos, etc.—, o poema vólvese máis complicado en canto ó seu significado, forma e intención. Xa non é algo lineal, fácilmente asequible e doado de comprender, cun ob- xeotivo trazado que ten que cumplir no seu desenyolvemento, senón que enohe os seus versos de alusións alleas ó tema que está a tratar, cargándoo de resonancias culturáis, que, as máis das veces, non pa- recen vir a contó. O que sí reflexa, claramente, é unha meirande inquedanza universalista, bastante lonxe, por outra banda, do recep- tor que nun primeiro momento íiñan as súas mensaxes ¡poéticas. A morte, motivo case constante ñas páxinas do "libro, aparece, non xa como un suceso aüeo e exterior ó poeta, senón como com- paña íntima e inalienable que fai camino á súa beira. Case non sa- bemos nada déla e, cando se decide a falar sobre a mesma, trátaa duriha íorma enormemente contradictoria. Aparecerá en conexión co "lume": Ponte de vino, en fin, e de cabazo e teñamos, amor, unha fogaza candeal e olios pra fitar o lume bd« a morté. C'Posturas pra copular en homenaxe") ou ben, marcada co símbolo da "victoria": Estás, amor, perdida, ledamente ensarillada en ti, ledamente acompasada á morte que se achega con tatuaxes de festa. ("Estás como caída") . Polo demáis, a súa presencia é, fundamentalmente, .unha presen- cia muda. Da morte, o que máis nos atrae é o seu misterio, ata tal punto que desexamos unirnos a ela, fundirnos coela nun foico que ñola desvele e deixe espida. O noso único saber sobre a morte é o da súa permanente .com- paña, o do seu enraizamento na nosa existencia tempórea: Chamémoslle: libro de silencio, pórtico terminal de escravitude, escritura feliz de opacidade luz que desata e nome de ledicia. C'Saudemos á morte") 5 Con pólvora e magnolias, Imprenta Minerva, Santiago de Compostela, 1976.

175 No poema que comenza Veleiquí a man alongada..., Ferrín trata o tema da morte coa consabida relación río-mar: un río que escorre en folgados anuncios da final derrota no mar... O mar aparece con frecuencia nalgún dos seus poemas e o seu sentido non é unívoco; a morte e a nada parecen confluir nel. Apa- rece pois, como un termo fatal onde vai da-la nosa ¡vida perdéndose ned. Morrer é cair no mar para confundirse ñas súas augas das que somos unha pinga: un .pouco de nada que en nada remata. Topámonos, 'finalmente, cumha última visión da morte: a soeda- de concentrada do ser que morre, oposta a difusión que caracteriza á inmortalidade do universo: E displicente estou frente ós matices da morte, neste outono que trae morte pra min en Bea. ("Esta é a folla") Outro tema abordado por Ferrín neste poemario é o do Tempo, tratado, as máis das veces, dende unha perspectiva pesimista, como ocorre na composición Señoras do pasado, aínda que, nalguniia oca- sión, os recordos non son tan traucos e amargos, subxacendo unha certa ledicia encuberta: - Digo cecáis con cecáis boca de nada digo onde • estades agora tempos docísimamente de antaño calo e digo. . ("Diante de Compostela doutros días") Os temas patrióticos da loita continua e de homenaxe vémolos nos poemas "Quero que os meus amigos", "Reclamo a libertade pro meu pobo", "Triste Stephen". e "A Manuel María", onde sé nos amosa un Ferrín moito menos áspero e moito máis distante. Ó tema amoroso toma corpo en "Estás como caída" é as remi- niscencias clásicas atopan cabida en "Erguede dixo Safo", aínda que este tipo de temática non é nin a máis representativa nin a máis productiva da súa obra.

AS CHAVES DUN CANTO O fin dun canto*, último libro de poesía de Xosé Luis Méndez Ferrín, continúa a liña .poética que se amosou enormemente fecun- da e trascendente en Con pólvora e magnolias, o seu anterior libro de poemas: verso longo, libre e salmodiante; imaxe tamén libre e cargada de tforza interior; orixinalidade temática e expresiva. ó lermos O fin úun canto, non nos podemos sustraer ás sensa- cións e impresións que o autor procura provocar nin á beleza de moitas das súas construccións versáis. Brevemente, destacariámo-la aliteración, moi patente neste verso do poema Risos teus engaiolados: Laluma laba alabo a luva louca. o manexo do adxectivo --que tinxe de cultismo á poesía do autor— e a disposición sintáctica dos elementos da oración, onde o hipér- baton é máis que manifestó nesta disposición versal de Saluna:

6 O fin dun canto, ed. "Nos", A Coruña, 1982.

176 Saluna, allómanos a luar e longa serra de azul e medo, aguniante. ou nesta outra do poema El Salvador: Convosoo unha dura de pedernal xente... Todos estes rasgos venen a corrobora-la extraordinaria maestría do autor no manexo da forma poética, ¡botando man de recursos con longa tradición na poesía formalista xa que, non ipor agachada, deixa de ser patente a presencia de Eduardo Pondal. Méndez Ferrín sitúase ante a linguaxe, co gallo de depúrala e de poñela en condicións de significar todo o que quere expresar, con ánimo ás veces destructivo, para eliminar automatismos, tópicos, frases valeiras que impiden que a lingua sexa un medio de comuni- cación efectiva. Con todo, en O fin úun cavío, pódense observar al- gunhas moi claras alusións literarias, que >van dende Cabanillas: Dende a escalinata escura e a solaina do pazo do señor que ha de ser incendiado. ("Confesións") aíi, Xosé María Díaz Castro: . E percibo un xordo rumor ou balumbo no Courel, ouzo pracer a canto hai en Parga e Pastoriza, noto as raíces dos últimos corpúsculos. (f'Tito Lucrecio Caro") pasando por Vicente Risco: O terror dos subterráneos onde son as trabes de ouro e de alquitrán. ("A un meu filio") Compre tamén facer referencia á evocación esvaída, non só pola nostalxia —un dos motivos fundamentáis do libro—: Amor, amor, non podo trasladarte a aqueles ontes de nostalxia e cincentos iris ' inda que a flor que ti prendes no cume de acibeche cortada foi, cortada, na roseira da miña patria perdida. (."Ourens") senón pola néboa ou brétema que nos fai lemtorar casos e cousas quizáis inefables: Direivos os cincocentos aneis de nostalxia que ennovelan o meu saber interno e frío pois hai un inferno de verdes neboeiros nos que un disparo pode abrirse en rosa. i"Confesións") Mais, nesa evocación esvaida, enea moitas veces de dolorosa lem- branza, subxace a esperanza dun rexurdir victorioso no vindeiro mafia: Direivos, máis ou menos, a atroz ferida que no costado me abreu un machado de luz da mediodía que sempre se repite: é na miña patria perdida mentras soa a sirea das Fundicións Malingre e as viñas ánchense de cheirosos ecoares do tépedo paradiso da espera proletaria. (."Confesións") Presente está tamén a evocación firmemente debuxada, que nos trae a imaxe de espacios míticos ou vitáis: Louro, Xallas, Castromao, Vilanova dos Infantes e, sobre todo, Cúrense, cidade á que. canta nun fermoso poema. Ourense, eido natal do ¡poeta, aludido constantemente como "a miña patria perdida", é contemplado dende uniia óptica medita- bunda, reflexiva e triste. Ourens é un poema preñado dunha extra-

177 ordinaria e, quizáis, excesiva sapiencia lingüística, dun razoar nos versos que se alongan improvisadamente ñas paisaxes, de imaxes e de ritmos que cantan na orella e no corazón e que, co tempo, per- manecen na memoria. Por outra banda, en O fin dun canto prantéxase a relación, ou mellor dito, a identificación do intelectual moderno, sabedor das cri- ses do capitalismo, co seu pobo. Ferrín parte do principio de que individuo e sociedade son un todo compacto e de que non pode com- prenderse un coa ausencia do outro. A hora de buscar e de amosa- -las solucións do mal social, en vez de comenzar polo mundo, co- menza por el mesmo: Quero vivir pra ter días de pólvora victoriosa e correr as calzadas beireadas polas frías estatuas torvas dos pasados deuses que foran derrubados polos meus camaradas. ("Camino sen volta") Do seu pobo interésalle a súa natureza, a súa ledicia, a súá es- pontaneidade. Aínda que emporcallado na cinza, o pobo é certamente o destinado a renova-la historia. Pero este pobo que podía vivir dunha esperanza, é difícil que viva dunha dúbida; o mundo novo vira así restituido nun día de loita: Porque algo nefando se exeouta na sombra de ti e de todos nos no intre do dragón sen azas e nos dedos nosos proe a febre de apertar as armas pra o asalto ao palacio dos ceos. ("A Jiang Qing") "O fin dun canto" inscríbese dentro dunha continuidade nunha inventiva constantemente renovada, se o vemos dende o punto de vista da receptividade; eso conleva á continuidade de lectores, a quen os autores procuran agradar e, no caso concreto de Méndez Ferrín, dirixir. Topámonos, en suma, cunha obra traballada nun plano superior do espirito, cunha verdadeira estrela no firmamento poético galego aínda que, en definitiva, tamén nos agardamos con Ferrín a: Arredar o medo a que sexa o derradeiro verso este que agora é o fin dun canto. XOSÉ MANUEL SALGADO Compostela

178 SOBRE O COMPORTAMENTO LITERARIO DA MULLER (O caso Margarita Ledo Andión)

I. INTRODUCIÓN Cando se analiza a literatura feita por mulleres, acaba aflorando sempre, sexa de maneira consciente ou inconscien- ite, a cuestión da presencia ou da influencia do sexo na escri- tura, 'esto é, o problema da existencia ou non Idunha peculiar escritura femenina. Deixando a un 'lado o fondo de tan com- plexa disquisición, irnos utilizar con fins prácticos algunflia das súas aportacións para aproximarnos a certos aspectos do comportamento literario da muller, vistos maioritariamente a través da escritura de Margarita Ledo Andión. Faremos dúas calas: unha na propia relación do sexo coa escritura, e outra ñas modas literarias.

II. O SEXO 1>A ESCRITURA A)1 Consideracións xerais Un dos puntos básicos da escritura da muller tanto na teoría como na práctica é o relativo ao signo caracterizador de dita escritura. A tonga polémica en torno ás tres alterna- tivas (linguaxe masculina, femenina ou neutra) ven dividin- do desde hai tempo a creadoras e críticas sen que se puidera dhegar ate agora a tuinas conclusións unánimes, tal icomo evidencian de cotío os medios periodísticos, recollendo as máis variadas, contraditorias e—case sempre— rotundas e dogmáticas afirmacións sobre o tema. Pero de todos xeitos, a longa disquisición non foi estéril, pois, se ben é kmposíbel concluir coa afirmación dun camino único, están en cambio claras as complexas implicacións, non só artísticas, senón tamén sociais e filosóficas, que cada lu-nlha das posturas con- leva. Sen afondar agora na cuestión, irnos utilizar a distinción entre o que se veu denominando "linguaxe femenina" e "lin- guaxe masculina" para analizar dúas posiibeis actitudes adop- tadas pola muller á inora de escribir e que se reflexain nidia- mente na evolución literaria de Margarita Ledo Andión. 'Deixando á marxe a utopía da "linguaxe andróxina ou neutra" que soñaron e percuraron Artfhur Rimlbaud, Samuel Taylor iColeridge e Virginia Woolf, e que aparece máis ben como un camino intuido cara un ideal polo de agora inal- 179 canzábel, a realidade inmediata presenta prácticamente co- mo única, alternativa a antes sinalada de linguaxe masculina ou femenina. lA actitude acrítica da muller ante a escritura feita polo 'home supon, 'naturalmente, unha servidume ao rol social (masculino e conleva, de maneira consciente ou inconsciente, certo autoodio, así como un deixarse levar ¡polo atractivo prestixio inerente ao poder. Pola contra, a percura da lin- guaxe femenina implica unlia autoaf irmación do sexo tradi- cionalmente menospreciado no eido cultural, e, polo tanto, un desafío aos valores artísticos •tradicionais. Pero amibos fe- nómenos son miáis complexos. A adopción da linguaxe artís- tica masculina supon uwha ruptura co rol femenino tradi- cional e ¡ven ser a consecuencia de reivindicar a igualdade entre os sexos no terreno literario. En cambio, a tentativa da liniguaxe femenina é un camino claramente renovador e rup- turista, derivado da asunción da diferencia, pero ipode ter o risco de sucumbir a certos aspectos do rol femenino tradi- cional. B) A poesía social: escritura da igualdade e linguaxe masculina Margarita Ledo, na súa primeira etapa como creadora, adopta uniha postura acrítica ante a linguaxe masculina, practicando o que poderíamos chamar unha "escritura da igualdade", que resulta ser unha escritura esencialmente masculina, posto que a ela pretende igualarse. Tal como ve- remos no segundo apartado deste trabadlo, nunha nova eta- pa, a representada fundamentalmente ¡pola súa obra narra- tiva, é posíbel vislumbrar unta, certa postura crítica ante a linguaxe masculina e unha aproximación ao que poderíamos chamar a "escritura da diferencia". ¡Margarita Ledo naceu en iCastro de Rei (Lugo) en 1951 e se deu a coñecer coa puiblicación, na colección "Val de Le- mos" da Editorial Xistral, da obra Parolar cun eu, cun intre, cun inseuto 1(1970). Este libro de poemas, xunto co que pu- blica tres anos despois na mesma colección, O corvo érguese | | i cedo l(l973) > así como a súa inclusión na antoloxía poética Os novísimos da poesía galega (19713) de María Victoria Mo- reno Márquez, sitúan o comenzó literario da escritora dhai- rega dentro da liña poética socialrealista, que dominou o pa- norama galego durante os anos sesenta e setenta. Ambos li- bros inxírenna baixo a influencia, entre outros, da ipoética emanada de Longa noite de pedra ¡(1962) de Celso Emilio Fe- rreiro, do coloquialismo de Manuel María e da parálbola po- lítica de Xosé Luis Méndez Ferrín. Na autopoética posta ao frente da escolma devandita dei- xa claro o seu aliñamento dentro da poesía social e política: 180 "¿Qué é ser poeta hoxe en Galicia?: Misturarse coa fábrica, misturarse co mar e coa térra, misturarse co soñó..."1. Os poemas idesta época recollen, por tanto, o tradicional motivo galeguista da "dor de Galicia" e as súas solucións, xunto aos novos temas do socialrealismo. 'Entre estes últimos destaca o tema da poética utilitaria, rvista a través do motivo do verso como arma —tal como aparece en dous modelos his- pánicos recoñecidos polos ipoetas sociais: Antonio Machado e Gabriel 'Oelaya— ou a poesía de loita: "Si a (palabra lose, efectivamente, como as balas..."2. . Está presente asimesmo a simboloxía e a parábola social e política -^de maneira máis acentuada no segundo libro—, tal como evidencia o propio título e poemas como "Cbntra- limiar" ou "Loniga «historia do ¡corvo", aínda que na primeira oibra itamén sexa relevante, por exemplo no poema '"tA esca- ieira" e na tan f erriniana utilización do simbolismo entomo- lóxico do título ou dos versos seguintes: "Cecais non sabedes que o que me pon doente é ver a un pobo vixiado eos olios dun inseoito"3. Todos estes temas móstranse arroupados ipor uniha lingua- xe sinxela e coloquial, propia da corrente poética devandita. Albondan os xiros lirngüisticos empregados ñas conversas in- formáis, como "adeus e moito igosto"4 e non deixan de estar presentes os denominados "tacos", que forman pante do re- xistro coloquial da ivariedade masculina da lingua e que apa- recen baixo a forma da blasfemia '"quenindiós"5. Por outra parte, a perspectiva da muller parece estar au- sente imoitas veces —sobre todo no primeiro libro— e non se manifesta o ponto de vista femenino do "eu" nen do "nos". Así, por exemplo, no poema titulado "

1 M.a Victoria Moreno Mázquez, Os novísimos da poesía galega, Madrid, 1973, p. 211. Margarita Ledo Andión, O corvo érguese cedo, Sarria (Lugo), 1973, p. 25. M. L. A., Parolar cun eu, cun intre, cun inseuto, Monforte de Lemos (Lugo), 1970, p. 21. ídem, p. 15. M.L. A., O corvo..., p. 22. O suliñado é meu. M. L. A., Parolar..., p. 15. O suliñado é meu. 181 "O home foi caminando ó travesó do nefooeiro concertado. (...) O home foi caminando coa consiña de engaiolar ó corvo e conquerir fixar o noso tempo (...)"7. ou como na expresión seguinte: "—Quero botar a dingoa. Ficar visibelmente ben calado"8. De todos xeitos aparecen itamén por momentos certas rea- lidades da muller. ¡Así ocurre, por exemplo, no ipoema "Txiki" ou no titulado "D-i-a-1-CHg-o de casecadadía". Este último é mor ilustrativo da ideoloxía igualitarista postulada pola es- querda, ao mesmo temjpo que mostra a postura remisa da muller tradicional con respeito á asimilación con dito mode- lo, aducindo de maneira inconsciente raaóns en pante iválidas: "—Non che digo que non. Remata o caldo. —Sempre andas igoal. A violencia de verdá é ter que cavi- lar arreo en como ¡mercar algo máis que patacas. O mais son andrómenas. —Sí, son a túa muller. Pro non queiras que sexa tamén a túa compañeira. Xa agoanto dabondo. —Non me culpes somentes a mln. ¿E ti? ¿por qué non que- res que teñamos fillos? —Home, non che digo que non... Non ciie digo que non"9. Vemos, pois, como a poesía da única muller recollida na escolma dos chamados "novísimos" non se distingue sustan- cialmente da dos seus compañeiros (masculinos. iPrecisamen- te, a autora reivindica esa igualdade na autopoética antes citada: "Son como calquevra home e, como el, formo parte dun pobo e teño dereito a traballar na transformación da historia, xa que me toca vivüa e ben de perto"10. Hai nestas palabras unha clara afirmación da igualdade de dereitos entre os sexos, que Margarita Ledo tentou levar á práctica na súa vida e na súa obra. Por ambas cousas, ven sttnibolizar á muller galega concienciada dos anos sesenta e setenta, militante de organizacións e partidos políticos de es- querda ao lado do home, onde pretendía realizar as mesmas tarefas. Esta simboloxía pode constatarse no eido poético, xa que a autora se aliña eos seus compañeiros de xeneración sen distinguirse deles por significativos rasgos femeninos. Se damos un rápido repaso á evolución da linguaxe poé- tica femenina en Galicia, observamos como ihai un movimen-

7 M.L.A., O corvo..., p. 7. O sullñado é meu. • ídem, p. 21. 9 ídem, p. 17. 10 M." Victoria Moreno Mázquez, Os novísimos..., p. 210. O sulifiado é meu. 182 to que parte dunlha escritura na que destacan os rasgos específicamente femeninos tradicionais, para chegar progre- sivamente a outra na que predominan as características pro- pias do modelo de escritura estándar que se identifica co masculino. Sen dúbida, a poesía de autoras como Filomena Dato Muruais ou Francisca Herrera Garrido estarían, no esencial, dentro desa liña típicamente femenina á que, con anterioridade a elas, facía alusión nos seus versos Rosalía de Castro:. Daquelas que cantan as pombas e as frores, todos din que teñen alma de muiler. Pois eu que n'as canto, Virxe da Paloma, ¡ai!, ¿de que a terei? ». - Evidentemente, as "pombas" e as "frores" son símbolos que amplían a súa referencia a todo o universo da feminidade tradicional. E, naturalmente, o mesmo poema deixa Iben claro que a obra de Rosalía é, neste sentido, excepcional con res- pecto ao seu itempo. Seguindo a orde cronolóxica, as ¡poetisas da primen-a xe- neración de postguerra Anne Marie Morris, María Marino Carou, iPura Vázquez ou Luz Pozo Garza mostran, en liñas xerais, un predominio de rasgos moi específicamente feme- ninos. En efeito, a ditas escritoras sería posíbel agrúpalas dentro dun apartado diferenciado do masculino baixo a rú- brica de "poesía femenina". Así se >ten feito en manuais da historia da literatura e mesmo en traballos máis concretos como o de Ramón González Alegre12. T»or suposto, estas au- toras presentan tamién notas xeneracionais que as fan con- fluir eos seus colegas masculinos da mesma época. IAS poetisas da segunda xeneración de postguerra, entre as que destaca Xohana Torres, evidencian máis nidiamente a característica nota existencia! —e, en menor medida, so- cial— de raíz xeneracional que os rasgos derivados do sexo. Neste sentido, e polo que respeita aos condicionantes sociais que a muiler tina na súa relación coa escritura, as autoras da época de Xohana Torres anteceden, na tentativa de equi- paración co home, iás da terceira xeneración de postguerra, a que pertence Margarita Ledo. A asunción do modelo lingüístico masculino ñas creacións literarias da muiler tivo o seu punto culminante na etapa da poesía social. A este feito contribuíu, sen lugar a dúbidas, a ideoloxía igualitarista con respeito aos dous sexos —asu- mida con máis ou menos superficialidades— que dominaba o ambente literario no que tal corrente poética se movía. Neste

11 Rosalía de Castro, Obras Completas, volume I, Madrid, 7.a edición, 1977, p. 277. 12 Ramón González Alegre, "Los poetas femeninos", en Poesía gallega con- temporánea. Ensayo sobre literatura gallega, 1954, pp. 135-145.

183 sentido, as obras de Margarita Ledo que acabamos de

13 Carmen Blanco, "A poesía femenina de postguerra", La Voz de Galicia, A Coruña, 12 de maio de 1983. 14 ídem. 15 Carmen Blanco, "Estaciona ao mar, por Xohana Torres", Gríal, n.° 71, 1981, pp. 108-111.

184 súa segunda etapa creativa, o informalísimo da linguaxe lite- raria será xa total.

ÜI. AS MODAS LITERARIAS A) Consideracións xerais Dentro da •crítica literaria que ten como obxecto a litera- tura femenina, tense apuntado, tanto na liña de pensamento de ¡base igualitaria como na corrente dif erencialista —aínda que dándolle distintas explicacións—, o tópico de que a mu- Iler, tan 'preocupada, por imperativo social, en seguir a moda no vestir, estaba sempre "demodé" en literatura. Pese a que se trata dun lugar común que nabería que explicar e mati- zar, ímonos servir del para inxerir os relatos do libro Mamá- Fe '(11983) de Margarita Ledo dentro do comportamento das narradoras -galegas con respeito á evolución literaria. . A complexa cuestión da evolución literaria

185 Centrándonos agora tan só na cuestión do desfase litera- rio, observarnos como, nunha rápida ollada ao desenvolvimen- to da prosa de ficción feita por mulleres, é doado distinguir unüia liña marxinal ao ¡movimento literario do momento. Nela aparece a narrativa sentimental entre realista e romántica de Francisca Herrera Garrido. Esta escritora é a autora de Néveda, primeira novela galega escrita por unha muller e pu- blicada en 1020, en plena íervenza renovadora e destrutiva do xénero, tanto a nivel galego (Risco, Otero) como —de ma- neira máis radical— no contexto universal (Joyce, Woolf, Faulkner). Salvando as distancias, as obras escritas polas ir- miáns Dora e Pura Vázquez na década dos setenta seguen a mesma liña retardataria dentro do movimento literario. Así, as novelas Bergantina (1971), Augas solías (1978) e Segundo Per eirá (197|8), inciden nos modelos narrativos do sáculo XIX. Frente a esta cor-rente, unha liña máis á altura do rumibo do movimento literario é a representada polo obxectalismo de María Xosé Queizán con A orélla no buraco (1965) e polo que poderíamos chamar "realismo dialéctico" de Xohana To- rres en Adiós, Maña (1971). (Deixo aparte, por cuestión mé- todolóxica, a narrativa de Helena Villar Janeiro ou a de Úr- sula Heinze, xa que presentan problemas en canto á súa ca- talogación, respectivamente, como literatura femenina ou ga- lega). Os relatos de Margarita Ledo incluinse claramente dentro desta segunda liña en consoancia co discurrir do movimento literario galego. Nela a sitúan tanto a actualidade dos temas que aborda como a utilización das modas literarias do mo- mento. En efeito, sobresae neles a recurrencia e o abondamento de elementos e motivos 'temáticos e ¡formáis que están máis no cume do interés do tempo. Pódense enumerar algúns co- mo orientación: a gastronomía, o arte da cocina, o naturis- mo, a novela negra, o intelectualismo, a vanguarda artística (fotografía, música, diseño...), a revisión ¡histórica e política (nacionalismo e progresismo), a preocupación espiritoalista e ocultista (parapsicoloxía, ciencias ocultas e sociedades secre- tas, como a masonería), o esteticismo (moda do vestir, decor ración ambental), o decadentismo (mítica do fin de. secuto e dos anos vinte), a sexualidade "perversa" (homosexualidade, bisexualidade e transexualidade), a lusofilia, etc. Con estas alusións tan só, podemos concluir que Mamá-Fe pretende es- tar moi á altura das ipreocupacións actuáis. (Polo que se refire ás modas literarias coas que entronca, destaca en primeiro lugar a utilización do xénero de ¡historia- ficción. Este xénero conxuga dúas teimas da máxima actua- lidade no eido literario: a da literatura pantástica e a da li- 186 terafcura histórica. O emprego de dito xénero emparenta os relatos de Margarita Ledo, dentro da tradición narrativa ga- lega, con Xosé Luis Méndez Ferrín, e máis concretamente coa súa obra Crónica de nos i(l'98O). Pero a presencia deste autor non se reduce só 'á ¡historia-ficción, senón que é posíbel ato- pala noutros elementos estilísticos, entre eles algúns de rai- zame cortazariana. Así, o contó "Tacón-iboneca" parece lem- brarnos aos titulados "O delito" e "Ditadura das cousas", incluidos en Elipsis e outras sombras i(.1974)16. A mesma au- tora confirma tal presencia ferriniana cando di: "Méndez Ferrín, do que non é doado librarse..."". Desde logo, del toma a propia concepción do xénero de historia-ficción, artellada en torno a un tempo en devalar constante, así como á temática e á amlbentación nacionalista. Os relatos "Mamé-Fe" e "Viol en premiere" recrean distintos momentos da vida do galeguismo (o rexionalismo, o federa- lismo progresista, o nacionalismo da época das Irmandades da Fala ou da Xeneración Nos) e non se explicarían sen o precedente de contos como "Sibila" ou "Morrer en Laura" de .Méndez Ferrín, por exemplo. Pero a diferencia deste autor, Margarita Ledo mistura a historia e a ficción nun discurso máis rupturista, fragmentario e discontinuo, que xoga coas alusións máis que coas félbulas ou coas 'historias propiamente ditas. B) Mamá-Fe e a moda da diferencia A outra moda literaria coa que entronca é a da 'literatura femenina, xa que emprega nos relatos certos recursos formáis e certos elementos temáticos propios desta literatura. Neste sentido, Mamá-Fe non se comprendería sen o ambente lite- rario creado pola narrativa femenina e feminista que tanto proliferou neutras latitudes, solbre todo a partir dos anos se- senta, aínda que itivera antecedentes moi sinalados. 'Así pois, as referencias —miáis indirectas que directas— a escritoras como Virginia Woolf, Anaís Nin, Margueritte Yourcenar, Djuna Barnes ou a máis próxima Carme 'Riera, explican moi- to desta escritura de Margarita Ledo. A asunción, aínda que sexa indirecta, dalgunhas das aportacións das escritoras si- naladas, fai que a narrativa da nosa autora participe desa escritura da diferencia na porcura duníha nova linguaxe fe- menina. Ao mesmo tempo, a introdución deste tipo de escri-

16 O segundo dos contos apareceu por primeira vez baixo o epígrafe de "Epilogo" na primeira edición da obra en 1974. Con posterióridade, en 1980, foi recoido en Crónica de nos oo título dé "Ditadura das cousas". E, final- mente, na segunda edición de Elipsis e outras sombras, de 1983, apareceu co título completo: "Ditadura das cousas. Epílogo". 17 Alberto Avendafio, "Conversa con Margarita Ledo Andión. O momento que nos une co último round", Faro de Vigo, 23 de marzo de 1984. 187 tura en Galicia e a súa galeguización, enriquece a nosa lite- ratura cuniha perspectiva nova. Entre as características que inscriben a obra dentro da eorrente literaria específicamente femenina, sobresae, en pri- meiro lugar, a relevancia que teñen nos relatos as personaxes femeninas, xa que neles hai un predominio absoluto de mu- lleres. (A estas mulleres 'haberla que engadir ademáis as per- sonaxes masculinas afeminadas que aparecen no contó titu- lado "Tacón-fooneca". O protagonismo femenino é indiscu- tílbel no relato "Mamá-iFe", que xira en torno á figura de Feijoo de Campos, prendada do mundo da masonería. Dito protagonismo repítese en "Viol en premiere", contó artellado en torno á xornalista Meimendos Casas, personaxe que no seu nome e ambigüedad^ de sexo acocha resonancias ponda- liánas. (A muller volve ser o centro en '"Dona Inés e o Xusti- cieiro", onde se recrea o motivo da institutriz e as nenas, un dos temas tradicionais da narrativa femenina desde Jane Eyre (1847) de Charlotte Bronte. Pero as mulleres proliferan ta- .mén nos con tos como personaxes de fondo: as feministas, as sufTaxistas, as mulleres da Sección Femenina franquista e outras figuras da nosa específica forma de -vida, como as menciñeiras óu as aureanas, que recollíah ouro nos nosos ríos, enchen os relatos. . . A muller aparece ademáis como contrapunto histórico e vital de carácter crítico.

188 Outro dos motivos recurrentes na literatura de mulleres é o da presencia dunha sexualidade non convencional ou "perversa". Aquí aparece a través dun dos temas máis trata- dos neste tipo de 'literatura, con fitos como Orlando (11929) de Virginia Woolf, Nighwood (d936) de Djuna Barnes ou Oli- via <1¡949) de Dorothy Straohey: a relación lésbica ou ¡bise- xual. Meimendos, a xornalista que aparece en "Viol en pre- miere" é definida precisamente como "personaxe toi" 18 e en "•Mamá-Fe" faai pequeñas alusións a relacións deste tipo. Destaca ademáis outro elemento común ao xénero narra- tivo femenino, como é o das alusións a mulleres excepcionais por algún motivo e aos seus feitos e ambentes. Así, aparecen entre outras mulleres galegas a famosa artista conecida como "(La Bella Otero" ou a ilustre escritora Emilia Pardo Bazán, ademáis da narradora francesa Colette. Ditas referencias si- túannos no amlbente decadentista da encrucillada temporal que arrodea ao ano 1900

189 Pero os recursos deste tipo son anoi .variados, podándose resumiir todos ibaixo a caracterización xeral de informalismo. A deliberada ausencia de rigor na utilización dos códigos lin- güísticos e técnico-narrativos evidenciase en cada momento, xa que a linguaxe se vai adaptando á vertixinosa volubilidade da vida que se retrata. (Desta maneira móvense ao unísono forma e contido, tratando de captar a pluriformidade do máis aparentemente insignificante das realidades cotidianas. Ve- xamos, nun párrafo collido un pouco ao azar, a importancia que se He dá a esas pequeñas cousas: "Endexamais tiñan ¡penetrado este habitat certos obxectos dos que agora carreta o trans. O ¡trans. ademira os zapatiños Victorianos e os zapatiños Victorianos hoxe arrenegan do en- xame >pasaxeiro e obrígáno a seguüas por atarás, .para ver como se anctiea o calcañal na volta branca do carpín e como saen . deles as pernas ¡de madelra pina, lavada, como saen daquei pozo qaiente. Ven ai cuntía fregona e cuntía saca enea de pro- . dutos de limipar e desinfectantes. 'Irnos mellorar, tamén a lou- : . za"2i. .-.-•• O radical informalismo e o carácter que teñen moitos con- tos de material narrativo previo, máis que de texto definitivo, danlle ao conxunto aniña forte carga de ambigüedade que posibilita variadas leituras, mesmo de signos opostos. No caso, por exemplo, da figura de Mamá-Fe, ¿evócase á tradicional vampiresa ou a unlía Tnilitante SCXJM ao Valerie Solanas?, ¿trátase dunha superaxente femenina como Modesty Blaise ou duniha muller atractiva acosada polo lióme?, ¿é activa ou pasiva, exibicionista ou narcisista, vítima ou verduigo...? ¿ou un pouco de todo ao mesmo tempo? O relato desenvolve o tradicional xogo do amor, que non é outro que o da caza: a "pomiba" metamorfoséase en "barbantesa", pero é igual: pom- ba ou ibarbantesa, a dialéctica dos sexos permanece. 'Esta ambigüedade dase tamén na lingua, onde atopamos, xunto á percura désa linguaxe nova da que f alábamos, o em- prego —reiterativo nalgún caso— de expresións propias da variedade vulgar ou coloquial da lingua masculina, tan car- gadas dé ideoloxía machista. Así ocurre ipor exemplo en al- gunlhas expresións que aparecen no relato "Tacón-iboneca". IV. CONCLUSIÓN A evolución da obra creativa de 'Margarita Ledo serviunos como significativo punto de apoio para adentrarnos en certas actitudes literarias da muller. A propósito da primeira poesía da autora e.como contra- punto á mesma, íixemos un'has apreciacións sobre a natureza da linguaxe poética femenina. De maneira ¡un pouco esque- mática, é posíbel afirmar a existencia dun movimento poé- tico paralelo, como é lóxico, ao cambio social da muller. Este

ídem, p. 61. 190 movimento vai desde uwha primeira escritura específicamen- te femenina nun sentido tradicional, ate uniha escritura equi- parábel á do lióme. Mais, ao longo desta traxectoria,- manir féstanse tamén figuras excepcionais —como ¡pode ser o casó de Rosalía— que, en determinados aspectos se adiantan ao seu tempo. De .todos xeitos, paralelamente á ampliación da diversidade e dos 'matices da linguaxe empregada polas escri- toras, permanece, entre outras características, o intimismo, como unha fonda corrente que as une diferenciándoas. En relación eos últimos relatos de Margarita Ledo, tfixe- mos unhas anotacións sobre a inserción da narrativa feme- nina no conxunto do movimento literario galega Neste con- texto atopamos dúas liñas nidiamente marcadas: unha, en consoancia co discurrir do movimento narrativo en xeral, e outra, marxinal e retardataria con respeito a dito movimento. Apuntamos, asimesmo, a existencia duniia terceira vía á mar- xe do máis superficial da moda do imomento, pero á altura das circunstancias artísticas e sociais. Coas referencias anteriores como fondo, a evolución lite- raria de Margarita Ledo Andión é representativa do cambio que se observa no comportamento artístico da muller en tor- no ao ano 1975. A súa obra poética anterior a esta data é untia mostra do que chamamos a "escritura da igualdade". O equiparamento coa creación literaria masculina que tal escritura supon, íoi, de maneira consciente ou inconsciente, un obxectivo das es- critoras máis avanzadas durante a década dos anos sesenta e primeiros dos setenta: pénsese por exemplo en A orella no buraco $19(515) de María Xosé Queizán. Neste sentido, na poe- sía social de Margarita Ledo parecen dominar os rasgos da liniguaxe masculina sobre as notas diferenciáis. Aínda así, a presencia dun certo intimismo ou dunha evidente ruptura da norma lingüística, testemuñan a pervivencia —aínda que sexa de 'maneira subterránea— dunlha escritura diferencial, moi difícil de eludir. A obra creativa de Margarita Ledo durante a súa segunda etapa pode verse como unha mostra do que denominamos a "escritura da diferencia". Dita escritura introduce na linigua- xe literaria unha crítica .perspectiva de muller, que estivo prácticamente ausente dos medios artísticos igaíegos ate os últimos tempos. A partir dos derradeiros años setenta, unha vanguarda de autoras tense preocupado por deixar ouvir a súa voz de muller na escritura. Neste sentido, é especialmen- te significativa a aparición do ensaio feminista (con María Xosé Queizán como pioneira), así como dunha crítica litera- ria que se move íbaixo este mesmo signo. 'Compre destacar o caso de Xdhana Torres, que, coa súa novela Adiós, María

l&l (1971), se adiantou a este tipo de literatura, afondando na encrucillada social e existencia! da muller a través do (perso- nase de Maxa. Tal como rvimos, Margarita iLedo, nos relatos Mamá-Fe, galeguizou moitas das aportacions da nova escri- tura da muller, e ampliou, co seu discurso polimorfo, o pa- norama da narrativa femenina galega. Trátase pois dun'ha contritoución tendente a superar a unidimensionalidade sen- timental en que o xénero se encontraba pechado, aínda que este camino pluridimensional xa fora iniciado por outras na- rradoras. . CARMEN BLANCO •Chantada

192 ESCOLMA ESCOLMA

EZRA POUND E UN CANTO PISANO

O poeta Wiiliam Carlos Williams cJiamoülle nuntia ocasión "o mellor enemigo americano que xamais tivo (América". Di Hemingway, cando reeorda aquela testa do (París que compartirán: '.'O estudio onde vivía coa súa esposa Dorotahy, na rué Notre-Dame-des Ghamps, tina tanto de pobre como tina de rico o estudio de G&rtr.ude Stein". O seu protexido e logo grande amo das líricas europeas, T. S. Eliot, dicía: "Para el, descubrir un novo xenio era de tal xeito satisfactorio que escribir un poema xenial". Esta é a outra cara da moeda, segun- do palabras de Hemingway: "Préstialles cartos. Vende os seus cadros. Organiza cpncertos no seu honor. 'Escribe artigos celebrándoos. Pre- séntalles a mulleres ricas. Búscalles editor. Pasa a noite en vela con- venciéndoos de que non se suiciden e redacta os seus testamentos cando non consigue convéncelos. Adiántalles cartos para ipaga-lo hospital. E eles páganlle calumniándoo e atacando a súa obra á pri- meara oiporitunidade". Pode ser esta untia verdade aceda, como ace- das son tantas e tantas sentencias que se verqueron arrédor dun dos máis importantes líricos do século XX. Algo destes -retratos que del íixerpn os seus contemporáneos pode dámo-la visión de Ezra Pound que merece non ficar no esquezo. Hai •unlha foto no libro que sobre Heminigway escribíu Burgess. Nela apa- rece Pound. A súa figura esguía, a súa barba afiada. Sostén ñas súas mans un grande volume. E recordamos que a luz entra pola ¡fenestra próxima. Moitos dos seus compañeiros, el mesmo, foron o que Ger- toud!e Stein denominou "xeración perdida", ou mellor —que así foi— en francés, "genération p&rdue". Un arquetipo de americano culto, a ser posible escritor, que iproeuratoa o paradiso da Europa de entre- guerras. Andiivo en tratos literario-aifectivos co irlandés e mítico Joyce. Seica un día comunicou a un editor que publicara o traiballo de Joyce e deixara o seu sen publicar. Baixo o seu favor escribiron o xa nomeado Eliot, iRobert Frost, Williams e outros recoñecidos poe- tas. Foi amigo de Yeats, lese nalgures que tamén secretario. E o que el denominajba "Bel Esprit" era esa predisiposición a axudar ós com- pañ'eiros de asuntos líricos máis necesitados é setnpre con talento. O Bel Esprit íacía, por exemplo, que fose necesario sacar a Eliot do banco no que traballaba en iLondres. ¡Producto destá axuda animosa é o consello que dá a Joyce para que se instale en París. Ou que o puxese en contacto con Sylvia Beach —a ben querida libreira da Shakespeare and Company—, quen moi logo sería a editora duhha das novelas máis celebradas polas letras contemporáneas: "Ulises".

193 Nacerá en Idaho, en 1885. Nestes anos que pechan o XIX en Amé- rica, naceron tamén Faulkner, Hemingway e Seott Fitzgerald, os tres grandes novelistas. Menos Faulkner, aínda que tamén paseou por Europa, sempre sentíu a chamada do se.u profundo Sur, todos tiñan algo de americanos europeizados. "Tenra é a noite" (Fitzgerald) e moitas das novelas de Hemingway teñen tema e ámbitos europeos. O vello Pound fora o precursor certo destas viaxes. Sempre antíivo litigando coa súa nación. Ponse na súa iboca, ou na súa pluma: "A raza norteamericana ten oreilas de eleíante, e carece por completo do senso do idioma". De 'todos estes yanquees perdidos, Pound é a figura ¡máis esencial 4 hora de comprendérmo-Jas causas desa ponta que foron estabedecer naqueies anos entre América e a Vella Europa; Foron as súas as cidades de Londres, París, Rapalío e, por riba de todas, a Venecia á que iría morrer. Nesta xa publicara en 1908 o seu primeiro libro "A Lume Spento". Pero pertencía a esa vella estirpe dos grandes líricos americanos do XIX, aínda que o infortunio qui- xese que para moitos se tratase dun mal americano. O seu queíacer lírico conserva claves que chaman poderosamente a atención. Resalta a desmesura do seu discurso, un teatro onde os acóntecementos e herois máis supostamente alonxados poden ter acollida. Grande é a excesividade de Pound. Tamén o amoreamento de lecturas que fan que a súa obra deveña noutra lectura sempre múltiple, aJberta e, ó mesmo xeito, críptica, misteriosa e confusa. Polo "eu lírico" de Pound atravesan moitedume de poetas de tódolos tempos. Sentencias. Filosofías. Anacos de libros recoñecidos ou per- didos. Todo dato cultural pode coniverxer no seu enorme teatro. Po- dernos pasar da HMíada á Italia medieval; dos tempos dos alonxados condes chinos á Castela do Cid, de Catulo a Mussolini ou Churchill. Pero o que de certo chama a atención é cando fai que o discurso inglés fique detido, para dar acollida ás linguas romances ás que sempre amou. Esta especie de poliglosia poundiana é tamén un dos trasuntos esenciais da súa poiesis. Abondosas son as calas dos seus himnos onde as secuencias en francés, italiano ou castelán se fan tamén (poema. Quixo darlle á súa obra poética o nome de "Cantos", palabra latina, endebén recollida polo inglés. Incluso ten subtitulado aJigúns con outra ben especifica do castelán:: "Cantares". Nun dos seus Cantos, feito curioso, fada de Galicia. . Eis que a súa erudición de lector vai ser tan esencial na elabo- ración da súa obra, que non é doado separa-Io Pound lector do Pound escritor ou poeta. O referencialismo literario en Pound, que logo agroma en moitas das líricas do XX, débese a esa oinldadé que se estabelece entre o Pound inérpreta da literatura e do seu interior trasunto e o Pound intérprete da súa propia obra. Esto é o que ta- mén conieva que o seu ámbito lírico sexa plurafl, como se dun com- pendio de literaturas se tratase. Unha historia, sen dúbida, viven- ciada e íeita de novo presente. Estudiou o Poema del Cid, a Lope, a Calderón. Recoñeceu o im- portante valor da lírica provenzal. Indagou nos contemporáneos de Dante e ¡foi un dos primeiros en recuperar para o noso secuto a fi- gura do (florentino Guido Oavalcanti. O seu latino favorito foi Ca- tulo. Contemplou a impronta trovadoresca de Guillermo de Aquita- nia. Dos franceses gustou de Villon, Gautier, Stendhal. Dos portu- gueses nomea a Camoens. Sempre soulbo ir á procura dos seus precursores e darlles tamén voz ó longo do seu gran canto. Eliot

194 dixo que Pound inventara a poesía, china en Europa. É ben coñecida a súa propensión a adorna-ios seus cantos con algún ideograma chi- no. Incluso ¡poderíamos buscar neste feito non só mn asunto mera- mente críptico senón a recollida de elementos ¡plásticos, alíeos á palabra, que tamén pode cface-lo ¡poema. Paciente e longa foi tamén . a traducción dos Analectas de Confucio. Algo de todas estas longas referencias, por moito que o pareza, é esencial á hora de compren- dérmo-la excesividade do verbo de Ezra Pound1. A súa grandeza. Se houfoésemos de buscar un antecedente de Pound encontraría- molo en Walt Whitman. Este autor tamén procura dotar ós eus poemas dun carácter hímnico. Quizáis .todo provena da influencia que desempeñou a lectura da Biblia na literatura americana, canto máis no XIX. Pero cando o tono de Whitman se fai decididamente bíblico, ou ánchese daqueia ideoloxía da "orixe dunha nación", ou da constante progreso-democracia, o dé Pound pode caminar cara a ironía, á reinterpretación da literatura —como xa íicou dito— ou á súa (particular ideoloxía economicista e antiusureira. "Son poeta, en parte músico e economista a medias" dirá o propio Pound. Os dous poetas sonó dun verbo longo, reiterado, vasto. As obras de áin- bolos dous caminan ata a obra única, poderosa, onde as sucesivas ' partes están en 'función da ünicidade do todo. Algo desto define as características de moitos dos grandes líricos modernos. Os dous poe- tas tfixeron tende-üa súa obra cara grandes volumes cun só título xenérico: "Follas de Herfoa" (W. W.) e "Cantos" (E. P.). Velaí que todo o que Pound escribíu denantes de emprende-la súa obra magna foi considerado por el mesmo como meros ensaios preparatorios. Non minte en nada o título que lies otorgou. A obra poética considerada coma un canto, dona dunha nova épica, dunha respbnsabilidade que quere ser histórica. Pensemos que un dos topos nos que telina o poe- ta, un dos seus temas máis recurrentes é profundamente social: o diñeiro e a acumulación do diñeiro. A música e a poesía son para Pound dúas actividades do quefacer creador que non se poden desvencellar. 'En Pound, tanto coma os seus amplísimos contidos —e retiróme a datos de cultura— son im- portantes os seus ritmos. A súa preocupación (por flexiona-lo discurso inglés, por trocalo nunha especie - de sinfonía. Os mellores poemas son tamén boas pezas de música aínda que doutra sustancia. Pound non se apoia en metros clásicos para componer. Con espirito de poe- ta do XX está empeñado en facer uns novos cantares de xesta, pero a súa música non pode ser outra que a da modemidade. Incluso di- sonante ás veces. Escóltala esixe un dominio das súas claves ocultas, da súa soedade. Porque a de Pound é unha das obras máis solitarias, máis difíciles de chantar nunha ou nouitra escola, nuil ou noutro "ismo" das de tódolos seus ilustres compañeiros ñas que, curiosamen- te, souibo delonga-!o seu quefacer literario. Esta grande independencia acontece por riba de tódaias activida- des literarias de Pound en obras alleas, que complementan a súa pro- pia criación. Emporiso falaibamos de deiongamento, poisque o que Pound deixou á literatura non só sfoi dende os seus propios lindeiros senón ñas obras dos demais. Velaí que estas son tamén parte sus- tancial da escrita de Pound. Fáisenos inseparable o Pound ¡lector, o Pound que anima e corrixe a obra dos outros e o Pound criador da súa propia Jiímnica. Pero a pesares de convencer na súa as líricas que suscitou, ó mesmo tempo, vanno dotando dunha grande lonxa-

195 nía, dalgo que a fai única por moitos puntos de contacto que teña coa tradición ou coas poéticas as que el axudara e tanto. Pound tuvo o grande mérito de ser suseitador de grandes obras literarias alleas, de deixar o seu Bel Esprit ñas importantes poéticas de moitos dos celebrados mestres do XX, pero, ó mesmo tempe, sou- bo acota-los lindeiros do seu esencial ámbito do lírico. Madurar untia vasta obra, difícil nos seus segredos, non exenta desa soedade que caracteriza os máis altos poetas. O outro permanece quen sabe en cantos dos poemarios miáis lidos nos que el deixou, sen firma algun- ha, a man do pródigo mestre. Algo desto relatamos ó comenzó des- tas páxinas. Velaí que non se poden desvencellar estas dúas direccións poun- dianas. A de criador e a que se acfhega as obras literarias de tantos. Foi fundador de movementos poéticos que hoxe son recordados co- mo obra e gracia súa. En Londres fíxoó co Vorticismo, tamén co Imaxismo. Propiciou unlha antoloxía do Imaxisino na que, curiosa- mente, non aparecía o seu nome. Este moveanento propugnaba o verso libre, e rexeitaba a retórica en favor da imaxe. Algúns dos au- tores que se afiliaron foron James Joyce, D. H. Lawrence e W. Carlos Williams. Rara é a obra de expresión, inglesa que non suscitase uníha apreciación de Ezra Pound, naquelas décadas que abren o século. Pero se moitos son poetas ou novelistas hoxe esquecidos, algúns dos que mereceron o seu favor e a súa axuda son os mitos literarios do século. O seu recordó faise abrigado cando repasamos unlia ionga nómina de premios Nobel —case tódolos poetas— e aigunlias das novelas máis certeiras do século. Pasou o tempo en Europa. Recen entrado o mil novecentos ohe- goiu a España. Din que fixo a viaxe a pé ata Venecia. Vivíu naque- las cidades das que xa falamos. Escribía, mandaba artigos ás revis- tas literarias1 de América. Fundaba ou/bras. Dá a coñece-las obras de moitos autores (Eliot, o Ulises de Joyce). A segunda guerra sorpren- dérao en Italia. As súas persoais teorías económicas contra da usura —a discrepancia fundamental co seu país— levárono a manter unha emisión radiofónica na que propagaba a súa posición antialiada. Sá- bese, e é dabondo sabido. Cando as tropas americanas entran en Roma, Pound é introducido nunha gaiola. Nese camino extraño e anguriante ata Pisa, escribíu "The Pisan Cantos". Son once Cantos numerados, na edición final, do setenta e catro ó bitenta e catro e gozan de certa autonomía no conxunto total da súa obra. Ñeles dá, sen dúbida algiuniha, uniha visión pesimista da guerra, aínda que descargue as armas da ironía, dun xeito moitas veces desipiaidado, contra CShurchill, Roosveit e outros. Nada máis lonxe que un beli- cista ó servicio do eixo Roma-Berlín. Fique como descargo, o remate dun dos písanos —o mesmo que traducimos— "non hai ningunha guerra xiusta". O certo é que aqueles relatos radiofónicos (para al- gúns sinceros e pouco mussolinianos) trouxéronlle o descrédito ante os seus compatriotas. E suíriiu cadea, xuicio, internamento e sñencio. iCuriosamente os Cantos Písanos mereceron naqueles anos difíci- les de 1949 un premio oficial: o Bollingen. Era a primeira vez que se instituía aquel premio. Dábaselle ó meUor libro de -versos publi- cado nun só ano nos Estados Unidos. Tal foi a poeira que ergueu que non se yolveu a conceder. ¿Cómo un traidor era merecente de semellante premio?, - dixeran as revistas literarias, aquelas semellan-

196 tes que anos denantes tamén atacaran, ó seu autor por cultiva-lo verso libre. Enitón, era ben doado atácalo na súa penosa situación. Cando conqueríu a libertade, Ezra Pound veu remata-ios seus derra- deiros anos a Venecia, aquela cidade na que publicara o seu primeiro libro. Algúns grandes postas italianos, Móntale, antre outros, sau- daron a volta do americano. Picaba atrás unha longa e lúcida obra, non só poética. Os seus ensaios dan mostra dun grande criterio e dun grande coñecemento da literatura. NeQes teñen xusta acollida todolos temas literarios nos que teimou. Merecen especial aitención, para nos, "The Spirit of Ro- mance", nos que, antee outras, indaga ñas literaturas hispánicas. As súas traslacións dan a imaxe precisa do Pound vindicador dun plu- ral e importante devir das literaturas. Nedas están as letras daqueles ós que sempre ipreferíu: tíende Catulo a Oavalcanti, dende Li Tai Po ata comedias xaponesas. E .tamén Leopandi ou «Tules Laforgnie. "Oui- de tu Kulchiur" foi o seu poderoso manifestó intelectual. Quixo otorgarlle ó discurso inglés ese espirito antergo das linguas da Romanía. En certa medida, tagrouno. Quen pasee os olios pola literatura de Pound, farao ipor tódalas literaturas do mundo. Tamén dése mundo interno e soedoso do poeta. Por algunihas próximas. Por outras lonxanas. Nel os libros non son un símlboio crejpuseuiar. Son uníha celebración. É lexendaria e mitica a súa erudición, que sabia eslongar en certeiro criterio. A quien tanto lie deben s'ucesivas esco- las líricas, incluso algunlias das nosas. O derradeiro épico do sécu- lo XX. "H migilior fabbro" que puxera diante das páxinas de "A iterra erma", T. S. Eliot. Era, sen dúbida, "o mellor artesán". O ineillor ami- go americano que tuveron os líricos europeos nestoe sáculo. RAMIRO FONTTE Vigo

LXXVIII OANTTO P1SA1NO ¡DE EZRA PDUND No cuadrado de olmo de Ida 40 sanganos están xuntos (ipequena irmá que danzaría por unha cadela ó saxo) ipara arranxa-ia pax mundi Sobr'un zecclhin'! Cassandra, os ,teus olios son coma tigres con ningunlha palabra escrita neles. Levelte a ti tamén a ningures a un>ha mala casa e non ten ñn algunha a viaxe. O taboeiro de xadrez demasiado lúcido os cuadrados demasiado iguais... teatro de guerra... "(teatro" é o axeitado. Hai algúns que non querían que aquella rematase e eses negros xunto ós tendedeiros de 'roupa son extraordinariamente [semeUantes ás figuras del Oossa Os seus verdes non botan; pestes contra a paisaxe 2 meses de vida en 4 cores ter íleibiliter: Itiyn

197 para peeha-lo templo de ¿anus bifronte o bastardo das dúas caras "e a guerra económica empezara" •"Napoleón era un ibón home, coztounoz 120 anoz deztrozalo non noz coztará 20 anoz deztrozar a Mussolini" como foi observado In vía Baivo polo Imperial Ohemicals o seu irmán. . • As empresas iban ó tacho ata ¡Avignon...... O mem libro de notas de coiro vermello pax Medicea pola palabra dada en Ñapóles, Lorenzo que deixou líricas inoltre que os homes cantan ata hoxe "alia térra abbandonata" seguiulle Meitastasio; "alia" non "della" no Programma di Verana a vella man tan estilista, posúindo aínda a súa astucia e a auga indo e vindo daqueia parte do lago é silenciosa coma nunca en Sirmio ¡baixo os arcos Poresteria, Saló, Gardone ipara soña-la República. San Sepolchro os catro bispos en metal envoltos ipólas chamas, no medio da ruina, la íede— relicarios vistos solbre o altar. . • "lAiguén a quen bota-la culpa sé nos equivocamos" Brillante. a cabeza de Goedel no medio del, o home fóra de Naxos, pasada Fara Sabina "se quedaras pola noite" "é verdade que hai un só cuarto para unha parte de nos" "polos cartos, nada" , . -...,. "non, non hai nada para pagar ese pan" "nin para a, minestra" "Nada aquí deixou senón mulleres" '^Arrastrácihedelq tan ionxe, gardarédelo" (il zaino) Non, non che farán nada. "¿Quen di que el é un americano" ,unha forma inmóvil na branda Bologna . "Gruss Gott", "-Der Herr" "¡Tatile ist gekomnien!" Lene izar de iongas bandeiras Roma profungens Sabinorum in iterras e golpeada a cidade quahr de nobre fama a xente antiga tomara posesión do- seu nome traendo ós seus deuses ó 'Latium ... salvando a curiosidade , "Antes ca el a súa deusa invocou en Latió" "cada un no nome" . ... en quen son as voces, gardando a man ñas rédeas a palabra de Gaudier non esmaiou . nin a do vello Bulme, nin a de Wyndham, • Mana aboda. O contacto do sadismo detrás do seu pescoz'o '

198 tinxindo xusticia, "o aceiro é un terrible nome". dlxo o negro ledo e pensativo Sangue e Sacrificio para axudaüo os ditos, duna e doutros no buraco do sumiüeiro Dereito coma a barra dun taburete asolagado "conseguido o seu or- [gíU'llO" chega á conclusión de que ti ippdes cómpralo. Non o tenciones que aqui a barbuda euruxa facendo cuidos Pallas AIKT] susténtame "a definición non pode estar pechada baixo a tapa duniia. caixa" ¿mais se a xelatina é borrada en qué consiste o récord? "¿onde ihai aüguniha persoa responsable . que teña un nome propio, ,un nome secundario e un ende- [rezo?" "non un priviiexio senón un dereito" aquelas palabras aínda perduran insuprimidas, "Presente" e merrda ¡polos monopolistas a bastardía de moiitos deles . . deu en térra eos escravos negocios; fixo o ermo para a producción e amenazou o creto pretendido. Sátalkas, dobre Sitalkas "non o sacerdote senón a víctima" dixo Alien Upward vendo algo sospeitoso cando el OPellegririi) dixo: os cartos están ai. ' 0 Coñecemento perdido con Jiustiniano, e con Tito e Antondno ("a lei goberna o mar", pretendía lex Rhodi) polo que o estado tina a ventaxa da desgracia privada ou o contó da propiedade para Rostovítzetfif (¿é Rostovtzefi?) nada peor que a carga fixada - promedio dalgúns anos Mencius III, 1. T'ang Wan Kung Caplítulo 3 e verso 7. Benvido sexas, Ouh grilo, meu grillo, mais non debes cantar despois [das paJtaiadiñas. Caipa de garda do^ quattrocento o-dion dit que 'ke fois au vi'age q'une casque ne sent pour rien "hien de tout Oela ne sert que ipour donner courage . . a ceux qui n'en ont point de tout Así Salzburgo reabríoi . Qui suona Wolllfgang grillo Po viola da gamba ún non debeu facer ipeor cousa que abrir un bar en iLake GaTda así ún

199 en casque de crystal rose les ibaladines veruse abaixo a casa de Monsieur Mozart pero deixou a porta dunha norva sá de concentos. Polo que ©1 dixo, ollando as sinaladas columnas de San Zeno "¿Cómo demos (poder lograr arquitectura aigunha cando nos ordeámo-las nosas columnas pola herba? marbre veranello cunlha pedra de forma curva arrodeándoo; catro [frechas e Farinata, axoenllado no cortle, fortalecido coma Utoaldo, iso é caste, o sorriso de Can Grande coma o de Tommy Cocfhran "E ía di ciaritá l'aer tremare" velaí o decreto, e conservado (ou así o íoi) en Verona polo que nos sentamos na área, ifóra, o teu e il decadutto encaixara-ia ilabazada sobre os fceus cotedos considerou Rocheíoucauld pero o programa (cafe Dante) un programa de 1920 ou daqueies anos non lora nin ¡publicado nin seguido Grififitíri dixera, anos denantes: "non podo movelos cuniia causa iría coma a economía nin eu estou empeñado en vir aquí (iLondon) ó ¡Parlamento" lAram •vult nemus tal ibaixo os altares da dhoiva pregiumtando como deiscobrir engados (coníusións) "elexiron a Kao-yao e os crimináis desapareceron" "elexiron a I Yin e bs crimináis fóronse" 2 horas de vida, souben cando eles deixaron que se convertirá nun inferno un combate no senado iLodge, Knox contra a intriga do mundo Dous con el na casa enteira contra a constricción de Baccihus movidos a revoca-la enmenda do deus maldito Número XVJH Mr TinMiam a esterqueira dos usurearos de Xenevra ; Ras, brits cuns poucos alcahuetes holandeses coma.peón dosfrazado para introducir exaccións e a usual inmundicia para ver ó detalle a pouca cousa do atractivo de Odón, que é, .por uns ipoucos detalles obvios de mais, o 'fundamenital f edor do home e METATHEMENON ó se volver 'Midas, Ghurchill divulgou pola súa iingua mentirosa. "Nunca mais os impostos, non son necesarios ó xeito antigo se iso (o diñedro) se basease no itraballo íeiito dentro dun sistema relacionado e medido polos requerimen- [tos humanos dentro da nación ou sistema e cancelado en proporción ó que é usado e gastado á la Wórlg. Dixo ún: teñamos que lie dar voltas a aso pero fora pendurado e morto polos talóns denantes que o seu pen- [samento in proposito entrase na acción eficientemente

200 "Para un porco", dixo Jepson, "para unha muller". Para as infamias [da (usura, O Furto do Mar, casus foellorum, "mits" cantou Mr Wilson, "Miomas, non Woodrow, o enérxico iherdeiro de [Harriet (os ihomes dúas veces coas súas 'botas enri'ba, o que ifoi Wellingiton) e se o rouibo é o principal motivo dos gobernantes nun longo camino haJberá certamente ladróns menores Tanto tempo como os socialistas usen os seus accesorios como pista [falsa para mante-Ia mente dos homes fóra da creación do diñeiro xeitos de moitos homes videt er urbes ce rusé personnage, Otis, así Nausikaa baixou a rouipa ou polo menos foi ver que as criadas non ganduleaban ' nin estaban sentadas na fiestra en Bágni Romagna, sabendo que riada sucedería e odiando irónicamente ós viaxeiros Cassandra, os teus olios son coma tigres nimgunfha luz acédaos de todo comer loto, ou se non loto exactamente, asfódelo Ser genitildonna nuniha cddade perdida nos penedos nun balcón cuntía baranda de ferro cun servo detrás déla como dabeu ser nuruha peaa de Lope de Vega e ún pasa, non a soas, .. . / , No ihay amor sin celos Sin segreto no 'hay amor olios de Doña Juana la loca a sombra de Cunizza al triedro e ese agoiro no aire que di que nada do que ocurrirá será visible ós sarxemtos Tre donne intorno alia mia mente pero como dunlha conversa a seguir, aburrimento dése romano ñas esqueiras de Olivia na ollada déla eá-la pedia angular, todo o seu escenario coa balustrada, as antípodas e pola solidez dos ibrancos ibois en todo isto quizáis só Dr. Williams (Bill Carlos) comprenderá a súa importancia, a súa bendición. El nabería de por primeiro o carro. A sombra da punta da miña tenda pisa a estaca da súa esquina marcando a hora. A lúa -rendida, ningunlha nube unáis perto que [Lucca. Na (primavera e no outono. Na "'Primavera e no Outono" non hai guerras xustas.

201 NOTA Aohilles Pang, un dos estudiosos da obra de Ezra Pound, recopi- lou máis de mil páxtaas de notas sobre "The Cantos". Dicimos esto pola imposibilidade de anota-io. poema, que necesitaría doutro ex- tenso tratoallo. Quere ser esta, sen máis, unlia traducáón-ihomenaxe a untia lingua de trovadores ¿un dos poemas do americano do que se cumpren oen anos do seu nacemento. Como tódolos písanos, can- tos que gozan de certa autonomía no ennovelado corpus poundiano, o poema está escrito no temipo que o noso escritor pasou no campo de prisioneiros de Pisa faiaio a novemtoro do 1945) na que el irónica- mente chamaba a "gaiola do grilo". O >tema é a. guerra inxusta, as razóns económicas e a súa propia (persecución. Os uniformes dos sol- dados americanos, as pinturas de Del Cossa, Mussolini, a paz de Lo- renzo Mediéis, Cunizza da 'Romano (dama que deu a libertade ós seus eaoravos), e as inbenpolacións chinesas son, algúns dos motivos do cadro. Dr. Williams é o poeta Wiiliám Carlos WilMams. O resto é o QaJbirinto pountíiano,. . .

202 VEMOS FUXIR

A Xosé María Alvares Blázquez. In memoriam. \ Vemos iuxir o vento lento • a tarde ten un nome inaccesible coma un paño pra despedir a vida e na (historia pechada pode escribirse o .tempo con signos que semellan sombras case extinguidas. Vemos fuxir a pomba comba en Vigo. Nun intre a vida pasa clhove inmisericorde polas rúas no medio da. cidade aipágase uníha 'lámpada . o legado k$o outono recupera a linguaxe da camelia enlutada. Vemos fuxir a morte anorte . huri esipacio violeta impénetraible i ; . : cando a luz abolida ha textura da ipedra se

203 A BOCA VIOLETA

A túa (boca violeta 'boreal e -venérea levita ipolo cosmos inmensamente afoerta manando levemente lava rosa na (hora (horizontal das cavernas da carne. IA túa iboca violeta é de ferro fundido ten o fulgor da obsidiana no van das amazonas e a impudicia polar das súas tangas de morsa. Sobre magmas de ámibar orificios volcánicos cuspen saliva negra contra o lostrego que iferve nos tubulares vieiros para o semen letal. A túa iboca violeta ten a melura do leite máis azul: é como un diplodocus que se amara en silencio entre millo zafiro e mapoulas de ígnitas uvulares. Irnos aos portos ¡grises sobre petróleo (branco. O alentó lácteo que arremuiñas petrifica o meu líquido e desata os instintos de nadar ás panteiras. A túa 'boca violeta de contornos infindos entreábrese a todo o que sexa de lila. 'As montañas de zucre da túa patria OPomona e os lagos de licores de Xauxa ou de Cucaña esbaran mainamente por Utopías lascivas mentres ¡morde o roilbén e gallonas as foulbas. A túa Iboca violeta ¡boreal e venérea abocina os seus fbeizos con acenos de gruta e a trallazos irrumpe eruptiva e volcánica. (Amo a lingua de senpé que se enrosca e se estira como a funda da froita ou a .peí da ventosa que nos leva onde a aurora non preludia arenarias. lAmarei a túa lava sobre todas as cousas e o bilabial crepúsiculo saberá como falo. ODAUDIO RODRÍGUEZ PER Chantada

204 PENEIRA DOS DÍAS

O MIRANDÉS E OS DEMAIS ROMANCES PENINSULARES

Despois do repoboamerato mozárabe da parte Noroeste da Penín- sula Ibérica nos sáculos XI e XH comezaron a aparecer os prmieiros documentos ñas respectivas rexións, onde se poden apreciar xa ele- mentos de leonés, portugués ou castelán ñas cartas monacais e re- xias1. . " . • • O padre Antonio M.a Mourinho dinos, a propósito da aparición do mirandés, que "é provável que na fundacáo da nacionalidade (portuguesa) já o mirandés se distinguise dos falares vizinihos"2. Segurado a Menéndez Pidal diremos que os ditongos "ai", "ei", "au" e "ou" que o catalán, o aragonés e o castelán monotongaron, cpnsénvanse no •portugués, no galego, no leonés e no mirandés. Estes grupos eran mozárabes, e o sendinés —-variedade mirandesa de in- teresantes características vocálicas—3 conserva estes ditongos, prin- cipalmente "'ai" e "au", case coa mesma vestimenta arcaizante que xa no século XU era arcaica no leonés e ñas cidaües mozárabes, tan- to do Norde como do Sul. Así, por exemplo, en Toledo, Zaragoza, Valencia, Córdoba ou Gra- nada dicíase "xaira", "capatair", "yenair", "carraira", "lauxa", "fau- ctiH", etc.4, e no sendinés actual diráse "sáira", "sapatáiro", "janái- ro", "carraira", "láusa", "fáuceim", etc. *. Entre o mirandés e o leonés, aragonés e catalán >hai elementos comúns de ligazón e irmandadé lingüística, como a conservación do "11" intervocálico e inicial ou a do "t" e do "j" ou "g" latinos, rasgos comúns aos dialectos mozárabes medierais coñecidos. Por outra banda, o ilustre 'filólogo xermano Joseph M. Piel re- mónitase aos tempes dos romanos para indicar que xa había dife- rencias entre o latín da Gallaecia e o latín talado ñas rexións late- rais asturianas e leonesas que, por outra parte, pertencían mesmo á Gallaecia6.

1 Sobre o repoboamento mozárabe e a colonización leonesa de Miranda. Vid. Menéndez Pidal, Ramón: Repoblación y tradición, páxs. 37-40 e 56-57. ! Mourinho, Antonio M.a: Nossa alma i nossa tierra, Imp. Nacional de Lisboa, 1961, páxs. 7 e s. 3 Vid. supra. * Vid. Menéndez Pidal, Ramón: El idioma español en sus primeros tiem- pos, 1943, páx. 46. . s Mourinho, Op. cit., páx. 9. 6 Piel, Joseph M.: Urna antiga latinidade vulgar galaica reflectida no lé- xico comum e toponímico de entre-Douro-e-Minho e Galiza, Sep. da Rev. Port. de Fil., vpl XVII, Coimbra, 1975-76, páxs. 389 e *

205 É manifesta, por tanto, a individualización particular e a fami- liaridade do mirandés eos demais idiomas románicos da Península.

FALAR LEONÉS EN TERRITORIO PORTUGUÉS Cando Leite de Vasconcelos7 distingue entre variedades dialectais e co-tíialectos do portugués, reférese ao mirandés como un dos tres co-dialectos raianos: "Os co-dialectos sao, além do igalego. (falado na Galiza), o mirandés, o riodonorés e o guadramilés"8. Esta variedade lingüística considerada por

7 Vid. Leite de Vasconcelos, J.: Mappq dialectplógico do Continente Por- tugués, Guiilard; Ailláud & Cia., Lisboa, 1976, páxs. 15 es. '. ídem, Curso dé lingua' portuguesa archaica,: pax. 33. . . ; • ' WilliamSi Edwin: Do latim ao- portugués, Ed.. Tempo Brasileiro, Bio de Janeiro, 3.a ed., páx. 33. ..'. . -. : 10 Lembro aquí os comentarios na aula do profesor Carballo Calero can- do dicla que a tradición literaria dunha lingua é un elemento importante para considerar se. urina, .variedade lingüistica é unha lingua ou un dialecto. " P. Mourinho, Op. cit., páx. 9...... : . 12 Leite de Vasconcelos, J.: O dialecto mirandés .(contribuis&o para o es- tudo da dialectología románica no dominio glottológico hispano-lusitano), Porto, 1908. 13 Leite de Vasconcelos, J.: Catálogo das obras de J. Leite de Vasconcelos (1879-1897), Biblioteca Municipal do Porto (S5-7-108), pax. 33. 14 Vid. Hercúlano de Carvalho, Estudos lingüísticos, vol.. I, Lisboa, .1964, páxs. 39-60, e idem, Porque se falam dialectos leoneses em Terra de Miran- da?, R.P.F.V., 1952, páxs. 265-280 e 508. Véxase aquí tamén a indicación de topónimos cuia configuración fonética denuncia a orixe leonesa.

206 pensar que havia ja urna pronunciada afinidade quando se efectuou essa importante colonizagáo leonesa, que deve té-Qa vindo acen- tuar" 15. Esa afinidade está apoiada .polo tfeito de que as semellanzas co leonés non só se limitan ao mirandés, senón tamén son moi nu- merosas e importantes en case 'todos os falares da íaixa oriental de Trás-os-Montes16. As versións sobre a orixe e a natureza desta "lingua"17 ou "far lar" son —como xa dixen— toen diversas, e rematarei citando as ver- bas de Carolina Michaélis que ponen de manifestó a adscrición do mirandés. aos seus dous idiomas.vecinos: "O íalar. mirandas, é um dialecto de transicjáo entre o portugués e o leonés"18. .

SITUACIÓN ACTUAL , íA pretendida superioridade do portugués sobre as outras linguas romances é un ..-tema que ven xa de moito tempo atrás, argumentán- dose que era a lingua máis semellante ao latín e tamén a que amo- saba un estado de menor corrupción19. .'"'..' Por tanto, ¿cómo vai pretender o mirandés compararse cunha lingua de tanto prestixio e tan superior?... • , .Os mirandeses distinguen a súa fala "charra" ou "cazurra" da fala "grabe" ou "política" (portugués) M e aínda que "nao gostam de ver o seu dialecto interiorizado ou ridiculizado"21 o certo é que, como nota o xornalista "J. F." no "Mensageiro de Bragarica" nl "bs mirandeses, em geral, nao utilizam o seu dialecto no trato ou na simples presenga de pessoas estranhas á sua área' dialectal ou pe- rante outras que eles considerem mais evoluídas...". É interesante o contraste da lingua galega coa mirandesa nó séh- so de que no núcleo urbano da comarca mirandesa, a cidade de Mi- randa do Douro, apenas se fala mirandés, sobretodo despois de ter sido elevado o poboamento á categoría de cidade e a sede de ibispa- do, coa conseguinte aiñuencia de cregos, ^funcionarios, militares e de- mais estamentos que contribuiron ao esmorecemento da lingua au- tóctona en beneficio da poderosa lingua estatal. í>a. triloxía de falares raíanos que írpnteirizan con España só o mirandés pode ser considerado un dialecto vivo; os outros dous (rio- donorés e guadramilés) están en vías de disgregación e únicamente os máis vellos os saben falar, aínda que con abundantes influencias portuguesas, galegas e españolas (sobretodo en Río de Onor) &. O P. Mouriniio fai unha análise da situación actual do mirandés. e di que "como a nossa vida é simples e ingenua a fala anda sim- 1J Móúra Santos, M.a José: Os falárés fronteirigos de Trás-os-Montes, Cóimbra, 1967. •• -" - • - 16 Cfr. Leite de Vasconcelos, J.: Dialectos transmontanos, Porto, 1908; e Alonso-García Yebra, El gallego-leonés de Aneares, in Obras completas de Dámaso Alonso, vol. I. 17 Vid. Leite de Vasconcelos, J.: Esquisse d'une Dialectologie. Portugaise, París, 1910, é idem, Estudos de Philologia Mirandesa, Lisboa, 1900. : " Michaélis de Vasconcelos, Carolina: Liqoes de filología portuguesa, Lis- boa, 1913, páx. 201. " Williams, Op. cit., páx. 30. 20 Víale Moutinho, José: A fala mirandesa em vías de extinoao, V. Real, 1980, páx. 5. . 21 Moura Santos, Op. cit., páx. 129. " 22 Mensageiro de Braganca, 21 de novembro de 1980, páx. 7. '•" a Moura Santos, Op. cit., páxs. 376 e ss. Cfr. Da Silva Bastos, J. T.: Es- trangeirismos, erros e vicios da linguagem, Lisboa,. 1933,

207 plesmente ao servigo desta simplicidade pastoril e campestre, fami- liar e social, só entre quinze mil'hares de mirandeses...24 o mirandés ainida boje é íalado por cerca de 15.0ÍM) .pessoas em 30 aldeias, sem contar as pequeñas quintas, onde é mais puro do que a agua da fonte" 2s. Apesar desta visión aparentemente optimista, o propio Antonio Mouriniio recoñece que "o falar •mirandés está desaparecendo, mo- rosamente mas fatalmente. Tardará décadas, talvez sáculos, mas aca- bará fundido no portugués, deixando para lembranca apenas alguns ressaibos fonéticos ou léxicos, como apagada e parca memoria de um falar diferente, • ifilho tambérn do latim, falado durante multas centenas de anos no Extremo Nordeste de Portugal"26. 'Non podemos disimular un sentimentó de fonda tristura ao es- coltar estas palabras que agoiran tan tráxico fin dun idioma27 e unimos a nosa voz á de moitos amantes da .filoloxía e das linguas, en xeral, que fan votos pola salvación e conservación desta intere- santísima variedade lingüística románica. Tanto (España, como Francia como Italia contan con varias lin- guas no seu territorio nacional, á parte da lingua oficial, e como dixo Leite de Vasconcelos28: "Embora em Portugal ten'hamos pouco, conservemos no entanto esse pouco".

DIALECTOLOXÍA Na súa pequeña área xeográfica, podemos distinguir tres grupos étnicos con certas diferencias: 1. O do Norde ou raiano (Leite chámalle "septentrional"): S. Marttoho, Constantim, Ifanes, Paradela e Cicouro. Coa súa íntima convivencia eos españois deixa escapar ha súa tfala algúns modis- mos e influxos fonéticos 'hispanos. 2. O do Centro: Dúas Igrejas, Pala5oulo, Prado Gatáo, S. Pedro de Silva; Vila-Ohá, Braciosa, Genísio, Vilar Seco, Angueira e Malha- das. Combina os seus costumes coa súa fala. Son os nítidamente mi- randeses, bastante refractarios a novidades. 3. O do Sul ("meridional" én lieite): comprende únicamente a localidadé de Sendim que, falando un mirandés de características vocálicas bastante anómalas (o sendinés),

» P. Mourlnho, Op. cit., páx. 6. 25 Ibidem, páx. 11. En 1899, Leite de Vasconcelos falaba de 10.000 miran- das-parlantes; o incremento débese ao léxico aumento da poboación que, por outra banda, usa cada vez menos a súa linguaxe maternal. 26 Ibidem, páx. 5. 27 Daqui deducimos o título que puxemos a estas liñas. Cfr. Alonso Mon- tero, Xesús: Informe —dramático— sobre la lengua gallega, Madrid, 1973. 21 Leite de Vasconcelos, Op. cit. {"Estados..."), páx. 165. 29 Vid. Víale Moutinho, Op. cit., paxs. 5 e s. Cfr. Moura Santos, Op. cit., páxs. 383 e s., e Leite de Vasconcelos, José: Diversidades subdialectais do mirandés, Porto, 1960, páxs. 329-341.

208 Selección de .poemas tirados do libro do P. Mourinho: Nossa alma i nossa tierra, Imiprensa Nacional de Lisboa, 1961. Miu peito toai-se-m'ocupando Nü sonho einorme d'amor Q'á fé só stá suspirando Pur ü Pertual maior... Mirandeses, mius ármanos, Pilhos día tierra, scundidos, Antre els zimbrais il íragai, Nos somos de Pertual! (mirandas) Yáu chamo quí nü balo i bí cumheco, Mas longe mora...—^para alba del mar... Yáu chamo, i a ohamá-lo desfaieco, ...Naide arresponde, quedo-m'a chorar. A Dius que yí miu Pai, tóls dis áutfreco Las .flores d'áuraciau q'ando a rezar, Pur essas almas brancas que nü m'rego, Pur toós rosas d Abreil simpre a ibril'har. (sendinés) MANEL CELSO MATALOBOS Lugo

209 BOB DYLAN: UN LIBREPENSADOR DE MINNESOTA

Cáseque cdincidindo coa súa .xira europea, Madrid' e Barcelona foron dúas das etapas, Bob Dylan grabou o seu último long-play, "Infidels"2. Trátase dun título toen ambiguo xa que pode interpre- tarse como paganos, escépticos ou librepensadores. A ambigüedade tan querida por Dylan ven suliñada

1 Nesta cidade a actuación de Dylan lindou coa xenialidade. Mágoa que o ben predisposto público descoñecera a maioría das cancións co que, se acaso, faltou ese chisco de comunicación que tería trocado o espectáculo en antolóxico. 2 CBS 1983. 3 Esta expresión de orixe italiano define a quen interpreta as súas can- cións. Tamén, por extensión, a quen música poemas alíeos. Dylan música poemas, non textos nen "letras" propios, logo pensó que o termo venlle es- treito.

210 tres primeiros long-plays en héroe da mocidade inconformista nor- deamericana (que custionalba o "new deal" kennedyano), gañou me-. do de caír abatido por algún fanático e eso foi, en parte, o que o levou a deixar a canción "comprometida" para adentrarse no que damos en chamar "folk-rock". Nesta tendencia Dylan deunos os seus millores discos ate a plenitude que supuxo o long-play doble "Blonde on Blonde" onde o músico perfeito e o poeta excepcional fundidos nun só produciron unha das tres xoias da música, para entendermos, "non clásica"4; as outras dúas serían "Sargeant Pepper's 'Lonely Hearts Gtuib Band" de The Beatles e "Their Satanic Majesty's Request" de The Rolling Stones. Certo que Dylan nunca abandonou totalmente o "compromiso" e así foi escribindo esporá- dicamente cancións ñas que denunciaba inxusticias recaídas sobor dalgún marxinado;, tal "George Jackson", tal "Hurricane" (se ben á ibeira dunha peza do valor "épico" de esta ou da talla lírica de "Romance in Durañgo" pola que desfía o millor Steinbeck emerxe un poema-canción cativo cal "Mozambique")5 mais a súa .poética aíondou definitivamente no terreo persoal na temática amorosa e redixiosa, e no colectivo cáseque exclusivamente na relixiosa. Unha reiixiosidade, sen dúbida, condicionada pola hipotética obriga moral de aproveitar o seu carisma diante das moitedumes e apontalada por un credo, como xa vimos, pouco definido, e expresada a través dun tono que se ben ás veces achégase ao millor Gerald Manley Hopkins, outras cai nos recursos metafóricos barateiros de Billy Graham. "Infldels" supon na discografia dyianiana outra volta de calcetín ou de tórnelo. Aquí aparesce un home atormentado pola falta de iporvir do mundo. -Algúns dos títulos son significativos: "Matón do bairro", "Licencia para matar", "Home de paz" ("As veces Satán preséntase como-un home pacífico") ou "Solpor da Unión". Tamén o-son as alusións bíblicas: Sodoma, Gomorra, Leivítico, Deuterono- mio. Se Satán sobrancea nunha canción o Papa é citado noutra: Xa ves, nen xiquera se está a salvo no pazo do Papa«. referíndose ao hipotético asesinato de Xoan Paulo I. En "Union Sundown" (Solpor da Unión) Dylan ironiza verbo da tendencia do capitalismo USA a igualar na miseria as súas clases populares coas do terceiro mundo aproveitando baratamente as for- zas destas en detrimento daquelas. Ao tempo critica o sometimento sindical. E remata xeremisíacamente: A democracia non manda no mundo, métete esto na cabeza, este mundo é regulado pola violencia pero xa veras como ninguén val decir de Broadway á Vía Láctea que aínda resta moita térra e que un home comportarase cal corresponda cando teña unha boca famenta que manter. En "Home de paz" '("Man of peace") o "ritornello" de cada es- trofa é "xa sabes que Satán ás ¡veces preséntase como ün home de

' Bernstein hai ben pouco ven de comparar unha canción de The Bea- tles, pensó que "For no one", eos millores "lied" de Schubert, por eso ó en- trecomillamento. 5.. Claro que escrito en "contubernio" co tamén xudeu Levy. 6 "Don't fall apart on me tonight".

211 paz". Un Satán simpático,, humanitario, filántropo "que sabe onde che tocar e como gostas de seré tricado". Un Satanás ben distinto ao "Matón de bairro" ("Neigiibourhood bully"), equivoco matón (acaso USA?) contra de quen "todo maniático dispon de licencia para ma- taT" e que "non ten aliados dos que se ©oida faiar" e "ten de pagar polo que adequire, nada lie dan por amor". En calquera caso "Ma- tón" e "Satanás" son ¡figuras desa visión de Apocalipse que Dylan vai tecendo en "Infidels". Diante de tal panorama Dylan procura o seu encobo, pero non será o patriotismo, pois este: "É o derradeiro refuxio ao que un bribón se aferra" ("Sweetheart like you") e se ben tiai untia soia saida "chámanlle a térra da bendición perma- nente" Zimmermann prefire asirse a amores non tan lonxanos. E así en "I and I" vémolo atopando consolo: Hai moito tempo que unha muller estraña non durmía no meu leito, mirádea que docemente durme, que oeibes teñen de seré os seus soños. e en "Don't fall apart on me tonight" outra vez o prego dylaniano en tantas cancións re,petido e que en "Sara" acadara o laio máis outo7: por favor, non me deixes: Non te arredes de min esta noite non creo que poidera atúralo, non te arredes esta noite. Onté non é máis que un recordó, mañán nunca é o que un agarda, e eu precisóte. Completa "Infidels" "Jokerman" unha canción chea de rifleiros, cócteles molotav, cañóns de auga, gases lacrimóxenos e "xueces de corazón falso morrendo na tea de araña que eles mesmos teceron". Acorde, xa que logo, co título xenérico do álbum. Un álbum que po- demos situar entre os millores logros do cantante, poeta e novelista ("Tarántula" foi un intento máis que interesante de novela "under- ground") nado en Duiutih (Minnesota) en 1941, digno sucesor de Sandburg, Hill e Guthrie e "sobrino" dos grandes poetas da "beat generation", Corso, Feriingihetiti, Ginsberg, Kessey, Patchen, Ke- rouac... : VICENTE AKJAGUAS Maj adahonda

7 Anque sen chegar á súplica de Jacquer Brel en "Ne me quitte pas" deíxame ser a sombra da túa sombra, a sombra do teu can...

212 UNHA ANT0L0X1A DE POESÍA GALEGA E PORTUGUESA

A Antonio do Massano ou o espirito portugués en Barcelona. O que esto asina, 34 anos, pasou xa a súa maior parte da vida en térras cátalas/ en Barcelona, para ser exactos. O que esto asina co- menzou a súa vida literaria (!!!) cando tina uns 19 anos traducindo poetas cátalas ao galego. O que esto asina sempre olla con agrado as traduccións de escritores galegos ao catalán, e viceversa. E óllao con agrado, e con estima, non só porque el mesmo ten traducido e publicado —en diversos lugares— un feixe considerable de .poetas ca- taláns, senón porque cando tal traducción dun ao outro idioma (ou viceversa) é ¡publicada, sinte como a lingua da súa nai (eivissenca) e a lingua do seu pai '(galego) danse a man; sinte que as linguas ñas que (maiormente) lie falan ao seu filio fanse máis irmás inda. E por eso o que esto asina non pode deixar de se congratular coa publicación, tiai xa algúns meses e délo xa dera noticias o que esto asina', do volume Poesía galalco-portuguesa, feita e traducida por Josep María liompart2. Non é Josep M.a Llompart primeirizo nesto das traduccións do galego ao catalán; xa iiai anos (comenzos de 19716) déranos o poeta mallorquín unha escolma titulada Quinze poetes gallees publicada na colección Ules d'or da Editorial Molí de Palma de Mallorca, cun avi- sado limiar de Basilio Losada. ¡Antes da publicación da devandita escolma, nun libro seu de poemas Confesions d'un adcAescent de casa bona3, editado pola mesma editorial na súa colección de poesía "Balenguera", dera varios poemas de homenaxe a Galicia, aos seus poetas e as súas xentes. liompart pasou anos da súa nenez na nosa térra. Con estes antecedentes Liompart guindouse de cheo a uniha tare- fa difícil e enea de responsabilidade. Facer, por encárrego, unha escolma de poesía galego-portuguesa que tfora dos trabadores até o século XIX incluido, tifia que rematar xusto en 19004. Ademáis, e como en todos os outros volumes desta colección non debía ir —teó- ricamente— o texto en bilingüe, digo teóricamente porque o volume

1 A NOSA TÉRRA, núm. 259, 6-XII-84. 2 Col. "Les millors obres de la literatura universal". Edicións 62, Barce- lona, 1984. Esta é unha colección patrocinada pola Caixa de Pensións per la Vellesa i d'Estalvis e subvencionada pola Generalitat —a traducción. Son obras de autores mortos antes de 1900 e que señan clasicos da literatura: Dickens, Tolstoi, Dostoiewski ou Ariosto cóntanse entre os publicados, a bai- xo precio. O volume que nos comentamos ten 270 páxinas, formato 20x13 e costa 380 pesetas. 3 Un fragmento do poema adicado a Galicia neste poemario está vertido ao galego por Xavier Rodríguez Baixeras e publicado en "El Progreso", na Táboa Redonda. 4 Todas as escolmas de poesía que se publicaron nesta colección: alema, italiana, rusa, teñen a mesma característica.

213 adicado á Poesía tróbadoresca vai en bilingüe. ¡Esta condición —o texto só en catalán— facía que o traductor tivera que apresentar os poetas ao bravú, desprovistos da súa linigua orixinal, quer dicer de- fendéndose só mediante a traducción, mediante a versión de Mom- part sen que a literalidade perdese, e sen que a expresión poética íora traicionada; ou seña, unha empresa chea de.dificultades da que IAompart saíu —cal Hércules— victorioso. Mais comencemos polo ¡principio. Oompart ponlle un iimiar abondo clarexador e intelixente ao seu libro, primeiro porque é sinxelo ao non estar dirixido ao especialista, senón ao amante da poesía; e segundo porque non se perde en no- velos ideolóxicos e extrapoéticos. Idompart explica ao .posible leitor —que como referencia temos de pensar que non sabe case nada da ¡poesía igalego-portuguesa— o que é a poesía que vai vir tras o seu prólogo; explícalle cando a poesía galego-portuguesa se divide en . dous (a ¡pesares dé que algún tronado foi capaz de lie chamar poeta galego-portugués a Fernando Pessoaüü); cóntalle o que é o noso rexurdimento, o que é a poesía galego-portuguesa medieval e a poe- sía portuguesa dos séculos XVI ao XIX. E aclara pontos, quer dicer, Iiompart quería rematar a súa escolma en dous tempos: a poesía portuguesa en Presenta, é dicer coa contra-revolución modernista5, e a galega en 1936, cuniha contrarrevolución moito mais seria. Non ipoido ser, tina que rematar en 1900 e así dase o caso curioso de que .poetas que se poderían considerar contemporáneos, uns aparecen na escolma —Gomes Leal ou Cesário Verde— e outros non —Camilo Pessanha. Mais esta imposición levará consigo un dado moi signifi- cativo, inda que seña producto de imposicións, cando se publique o próximo volume desta antoloxía; deberá comenzar polo nome que inicia, verdaderamente, a poesía portuguesa na modernidade: Ca- milo Pessanha. Se a escolma remata no .1900 quer dicer untha cousa clara: apante dos medievais ¿qué ¡poetas galegos nos apresenta Uom- part? os tres nomes do rexurdimento: ¡Rosalía, Pondal e Curros, os únicos que merecen estar, uns por poetas outro por consideracións sociolóxicas —para nos entender. Da poesía (medieval, tróbadoresca, aparecen 24 nomes, de Bernal de Bonaval até Macías o Namorado; pódese disentir coa inclusión dun ou a exclusión dalgún que outro poeta, eu persoalmente pensó que a escolla é xusta e equilibrada. É neste apartado da ¡poesía me- dieval onde se ve o grande traballo de traducción levado a cabo polo poeta mallorquín; as súas versións non perden ápice do ma- ravilloso ritmo do orixinal (e cáseque sempre conservan a rima) sen, por outra parte, traicionar o espirito do poema. Traduccións exce- lentemente medidas, a literalidade só se perde cando se gaña en expresión poética. O leitor que descoñeza os orixinais non poderá sentirse defraudado, amará aos poetas sen coñecelos no orixinal; o

5 Presenga, a revista de tal nome e os homes que a formaba, representa para algúns críticos portugueses unha contra-revolución, contra-revolución poética —que non política— e, mesmo, filosófica cara os homes de Orpheu. Sobre tal ponto véxase, con mortísimo proveito, o ensaio de Eduardo Lou- rengo Presenga ou a contra-revolugao modernista?, publicado no volume Tempo e poesía, editado por Inova, Porto, 1974. Antes fora publicado no xor- nal "O Primeiro de Janeiro" (recollido logo no volume 3 de Estrada Larga)- e masacrado pola censura; no xornal e en Estrada... fora publicado sen in- terrogante.

2(14 leitor que coñeza os orixinais saboreará todo o quefacer lingüístico de ¡Llompart e toda a súa sabiduría poética. Vexamos algúns exem- plos: Meendinho: Sedia-m'eu na ermida de San Simón e cercaron-mi as ondas, que grandes son: eu atendend'o méu amigo eu atendend'o meu amigo! (Seia jo dins Termita de Sant Simó i en voltaren les ones, grosses com son; i jo esperant el meu amic, i jo esperant el meu amic!). Juiam Bolseiro, no seu belo poema, tan actual: Aquestas noites tan longas . que Deus fez en grave dia por mi, porque as non dormio e porque non as fazia no tempo que meu amigo • soia falar comigo? (Aqüestes nits tan Uargues Deu em va fer en un mal dia, per qué no les sé dormir o per qué no les faria aquell temps que mes d'un pie festejava jo amb l'amic?). Pensó, con todo, que estas pequeñas mostras non poden dar pro- bas abondo do traballo artesano, polo miudo e perfecto que íixo Llompart; haberla que transcriber moitos mais, pero non temos es- pacio. Pensó eu que o leitor pode achegarse a estas versións sen ter medo de que o vello aforismo italiano "traduttore tradittore" se faga aquí presente. Ninguén é traicionado por ¡Llompart: nin a expresión poética nin a expresión lingüística. As versións están á altura do orixinal. Mais non só as versións dos poetas medievais. Se collemos as versións de Camoes, Bocage ouTolentino, ollaremos como o poeta mallorquín acada sempre o ritmo —e o fondo— dos orixinais, trans- mitindo toda a sabiduría poética dos poetas traducidos e plasmando todo o saber de Llompart. Fixádevos, senón (daremos só as'dúas es- trofas fináis) nesta traducción do—tal vez— mellor e mais «mecido soneto de CamSes —para min, como para Bocage, o inellor Cam5es está nos sonetos—: em fim, tudo o que a rara natureza com tanta variedade nos ofrece, me está (se n&o te vejo) magoando. Sem ti, tudo me enoja e me aborrece; sem ti, perpetuamente estou pasando ñas mores alegrías, mor tristeza. (tot alió, en fi, que la naturalesa tant variadament ens ofereix, m'és, si no et veig, tortura lacerant. Sens tu tot m'és enuig i em repel.leix, sens tu perennement jo vaig passant en les joies mes grans mes -gran tristesa). Mais se até o de agora demos mostras de traducción de .poemas que teñen uniia íorma ríxida: cantigas de amor, de amigo, sonetos..., cando se chega a poemas onde o ritmo non é rimado, Idompant non se perde e, coa axuda do seu saber poético e o seu quefacer lingüís- tico, danos maravillas; así Rosalía, así Ponda!, mesmo Curros que me atrevería a dicer gaña coa traducción. Ou a 'total compenetra-

215 ción poética con Cesário Verde; inda que a mostra é pequeña, olíase como o traductor respeta totalmente ao «poeta. Vexamos exemiplos: Rosalía: Meu santo San Antonio, dame un nomino, anque o tamaño teña de un gran de millo. Daimo, meu santo, anque os pes teña coxos, mancos os brazos. (Un marit Sant Antoni, daü-me aviat, . ene que l'alcada faci d'un gra de blat. Sant Antoni, donau-lo'm, ene que el peus tengui coixos, manxols els bracos). Pondal: Sepultade piadosos ao bardo dos gaélicos destinos, baixo os dereitos troncos rumorosos de esbelto grupo de soantes pinos nos eidos saudosos que habitaron os celtas brigantinos. (Sepultau piadosos el vell poeta deis galaics destins. dessota els trones esvelts i remorosos en els camps enyorosos que habitaren els celtes ibrigantins). Curros: ¡Sola!... Tan sola cando todos antes tras déla viñan con lascivo ollar dos seus beizos purísimos i amantes a orixinal sorrisa por buscar. (¡Sola!... Tan sola quan abans ana ven tots darrera ella amb llambregueig lasciu, mentre el somriu virginal cercaven del seu llavi purlssim i joliu). E para rematar, Cesário Verde: As burguesinhas do Catolicismo Resvalam pelo chao minado pelos canos; E lembram-me, ao chorar doente dos pianos, As freirás que os jejuns matavan de histerismo. (Les burguesetes del Catolicisme llisquen per aquest térra que els tubs han íoradat; m'evoquen, deis pianos al plor desconsolat, les monges que els dejunis matavan d'histerisme). Para rematar dunha vez por todas, uraha traducción de poetas galegos-portugueses na que a calidade é comparable ao orixinal. Unha traducción que é un modelo para traductores. Agora só nos queda esperar o segundo volume, volume no que a selección e o tra- ballo de traducción ha ser —se cabe— máis intenso que no presente. XESÚS GONZÁLEZ GÓMEZ Barcelona

216 "OS NONNATOS", DE EDUARDO BLANCO-AMOR

É adoitado inscribir a Eduardo Blanco-Amor como narrador se- rodio (el mesmo identifícase como tal) a pesares de que o escritor amósase como excelente prosista ñas páxinas dos xornais e reivistas nos que colaborou dende os dezaséis anos con artigos e máis ensaios marcadamente literarios'. O oficio, así, é temperan, e na exercita- ción continuada do seu labor xornalístico vaise pulindo e íacendo máis axeitado, acadando día a día un punto máis xusto nesa maes- tría do toen dicer os máis variados temas que, dende sempre, o ca- racteriza: É así que, dende os seus primeiros temipos de ipoeta, contribúe con alguahas aportacións, como dá fé esta pequeña peza relatada en gá- lego que aparece publicada no ano 27 na revista Céltiga2, diminuta "ópera prima" maxistral, embrión feliz do seu "serodio" facer narra- tivo. Trátase de Os Nonnatos; narración que, ó-meu entender, detoéu- selle quedar esquecida na lonxanía, xa que non íai referencia a ©la, nin a recolle en posteriores publicacións, restando descoñecída in- cluso tpola crítica, que nos presenta como primicia da súa narrativa os capítulos da Escadeira de Jacob, publicada en Ourense catro anos máis tarde3. Neste relato, subtitulado "Contó no €eo" (especial para Céltiga) apuntan xa algunhas das características do seu "ben lacear", tanto na temática como na concepción estética e malla cosmovisión. Trátase dunha fantasía sobor da creación de 'hom.es e mulleres, tratada con (técnica teatral (preludio das súas Farsas), ñas que, va- léndose da ironía, denuncia a inxusticia social, reflexada na relación de miserias e calamidade sin lin que supon para o home, é máis que nada para a muller, nacer e viver en Galicia. Paralelo a este tema central desenrólase unha crítica desmitifi- cadora de diferentes aspectos da Historia, sagrada e máis humana. Noustante a súa reducida extensión, é unha extraordinaria proba que evidencia a gran capacidade intuitivo-expresiva do autor. Estructúrase, interna e formalmente, segundo un movimento pen- dular descriptivo-dramático, no que vai aparecendo progresivamente

1 Denantes de emigrar, <5s dezasete anos ingresa na redación de El Diario de Orense. Xa ñas Américas e durante a súa longa estadía é redactor da re- vista La Nación, codirector de Céltiga, colaborador de Correo de Galicia, fundador e director das revistas: A Terra, El despertar Gallego, Revista de la Casa de Galicia, etc. 2 Revista Céltiga, núm. 58, Buenos Aires, maio 1927. "Fundación Penzol". Vigo. 3 "A escadeira de Jacob". Rev. Nos, núm. 118, Ourense, 15 outono 1933.

217 a acción, interrumpida a cada intre por digresións e deseripcións es- cénicas ou pseudosicolóxicas. O argumento deste contó preséntanos o desenrolo dunha "sesión" de traballo de Deus-Criador no intre no que dá vida a catro ánimas "nonnatas" que deberán levar a cabo na Terra un dos ciclos vitáis que lie corresponden no eterno reciclaxe ó que se ven sometidas. A cada uniha destas infelices estalles adicada unha vida misera- ble, como castigo 'polos moitos pecados cometidos por elas noutras existencias pasadas. A primeira destas ánimas, que na vida anterior fora misioneiro e mártir ñas Américas, tócalle encarnar nun negro da Guaiana Ho- landesa. O segundo traballará sin trégola nas minas da Laponia; ipolo felto de que na outra vida fora teólogo renacentista, ó terceiro, que fora un diplomático dos que fan falsa propaganda da super- abundancia e toó viver dos arxentinos, o Pai Eterno condénao a ser "carne de pulpería" como peón dunha serrería pampeirai Polo re- mate, tócalle a el Señor enfrentarse co máis penoso traballo do día: encarna-Ja cuarta ánima nonnata nunha muller galega, e son tan- tablas disgracias e ¡penalidades deste destino que o Todopoderoso tartariña na súa determinación e cuestiónase a súa inefable Xusti^ cia e Infalibilidade diante de feitos tan crueis que terán que suceder baixo da súa aquiescencia divina. A ifeitura deste pequeño xoguete traxi-cómico é eminentemente teatral, como unha peza representablé, na que as dilatadas descrip- cións .poden considerarse minuciosas acotacións escénicas que sirven para sifeua-los diálogos-e enmarca-las digresións a xeito de mono-1 logos introspectivos. • • • . Ábrese coa presentación do personaxe central (aínda que non pro- tagonista único), ná que se xuntan elementos plásticos e musicais que funcionan como decorados e orquesta para ericadrar a Deus- Criador no eixo da escena na que vai ter lugar o desenrolo do cadro: Seguidamente, e sin nexo introductor algún, comenza o diálogo entre o Altísimo e o seu fiel Mestresala, coa peculiaridade de que a cada intervención divina o diálogo trocase en monólogo no que o Todopoderoso desmitifica a súa propia actuación e mallas grandes realidades da existencia humana: "De feito, desque tiven a mala ocurrencia de me facer home, sei moitas cousas que ¿leñantes non sabía: hai en min loitas e contradi- cións que denantes non tifia. Sei do tempo, do espazo, do amor, do esceuticismo. Adeprendín a debullar os fenómenos, i-atopar dentro deles, anacos da verdade... e tamén ese xogo de nenos que é a filo- sofía." Despois desta introducción, principia realmente a acción. princi- pal coa aparición das ánimas que esperan destino. Iniciase con outra esmerada e meticulosa "posta en escena", na que de novo se conr xugan armoniosamente elementos plásticos, líricos e musicais, arrou- pados por unha simboloxía sensorial e un tanto est&ticista, como se pode apreciar: "Os anxos envaíronse e a música remansouse nunhas espiraes di- fusas que foron subindo, subindo deica perderse nas irreais cúpulas do Ceo. A voz del Señor alampouse e rolou en círcolos concéntricos, pol-o ar, coma as flamas dun sol recen creado."

218 De seguido escomenza o diálogo entre o Criador e as súas cria- turas, no que estas infelices coñecen o seu implacable sino, e supli- can a el Señor misericordia en atención a pasados servicios noutras vidas. Mais, o Todopoderoso manten uniia actitude inquebrantable, ó tempo que desfai as súas argumentacións facéndolles comprender que, o que élas aportan como íeitos bós non forón máis que accións criminosas,. ou simples froitos da soberbia. 'Así vai "atacando" íeitos e personaxes da Historia da igrexa itradicionalmente ensalzados. Co- mo os Cruzados: "Calesquer dos cabaleiros, emperadores, reises e príncipes cruza- dos que. forón po-las térras adiante, somentando coa punta do ferro homicida, a fé no Evanxeo do Meu Filio, ollados así fríamente, re- sultan unhas bestas pecadoras." — Os mártires evanxelizadores: "—O que ti fuches foi frade dunha comunidade de clérigos enco- mendadores e ladrós, últimos destrutores dunha civilización na que a miña sabencia brilou máis que na que vos levabades." — Os Filósofos contrarreformistas: "¿Quén te mandou non plegare a Reforma, cando tiveche corres- pondencia co meu amado filio Xan Hus, i-en troques adulabas ao vaina de Clemente VII, aquel porco sibarita?" •Somentes sinte uniia inmensa compasión díante da ánima que vai ser inuller e nai galega. Toda a tenrura que Blanco-Amor vai despregar na súa producción literaria posterior ó trata-lo tema da NAI, atópase aquí ifondamente retratada. O propio Criador chora bá- goas de dór ó visualizar e nomear alguntias das características vi- venciais da súa futura existencia: "—•Andarás descalza, e meio espida; niorderante os toxos i-os cu- riscos. Quererás a un home que se esquecerá de ti en alleas térras; os teus fulos mamarán o sangue dos teus seos famintos e mirrados; vivirás unha vida escura e saberás ti, sin sábelo, dos heroísmos sin grandeza e sin premio." Donde mellor se reflexa a esencialidade máis auténtica daquelo que o autor quer suliñar é na inalterable resposta que, a cada men- ción de futuras disgracias, profire a vítima: "¡Sexas para sempre bendito i-alabadoi" "¡Para sempre sexas!" "¡Bendito i-alabado p'ara-sempre!"... /Algo así como un reflexo condicionado, froito da proverbial re- signación do galego que, secularmente, acepta a marxinación e o sofrimento como algo que lie é propio á súa mesma natureza. No seu conxunto, o contido do relato non ten desperdicio algún. É un compendio de sátira, desmitifdcación e filosofía amarga, un tanto sarcástica, que traduce untoa peculiar cosmovisión dalguén cuníha especial capacidade para face-lo análise da realidade e ex- présalo. Todo eso verquido nunha dinguaxe aínda sin cristalizar to- talmente canto ó léxico e malla construcción sintáctica, como com- pre ó estilo do galego literario maduro de Blanco-Amor, máis dotado duniha ¡belida expresividade e funcionalidade na que hai que desta- ca-la abundancia e eficacia de metáforas, comparacións e sineste- sias, caseque sempre cuntía referencia concreta á realidade circun- dante, e de connotacións sensoriais:

219 "(...) e as barbas santlsemas tremáronUe coma leiras de centeo." "A voz de El Señor fíxose branda e mollouse de bagoas." "De súpeto, os Santos e Increados cábelos da Súa Testa Eternal, ripáronse hacia o outo, e íixéronlle arredor da Fronte, onde ferven os mundos, unha irta diadema de espanto." Para rematar, hai que suliña-la fineza expresiva e delicada esti- lización humorística con que, lenemente, aparece caricaturizada a Persoa e maila actuación do Creador, que sirve de recurso desface- dor de tópicos e mitos, ó temipo que funciona como contrapunto no esquema causa-efecto estruturador deste breve redato. OLARA TORRES MARTÍNEZ Áreas de Tui

220 EIMER, IDER E SOBER: TOPÓNIMOS

Da lista de nomes de lugar galegos que acaban en -er oxítono, chaman agora especialmente a miña atención Eimer e Ider .pola súa singTilaridade frente a outros de orixe latina, como serían Líber, Vi- laver, eitc. Eimer e Ider atópanse na provincia de Lugo, o primeiro na pa- rroquia de San Fiz de Rubián, municipio de Bóveda, onde houbo no sáculo XVH unha casa-torre importante', que conserva aínda hoxe rexos muros, pedra de armas e cápela2; o segundo está na parro- quia de Santa María de Castelo, 'municipio de Taboada. De Eimer (con -e- pechado) cáseque non interesaría que eu me ocupase agora no aspecto 'lingüístico, porque xa o profesor Joseph M. Piel o vencellou teóricamente co nome persoal hi&pano-gótico Agimirus, o mesmo que Villeimil, nome de lugar tamén lugués na parroquia de Vilaboa, municipio da Ponte Nova-Vilaodriz3. Os tes- temuños do devandito antropónimo recollidos por Piel-Kremer pre- sentan as seguintes variantes: Agimirus (a. 932), Aimiro (vinea de-, a. 959), Aiemir (a. 995), Agemims (s. XI, abade en Braga); sin em- bargo, na obra destes eminentes lingüistas os derivados toponímicos Eimer e Villáeimil figuran con signo de interrogación, e este é pre- cisamente o que eu agora intento borrar, aducindó un testemuño inequívoco, que fará pasar aquela hipótese dubitativa a tese confir- mada. Trátase dunha doazón ieita ó mosteiro de Samos, sendo abade Fromaricus, polo conde Veremudus Ordoniz, o día VIII kalendas martias (22 de febreiro) dunha Era que no documento orixinal está hoxe completamente ilexible, pero figura copiada na escritura 79 do Becerro de Samos como Era 1112 (ano dO74)4. O texto momea concre- tamente duas uillas in agimeir i(así), situadas entre- baruaMn (hoxe Baribaín, na parroquia contigua de Noceda) e sarvcta eulailia de tray- lani (así), que non pode ser outra senón Santalla de Teilán, parro- quia da que foi anexa San Fiz de Rubián astra o arreglo de 1891. É decir, que a localización de Agimeir corresponde xustamente á aldea actual de Eimer ou Aimer, doble chamadeiro xa rexistrado gráfica- mente polo foon informador que tivo Madoz5, sendo Aimer a íorma máis achegada a Aemer, cons^tatada o ano 1202 nun documento da catedral de Lugo.

1 M. Vázquez Seijas, Fortalezas á¿ Lugo y su provincia, tomo III, páxi- nas 279-284. Lugo, 1962. 2 N. Rielo Carballo, en Inventario artístico de Lugo y su provincia (IAL), tomo V, pax. 437. Madrid, 1983. 3 J. M. Piel-D. Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, § 5, 7, páx. 65. Heidelberg, 1976. En Villeimil hai unha cápela do século XVI nunha casa particular que tivo escudo de pedra, según N. Rielo en IAL, VI, 248. 4 A.H.N. Clero. Samos. Carp. 1240, núm. 2. 5 P. Madoz, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España, 1, 168; 7, 449; 13, 584. No Catastro de Ensenada, ano 1753, aparece escrito Heimer, Eimer, Haimier, Haeimier, Heimier, Aheimier.

221 Agimeir parece ser metátese de Agimeri ou Agemirl, nome biter mático e composto de Ag- (cecais relacionado co gótico agís 'arre- pío') e -mirus (latinización do gótico méreis 'íamoso'), según Piel- Kremer. O que resulta raro é que frente á [terminación -mil de Villeimil ou de Toimil (Toemir, a. .1175), parroquia confinante con Eimer, este .topónimo non ¡finalizase de igual maneira, xa que Teo- domiri/Todemiri comporta o mesmo segundo elemento de Agimiri/ Agemiri, do que quizaves saíu tamén Xemiil na parroquia lucense de Bretona. Esta é unha singularidade que • cautivou a miña atención, como dixen máis arriba, e por ela parei mentes na análise de Eimer. Pero agora decatémonos do que acontece tamén con Ider. A primeira mención da tal lugar temóla no testamento do bispo lucense Odoario, feito no ano 747, anque ohegou astra nos nunha copia realizada arredor de il230, cousa que se debe fcer en conta con respecto á nomenclatura, non sempre ¡ben transmitida. Alí noméa conxuntamente catro vilas vecinas por este orde: villa vocitata Campos cum •ec&esid Sancti Iuliani (San Xulián do Campo)... alia villa úe Castélo cum ecolesia Sánete Marie. (Santa María de Gáste- lo)... villa de Mareta cum ecclesia Sanóte Marie (Santa María de Moreda)... villa Eliterii ou Elyterii, cuia proximidade coas anteriores non deixá lugar a dúbidas para identifícala con Idér, anque poida aparecer algo.extraña.a súa evolución fonética e mórfolóxicaP. No ano 897 o rei (Alfonso IH fai unha doazón á Igrexa lucense e alí. tamén aparecen estes catros topónimos seguidos, anque non no mesmo orde: ecclesiam Sancti Iuliani de Campo cum tota adiacente villa, cum adiunctionibus muUis est familia; ecclesiam Sánete Marie de Gastello cum famüiis; villam de Eredi (según Risco, Edri según Floriano,. Ederi según Cañizares) cum cauto et familia; et ecclesiam Sánete Marie de Moreda cum regia familia?. No ano 1339 figura mesmamente a Jgl.a de Sta. Marta de Castello de Asma e perto.dela os casares e herdades de Pousa e de Sooreyra e de Covas e o casal de Der*. Os dous derradeiros son ambos da fre- guesía de Castelo na actualidade. ¡Estes .tres testemuños son indiscutibles na súa referencia a Ider, pero xa non é tan craro o nome persoal que orixinou o topónimo nin a súa transmisión deica nos. Elyterii ou Eliterii, se non foi es- crito Ehterii, semellaría ser corrupción de Eleutherii, pero Eleuterio díxose en galego Autel,- Eutelo, Leuter, Outel, Outelo, non Ider. Por outra banda, a forma Ederi do segundo documento (que parece ser a máis aceptable frente a Edri ou Eredi) podería ser evolución de Aetherii ou Eteri(i), nome coñecido polo martiroloxio para catro santos '(celebrados o 4 de marzo, o 14 e 18 de xunio e o 27 de xulio); Tamén se chamaba Etérius ou Etherius ou Heterius un bispo de Os- ma no século VIH e outro de Lyon, morto no ano 602-1603. Asimesmo o feminino Eteria ou Etheria foi o nome máis probable (írente a Egeria, Aiheria, Echeria, Geria) daquela pelegrina galega do sécu-

6 Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo (BCML), IV, 1950, pá- xinas 86 e 91. M. Risco, España Sagrada, tomo 40,-páx. 358. Madrid, 1796. A. C. Floriano Cumbreño, Diplomática española del periodo astur, I, 48. Oviedo, 1949. ' M. Risco, ES., 40, 387. A. C. Floriano, O. c, tomo II. V. Cañizares, Colección Diplomática (inédita), I, 53-62. 8 BCML, II. 1946, 216.

222 lo W, íamosa .polo seu Itinerarium autógrafo a Terra Santa9. Que- da, en fin, o antropónimo Etereius ou Hetereius, consignado por Plinio; de modo que, aceptando esta hipótese, teríamos en Ider un nome de ascendencia greco-latina con recendo Cristian, equivaliente a 'etéreo, celeste'; non obstante, Piel-Kremer (§ 157, 3) recollen o patronímico Iterizi (a. 1020) en documentos da catedral de Oviedo, que eles derivan dun dudoso e suposto hispano-gótico *Itericus (?), mais seica en Limoges thoubo un bispo chamado Iterius, quizaves va- riante de Eterius, e del puido saír Iterizi. De Sober temos que dicir en primeiro lugar que é un hápax xeo- gráfico no territorio hispánico, polo menos nos rexistros oficiáis, xa queso se ohama así un municipio lugués ó sul da provincia, na térra de Lemos, que tomou o nome duniia aldea da parroquia de Proendos. O documento máis antigo, por min coñecido, no que se menciona a Sober, é do ano 123110. Alí aparece este nome escrito exactamente ó xeito actual, de modo que non nos sinve de ponte para remontar- nos definitivamente a orixe deste topónimo, que tiro que ser dife- rente nos seus comenzos. Por conseguinte¿ para lograr o obxetivo etimolóxico, só queda o método comparativo con topónimos acabados en -ér, como (menos Eimer): Ider, Asper, Liber, Aster/Vilaster, Ver/ Vilaver, etc., nos que se asconde un nome persoaü do primeiro. .pose- sor daqueles ipotoos. Así Asper en Lugo debe equivaler a uüla de as- per i (a. 957, en doc. deSahagún), hoxé Villaesper (Valladolid).; Liber tivo que ser villa Líberii; 'Aster/Vilaster íoi villa Asterii; Ver/Vilaver documéntase en Lugo como Vater (aa. 891, 1179, 1188, 1222), Vair (a. 1H85), Villavaer (a. 1203), .pero ínsula de Valeiri.ia. 966) e in Valeir (a. 97il) nos Tumbos de Sobrado. En consecuencia, Sober. tivo que ser unha' villa, (ou fundus, hereditas, etc.) Superii. • Pero a pregunta aquí e agora está en saber se consta" 'histórica- mente o nome persoal Suprius, como constan Asperius, Liberius, As- terius, Valerius; ou polo contrario se debe 'postular e suponer Un *Swperius, deducido.da forma moderna Sober. A resposta, .pola miña conta, é que no ano 927, por citar un exem- plo, aparece un Superius, que era abade non moi alonxado do mos- teiro de Santa María de Loio, iperto de Portomarín, ó que se refire o documento publicado por Flórez na España Sagrada (XVin, 326). Tamén o Martiroloxio Romano fai mención de Superius o 26 dé San Xoán. Polo'tanto, hai boas razóñs .para decir que o topónimo Sober pro- cede do antropónimo Superius, formado encol dó adxetivo laitino su- perus e procedente en definitiva da preposición-adverbio super, da que saíu tamén soberano, soprano, etc. NICANDRO ARES Lugo

' H. Leclerq (e F. Cabrol), Dictionnaire d'Archéologie Chrétienne et de Liturgie, s.v. Etherie. Etherius/Heterius, bispo de Osma e discípulo do Beato de Llábana foi famoso pola súa loita contra o adopcionismo de Elipando de Toledo. Cf. M. Risco, España Sagrada, XXXIV, 381; XXXVII, 123-124. Migne, Patrología Latina, 96, 894-1030. Enciclopedia Espasa, 27, 1324. Lexikon für Theologie un Kirche, III, 1121. Freiburg, 1959. 10 Rexistrado por V. Cañizares, Nomenclátor de topónimos lucenses me- dievales (inédito), conservado no Museo de Pontevedra.

223 A LÓXICA ORGANIZATIVA DE UN CALENDARIO

Trato neste artículo de abnegarme de maneira á forza resumida á organización festiva galega, tomando como punto de referencia as parroquias pretas ó Mosteiro de Montero na provincia da Coruña. Centrareime primordialmente na época de que se lembran as per- soas maduras desta área (anos 20-40) anterior polo tanto á fonda transformación cultural das tres últimas décadas. A perspectiva antropolóxica, a partiros da que se leva adianto este análise trata de descubrir a interna lóxica, as. razóns ocultas as veces dos 'fenómenos culturáis. Sen dúbida os aspectos máis im- portantes dun'ha cultura son elaborados con moito coidado polas so- ciedades en íunción das súas posibilidades. Posibilidades definidas por un medio ambiente e os variados xogos de mutuas adaptacións entre o medio ambiente e a sociedade. E posibilidades asumidas, vi- vidas, interpretadas dacordo coas reglas mentáis e vivencias propias da maneira de ser da sociedade human. 'Asi os proieotos culturáis teñen a sua propia lóxica, aínda que non necesariamente a lóxica máis adecuada segundo os nosos criterios. Poderían existir por outra banda eos rhesmos presupostos outras formas lóxicas de organiza- ción; cada sociedade optou por unha délas. A nosa misión é com- prendermos cal é a súa lóxica. - As íestas aparécensenos colocadas en precisas datas dentro do calendario anual; son pois un xeito periódico de ordenar, de orga- nizar internamente o tempo e polo tanto a forma de vida das xen- tes. O calendario que estudiamos na súa estructura fundamental remítenos a unha lóxica cristiá-occidental de amplitude pretendida- mente universal; nembargantes cada parcela europea coa súa propia pecüliaridade e tradición destacou sdbre el determinadas datas, re- interpretando e dotando de colorido propio outras, esquecendo ou marxinando outras e creando novas relacións e sentidos. O seu real calendario comunitario de vivencias elaborouse nun xogo de ten- sións ¡históricas entre o mundo oficial (sobre 'todo relixioso) e os intereses comunais. Irnos abordar con estes presupostos o noso aná- lise, atendendo en iprimeiro ¡lugar, ás implicacións ecolóxicas. Evidenciase que o ciclo agrario, elaborado en función de suce- sión estacional constitúe un condicionante prioritario, unha plata- forma básica sobre a que se apoia a organización do calendario anual. O período estival no que se desenrolan os grandes trábanos agrícolas, en colaboura vecinal, tfai que a xente viva a máis grande parte do día ó ar libre, divisándose uns grupos a outros, espallados polas leiras ou ameixoándose unha ampia vecindade para levar a cabo a tarefa. Noutro extremo polar, o invernó supon unha clara disminución de traballos, o aumento do tempo pasado na casa; as tarefas cooperativas céntranse naqueles tempos na üaboura femeni- na das fías. O distinto clima de relación social e de esforzó laboral,

224 os niveis de convivencia e actividade xenerados, influirán sen dúbi- da na organización festiva do ano. Por outra banda as festas, non o esquenzamos, inelúen sempre unha importante vertente gastronómica. 'As distintas épocas de re- colleita de productos agrícolas ou as máis idóneas para a mata de certos animáis, así como os problemas de conservación dos alimen- tos terán aquí a súa erara incidencia. Por ultimo moitas tfestas re- quiren unha vistosidade e un locimento no que entrará decote en xogo a competividade entre distintas comunidades. A menor fre- cuencia de choivas, o alongamento dos días, o clima momo e so- leado ofrecerán para elas un máis adecuado marco. A luz destas coordenadas ecolóxicas podemos repasar brevemente o calendario anual. Teñamos en conta o alto nivel de autosubsis- tencia doméstica que caracterizaba entón á maioría das "casas". A compra da carne na lonxana vila ou campo da feirá era un Iuxo inusual e para moitas casas impensable. O

225 brantar prohibición algunha, o seu consumo foi realmente excep- cional, considerando que a norma tradicional tina que ser obedecida en calquera circunstancia. Non é de extrañar á luz das considera- cións que vimol facendo, que a sabia lei do aforro cárnico comen- zando no xusto momento en que está a rematar o período de sa- zón, tivese un eco e protagonismo popular tan rematado. Será cando chegan as grandes tárelas, cando a abundancia de -festas locáis das distintas parroquias adquira .pleno senso ecolóxico. No intre de máis grande esforzó laboral colectivo, a comida das fes- tas cobre, entre outras importantes cfuncións, a dun sistema coope- rativo familiar de carne. A carne fresca en invernó pódese conser- var uns cantos días, pero na calor do ivran moi poucos. Cando na víspera da íesta se mata o tradicional carneiro, será coruvinte in- cluso mételo nunlia tina de aceite para que dure os dous ou tres .días de celebración festiva. Deste xeito a reunión familiar ¡permite que se aproveite a carne dun carneiro, que non sería rentable cunha reducida concurrencia. Xunto con esto os productos de porco guar- dados para festividades (sobre .todo o lacón) acumular anse tamén nestes días. A concentración principal de festas locáis ten lugar en- tre os días 15 de agosto e 15 de septembro, é dicir, cando están rematando ou acaban de rematar as mallas. O trigo recen colleito, sementado expresamente para as festas, chega tamén oportuna- mente. O esforzó gastronómico destas festas pon fin ás posibilidades cárnicas da maior parte das casas. A rareza destes alimentos pre- side as datas arredor do día.de Difuntos. As primeiras castañas que se poden recoller por estas datas (migueliñas) son acollidas leda- mente. Pouco a pouco está caendo o invernó, decrecendo as activi- dades e o fooureo estivais mentras se esfolla o maínzo na quente cocina. A invernía comenza con fame, pero axiña será tempo de sazón >para matar, axiña correrase a voz entre os vecinos de ouvir ó ionxe a bocina dos camións de peixe, axiña recollerase nos soutos, abondosamente, a castaña, en atractiva excursión a lonxanos pa- raxes da fraga e alcenderanse as lumeiradas do magosto. É preciso agardar á abundancia íntima, fogareña do Nadal e o lonxano agre- doce da despedida carnavaleira.. Pechouse con esto un ano máis, A nosa primeira reflexión ecolóxica sobre o calendario festivo ad- quire novas e ricas perspectivas, cando consideramos o papel xogado pola comunidade ñas festas. Nun habitat notablemente esparexido, onde os lugares espallados irregularmente polo campo teñen como media entre catro ou cinco casas, faise especialmente difícil marcar os límites identificadores de cada comunidade. ¿onde remata o noso e comenza o deles? As veces uns poucos metros suponen unha im- portante barreira de cara á fragmentación social. .Ante a dificultade de apoiaturas eraras espaciáis para a identificación dos grupos hu- máns, a cultura esforzase en crear elementos diferenciadores. Un dos campos máis abondosos será precisamente o mundo das festas. Cada parroquia non se vai contentar con ter tan só unha festa local, se- nón que serán frecuentes as parroquias con catro ou cinco festas propias no ano. Se a parroquia constitúe nun principio a unidade fundamental de identificación comunitaria, as súas internas decisións, os seus lími- -tes ás veces ambiguos, as pequeñas unidades raiotas e ata os lugares

226 e aldeas destacadas expresan a través de festas a complexidade duniia paisaxe difícilmente anaquizada. Nalgunha parroquia as fes- tas comúns (organizadas un'ha polos vellos, outra polos mozos e a derradeira polas mozas) engadíranse outras dúas íestas correspon- dentes os barrios nos que tradicionalmente se divide esta. Noutra ocasión a parroquia dividirase en catro partidos encarregados de organizar, ano tras ano, as festas comunais. Noutra parroquia un barrio pequeño pero de gran personalidade organizará a súa festa, con orquesta e baile de seu ó mesmo tempo e en competencia coa tfesta celebrada xunto á Igresia parroquial. As diversas actividades que componen a festa van permitir por unha banda distintos niveis de participación de lugares e casas na festa comunal'. Así haberá casas que van participar en determinadas festas parroquiais ou de barrio aportando tan só unha axuda eco- nómica para a súa organización. Haberá outras casas que ademáis desto conviden á súa casa, a comer e dormir mentras duren as fes- tas de dita festividade, ós seus parentes doutras parroquias. A cotío '(aínda que non sempre) esta última actividade participativa supon que a casa tomará parte cando He corresponda do grupo de organi- zadores da festa. Deste xeito o seu maior ou menor compromiso par- ticipativo ñas diferentes festas comunais, permite unha flexibilidade de límites expresiva dun solapamento especial de grupos de identi- ficación. O calendario Cristian occidental brinda ó longo do ano varios centos de advocacións e nomes de santos espallados polos 365 días do ano. A partires deste código temporal de símbolos, cada parro- quia seleccionará un conxunto de festividades repartidas estratégi- camente dacordo con diversas "circunstancias ocasionáis. Deste xeito cada parroquia ou barrio, cada unidade erara ou ambigua de iden- tificación comunal, seleccionou un perfil de ordenación temporal cí- clico distinto. Esta arte combinatoria asentase sobre uniia paisaxe especial de releve irrepetible, tamén constrúe uniia paisaxe tempo- ral única, distinta da maneira de organizar as súas vivencias colec- tivas os demais grupos do entorno. As diferentes celebracións do calendario comúns a tódalas parro- quias (Nadal, Carnaval, Pascua, Corpus, Noite de San Xoan, Difun- tos) suliñan as relacións da casa no seo de cada comunidade por separado. Especialmente os Carnavais serán a gran celebración so- cial intracomunitaria; nela os parentes que viven na mesma parro- quia mudaranse de casa comendo cada día (durante. case unha se- mana) nuniha distinta. En contraposición as festas locáis suponen a afirmación e a apertura de cada comunidade as comunidades ve- ciñas. Como indiquei, cada unha das casas da parroquia convida ós seus familiares residentes noutras parroquias, froito .polo tanto de alianzas interparroquiais. ó baile irá a xente nova que queira dou- tras parroquias e a tensión interparroquial xenerará importantes liortas colectivas. Serán con todo grandes oportunidades para que se coñezan mozos e mozas doutras parroquias. A festa parroquial en nome de 'todos crea unha circunstancia oportuna que amplía as po- sibilidades de enlace matrimonial por riba dos límites excesivamente estreitos da parroquia. Cada parroquia está presidida .por un santo titular que forma parte do seu propio nome. Así cada parroquia queda representada

227 por unha data determinada acompañada de datas secundarias, al- gunha délas ligada especialmente a algunha cápela concreta. A pal- saxe .pode ser contemplada así coma unha cartografía temporal. Se os patróns de cada comunidade relacionan os espacios con datas propias, tamén evocan o suxestivo mundo simbólico. O seu patrocinio relacionarase en ocasións con importantes .propiedades terapéuticas: esconxuros, animáis doentes, da vista, da gorxa. A súa espiritual ca- pacidade de convocatoria poderá nos casos máis suliñados conver- ti-la testa en ampia romaxe que transforma á Igrexa ou Cápela, por un día, en capital dunha ampia comarca. A través destas liñas o calendario amosarásenos coma un sistema de organización de moi diversos niveis de grande importancia íun- cionai, nunha cultura. A organización económica, dende o cultivo de certos productos destinados ás festas ata a conservación.de alimen- tos e as posibilidades dunha eficaz dieta cárnica dentro da .pobreza dominante, condicionan e son condicionadas ¡polo sistema festivo. O senso de vecindade dos grupos humáns, a necesidade de diferencia- ción atopan apoio fundamental no sistema festivo. Actúan tamén as tfestas como catalizadoras da convivencia social a nivel intraco- munal e .intercomunitario. Fundan decisivas posibilidades á alianza matrimonial. Abren esperanza de vida e saúde para persoas, animáis e colleitas. Dotan de coorido simbólico e a través del expresan os máis fondos sentidos da vivencia huma. Todo esto sempre dotado da forza que lie confire a aceptación colectiva do pequeño universo actual, proiecta a forza dunha tradición sen comenzó coñecido, vivencia encestral que tratará de repetirse cara ó futuro nunha pe- rennidade que tfai eterno o senso dun nosoutros. Cada persoa adeprendeu a organizar vivencias e expectativas ó redor do marco previsible deste calendario. Todo neno soñou coa le- dicia das máis destacadas datas agardadas con ansiedade. Todo adul- to traballou, planeou e colaborou de xeito activo e responsaJble para que seña cada ano unha realidade a delicia da festa. Cada vello iémibrase do que foi a súa vida a través da vidrieira enmarcadora do ciólo festivo. Os acontecimentos inesperados da vida, doméstica indi- vidual cruzado, apoiado ou tapado co mundo das festas. ¡Frente ó imprevisible, este foi o asideiro estable, permanente, eterno e aínda que a desgracia ou o loito abran nel un paréntese circunstancial, o ciclo será despois retomado cun novo valor e senso. O calendario parroquial ordea realmente unha variada rede de vivencias que vai ter que ver eos máis fondos niveis da vida 'huma. A través del, o vivir cada ano, de cada un dos seus protagonistas móvese nunha paisaxe temporal colectiva, nun mapa lóxico de fundadas expecta- tivas.' . XOSÉ ANTONIO FERNANDEZ 'DE ROTA E MONTER A Coruña

228 OS MANUSCRITOS (AUTÓGRAFOS E APÓGRAFOS) DE CINCO POEMAS GALEGOS DE FEDERICO GARCÍA LORCA

lA Fundación García Lorca, iniciativa potenciada por Ma- nuel Fernández-Montesinos, sobrino do poeta e filio do alcal- de democrático de Granada, fusilado no 1936, tivo acceso aos manuscritos dos poemas galegos de Federico García Lorca, editados en Santiago de Compostela, por "Nos", 19)35: Seis poemas galegos. Os cinco manuscritos, entre eles o iborrador autógrafo da "Danza da lúa en Santiago", dado a ¡coñecer en Madrid, no 1978, por Eduardo Blanco 'Amor', foron localiza- dos e atópanse entre os libros e papéis que a Diputación de Ourense adequiriu aos herdeiros do novelista de A Esmorga. Catro son apógrafos. Tal como aquí os relacionamos corres- póndense coa edición "Nos", de Santiago: 1. "Romaxe de Nosa Señora da Barca"; 2. "Cantiga do neno da tenda"; 3. "Noiturnio do adoescente anorto", e 4. ""Canzón de cuna pra Rosalía, morta". O sexto poema, primeiro no orde editorial, foi publicado no 1932 pola folla voandeira "Resol", de 'Santiago; pola re- vista "Yunque", de Lugo, e .polo xornal "El Sol", de Madrid, na súa plana de letras2. A importancia destes cinco manuscritos, ata hoxe desco- ñecidos na súa integridade, salta á vista. É un acontecimen- to, en toda a extensión ida palabra, coincidente co cincuen- tenario da estampa tipográfica dos Seis poemas galegos. Eduardo Blanco Amor resistiuse sempre a por no tapete a case lexendaria materialidade destes papéis. ¿iPor qué? Ten que se saber algún día, e nesta dirección, e noutras, traballa o profesor e hispanista de Oxford, Andrew Anderson, actual- mente no üepartament of Romance Languajes da Universi- dade de Michigan, BE. UHJ. Pero, pesie a tantas reticencias ao redor do asunto, Blanco lAmor xogou limpo. Os manuscri- tos do achado encaixan na narración do episodio lorquiano, referido no primeiro artigo —ano 1959— que o novelista 'ga- lego publicou en España desde 19i36.

1 Vid. O encontró de Eduardo Blanco Amor con Federico García Lorca. "Grial", núm. 83, 1984. 2 Vid. J. L. Franco Grande e J. Landeira Yrago, Cronología gallega de Federico García Lorca y datos sincrónicos. "Grial", núm. 45, 1974.

229 Meses antes da guerra civil, Lorca, poueo menos ¡que a presadas, cedeulle as cuartelas ao amigo: "Y ya se acabó. Y no me hables más de esto hasta que me traigas el libro", di- lle. [Decorrido medio século fogueado por tráxicos sucedos, resulta que a descrición do legado é fiel reflexo de aquel en- tón. Lorca pasoullo a Blanco Amor, perxeñado "en esos pa- peles que se sacan del bolsillo en un caíé o que se atrapan por ahí sobresaliendo de un montón en la mesa de trabajo". O "Noiturnio do adoescente morto" reborda a cartulina dunlha invitación do embaixador de Portugal en Madrid. A "Cantiga do neno da tenda" remata ao dorso dun impreso da Sociedade de Autores dramáticos de España —o apógrafo amosa a adicatoria a Ernesto P. Guerra [Ernesto Guerra da Cal]—. O "Romaxe de Nosa Señora da Barca", romería con- tada ao poeta andaluz polo coruñés Carlos Martínez Barbei- to, cumia no envés dun sobre de cartas... Ahí están, repro- ducidos na súa totalidade, os manuscritos. Follas 'do último códice do derradeiro segrel galego que tivo negra morte de "zéjelero nazarí" na súa Granada. XOSÉ LANDSIRA YBAGO Madrid

230 c^

I

r ,'Avi3 dvu. £t W iH^H^Wpv.

fO

J

"""".' ' •'•; í

Üo»''fflt'íB*. *» k díspu«aií>'cn losfartículos .1,2 if97,de los Estatutos, de la JÁÜ'DE AUTORES DRAMÁTICOS DE ESPAÑA, {Ü^J que•«!

de los derechos de representación i^ ¡ ;,"¿.1U j abrd *.-i 1-03 COaSUDOS"-- í . -

•; . ••''V'-C--i'v'.,'i, '/j-. • /TÍ&z —'"'""-Í^'W-Í %;*,!; — . j f •""—>"•'

García Lorca conferenciante en Lugo, no ano 1933. (Apunte de Ánxel G. Doreste)

242 ONOMÁSTICA GALEGA: "PAZO" E "PAZO"

fMeyer Lübke, REW n.° 6.159; ERNOUT-MEILLET, Dict., s.u.). "Palatium" sina I.° o Palatino, un dos sete outeiros 'que arrodean a Roma; 2.° o pazo imperial levantado sabor do dito monte. De aquí ven o castelán palacio e o galego "pazo".

ESTADÍSTICA "Palacio": 59 (Cor. 23, Lug. 12, Or. 5, Pont. 19). "Palacios": 268 (Cor. 57, Lug. 135, Or. 25, Pont. 52). . Xa sabemos que estes palacio, palacios, en Galicia, son castelanismos. Pació: 50 ('Lug. 41, Or. 9). Pacios: 66 (Lug. 60, Or. 6). Pazo: 183 (Cor. 75, Lug. 32, Or. 31, Pont. 45). PAZO: 3 (Muiños, iParada de Ventosa, ,S. Pedro, Ourense. Cástrelos ¡Santa María, Vigo, Pontevedra. Allariz, Pazo, San Martín, Ourense). O de Allariz, leva o acento figurado no Dic. Corógráfico e noutras Guías. Téñoo, pois, por seguro. Os ou- tros dous non levan figurado p acento ñas Guías Eclesiásti- cas de Ourense e Tui. PAZOS: 104 (Cor. 43, Lug. 5, Or. 27, Pont. 29).

A ETIMOLOXÍA PALATIUM: cast. PALACIO ¡(palaziu, palaz, ¡palazo); gal. PAA- co, PAQO, Pació; port. PAA^O > Pazo. Cast. Serrano: Cartul. SPlArlanza, doc. 21, p. 53: (O con- de Garci Fernández e a súa muller outorgan ao mosterio de Arlanza a igrexa de San Román de Tirón e as súas depen- dencias, ano 970... "cum illa serna de Cobagragera, de una pars aibet termi-num valle de Palacios". M. iPidal, Cid, v. 2929: "'Ac elinó poral palaqio do estaua la cort". M. Pidal, Orig. parr. 36, 3, n.: "ad illas lagunas de palaz, agro del palago de la paúl, térra del palago". Gal. Kelvin-Parker, Vocabul. C.T. XIV, p. .154: "Mandou queo laurassen et quelle y feressen moy boas (pousadas et moy 'boos paagos". Ramón Martínez López, General Estoria. Versión gallega del siglo XIV.

243 P. 59: 1, 30: "et fezeron páágos cuibertos douro". Port. Nunes, Gram. Hist., p. 65: "paac.o ou pago". PALATIOLUM: cast. palazuelo, palazolo. V. smpra; gal. paa- góo, pagó, pazo (Franco s.u.); port. pagó: Nunes, Gram. Hist., p. 51, nota 3. FROELÁN LÓPEZ Madrid

244 LIBROS

INVITACIÓN A NARRATIVA, por Luciano Rodríguez Así como da poesía galega do século XX disponemos de varias antolo- xías de maior ou menor calidade, da prosa só uñamos ata o de agora os volumes preparados pola Cátedra de Lingua e Literatura Galega e Singra- duras da narrativa galega do profesor Várela Jacome, de.moi escasa utilidade para o ensino de todos, de ai que nos alegremos da aparición en Xerais da Invitación á narrativa. Antoloxía da narrativa actual preparada por Luciano Rodríguez Gómez. Neste volume o seu labor de antologo non se reduciu a escolmar os textos e a dar unha introducción xeral á narrativa galega, se- nón que ofrece tamén unhas breves sínteses bio-bibliográficas dos autores seleccionados e normativiza os textos conforme as Normas ortográficas e morfolóxlcas do idioma galego. No pequeño comentario que segué iremos pasando revista tanto á introducían teórica como aos autores e textos ser leccionados para rematar cunba referencia á normativización destes. Non sabemos se a editorial lie impuxo ao autor da presente antoloxía algunha limitación no espacio á introdución, de calquera xeito chama a atención que teña a ousadla de intentar de resumir a evolución histórica da. narrativa en galego desde a súa aparición no século pasado ata os nosos días en nada menos que 18 paxinas. Claro está que cun espacio tan reducido é normal que por veces se caía na simplificación e na repetición tópica dos datos que podemos áchar en determinados artigos de divulgación. Pero con ter isto a siía importancia, máis extrañeza aínda nos causa o feito de que o autor trate de historiar toda a narrativa galega no limiar dunha Antoloxía da narrativa actual, co cal o 'período ao que pertencen os autores seleccio- nados abrangue aínda non ben dez paxinas. Antes de chegar á Nova narrativa e aos autores das novas promocións Rodríguez Gómez vai enumerando as primeiras mostras do século XIX para detérse logo na importancia das coleccións de noveliñas e da aportación fundamental á narrativa galega dos homes de Nos na década 1926-1936. Tras unha obrigada referencia ao corte brusco que supon a Guerra Civil, engloba nun capítulo mol misceláneo á todos aqueles autores qué el chama "os máis vellos", a saber, os que preceden nunha ou. dúas xeracións aos novos na- rradores, pero que, non o ésquezamos nunca, son contemporáneos a eles polo que respecta á creación literaria. - . - ' A impresión xeral que producen moitas partes deste prólogo introdutorio é unha incansable enumeración de autores, obras e datas, que mol ben po- dían ser suprimidas en favor dunha táboa cronolóxica na que viñesen indi- cados o autor, o título da obra, o xénero narrativo, a data da edición e algún detalle secundario (un premio literario, por exemplo). Desta maneira o antologo aforraría un espacio precioso para caracterizar, con maior pro- fundidade a obra de narradores da talla de Castelao, Risco, Pedrayo, Dieste, Cunqueiro, Blanco Amor, etc. Creo persoalmente que este sería o proceder máis adecuado nunha obra dirixida a un público non especializado. E unha vez dada a caracterización global, conven que deszamos xa a pormenores máis miúdos desa introdución. Se ben aplaudo a idea de normativizar os textos escolmados, eu non me atrevería a correxir mesmo o título dalgunhas obras que se virón afec-

245: tadas polo omnipresente hipergaleguismo debido ao escaso grado de íixa- ción da lingua escrita nos -anos- anteriores;- así- conviría- seguir chamando á novela de Pedrayo A romeiría de Xelmirez e Antón e os inocentes & de Mén- dez Ferrín mentres este non se decida a correxilo nunha segunda edición. Ao referirse as distintas coleccións de noveliñas que van aparecendo en varias cidades galegas nos anos vinte menciona, como era o obligado, Albo- rada de Amado Carballo, o que lie dá a oportunidade de citar a súa narra- ción Maliaxe, aínda que non fai referencia á hora de falar de Ijar do empeño narrativo máis importante do poeta pontevedrés Os pobres dé Deus, que moi ben podía incluir no parágrafo adicado á colección dirbáda por Leandro Carré. Aínda que recoñecemos que tivo moita menos importancia que as dúas anteriores e que Céltiga, ¿a qué se debe que non se mencione tan se- quera o ano de aparición de Libr.edón nin algunha das obras editadas, polo menos a título de exemplo? En "Dez anos de aportacións á narrativa (1926-1936)" ocúpase de facer unha relación das obras aparecidas nes década sen se parar a caracterizar -aínda que brevemente a obra de Bisco e de Castelao; na de Otero Pedrayo deterise un algo máis. Nesa relación esmagadora de títulos de obras e de datas alude, a Dieste,. Pedrayo, Vicente Risco, Castelao e Lesta Meis, de ai que non teñen moito sentido as palabras con que finaliza o apartado en obxecto da nosa atención: "Só Otero Pedrayo —de tódolos citados anterior- • mente— volverá a publicar narrativa en galego en época posterior a esta data crucial (1936)" porque dése xeito se desentende das sucesivas edicións de Dos arquivos do trasno que se enriquecen con novos contos escritos no exilio. •••••• Ño apartado "Os máis vellos" vai introducihdo os distintos autores se- gundo a órdé de aparición da primeira obra, pero case ao final do capítulo adiamos para a nosa sorpresa. o nome de Manuel García Barros, do que se ofrece expresamente a data {1931) da primeira obra Contos da terrina. Aquí hai unha evidente contradición no método seguido, pois introduciu ao autor nese lugar pola aparición en. 1972 de Aventuras de Alberte Quiñoi. De incluir este escritor, debía figurar propiamente no apartado que acabamos de co- mentar. Todas estas incoherencias reveíannos unha excesiva precipitación na redacción do prólogo introdutorio e son debidas sen dúbida ao seu afán un tanto absurdo de nos dar unha imaxe global da narrativa galega en tan curto espacio. . \ -.:...:• - Non estarla de máis que íixese algunha aclaración sobré a natureza de Tesouros novos e vellos de Alvaro Cunqueiro. O discurso de entrada na Real Academia Gallega non pode ser posto sen máis á beira das tres novelas frente aos tres libros restantes de recreacións. de. tipos populares. xa. que pértence a un xénero literario totalmente diferente, o que non ó obstáculo para que garde un grande parentesco temático con outras obras do autor. Ao ocuparse da figura de Blanco Amor menciona as dúas novelas escri- tas en castelán para mostrar a unidade absoluta do seu mundo novelesco, que ten como centro a cidade de Auria (a letra inicial da cidade non abonda para un lector non iniciado), ¿pero-esta referencia á producción én castelán non o obrigaría a dar conta asimesmo da obra de -Cunqueiro e Dieste na mesma lingua a fin de' manter a. coherencia do tratamento dos diferentes •autores? Por outra parte, o antologo ofrece unha data de aparición equivo- cada para La catedral y el niño, publicada por primeira vez pola Editorial Rueda de Buenos Aires' en 1948, como pode verse, no interesante prólogo á edición de 1976 a cargo de Ediciones del Centro, e non en 1956. Un pouquiño despois sostén que as persoas gramaticais utilizadas nos contos. de Os biosbardos son a. 1.a e a 3.a, pero a realidade é que non hai ningún contó nese volume'que estea narrado en terceira persoa, amáis para o uso da primeira persoa na obra narrativa de Blanco Amor seríalle moi conveniente voltar a ler o que o propio novelista nos di na introdución á obra. • ~ Causa extrañeza de abondo que nunha relación de autores e obras tan sistemática, non figure unha obra, da calidade de Memorias dunha térra de Castroviejo, da que sería moi oportuno que fixesen unha segunda, edición

246 adaptándoa á normativa vixente, algo por outra parte ben doado polo galego tan puro que utiliza o autor. Non é este o lugar axeitado para propugnar unha revisión da produción galega e castelá de Castroviejo, así e todo com- pre ir íaoendo xusticia a unha obra que centrándose na realidade campesina da térra natal na época da infancia non cae nunca no socioloxismo barato dos Balbinos e Lelos. Castroviejo non pretende levar a cabo ningunha in- novación íormal nos seus relatos, pero, como ben dicía Cunqueiro, "sabe contar unha historia", cousa na que fallan algúns dos denominados novos narradores. O apartado adicado á nova narrativa iniciase cunha visión panorámica da renovación novelística levada a cabo en Europa e América nos anos vinte e trinta, e ao "nouveau román" francés; eses fenómenos tan complexos son liquidados en dúas páxinas, o que non deixa de parecemos excesivamente simplificador, e perdón pola reiteración das observacións. Aquí non hai re- flexión ningunha sobre as causas que determinaron o atraso enorme da na- rrativa galega con respecto á europea do momento. No apartado final da introducción, que está consagrado aos autores máis novos, eremos que é excesiva a relación exhaustiva de ganadores e finalistas de cada un dos premios literarios convocados nos últimos anos. ¿Realmente que lie interesa ao lector común saber que Martínez Oca, por' exemplo, tivo un accésit na primeira convocatoria do premio Modesto R. Figueiredo e que recibiu o primeiro premio na cuarta? Máis importante era, ao meu ver, que o autor reflexionase sobre a importancia dos pernios en si, que se cadra nos están poñendo de relevo certos defectos graves que padece a literatura galega como poden ser entre outros — a falla de profesionalismo dos autores: mortos Dieste, Cunqueiro e Blanco Amor, case non queda ningún escritor profesional en Galicia. — a pobreza cultural: son as institucións culturáis as que se encargan de realizar un labor que lies correspondía ás editoriais. — as dificultades que teñen os narradores novos para darse a coñecer por causa da — falla de publicacións periódicas adecuadas. Á hora de falar das obras de Alfredo Conde o antologo di que Memoria de Noa, primeiro premio Chiton de novela, tivo que competir "con dúas boas obras" Nos pagos de Huínca Loo de Xavier Alcalá e O soñó perdido de El- vira M. de Úrsula Heinze, pero ¿ere de verdade que a última novela merece esa calificación ou é que tamén el caíu esta vez na teima de moitos escri- tores de eloxiar todas as obras polo simple feito de estaren escritas en galego? As veces pensó que se lie fixésemos caso á crítica, non nos debe- riamos preocupar pola situación da literatura galega porque parece como se as obras mestras xurdisen a eito nuns campos tan ermos, como son por desgracia os galegos. Pensó que é urxente que se impoña dunha vez por todas a moderación no uso dos calificativos. Se para Luciano Rodríguez "Alfredo Conde é outro dos pilares da narrativa última" ¿por qué non lie dá cabida na súa antoloxía? Outró tanto poderíamos dicir de Paco Martín. Vexamos agora todo o que se nos di da novela de Freixanes O triángulo inscrito na circunferencia: "unha das maiores aportacións que se teñen feito á narrativa galega, unha novela longa que ten un dos seus moitos logros no sabio emprego do imaxinativo e no grande dominio lingüístico. Co seu tra- ballo Freixanes veu a confirmarlles a aqueles (narradores e críticos) que dubidaban que o noso idioma fose apto para acometer unha empresa deste calibre. En palabras de Benito Várela Jácome O triángulo inscrito na cir- cunferencia é unha conquista da lingua e da literatura galegas comparable ás grandes novelas do noso tempo". Deixando a un lado os eloxios a todas luces excesivos do profesor Várela Jácome, tal vez arrincados no momento da concesión do premio Blanco Amor, e a polémica pueril da incapacidade da lingua galega para a novela longa, non deixa de haber unha grande con- tradición entre as palabras ditirámbicas que lie merece a Luciano Rodríguez a obra de Freixanes e a súa exclusión da antoloxía. Se realmente ere que se trata dunha das maiores aportación á narrativa galega, ¿como é que non

247 selecciona algún fragmento? ¿Ou tratarase, polo contrario, dunha actítude compensatoria para non incluir o mencionado autor? Non eremos que as necesidades editoriais impedisen a selección daugunhas páxinas da novela en cuestión. Polo que se refire ao "grande dominio linguüístico" desta no- vela, é innegable a súa riqueza verbal, lóxica nunha obra de 450 páximas, mais unha lectura ben atenta pon de relevo unha serie de deficiencias en canto ao grado de normativización lingüística dado o ano de aparición (pro- blemas ñas alternancias vocálicas dos verbos, dos semicultismos de oclusiva máis r, terminación -chede para a p. do perfecto, castelanismos innecesa- rios, dialectalismos léxicos como a confusión dos verbos mirar-ver, ...), deficiencias que son máis censurables polo feito de o autor ser catedrático de galego. Ñas presentacións que anteceden aos textos antoloxizados consegue dar dentro da súa brevidade unha boa visión de conxunto da obra de Mourulló e Neira Vilas, pois ofrece as orientacións precisas ao lector que se adentra nos textos, cousa que por desgracia case non adiamos nos restantes autores da escolma. Das tres narracións do primeiro libro de Mourulló o autor di que "se mistura, dentro dunha maneira constante e obsesiva, realidade e ensoñó, creando un ambiente de pesadume, angustia e, por veces, absurdo", caracterización válida para os dous primeiros relatos mais de ningunha ma- neira aplicable a "Tres homes", o contó máis tradicional do libro: tres pri- sioneiros relatanse uns aos outros os motivos por que están na cadea. Tanto no caso de Mourulló, do que selecciona "O reloxio" de Nasce un árbore e "Carta a un irmán" de Memorias de Tains, como no de Neira Vilas, repre- sentado cun capítulo de Memorias dun neno lóbrego, dous contos breves de Xente no ridicio e un de A muller de ferro (un leve intento por superar o ruralismo tradicionalista das obras anteriores), a elección recaeu en textos moi representativos da súa produción narrativa. Con bo siso fai de Méndez Ferrín o autor con máis ampia representación nesta antoloxia pois del inclúe un relato de cada libro de contos amáis de "Elipsis" publicado na revista do Centro Galego de Baracaldo e non reco- pilado no volume homónimo, polo que deben ser eliminadas as referencias ao pé de páxina a ese libro de contos que figura ao cabo do relato. Inteli- xentemente o antologo deixa fóra do volume as tres novelas porque uns capítulos illados non se adecúan moi ben a unha obra destas características. Co que xa non concordamos tanto é coa división da obra narrativa de Ferría en dúas etapas sucesivas, a primeira das cales comprendería os tres libros iniciáis e estaría caracterizada pola renovación técnica. Dunha lectura detida de toda a obra narrativa de Ferrín se algo queda claro ao remate é preci- samente a unidade e a evolución constante tanto no aspecto temático como na técnica narrativa empregada, de xeito que só cumpriría poner nun lugar á parte Arrabaldo do norte, na que o autor segué bastante fielmente a esté- tica obxectalista de Robbe-Grillet. Por outra banda, a fin de manter a cohe- rencia co tratamento dado aos outros autores ¿por que non alude a que o relato "Sibila" de Crónica de nos conseguiu o segundo premio do 1.° Concur- so de narracións curtas Pedrón de Ouro 1976? Dous relatos de Vento ferido, un de Os escuros soños de Clío e mais un capítulo de Ilustrísima é a selección da obra de Carlos Casares, do que non estaría de máis que na breve semblanza biográfica se mencionase a súa es- tancia no seminario porque dése xeito poderían quedar explicados en parte moitos dos elementos novelescos de Xoguetes para un tempo prohibido e de Ilustrísima, xa que a relación exhaustiva de títulos e cargos do narrador de nada serven para o coñecemento da súa obra literaria, que é o que verda- deiramente interesa. Polo que se refire á contribución de Casares á renova- ción narrativa de posguerra persoalmente creo que hai que destacar a in- fluencia da obra dos neorrealistas italianos sobre todo en Vento ferido ao lado da dos autores que se mencionan (Kafka, Faulkner, Joyce), pero non esquezamos nunca que a obra de máis clara ruptura formal Cambio en tres resultou un ensaio novelístico frustrado, do que mesmo se desinteresou com- pletamente o propio autor.

248 No caso particular de Martínez Oca o lector desexaría máis datos bio- gráficos e unha maior extensión na caracterización da súa obra, sobre todo das súas tres novelas máis importantes (Un ano e un día, A fuxida, A cha- mada escura dos caborcos) que, ao meu ver, desenrolan tres variacións dun mesmo tema (a constatación da destrución de toda posibilidade de achar o paraíso perdido) que se realiza ñas antíteses seguintes: infancia-madurez, Europa democrática-Galicia franquista, cidade-aldea. Das novelas de Xavier Alcalá non se selecciona ningún capítulo e no seu lugar figura o relato "O larvisión", que é ben representativo tanto do estilo como dos temas tratados polo autor, moi próximos á realidade inmediata do mundo cidadán pero correndo sempre o grave risco de quedar na litera- turización un tanto superficial de problemas sociopolíticos do momento. Onde si que non estivo moi afortunado o autor desta antoloxía foi na elección do relato "O túnel" de Ignacio Taibo porque, amáis de ser proba- blemente o relato máis frouxo de todo o volume, revela con claridade un dos defectos da obra deste escritor: unha imaxinación moi desatada que perde tanto ao autor como ao lector pola falla de medida, control e equi- librio entre os distintos elementos que entran en xogo no contó. Despois de facermos esta revisión pormenorizada do tratamento dado a cada un dos autores escolmados, a pregunta que se impon como en toda antoloxía é se todos os autores incluidos deben estalo e se falta algún. Per- soalmente considero que antes de dar entrada á obra de I. Taibo nabería que antoloxizar a de Camilo Gonsar, Freixanes e mesmo a de Paco Martín, que como mínimo están á altura de Alcalá e Martínez Oca, pero este é en todo caso un xuicio de valor e como tal debe ser considerado. A pesar do grande progreso habido nos últimos anos na normativización do galego os escritores, salvo raras excepcións, continúan sen prestar unha excesiva atención á calidade lingüística dos textos, co que evidencian un certo desinterés polo seu propio código lingüístico, e todo esto sen entrar- mos xa nos estériles enfrentamentos entre tendencias normativizadoras. Para salvar estas deficiencias dos orixinais e tendo presente o público a que vai dirixido este volume, o antologo normativizou os textos escolmados confor- me ás normas oficiáis. Pero se a idea de seu é digna de louvanza, xa non o é tanto o resultado final que nos ofrece Luciano Rodríguez, como teremos ocasión de comprobar ñas calas que efectuaremos sobre a lingua empregada no texto, pois a relación sistemática dos problemas lingüísticos desbordaría con moito o espacio dunha simple reseña. En primeiro lugar hai que dicir que non é infrecuente observar ao longo do texto casos" de acentuación de pronomes e adverbios interrogativos e mesmo en ditongos decrecentes como en proseguíu (p. 33), seguíu (p. 221). Continúa escribindo determinadas palabras conforme á escrita do castelán sen ter en conta o consenso existente: valeiros (p. 77), inmóvil (p. 71), arre- venta (p. 65), armoniosos (p. 55), eivado (p. 117), inmovilidade (p. 55). Casos de erros ortográficos que deslocen un tanto o texto son espiadas (p. 72) por expiadas, aceso (p. 129) por acceso. Outra deficiencia é a formación do plural das palabras en -1, pois temos fieles (p. 141), noveles >(p. 18) e plurais do tipo inmoveis (p. 71), tunéis (p. 219), dificeis (p. 140), que conviven coa solución propiamente galega; nos nomes compostos tamén hai plurais mal formados: vacalouras (p. 71). En canto ao xénero, rexístranse igualmente varios erros: os aldraxes (p. 98), belísimos tatuaxes (p. 76), na mar (p; 205). Para uso exclusivo da terminación -edade: mocedade (p. 69), enfermedade (p. 47), soedxj.de (p. 86). É sistemático ao empregar o sustantivo mañán sen o -n oorrexindo mesmo os casos correctos do texto. Entre outras termina- cións de nomes desaxeitadas citaremos chapeu

249 (p. 139). Presencia de formas con disimilación de r para adecúalas as formas portuguesas correspondentes: rosto (p. 70), rosto (p. 85) cando no orixinal aparecía o correcto rastro. Polo que respecta ao verbo, mostra unha grande confusión nos verbos da terceira conxugación que teñen en galego alternancias vocálicas, cando ás veces no orixinal estaba escrita a forma normativa: se o compres (p. 77), sofrer >(p. 83), cobria (p. 93), engolfan (p. 197), descobrer (p. 173), descobriron (p. 231), sofreu (p. 219), compría (p. 147), rebútese (p. 128), sofridas (p. 196), refacían

250 tólogo empeora o texto orixinal sustituindo formas correctas, que nos- damos en segundo lugar, como poden ser os casos de dolor (p. 199) por dor, des- cobrer (p. 173) por descubrir, maná (sust.) (p. 94) por mañán, segredo (adx.) (p. 237) por secretos, berzos (p. 130) por labios, cortos (p. 119) por curtos, color (p. 146) por cor, escalenas (p. 82) por esqxieiras, ganaba (228) por ga- naba, polvo (p. 34) por po, etc. Para rematar mesmo nabería que deterse en problemas semánticos de formas como pobo, prelo, encetar, ceibes, testemuña, etc., tal como aparecen nalgun caso na antoloxla, ou á mala colocación do pronome átono: cada vez se acorda máis (p. 43) por cada vez acordase máis do texto orixinal. O que se deduce de todo o que antecede é que a normativización de tex- tos literarios como os da escolma que estamos a comentar requiren menos precipitación e unha maior formación lingüística. Polo que respecta á composición material da obra en si, dicir que se de- tectan algúns erros de impresión que deslocen de abondo o texto, por exem- plo Reimundo Patino (p. 18) por Beimundo Patino. Moita máis importancia teñen para a comprensión dos textos algüns defectos na espacialización dos distintos parágrafos como poden ser os das páxinas 32 e 99, que se diferen- cian dos orixinais. Tamén hai diferencias na composición da primeira páxina do capítulo adicado a Martínez Oca porque o nome do novelista non apa- rece como nos outros casos nunha páxina en branco, senón que figura onda a presentación bio-bibliográfica. O que si debe correxirse nunha segunda edición é o índice, no que só figuran os nomes dos narradores; persoal- mente eremos que a inclusión dos títulos dos relatos no índice sería de uti- lidade para o manexo deste volume. En fin, estamos en presencia dunha antolcoda que, por mor. dalgunhas ausencias non dá unha visión moi completa da narrativa galega actual, mais, de todos os modos, terminará sendo de grande utilidade para o enslno cando se normativicen de vez os textos escolmados nunha segunda edición, porque por desgracia nesta primeira hai máis erros dos que sería conveniente para calquera texto que se pretenda normativizado. ANTONIO CÁPELAN REY

«EDOI LELIA DOURA». ANTOLOGÍA DAS VOZES COMUNICANTES DA POESÍA MODERNA PORTUGUESA, organizada por Herberto Helder' Antoloxías dé poesía: eis un terreo esbaradizo. Eu coñezo tres clases de- las (de antoloxías): a) a histórica ou didáctica, é aquela na que alguén, maiormente un profesor de literatura ou alguén con sentido da historia, es- colle os poetas máis característicos dunha época determinada e os apresenta ao leitor cun algo de aparello crítico; son unha clase de escolmas qué o leitor apresurado —ou o estudante de literatura— sempre agradece, b) a burocrática: é dicer aquela que está feita sin xerarquía ningunha, aquela onde os poetas aparecen xuntos, revoltos e misturados sen que ninguén se aclaré: só serven para.crear caos. E c) a persoal: quer dicer, aquela na que o antologo só pon aos poetas que a el lie gostan, nesta clase de antoloxías os franceses son mestres: Gide, Eluard, Ponge, etc. Pois ben, no mes dé xaneiro de 1985 saíu en Portugal unha antoloxla destas últimas características que, como era de prever, está a levantar polémicas, xenreiras, e outras cou- sas. Mais que levante todo eso non é o principal, o máis importante é que a devandita escolma Edoi Lelia Doura, está feita por un dos grandes poetas portugueses actuáis: Herberto Helder. Deciamos que a presente escolma levanta xenreiras, polémicas e cousas varias, ¿por qué? polos poetas antologados, e pola pequeña cantidade. A antoloxia vai desde fináis do XIX até a actualidade: moitos son os poetas

1 Assirio e Alvitn.. Lisboa, 1985.

251 que éscreberon, poucos os elexidos por Helder: .18 (dezaoito). De Gomes Leal a un descoñecido que, segundo Helder, vai de siquiátricoen siquiátrico: Antonio Gancho. Mais vaiamos decindo, un por un, quen son os escollidos. Pola orde que dá Helder —que é a cronolóxica. Gomes Leal, poeta pouco coñecido fora de Portugal que morreu na indi- xencia, el marca o tránsito do XIX ao XX: Gomes Leal é o paradigma do poeta maldito que escrebía.e escrebía versos, segundo Helder. Vitorino Ne- mesio fixo unha magnifica escolma da obra de Gomes Leal2 e así aparece o poeta en toda a súa magnitude: "Bela como.un calado.e longo cemitério", versó pertecente ao.poema "Nevrose nocturna" que houbera íeito as ledicias de Bretón e que nos lembra (todo o poema) a Lautréaumont (que, por su- posto!, Gomes Leal non coñecía). Camilo Pessanha: o grande esquecido da poesía portuguesa. .. Se Gomes Leal sinala o paso do XIX ao XX (falamos de sáculos) Pessa- nha é xa o secuto XX. Poeta esquecido polos ahtólogos da moderna poesía portuguesa, poeta incomprendido pola crítica deste país, só agora comenza a valorarse como debe.. Non Üe debe nada a Verlaine como pensan: Pessa- nha, é moitq máis poeta con menos poemas: "Imagens que passais pela re- tina I dos meus olhos, porque niao vos fixais?". A musicalidade dé Pessanha s<5 ó comparable a un poema sinfónico. Angelo de Lima: descoñecido total- mente: unha alma xemea de Artaud: morto nun siquiátrioo, "eu non estou doudo" nos dicía, e era certo, A poesía de Angelo de Lima, só editada unha vez e esgotada só espera, como diría Bécquer, qué alguén lie diga, "Leván- tate y anda". Teixeira de Pascoaes: tantas veces despreciado pola crítica, un poeta que pode porse ao carón do mello r Pessoa; a crítica portuguesa dei- xpu de íalar. del até que os poetas o reivindicaron. Teixeira de Pascoaes é un poeta qae compre ler & luz dun misticismo laico, de. amor humano; dará .—•dáV- moito poeta, inda que compre (como avisa Helder) unha boa escolla xa-que hai moita borralla3. Fernando Pesspa, Helder non se rende diante este grande poeta, só lie gosta unha parte, de Pessoa, non toda; non comun- ga o antologo coa maior parte da crítica portuguesa que. se rende dlante del e cuxa voz non deixou moitas veces ver outros poetas (léase os que levamos reseñados), Con todo compre ler e reler a Pessoa, e tamén facer escolla da súa poesía, nono esquezamos. Mario de Sá-Carneiro: a voz compañeira de Pessoa: un poeta por valorar inda que se teña íalado moito del non foi inda lido coa atención que se merez. Almada Negreiros: a súa condición de ar- tista plástico ten apagado as súas outras facianas: poeta, novelista, crítico, etcétera. Como poeta está aquí antoloxlzado inda que —con moi bon crite- rio— Helder non escolma poemas de Almada senón textos seus sobre poesía: son a súa verdadeira poesía4. Edmundo de Bettencourt: a nos revélanos o antologo este poeta: nono coñecíamos e temos que saudar a súa calidade, semella unha ponte tendida entre "Presenca" e os nomes que van vir logo:, unha voz que agora, gracias a Helder, contará na poesía portuguesa de hoxe. Vitorino Nemesio: un dos grandes escritores deste século, para algúns superior a Pessoa, para outros na súa altura. Nemesio é un dos fenómenos máis singulares da literatura e da poesía portuguesa do século XX: reléase unha e mil veces o seu poema "Pedra de Canto" escolmado por Helder. Garlos de OÍiveira: disinto con Helder. Para min Oliveira só acada a suá f aciana de cpmunicante no seu libro Micropaisagem

2 Actualmente só se encentra, con sorte, no-mercado a feita por Alexandre O'Neü editada por Guimaries e «A fome de Camóes» editada por <& etc> cun beio limiar de Aníbal Fernandes. 3 Se non dembramos mal Cesariny fixo tal escolma .para a Ed. Estudios Cor e lie puxo un excelente limiar: «Pascóles, Bretón, LisboaJ. 4 As poesías completas de Almada Negreiros conforman o volume catro da súa obra completa editada por Estampa. Como poeta en verso. Almada non é ningunha maravilla.

252 atención, con gosto, mesmo con gozo, os. textos teóricos que nos propon Helder '(todos sobre o surrealismo): os seus poemas non. Correia ten de- masiado gosto polo ripio para ser unha voz comunicante: Natalia Correia é unha voz menor da poesía portuguesa e un teme que aquí contara máis a amistade que a calidade poética. Mais o sabor agre que tiñamos na boca esváisenos: aparece Cesariny, para nos o grande poeta portugués actual: revolta, poesía, libertade, amor, revolución, amor, xogo: eis os temas, eis a poesía de Cesariny o grande poeta surrealista. Cesariny, pouco coñecido tora do seu país, é o grande poeta portugués vivo: a súa poesía é a loita contra toda forma de opresión. E ven outro grande esquecido polos antólogos: Antonio Maria Lisboa, outro surrealista portugués cuxa voz é parangonable á de Rimbaud. Tanto na poesía como nos textos teóricos Antonio Maria Lisboa é unha grande voz que unha morte prematura tronzou para desgracia da poesía portuguesa en xeral e do surrealismo portugués en particular. E outro poeta que se recla- ma do surrealismo, chama ás nosas portas da man de Helder: Antonio José Forte. Unha voz que nos lembra ao mellor Bretón (vídeo o seu poema "Azu- liante") e que fora de pequeños circos surrealizantes é descoñecidó: unha explosión poética que inda non acadou o seu consolidamento. E ven agora un descoñecidó para nos: Manuel de Castro, que morreu en 1971 á edade de 37 anos mediante unha estudada auto-destrucción. Como poeta lémbranos, moitas veces, ao mellor Cesariny: "Poker", sobretodo. É Ernesto Sampaio: outro dos nomes surrealistas desconocidos e autor, como di Helder, dos textos máis coraxudos que en Portugal. sé levan escrito dentro da e sobre a "experiencia poética", son os textos que nos dá o antologo: "Luz central", "Para urna cultura fascinante", etc.: unha voz que debe ser ouyida e apreixa- da. Luiza Neto Jorge: tradutora de Bretón: os seus mellores poemas lémbran- nos os poemas dos surrealistas: a famosa enumeración surrealista. Neto Jorge é unha poeta coñecida mais infravalorada: ¿abrirá novas perspectivas á súa poesía o estar incluida nesta antoloxía? tentémosnos que a idiotez siga im- perando. E por fin o último: Antonio Gancho, un descoñecidó: segundo.aí- guén, o mesmo Helder; unha poesía arrítmica que chama a atención do leitor pola súa pureza idiomática e ideolóxica. Estes son os dezaoito poetas comunicantes: comunicantes entre eles. To- dos, case todos, son poetas da rúa, poetas que non fan a poesía na sombra dos despachos, poetas que peinan as rúas, os manicomios, o alcool, que to- man opio, que se auto-destrúen. Son poetas que reclaman a función do poeta como vidente, como disidente. Poetas que reclaman a libertade e da libertade se reclaman. Poetas que polo mero felto de ser poetas xa son re- volucionarios. Son aqueles que conceden todo valor á poesía: de rebelión, de coñecemento, de libertade, de revolución. Son dezaoito poetas que saben que un día a poesía será feita por todos e por eso mesmo son poetas co- municantes. Dezaoito poetas que honran toda unha poesía e que toda poesía debe sentirse honrada por eles. Poden os burócratas berrar que faltan no- mes, que é parcial, que non é obxectiva, non é certo: aquí a poesía é ama e señora: todo o demáis sobra. XESOS GONZÁLEZ GÓMEZ

DUN LIBRO APROXIMATIVAMENTE DIDÁCTICO Os profesores García Negro e Dobarro ao dar ao prelo estas "33 aproxi- macións á lingua e á literatura galegas"1 teñen un obxetivo nidio e así o sinalan no prólogo: "...a técnica, esto é, o coñecemento gramatical, a dife- renciación semántica, o dominio dunhas determinadas convencións ortográ- ficas..., só ten sentido en función se hai un uso real e efectivo do idioma, se este é instrumento de utilización colectiva e total. Do contrario, é enredo

A Coruña, 1984.

253 erudito ou ocioso (ou, aínda peor, manobra interesada de distracción da pro- blemática real do galego)". O punto de partida é, xa que logo, meridián e, no que eu entendo, óp- timo. O método empregado, cada aproximación ou lección conta cun soporte básico literario, non é, certamente, novidoso. Este sistema é utilizado por cáseque todos os manuais ou cursos de aprendizaxe do galego (se cadra a novidade consiste en cerrar o libro cunha cantiga de amigo, e outra de es- carnio). O que si é diferente, e aquí coincido de novo eos autores cando suliñan que o seu curso non é homologábel con outros, é o enfoque. 33 apro- xtmacións á lingua e á literatura galegas é un libro, para entendermos, com- prometido e parcial o que fai que as aproximacións á literatura non cheguen a acortar suficientemente a distancia. Certo que toda postura que se adopte en tema tan conflictivo como é a supervivencia da nosa lingua terá de ser, á forza, comprometida. Lembremos ao respecto o fermosísimo poema de Celso Emilio "Deitado frente ao mar", por certo non escollido polos autores deste libro en favor dun poema moi inferior do celanovós cal é "A poesía é verdade" e que ademáis non se axusta ao contido das "33 aproximacións á lingua e á literatura galegas", mentres que lingua proletaria do meu pobo / eu f áloa porque si, porque me gosta / porque me peta e quero e dame a gaña; / ...iría á perfección. Pero un dos riscos que leva aparellados ao com- promiso ou a militancia é o da arbitrariedade. E así na escolma de autores figuran ausencias rechamantes. Por exemplo e ñas aproximacións acucadas ao ensaio (hai dúas sobre o epígrafe de "6 ensaio moderno") bótanse en falta os chamados por Méndez Ferrín2 "en- saístas da xeración de 1936" bu seña: Ramón Piñeiro, García Sabell, Fernán- dez del Riego e Fernández de la Vega quen, de outra banda, son ignorados sistemáticamente polos autores do libro3. Sobrancea, tamén, o esquecimento de ilustres poetas da postguerra no interior. Así eses dous cumios da nosa lírica que son Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro. Pensó que, en bó criterio, o de Abadín e o de Gultiriz, grandísimos poetas reli- xiosos ambos, terían de ser o eixo dunha das aproximacións. Compre decir, non obstante, que agás estas ausencias, inxustas e arbitrarias, a escolma está feita co rigor técnico a que nos teñen acostumados os.seus autores e que -.no terreno lingüístico supera de abondo os obxetivos previstos conver- tíndose, ao tempo, nun magnífico manual de texto e divulgación. VICENTE ARAGUAS .

O REVERSO DO ESPELLO, por Xosé Ramón Pena * O pasado adoita servir de incentivo a algúns escritores galegos de ares- tora. Para a fantasía destes escritores hai un certo compracemento en re- crear vidas, episodios, edades que o misterio do irrecuperable fai máis pre- ciosos. Tal é o caso das recentes novelas de Freixanes, de María Xosé Quei- zán, e agora de Xosé Ramón Pena. Este novo narrador remata de tirar do prelo o volume cuio tiduo encabeza as presentes liñas. A narración, amosada orixinalmente en forma de relato memorialístico, manten un tono de novela de aventuras e un acento de aguzado humor. Pedro Lira, filio e neto de fidalgos pobres, está ao servicio do rei inglés. Os seus devanceiros saíran de Vigo para o exilio había douscentos anos. Agora Pedro Lira ven de chegar ao porto vigués, unha mañán de xaneiro do

2 No seu extraordinario libro «De Pondal a Novoneyra» onde o ourensán xulga con absoluto rigor e obxetividade a un mangado de autores, moitos deles ñas súas antípodas políticas, sen deixar que esto influía á hora do xuicio. 3 Certo que Carballo Calero, por máis dunha razón relacionado eos citados ensaístas, ocupa unha aproximación pero ese non é motivo que disculpe as xa lamentadas omisións. * Edicións Xerais de Galicia. Vigo, 1985.

254 1909, a bordo dun chaveco que partíu con murallada de Amsterdam. A his- toria autobiografiada que don Pedro conta no documento que o autor do libro transcribe, céntrase en sucedos da Guerra da Independencia en Galicia. Pero, en realidade, a novela apunta máis lonxe. Máis que o relato duns con- cretos acontecimentos, parécenos que Xosé Ramón Pena ofrece certas claves para ollar un reflexo do macrocosmos social no que os devanditos aconte- cimentos se producen. Hai, xa que logo, nidiez no andante narrativo, o cal non exclúe gratos replegues. A caracterización das súas criaturas está ben deseñada. Non só a do redactor do manuscrito en fala inglesa, encadernado en coiro, que pro- tagoniza o relato. Tamén a de don Alvaro, de Joao Ventura da Figueirá, de Jim Palance, de Amalia Marcó del Pom ou de Rodrigo de Tejada. As evolu- cións destes personaxes maniféstanse nunha coreografía axeitadamente con- cebida. O autor do libro furga neles con sagacidade, e a súa lente non deixa zonas de misterio. Cada paso na marcha da acción parece xurdido de momentánea espon- taneidade, e non obra de sotil artificio. Claro que ao termo "artificio" non He damos aquí o sentido peiorativo que se lie adxudicaba no romantismo, en tanto antónimo de naturalidade. Máis ben refírese á dignidade estética que cobrou a partir da crítica formalista. Val decir, á sagaz aplicación de normas con miras a acadar un efeito de arte; a expresar b esencial dun conflito humano desbrozándoo de superficialidades accesorias. Xosé Ramón Pena encadrou a súa narración nun marco cinguido. Pero poderíase sinalar que son varios os fíos narrativos urdidos no cañamazo argumenta!. Xogando co ritmo da. aventura, e mesmo co da creación fan- tástica, o autor do relato tencionou ofrecer, dalgún xeitó, un reverso humo- rístico da ritualizada novela histórica. Deixándo de lado o realismo cruento da historia, a emoción evocadora directa e o dato preciso ofrecido polos cronistas, o narrador transmútao todo nunha escena chea de suxestións e sempre marcada polo humor. . Ó reverso do espello é, sin dúbida, un libro escrito para divertir ao leitor; un libro que responde, tal'como indicou ítalo Calvinó, "á necesidade de mi- rar ao pasado con olios novos". Esa ollada irónica á historia que os tempos chegan a convertir en sagra, é unha das coálidades máis sobranceiras da novela. Xosé Ramón Pena andivo a rizar ó rizo da narración histórica inter- pretada con singularidade. Rebuscou nos episodios dúnha época bélica ño seu país, con gracia humorística. O resultado foi esta obra na que se entre- cruzan e se mesturan aventura e fantasía, cunha visión actual da realidade pasada. Desde o punto de vista formal, o máis interesante, ao noso ver, é, que- zais, a dinámica climática-anticlimática, irónica, distanciadora; esa dinámica que monta unha historia con intriga, e logo desfaina, desfrécaa, dalgunha maneira. O asunto decorre sin reiteración nin solemnidade, e en certos mo- mentos acentúa o seu desenvolvemento con discretas ambigüedades e pe- numbras. En calquera caso, cabe sinalar que a novela está ben artellada, e distribuida en breves capítulos, a xeito de interrupcións do texto, que resul- tan de doada lectura. O interés da anécdota, a estrutura e contido narrativo, traslocen a presencia prométedora dun novelista que sabe contar. "• . S. LORENZANA

255 O REGÓ DA CULTURA

NO PASAMENTO DE XOSÉ MARÍA ALVAREZ BLÁZQUEZ O día 2 de marzo do 1985 finou en cidade onde finou. Co mesmo entu- Vigo o investigador e poeta Xosé Ma- siasmo adicado a cachear documentos ría Alvarez Blázquez, vello colabora- e resucitar feitos esquecidos, evocou dor destas páxinas. Unha vida fecun- a Mendiño ou a Martín Codax en pro- da e unha obra copiosa consagrada ao sa rememorativa. Din que ese día nin- seu país, constitúen o legado valioso gunha banda municipal conseguíu ani- que nos deixou. Din que o día do pa- mar o concertó nos palcos de música samento cantigaron lembranzas os troT do país.. veiros. do mar vigués. ' Fixo obra de creación, presentán- O escritor-nacerá había case seten- dose co libro "Roseira do teu mencér" ta anos na cidade tudense, de antiga •no mundo poético galego do noso raizame histórica e selo episcopal. tempo. Sin contar o que, co seu irmáh Desde moi novo sentíu ali, na beira do Emilio, escribiu anteriormente babeo ó Miñó, a vocación polas letras que, con rubro de "Poemas de tí e de min"; e tanta asiduidade, cultivaría despois. o que, con posterióridadé, públicou- co Chegou a ser así un. bó poeta, un sin- tiduo de "Canle segredo". Din que ese gular humorista e un investigador in- día os reiseñores non poideron cantar. cansable das tradicións culturáis de Entusiasta animador cultural, pro- Galicia. Din que ese día os mestres da moveu actividades edltoriais, raras nosa arqueoloxía e do noso folklore mostras bibliográficas, volumes de di- afirmaron o calco diurna presencia a vulgación, e dirixlu con solvencia e ti- carón seu. . no excavacións arqueológicas. Sempre Xosé María Álvarez Blázquez foi un a profesión intelectual foi inafastable devoto esculcador do pasado anterior nel, da loita galeguizadora. á historia, amante dos poetas medie- vais, gostoso de erudicións e acariña- . Xosé María Álvarez Blázquez foi dor de soños sobre o futuro da térra tamén amador do mundo infantil, con propia. Din que ese día os redactores delicada ternura. Ahí está, entre ou- das revistas decimonónicas e os pro- troS, ese poema "O neno", cheo de tagonistas de antigos fastos, sentíron- sentimento e emoción. Din que ese día se máis sos. un boneco de trapo estaba a chorar; pero que, de súpeto, alguén He fixo Para comprobar a gracia expresiva un chiste ao ouvido e achináronselle do seu mensaxe lírico, abonda con lér os olios; que o boneco de trapo er- ese "Cancioneiro de Monfero", de apó- gueu a vista e mirou unhas flores; que crifos versos e decires, co que ameceu detrás, sobre o seu cabalo que só co- unha nota mentireira ao texto dos có- mía xardíns, alonxábase o poeta... dices consagrados. Din que ese día os Finou Xosé María Álvarez Blázquez afinados humoristas non poideron fa- en Vigo, pouco antes de nacer unha cer sorrir a ninguén. nova primavera. Os seus amigos, des- Despois de horas arreo de teimosa pois da súa morte, quedamos mergu- laboría, rexistrou en ampio volume, llados nunha onda de orfandade. as efemérides, pequeñas e grandes, da S. L.

2S6 DE VIDAL DE ELVAS AO FRANCÉS HAIM VIDAL SEPHIHA Romántico e raposeiro, só pola do Descobrimento, de engadido "les cantiga que este segrel xudeu da raia nations se disputeront Torganisatibn de Portugal deixou nos Cancioneiros, des manifestátions conmémoratives et ben merece a cita. Rondaba o tal Vi- culturelles á l'occasion du cinquiémó dal a unha dona de Elvas, e, "desque centenaire de l'expulsion des Juifs lie eu vi o peito / branco", o amor d'Espagne". entrou polas abeledas dos amores de Nonas fagas e nonas temas, pois o perdición. Era o maio das belidas xu- que se ventila aquí é o rehabilita- deas galegoportuguesas, ou viceversa, mento dunha sociedade e dunha ideo- nomeadas con silabas de maríin en loxía frente ao abuso condenable do vellos papéis ourensáns aireados por poder. Haberá polémica. Haberá xea- Ferro Couselo. das sorrisas e patrióticas rechineiras. Todo esto . yeuse embaixo —letra, Haberá, ao cabo, que velo, si ala che- música, convivio e memoria— coas gamos. Para nos, en Galicia —non su- arroutadas do poder. Si en Galicia re- cedeu o mesmo noutros reinos—, ex- mitíu o furor porque á psicoloxía do pulsión de xudeus, mortandade de he- país non lie vai o andar a tizoadas rexes e tropa de inquisidores cantan- coa alma en pena do próximo, óutros do o gorigori, forón adversidades abor reinos da espaciosa e triste España rrecentes. apricáronse ao trato macabro. Por eso, Xa no século XVI o inquisidor de ao se ocupar da historia das grandes Santiago polemizaba co arcebispo por- aljamas castelás, entre elas da xudería que este consideraba que era abusa- de Ciudad Real, principal da Mancha, dor o. número de comisarios do Santo o profesor da Univérsidade dé Xeru- Oficio na. súa xurisdicción. Entre os. saléñ, Haim Beinart —autor de Os legaxos do arquivo da Suprema de conversos perdrite o tribunal da In- Galicia hai un informe arrepiante dos quisición— repinta b enorme friso dé inquisidores, referíndolles aos seus saña e conflitos que esganou a con- poncios casteláns como non ven xeito cordia peninsular. de hornear ministro "que dé los tor- .A. derradeirá volta de rosca' é o mentos que tenemos votados". O ma- edicto . de expulsión de 1492, ano da cabro plumear colle folgos despois do Descoberta de América. Historiadores, punto, e asenta: "En este Reino no le sociólogos, eruditos amenos e infadi- hay... No hay gallego que quiera ha- gables rabechudps van entrar en. lide, cer esto, aunque sea de poca calidad, porque a efemende é de coidado. Un por ninguna cosa que se le dé". Así Vidal francés, Haim Vidal Sephiha, era- daquela, • polos anos, mes enriba, avisa que no vindeiro 1992, aos fastos' mes embaixo, no que saía á rúa a pri- conmemorativos do' quinto centenario meira edición do Quijote.

RETRATO «AO MINUTO»: AS CONVERSAS CON ANXEL FOLE Os comunicólogos, expertos na pe- mo o dato está pillado dun historiador rigosa fornada que axexa aos perio- Victoriano, irnos acéptalo. distas tentándoos a deixar a pluma e O caso é que o xénero subsiste, li- a traballar na Redacción con apare- terariamente privilexiado polo entre- Uos electrodomésticos, non conseguiu, vistador e animado polo conversador. noustante, tirar das súas cáselas á en- Alberto Moravia, máis dunha vez traí- trevista. "Para . dialogar, / preguntad do a inquérito amistoso por xomalis- primero; /después..; escuchad", acori- tas e escritores, tira a conclusión de sella o irtestre 'Antonio Machado. que a entrevista-conversa, a conversa Como da entrevista-conversa tras- ó discurso fortuito e desequilibrado,- cende o retrato do entrevistado, é de- trufado de mitos, tabús, aficións, que- cir, algo que non foi. sometido a cos- rencias e intereses. mética, este hachado inmediato e es- Retrato "ao minuto" pode consumir pontáneo arrequece a novedade, po- sete horas de luz, de agardas, de si- tencia a noticia. Os ingleses din que o lencio, como é o caso das Conversas inventor da "interview" foi Mr. Stead, con Ánxel Fole, de Carlos Casares. director da "Pall Malí Gazette", e co- Exercicio modélico de periodismo li-

257 terario, para susto de comunicólogos As Conversas inauguran un proxec-- e fuguiñas, o pretexto de íalar por ía- to editorial encomendado a diversos lar ergue, páxina a páxina —de corpo colaboradores. Desgraciadamente, sig- enteiro— o tamaño de un dos nosos nificativos galegos desaparecidos dó primeiros narradores. Entre pregun- censo literario dos vivos duns anos a tas e precisións, ou acotacións, de esta parte —Cunqueiro, Blanco Amor, unha ou dúas liñas, Casares pon en Dieste, Seoane.Ferreiro, Alvarez Bláz- movimento a facundia do personaxe quez...— quedan a contramán da se- lugués, "auténticamente roubado ó re- rie. Pero disfruten longos anos os qué ducido grupo de amigos que durante aínda nos arrodean, para que libros anos gozaron en privilexiada exclusiva como este pinten as bóvedas do tempo do pracer da súa fermosa parola in- a fin de que non perdamos nin as vo- trascendente". ces nin os ecos.

O INESGOTABLE FERNANDO PESSOA, NO SEU CINCUENTENARIO O seu pasamento,' o 30 de novem- ción, nun só volume, da súa Obra poé- bro do 1935, despois de ser internado tica; no catálogo preparador por Te- cun cólico de fígado no Hospital de resa Lopes « María de Abreu para a San Luis, de Lisboa, é o punto de Fundación March, e, agora,- na Foto- arrinque para a fuxida és constela- biografía lisboeta de Maria José de cións. Ahí está, entré os grandes bul- Lancastre—, enxamais esquecerán o tos mundiais nados durante a penúl- desamparo do seu entorno: "...a vi- tima década do pasado século. Ahí o da / passa e nao fica, nada deixa e instalan Román Jakobson e Luciana nunca regressa". Stegagno-Picchio —Les oximores dia- A gloria literaria acodíu abondosa lectiques de Fernando Pessoa—: xun- e inmediata tras a morte de Pessoa, to a Strawinsky, Picasso, Joyce, Bra- e extendeu o verdor dos loureiros alón que, Le Corbussier. das fronteiras dos países de fala por- Moita tinta vai correr este ano có tuguesa. Entre os escasos libros da gallo do centenario da súa morte, que biblioteca do poeta, algúns con notas o sórprendeu cün único libro publica- de lectura da súa propia man, están: do, Mensagem, e con ese enigmático Follas novas, de Rosalía. (ed. Hernán-, baúl rebordante de papéis do que vai do,. Madrid, 1909). Influencias de la li- saíndo "opera omnia" do poeta. Ase- teratura gallega en la castellana, ;de gúrase que Péssoa deixou ao finar E. Carré Aldao

UNHA DAS BRETAÑAS DAS QUE GOSTABA ALVARO CUNQUEIRO Unha das meirandes ledicias lite- nicas do Sochantre— nunca estivera rarias de Alvaro Cunqueiro foi o en- alí; nunca ouvira falar bretón breto- cargo que recibíu en Vigo, na década nante tendo como fondo o paño da dos sesenta, para viaxar a Bretaña e mar armoricana. E, noustante, a súa contratar gaiteiros bretóns a fin de erudición verbo do Fisterra francés que acodisen á cidade viguesa a tocar era aglaiante, estesa e pontual. Das ñas festas de agosto: é —dixo— como sete nacións célticas que. ergueron a si fose precurar aves cantoras ao máis Vicente Risco a cumes tresleantes remoto dos países. Poucas veces se He —"En Oriente os eslavos,' en Ouciden- dera a un poeta un encargo máis de te os celtas: eis a futura Europa"— seu. coñecía Cunqueiro ao dediño o entre- Cunqueiro, como explicou en máis meado histórico e o seu tecido fan- dunha ocasión —xa publicadas as Cró- tástico. Highlands, Illa de Man, Irían- •

258 da, Gales, Cornwall e, por suposto, breza, visión ás veces asumida polos Bretaña e Galicia, resuitábanlle fami- propios bretóns. Markale, para defi- liares e a man. nir o que pode ser a identidade bre- De sabencias célticas e bretonas tona, examina as singularidades lin- confesaba dúas fontes: unha, Ernesto güísticas, históricas e económicas das Renán. Outra, Jean Markale, escritor "diversas Bretañas". contemporáneo, colaborador 'e revis- A Alvaro Cunqueiro —escoitámosllo tas especializadas, historiador, antolo- de viva voz varias veces— unha das go e ensaísta. Markale remata de tirar Bretañas dos seus encantamentos era do prelo un novo libro, Identité de a victorhuguesca de O noventa e tres, Brétagne que arruina a visión tópica que se abre coa descrición da mar ar- dun país minoritario, privado da súa moricana e do bosque da Sandraie. alma, da súa lingua, condenado á po-

ALFREDO BRARAS E OUTROS PERSONAXES ÑAS MEMORIAS DE CAMBÓ O recentemente conmemorado oi- Arrestado por este entusiasmo, días tenta e cinco aniversario da morte de despois o mozo Cambó fíxose socio do Alfredo Brañas —flores en Santo Do- Centro Escolar Catalanista e comezou mingo de Bonaval e unha charla na a frecuentar a biblioteca: "Hi anava vila de Carballo— veu coincidir no cada dia a la biblioteca a llegir La tempo co gran decenio do catalanis- Renaixenga i les diferents publicacions mo: 1896-1906; época na que, segundo setmanals catalanistes de Uavers". Cambó ñas súas Memdries, aquel "mo- Entre as sorprendentes revelacións viment sentimental" transfórmase en de Cambó —xa noutro orde de cou- conciencia colectiva vontariosa "que sas— está a dos seus contactos con passa del cenacle a la multitud". precursores do fascismo español, en- Pero uns anos antes, e paga a pe- tre eles Ramiro Ledesma Ramos e na lembralo aquí e agora, Alfredo Ernesto Giménez Caballero. O político Brañas foi o lostregueante mentor de e financieiro catalán conseguíu que en Prancesc Cambó. Durante o curso de "La Gaceta Literaria" aparecese unha 1893-1894 —lembra este— os universi- páxina redactada en lingua catalana. tarios barceloneses asistiron a unha Claro que mediante estipendio, como conferencia do catedrático da Univer- diría Eugenio D'Ors. sidade de Santiago nun local público O groso das Memdries de Cambó alugado polo Centro Escolar Catala- abrangue desde 1876 ao 1936. Postrime- nista: "Non sei o que daquela dlxo rías merguradamente comentadas nun Brañas, pero díxoo con tan extraordi- artigo de "El Sol", de Madrid, onde naria elocuencia que arruzou ao au- se lé que Cambó, "que ha dejado de ditorio. Poi a primeira vez que ouvín creer en Cataluña, no logra tampoco un discurso elocuente e tiven a sen- creer en España, y con personajes sación de que ser un grande orador subalternos de Madrid inicia un nue- era tanto ou máis importante que ser vo canovismo". ¿Que quen firma o ar- xeneral ou bispo". tigo?... Pois, José Ortega y Gasset.

O CULTO DA VACA ASTRAL EN GALICIA E A VACAMÓVIL Sin saír das régoas da "réplica e. pantasía, pois non hai indicios histó- contrarréplica, e así rematou a cousa, ricos, nin arqueolóxicos, nin folklóri- Lois Amado Carballo e Vicente Risco cos". O argumento atura, porque, si disputaron no 1921, en "A Nosá Te- ben a nai vaca, como lie chama o an- rra", polo culto da vaca astral en Ga- tropólogo Marvin Harris, é na India licia. A teima de Amado Carballo, que un dos enigmas da cultura, o seu cul- aportou a autoridade de "o meu pá- to trasparenta a adoración do símbo- rente don Celso García de la Riega", lo de todo o que está vivo. A vaca bate coa categórica negativa do Risco: sagra é para os hindús a nai da vida: "...todo o que se diga sobor do culto "Nin siquera o homicidio —advirte da Vaca Astral —de catro ou cinco Marvin Harris en Cows, Pigs, Wars patas— en Galicia, ten que ser pura and Witches, libro que entre nos atin-

259 xfu cinco edicións en catro anos, do rable entre necesidades inmediatas e 1980 ao 1984— ten ese significado sim- condicións de supervivencia a longo bólico de profanación indecible que plazo". evoca o sacrificio das vacas". A hipótese do antropólogo conxela O misterio, pois, da sacralidade, o ánimo do mitificador máis audaz, ao nono é tanto. O gando vacuno desem- que indirectamente se dirixe o noso peña no ecosistema indio certos co- autor. "Si desexan ollar unha verda- metidos que pasan por alto ou mini- deira vaca sagra, sallan á rúa e ob- mizan os observadores de sociedades serven o automóvil da familia". industrializadas con alto consumo de A polémica Lois Amado Carballo - enerxía. Desenlace prosaico, si se quer, Vicente Risco resólvese hoxe en anéc- pero a claridade do noso antropólogo dota; pero entre os achados que apor- desahucia os enigmas, cando afirma ta Cotos, Pigs, Wars and Witches, sae que o tabú que proíbe sacrificar e co- á tona o máxico engado dos cultos mer carne de vaca pode ser conse- - cargo ñas Novas Hébridas, tema pre- cuencia da selección natural. sente en escritos de Alvaro Cunqueiro. En épocas de seca ou fame, ao la- Ao mindoniense abraiábao e diver- brego róndalle a idea de sacrificar ou tíao —ouvimosllo contar de viva voz-^- vender o seu gando, e os que sucum- a fábula do cargo fantasma, armatoste ben a esta tentación, firman a súa penando sobre as montañas de Nova propia sentencia de morte. Si sobrevi- Guinea ata que localizaba unha pista ven á seca, chegadas as chuvias non de aterrizaxe na xungla. Probablemen- poderán arar os seus campos. "Parece te foi Cunqueiro o primeiro escritor probable —resume Marvin Harris— español que falou do asunto. Vacas, que o sentido de sacrilexio indecible porcos, guerras e bruxas son aceitados que comporta o sacrificio de vacas, seriamente polos antropólogos como está arraizado na contradición inatu- enigmas da cultura.

NOTAS

1 NÉDITO ATA 1982, e moi agar- za crarexa aspectos importantes rela- dado desde había cuarenta anos, o tivos á personalidade e á obra de Al- Livro do desassossego é probablemen- varez Giménez. te a principal obra en prosa de Fer- nando Pessoa. Ocupouno durante a MARGUERITE DURAS recibíu o maior parte da súa vida de escritor: Premio Goncourt-84 pola súa novela desde o 1912, máis ou menos, ata o L'Amant, publicada polas Editions de mesmo ano do seu pasamento ou o Minuit. A escritora, de setenta anos, anterior. Deste libro acaba de apare- autora de Hiroxima Mon Amour, fil- cer unha nova e moi coidada edición. mado por Alain Resnais, víñase con- Participa do diario íntimo, do ensaio, siderando como favorita entre os once do poema en prosa, e mesmo do na- novelistas escolmados para o Gon- rrativo e descritivo. Trátase, pois, court. E eso, pesie a que ela estimaba dunha obra maior dunha figura capi- "case imposible" a elección, dada a tal da cultura do noso tempo. sona de alcoólica que tivera no pa- sado. Outra muller, Annie Ernaux, foi N O NÚMERO de decembro pasa- distinguida co segundo gran premio do, os "Cuadernos da Escola Dramá- literario de Francia, o Renaudot, pola tica Galega" publican por vez primeira súa novela La Place. o drama histórico en verso que, co ti- duo de Mari-Castaña. Unha recolta A FUNDACIÓN Otero Pedrayo popular, deixara en manuscrito o es- acordou otorgarlle o Premio "Trasal- critor Emilio Alvarez Giménez. O ne- ba-85", a Antonio Fraguas Fraguas, ao to do autor, Xosé María Alvarez Bláz- que realza como "destacado. traballa- quez, foi qúen deu a coñecer o texto dor no eido do ensino, da etnografía inédito, respeitándoo na. súa totalida- e da bibliografía". O dito premio, de. Na Introducción que lie pon á pe- creado pola Fundación hai. tres anos,

260 concedéuselle en edicións anteriores a grafismo. Axina se cumprirá o tricen- Xoaquín Lorenzo e a Isidro Parga tenario do "Times" londinense; pero Pondal. Con motivo da entrega deste ¿qué industria gráfica se atrevería ho- terceiro galardón, presentarase unha xe a encarregar a un Stanley Morrison obra do seu beneficiario. Tamén no un tipo de letra exclusivo para as súas programa de actos a celebrar con tal edicións? No seu día, o "Times" fí- motivo, figura a presentación dun li- xoo, e do tipo "new román times" vi- bro inédito de Otero Pedrayo sobre ven, tipográficamente, os mellores xor- Rosalía. nais de hoxe. FINOU EN Barcelona o poeta O FONDO documental que se ato- Salvador Espríu. Foi o poeta catalán paba depositado na casa de Risco en contemporáneo que máis trascendeu Castro Caldelas, trasladouse ao arqui- fóra de Cataluña. Bepresentou un ex- presivo exemplo do esforzó por abran- vo do Museo Arqueolóxico Provincial guer as diferentes culturas peninsula- de Ourense, para ser clasificado é es- res desde a súa propia lingua. Despois tudiado por un equipo dirixido por dé publicar varios libros, considerados Xoaquín Lorenzo, coa colaboración de como anovadores da prosa catalana, Olga Gallego. Unha vez que este labor escribíu a obra de teatro Antígona. de clasificación e estudio se remate, a Editou máis tarde a elexía Cementiri familia de Vicente Risco decidirá o lu- de Sinera, o seu primeiro volunie de gar definitivo onde instalar a impor- poesía, ao que lie seguiron outros tante fonte documental. despois. Tirou do prelo tamén novas pezas dramáticas. No 1960 deu a co- O MINISTRO francés de Cultura, ñecer La pell de brau, unha das süas Jack Lang, fixo un chamamento para obras máis coñecidas, na que ofrece a criación dunha biblioteca do patri- os seus puntos de vista sobre cues- monio europeo do libro. Con ela divul- tións moráis, políticas e estéticas. garíanse en tódalas linguas da Comu- nidade, as obras notables producidas N UN SOLEMNE acto celebrado por cada un dos Estados membros. na cápela do Hostal dos Reís Católi- Suxeríu a este respecto, a formación cos de Santiago, foron entregadas po- dunha especie de "pool" europeo de lo Presidente da Xunta de Galicia as tradutores,- encarregados de traduci- primeiras medallas "Castelao". Concé- ren os libros seleccionados para a de- deselles a aquelas persoas que "den- vandita "Biblioteca Europea". Jack tro ou fóra de Galicia desenvolven Lang lembTOU que no conxunto da unha obra merecente de recoñece- Comunidade edítanse todo los anos mento do seu pobo, no eido artístico, douscentos vinte mil tiduos, pero só literario, doutrinal, ou de calquera ou- uns doce mil se traducen. tra faceta da actividade humana". As personalidades que as recibirán forpn: N O NOME dos galegos afincados Ricardo Carballo Calero, Xosé Filguei- en Euskadi, o prof. Xosé Estévez adi- ra Valverde, Anxel Fole Sánchez, An- coulle a Rosalía un homenaxe litera- tonio Fraguas Fraguas, Emilio Gonzá- rio. Lembrou e resumíu as relacións lez López, Xoaquín Lorenzo Fernández, da poeta con Euskalerria. O seu ma- Ramón Martínez López, Isidro Parga rido, Manuel Murgufa, procedía de fa- Pondal e Valentín Paz Andrade. milia tolosarra. "Era filio de Concep- ción Murguía Egaña, nada en Tolosa a E STÁ A se reimprimir en Madrid comezos do século XIX, culo pai exer- o libro de Juan José Morato La cuna cía a tarea de organista na igrexa de de un gigante. Historia de la Asocia- Santa María". No artigo dise que os ción General del Arte de Imprimir, da galeuskaldunes, e especialmente a que foi principal protagonista o fe- ."Asociación Rosalía de Castro", radi- rrolán Pablo Iglesias. Ao tempo que a cada en Barakaldo, rebordarían' a co- reimpresión se produce, asístese, por pa de sincera ledicia, si neste ano outra banda, á elexiaca desbandada dos 1985, Tolosa lie adicase unha. rúa ao seguidores de Gutenberg. O tradicio- matrimonio Murguía-Castro. nal oficio degrúnase, porque o rápido desenvolvlmento de novísimas técnicas D EFINlASE A si . mesmo como de composición, o abandono do chum- "un radical cun toque de anarquista". bo pola "imaxe" catódica, descoidou o Era inglés, novelista, ensaísta e dra-

261 maturgo. Pinou hai pouco, con 89 anos A LITERATURA Galega pasa a de edade. Chamábase John Boynton ser asignatura obrigatoria nos estu- Priestley. Escribíu máis de cen ensaios, dios portugueses de Linguas e Li- novelas, libros de viaxes e biografías, teraturas Modernas. Será opción al- perto de cuarenta pezas de teatro. The ternativa da de Literatura Española no good companions foi o seu primeiro terceiro ano da licenciatura respectiva. grande éxito internacional: as vendas O Decreto-Lei polo que se aproba es- sobrepasaron o millón de exemplares, ta medida, introduce tamén —na va- fixéronse sobre ela dous filmes e unha riante de estudios portugueses da li- peza teatral. Coa morte de Priestley cenciatura de Linguas e Literaturas desapareceu un crítico mordaz, un po- Modernas— as asignaturas obrigato- lítico polémico que soupo de coroas rias de Literatura Brasileira, e litera- de loureiros e de espinos, alternada- turas africanas de expresión portu- mente. guesa.

PUBMOACIÓNS RECIBIDAS CONVIVIUM. Revista de Investigagao Robert Plótz; "La arquitectura del Ca- e Cultura. Sao Paulo, set.-oct. 1984. mino de Santiago", por John Williams; "Las cornisas sobre arquitos en la ar- Encétase o número cun traballo de quitectura románica del noroeste de la Ubiratan de Macedo sobre "Formagao Península Ibérica", por J. Carlos Valle intelectual de Alexandre Correia". Nou- Pérez; e "Hacia una caracterización de tro estudio, Donna C. Rudolph ocúpase la iconografía jacobea en la Galicia del dos "Modos de entender o paraíso: siglo XVI", por José Manuel García em torno de seis cantos de Ezra Iglesias. Publica tamén unha Nota so- Pound". Con temas diversos, colabo- bre "Encuentro jacobeo en Pistoia", de ran tamén Augusto Mojóla, Katia Fernando López Alsina. Brandao Cavalcanti e Nelly Novaes Coelho. Complétase a edición con di- ferentes Comentarios relativos a cues- MANUSCRITA. Saint Louis, Missouri. tións de actualidade, e Resenhas de July 1984. libros recentes. Harriet Hudson escribe sobre "Middle English Popular Romances: The Manuscript Evidence". Eugene J. LETRAS DE HOJE. Porto Alegre. Se- Leahy trata do "Archivio di San Pie- tembro de 1984. tro, Cod. B. 79, and Amalarais: Notes Esta revista, acucada a estudos e on the Development oí the Medieval debates de asuntos de lingüística, lite- Office". E Stephan K. Wright adica o ratura e lingua portuguesa, publica seu estudio a "The Provenance and interesantes textos presentados no II Manuscript Tradition of the Marty- Seminario Brasileiro de Crítica Lite- rium Ricardi Archiepiscopi". O núme- raria, e no I Seminario de Crítica Li- ro complétase cunha ampia reseña de teraria do Rio Grande do Sul. O pro- libros. grama de ambos Seminarios concen- trouse na análise da obra de Alceu Amoroso Lima. A revista inclúe os ANNALI. Sesione Romanza. Istituto traballos consagrados á produción crí- Universitario Oriéntale. Napoli, 1984. tica deste escritor. E, a seguido, re- O volume está adicado a Erilde Me- produce o grupo de ensaios relativos lillo Reali. Conten dous traballos de á análise da crítica literaria do Rio interés: o que firma María Picchio Si- Grande do. Sul, acompañando o seu monelli, co tiduo "A proposito delT percurso histórico e deténdose nos Alba bilingüe". E o que escribe Vin- nomes dos intelectuais que a repre- cenzo Placella baixo o epígrafe de sentaran. "Presenze eraclitee nel De Antiquissi- ma Italorum Sapientia vichiano". Co- laboran con outros temas varios, Cla- COMPOSTELLANUM. Sección de Es- ra Borrelli, Gheorghe Carageani, María tudios Jacobeos. Santiago, jul.-dic. Teresa Favero, Arma Cerbo, María 1984. Lourdes Móller, Mario Pinna e Marino Na serie de Estudios, figuran: "La Zito. Figuran, ademáis, ñas páxinas peregrinatio como fenómeno Alto-Me- seguintes, Recensións e Crónicas bi- dieval. Definición y componentes", por bliográficas.

262 ARTES E TRADICÓES DE . VILA meira parte ofrece "Alguns clássicos REAL. Lisboa, 1984. da literatura, para jovens"; A seguido, Nun traballo inicial falase da com- í'Dois aspectos da literatura tradicio- patibilidade entre tradición cultural e nal portuguesa". Despois, "Urna janela inovación curricular; da escola como chamada poesia", con ilustracións de promotora da cultura e do desenvol- Julio Gil. Noutro apartado publícanse vimento das Comunidades; e das artes "Dois dos melhores contos de ficcao e tradicións de Vila Real, da autoría científica". Finalmente, notas sucintas de Helder Pacheco. Figuran, despois de divulgación, relativas á música, ao textos sobre actividades artesas, reco- mundo do audio, así como un resume llidas por un equipo de profesores. En de libros recentes de autores portu- todos eles precúrase. preservar a es- gueses para nenos e adolescentes. ' pontaneidade e a riqueza de expresión criadora, quer na obra, quer ná lin- DORNA. Expresión poética galega. San- guaxe do pobo portugués. . tiago, marzo-maio .1985.. Ven de saír do prelo unha nova ESTUDIOS. Revista trimestral. Madrid, edición, desta importante revista, que enero-marzo 1985. . figura co número 8, e que está adica- Entre as estimables colaboración^ da ás Letras Galegas-85. De feitío moi que figuran no Sumario, cabe desta- coidado, preséntase cunha portada ori- car: "Finalidad del arte literario en xinal de Mantecón, quen ílxo tamén, Tirso", de Francisco Florit Duran; con Janeiro, o deseño e maquetado. "Mercedarios médicos en el siglo Salvador García-Bodaño abre as súas XVIII", de José Brunet; "Recordando páxinas cunha visión rosaliana que o a Joyce", de Ana Galimbeti; e "Enfer- poeta tivo no Pazo da Matanza. Cola- medad de Clarín y refranes módicos", boran con composicións propias, os de Carlos Boüzo. Outros estudios que poetas Tovar, Díaz Castro, López Ca- aparecen nesta publicación, editada sanova, Aviles de Taramancos, Franco polos frades mercedarios, están firma- Grande, Ramón Lorenzo, Xosé Conde, dos por María Santomauro, Sol Boni- González Garcés, Campio Pereira, To- faci, Eliseo Tourón del Pie, Elias Gó- sar, Monteagudo, López Dobarro, Xe- mez, Secundino. Hernández, Gabriel la Arias, Rodríguez Barrio, Vergara Ferrer, Vicente González, Juan A. Mar- Vilariño,- Valcárcel, Ana Romaní, Bu- ti: e Luis Vázquez. . . gállo, Marra, Pilar Cibreiro, Eusebio Lorenzo, Paulino Vázquez, Xián Gai- TRANSLATORISCHES HANDELN. VÓnfar, Bouzó, Pilar Campo, Neira, Tei- ;'..' Justa Hote-Manttari. Helsinski, 1984. xeiro, Barba e Ramón Alonso. Os traT Despois dunha breve introdución da ballos en prosa están firmados por autora, a obra,-que se réfiré a Teoría Ánxel Folé, Ürsula Heinze, Ramiro e'Método, desényólvese en cinco capí- -Fonte, Camilo Gorisar, Miguel Anxo tulos, que levan os seguintes tiduos: Murado, Alberto Avendaño, López Do- A Standort; Grundleguhg für eine bao, Carys Evans. Síguenllés, en páxi- theorie-über • translatorisches handeln; nas de-coor, textos de Várela Jácome, Basistheorie über translatorisches han- Ramilo Fonte, Basilio Losada, Carlos deln; Methodologie translatorischem Casares, Modesto Hermida, Miguel An- handelns; e Zusamménfassung und ía- xo Fernández, Celso Matalobos; e tra- zit. Ao remate da publicación figura ducións de González Gómez, Díaz Cas- ünna amplísima bibliografía. : tro, Murado, Monteagudo e Xela Arias: Como ilustradores figuran Alexandro, Camba, Conde Corbal; Huete, Patino, CAN ADÍAN LANDSCAPES: PAYSAGES Pereira, Siró, Sucasas e. X. Valcárcel. • DU CANADÁ. Como homenaxe a Losada Diéguez, Con este tiduo bilingüe, e cuntía Manuel María publica V Églogas, en breve introdución en inglés e francés, cüaderniño- aparte. editouse este Catálogo da Exposición organizada pola Dirección de Asuntos Culturáis do Ministerio de Asuntos Ex- GALICIA. Vigo, marzo.de 1985. teriores do Canadá. A exposición eele- . Coordinado por María Xosé Quei- b'rousé tamén en Galicia, ñas Sáas do zán, e maquetado por Margarita Ledo, Museo do Pobo Galego. No Catálogo aparece este número 2 no "Ano con- feprodúcense .expresivas mostrás da memorativo do centenario de Rosalía obra exhibida polos .diferentes artistas de Castro", ao que as editoras deno- que colaboran no certame. minan de "Festa da palabra silencia- da".- Colaboran a propia María Xosé BOLETIM CULTURAL da Fundacao Queizán, Teresa Barro, Pilar García Calouste Gulbenkian. Novembro 1984. Negro, Carmen Blanco, Margarita Le- Este boletín para Servicio de Bi- do, Carmen Rábade e María Teresa bliotecas itinerantes e fixas, ven pre- Otero, con diversos traballos referidos sentado por Natércia Rocha. Na pri- á figura e á obra rosalianas. Presen-

263 tan textos de creación Carmen Kru- ideolóxicas dos partidos, e da estru- ckenberg, Griselda Espinosa, Helena tura do ideario político dos activistas Villar, Pilar Pallares, María Xosó Ca- partidarios. nitrot, Xela, Margot Chamorro, Ana Romani, Phonte, Flor Maceira e Ana COLOQUIO / LETRAS. Lisboa, marQO Souto. Ilustra Menchu Lamas. 1985. Encétase o número cun Balance do Ano Literario de 1984 en Portugal e no ECONOMÍA E SOCIOLOGÍA. Évora, Brasil. Entre os ensaios figura "Un 1985. poema desconhecido de Fernando Pe- Trátase dunha edición especial adi- ssoa", firmado por Alfredo Margarido. cada ao estudio da "classe política" Na serie de Documentos, Andrée Ro- en si mesma. Fai a presentación do cha presenta "Cartas Inéditas de Fia- volume Augusto da Silva. Nun primei- lho de Almeida para Afonso Lopes ro artigo de María José Stock, des- Vieira". Publica poemas de seis auto- pois de definir "quadros medios", des- res, un contó de Autran Dourado e taca a importancia dunha abordaxe varios textos, notas e comentarios. Be- empírica. En sucesivos traballos, esta lla Jozaf escribe "Carta do Brasil / mesma autora e outros colaboradores, Um jovem escritor de 70 anos". In- ocúpanse da preparación e resultados clúe, tamén, as habituáis recensións dos Congresos, das .bases sociaís e críticas.

VNHA EDICIÓN DA CRÓNICA TROIANA, PREPARADA POR RAMÓN LORENZO A Fundación Pedro Barrié de la traducido e tamén coa Historia Troia- Maza, Conde de Fenosa, acaba de pu- na, analizando as coincidencias e di- blica-lo libro Crónica Trotona, de Ra- verxencias na traducción. Tamén é món Lorenzo, dentro da Colección importante o capítulo IX, no que "Documentos Históricos", disposta po- R. L. demostra que a versión castelá la Real Academia Galega. Nun total de Afonso XI non é traducción direc- de 754 páxinas

264 DÍA DAS LETRAS GALEGAS 250

RONSEL PRESENCIAS. A SAUDADE DO CORREDOR DE FONDO. Poesía/Xavier Seoane 600 OS LABERINTOS DA XERFA. Poesía/Xavier Rodríguez Barrio (Premio "Celso Emilio Ferreiro" 1984 do Concello de Vigo) 500 CONTOS NOCTURNOS. Narrativa/Xestfs Ma- nuel Valcárcel (Premio das Xustas Literarias do Concello de Santiago) 595 DE SOÑOS E DERRIBOS. Narrativa/Miguel Anxo Murado (Premio "Café Gijón" de novela) (no pre- lo)

HUMOR XENTE DE HOXE/Quesada " 400

TEXTOS DE ENSINO (en coedición con EDI- CIONES S.M.) LITERATURA SECULO XX. INICIACIÓN UNI- VERSITARIA//W" Victoria Moreno e Xesús Rába- de : 1.100

GUIAS DA NATUREZA A GUIA DOS MARISCOS/flosa Ramonell (no prelo)

GALAXIA INFANTIL E XUVENIL A HISTORIA DA PITA... contada polos propios escolinos de Os Prados, Cervantes, Lugo ..-. 775

Col. A CHALUPA en coedición con ELKAR, S.A. e LA GALERA, S.A. 16. AOVELLA NEGRA/Roser Capdevila 230 17. A ESTRELA VER DE IMarias un Landa-J. Lu- cas . 230 18. O PINTOR DO VENTO/Xesós Pisón-Pepe Ca- rreiro 230

Coi. O BARCO DE VAPOR en coedición con EDICIONES. S.M. 1. DAS COUSAS DE RAMÓN LAMOTE/Paco Martin 370 2. LOBO BRAVO//?e/?é Escudié 370 3. INGO EDRAGO/M/s/.o6e 370

COMIC: AS AVENTURAS DUN NENO GALEGO: I. OS HOMES DO FIN DO MUNDO/Xesús Franco-Pe- dro Bofill 650

REAL ACADEMIA GALEGA ANTÓN LOSADA DIEGUEZ/Xosé Filgueira Val- verde : 300 UNIVERSIDADE DE SANTIAGO Monografías FUENTES PARA LA EXPORTACIÓN GALLEGA EN LA SEGUNDA MITAD DEL S. XV: EL PEAT- GE DE MAR DE VALENCIA/£//sa Ms Ferreira Priegue 1.200 ECOLOGÍA DE LA REGENERACIÓN DEL MONTE TRAS INCENDIO EN GALICIA/Casa/, M., Basan- ta, M., Garda, F. 1.000 PSICOTERAPIA DE ECONOMÍA EN FICHAS/A/opi/e/ra Rodríguez, R 1.800

Cursos e Congresos .IX REUNIÓN DE ESTUDIOS REGIONALES: CRI- SIS, AUTONOMÍA Y DESARROLLO REGIONAL/(Ed. Asociación Española de Ciencia Regional) 3 tomos 5.000

Revistas "ACTA CIENTÍFICA COMPOSTELANA. Vol. XXI.- 1984. -Núm. 1-2 800 Núm. 3-4 ....T 1.200 Vol. XXII. 1985 . Núm. 1 ..',..•...:...... :..'.... 2.000

. DORNA. Expresión poética galega Núm. 7 .: 350 Núm. 8. LETRAS GALEGAS-85, Critica literaria e traduccións 400

"Día das letras galegas" ANTOLOXIA DE ANTONIO LOSADA DIÉGUEZ. . (Ecf. Departamento de Filoloxía galega) 500

Outras publicacións ] INTRODUCCIÓN A LA ASTRONOMIA//?amon M° Aller Ulloa 7. 3.500 CAPACIDAD PRODUCTIVA DE LOS SUELOS DE GALICIA/Díaz-Fierros y Gil Sotres, F. 4.000

COLEXIO DE ARQUITECTOS DE GALICIA DESARROLLO URBANO Y CRISIS SOCIAL EN FERROL/Enrique Clemente Cubil/as 800 GALICIA PATRIMONIO ARQUITECTÓNICO, Cl- DADE E TERRITORIO. llas e lllas Xornadas de Ar- quitectura galega : 950 OBRADOIROn" 11 500

FUNDACIÓN OTERO PEDRAYO APORTACI0NS Ó CANCIO^EIRO DE '. ' COTOBADE/Antón Fraguas (para saír) -

EDITORIAL SEPT O MISTERIO DO WME/Xosé Chao Regó - 350 OUTRAS GALICIA ANTE Ek MERCADO COMUN/X. AJva- rez Corbacho, M. Bodelón Alonso, X. Colino Sueiras, F. González Laxe, X. López Faca!, A. Meixide Vecino, E. Pérez Touriño, M. Várela La- fuente. Coordinador: Luis Caramas Vieitez 700

GRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURA 87 números publicados Suscripción anual : 2.300 extranxeiro 3.100 número sotto 700 extranxeiro . .. 950

EDITORIAL GALAXIA. S.A. - Reconquista, 1 Apartado 1569-Telfs.: (986(432100-433238-VIGO1 35 da.

COLECCIÓNS E SERIES EDITADAS Galaxia. Infantil e Xuveng Coritos populares Biblioteca Básica da Cultura Galega Co/. A CHALUPA (en cóedictín con LA GALERA e ELKAR, S.A.I. Os cincuenta libros clave para o coñeceménttr esencial da CU 0 BARCO OE VAPOR (con EDICIONES S.M.). ' realidade e da culturé dé Galicia. Clásicos do mundo enteiro.

Conciencia dé Galicia DISTRIBUCIÓNS A vida e obradas grandes inspiradores e alentadores da nos* autocomprensión e realización como pobo. PARLAMENTO DE GALICIA Conversas Ratíografh coloquial dos homes máis representativos na XUNTA DE GALICIA construcción da nosa presente realidade cultural. Servicio de Publicación* Ensaio e investigación REAL ACADEMIA GALEGA estudio* pensamento e critica sobor dos grandes temas atinas de forza da nosa existencia cultural e da sus problemática UNIVERSIDADEDE .universal. SANTIAGO OECOMPOSTELA Cultura popular COLEXIO DE ARQUITECTOS DE GALICIA Mitos, crenzas e costumes. literatura é artes do noso pobo. INSTITUTO DE ESTUDIOS ORENSANOS P. FEIJOO - DIPUTACIÓN PROV. OURENSE O Moucho Libros do pobo para o pobo. MUSEO ARQUEOLÚXICO E HISTÓRICO DEACORUÑA

Colección Literaria ! Sefecrá de prosa contemporánea EDITORIAL DOS BIBLIÓFILOS nanadón e teatro. DE GALICIA. S.A. Dombate " PATRONATO ROSAÜA OE CASTRO Selecta de poesía contemporánea.. FUNDACIÓN OTERO PEDRAYO Ronsel Os novos valores da xeneración literaria actual. FUNDACIÓN PENZOL Obras completas e selectas CIRCULO DAS ARTES DE LUGO RAMÓN OTERO PEORA YO, CASTELAO. AL VARO CUN- QUBRO. etc. EDITORIAL SEPT ~ Dfa das Letras Galegas EDICIÓNS DO RUBRO Col. Facsímil ETC. ' Diccionarios e Vocabularios REVISTAS Filoloxla e lingüistica GRIAL. Revista galega de Cultura " Historia da Literatura. Antoloxla Universidade de Santiago ACTA CIENTÍFICA COMPOSTELANA Economía. Socioloxia a Política AGORA. PAPELES OE FILOSOFÍA TRABAJOS COMPOSTELANOS DE BIOLOGÍA Arte / Música / Audiovisual VERBA. Anuario Gatego de Filoloxla. DORNA. Expresión poética galega. Debuxo / Humor / Cómic crítica literaria o tráduccións. Gula de Galicia / Gastronomía / Gulas da natureza Xunta de Galicia ! Libros escotares REVISTA GALEGA OE ESTUDIOS AGRARIOS Textos de ensino (en coedkión con Ediciones S.M.I Colexio de Arquitectos da Galicia Manuats Obradoiro Pico Sacro. Textos Universitarios

Mais de mil títulos en catálogo. Pida información e prospectos a:

EDITORIAL GALAXIA. S.A. Reconquista. 1. Aptdo. 1569Telfs. 432100-433238. VIGO-1