Altın Orda Ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Rektemür ve Şirin Mirzalar In Area of Qırım and Golden Horda PowerSteppe Aristocracy: Emir Rektemür And Shirins Mirzas Derya DERİN PAŞAOĞLU* Öz Cengiz Han’ın sağlığında yaptığı toprak ve ulus taksimatına göre büyük oğlu Cuçi’ye tahsis ettiği Deşt-i Kıpçak coğrafyasında ortaya çıkıp, Doğu Avrupa’ya doğru genişleyen Altın Orda Hanlığı, Cuçi’nin oğlu Batu tarafından tesis edilmiş siyasi bir teşekküldür. Kıpçakların oturduğu sahayı ifade eden Deşt-i Kıpçak, doğuda İrtiş Irmağı’ndan başlayıp, Batı Sibirya, Hazar Denizi ve Kara Deniz’in kuzeyindeki bozkırları içine alarak batıda Karpat Dağları, güneyde Kırım, Kuban ve Terek Irmakları sınır olmak üzere Aral Gölü ve Sirderya boylarına kadar uzanmaktadır. Altın Orda Hanlığı’nın siyasi oluşumu ve devlet teşkilatlanması göçebe-bozkır kültürü üzerinde şekillenmiş, Cengiz Han’dan gelen Moğol ananelerine dayanmaktadır. Gücünü kabile aristokrasisinden alan söz konusu kültür, hanlığın sükûtundan sonra bakayalarında da varlığını devam ettirmiştir. Kırım Hanlığı’nda Karaçi Beyleri olarak adlandırılan aristokrat kabile beyleri, sosyal, ekonomik, siyasi ve askeri güçleri ile yönetimde söz sahibi olan liderlerdir. Sayıları zaman zaman değişse de 4 karaçi beyi olarak ifade edilen Şirin, Barın, Mangıt, Kıpçak uruğlardan Şirinler, genelde ilk sırada olmayı başarmışlardır. Şirin kabilesinin başında, gücünü Altın Orda Han’ı Toktamış döneminde tesis eden Emir Rektemür ve onun soyundan gelen oğulları bulunmaktadır. Şirin beyleri ve mirzaları 18.yy’ın sonuna kadar Kırım yönetiminde söz sahibi olmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Altın Orda, Karaçi, Kırım Hanlığı, Şirin Mirzalar, Bozkır Aristokrasisi. Abstract Golden Horde Khanate, expanding to the East Europe after emerging in the geography of Deşt-i Kipçak which was assigned to his eldest son Cuçi according to the division of land and the nation in Cenghis Khan’s health, is a political * Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, [email protected] 148 Derya DERİN PAŞAOĞLU organization instituted by the Batu son of Cuçi. Deşt-i Kipchak, where Kipcaks lived, is starting from the east the Irtish River, western Siberia, Caspian Sea and including the steppe of Black sea in the Carpathian Mountains, in the South Crimea and also Aral Lake and Sirderya icluding to Kuban and Terek River. The political formation and the state organization of the Golden Horde Khanate based on Mongol granmothers coming from Cenghiz Khan, formed on nomadic steppe culture. The culture that gains strenght from tribal aristocracy has continued its existence in successors also after their silence age. Tribal Aristocracy Rulers, who was called Karaçi rulers in Crimea Khanate, was a ruler having a voice in the management with their strange of social, economic, politic and army. Even ıf their number was changed, Şirins were able to be in the front rank among Şirin, Barın, Mangıt, Kıpçak, which was called Four Karaçi Rulers. In tribe of Şirins was Emir Rektemür established the Golden Horde Khanate in the Toktamış age, and his sons. Şirin Rulershouse mirzas had a voice in the management until the 18. century. Key Words: Golden Horde, Karaçi, Crimea Khanate, Shirins Mirzas, steppe aristocracy. 1. Moğollarda Bozkır Aristokrasisi X-XII. Yüzyıllarda eski Moğol oymakları daima hareket halinde bulunmuşlar, muayyen bir cesameti muhafaza edemeyip, yeni yeni kabilelerin (birliklerin) teşekkülü için birleşmişlerdir. Kan birliğine dayanan soy, kabile (obox-obog) birliğinin dağılması, bazı ailelerin (çadırların) kendi tâbileri, serfleri, süzerenleri (noyodları), vassalları (bogol) ile beraber yeni oluşumlar teşkil ederek şubelenmeleri; ferdi göçebe iktisadî durumu güçlendirme temayülüne ve hayvan sürüleri ile zengin göçebe ailenin kendi çobanlarıyla beraber müstakil ve serbest yaşama ihtiyacına dayanmaktadır.1 Yani kabileler daima ayrılma, dallanma ve yeni kabileler meydana getirme eğilimindedirler. Ayrılan bir şube, bir aile veya bir ocaktan ibaretken daha sonra büyük bir aileye ve yeni bir isim ve lakap ile kabileye dönüşür.2 İktisadi bakımdan zayıf zümrelerle mücadele sonunda, ferdi göçebe iktisadiyatı üzerinde bozkır aristokrat zümresi teşekkül etmiştir. Aristokrat ailelerin ve kabilelerin başında her yerde ve her zaman mahsus başbuğlar veya şefler bulunmuştur. Bu başbuğlar, kabilenin büyüğü ve soyun reisi sıfatıyla değil, kuvvetli, becerikli, idareli ve zengin adam olduklarından dolayı hâkimiyeti elde etmişlerdir.3 Bozkır Aristokrasisinin ortaya çıkışı Cengiz Han’dan önceye dayanmaktadır ve Cengiz Han döneminde de devam ettiği görülmektedir.4 1 Boris Yakovleviç Vladimirtsov, Moğolların İctimaî Teşkilâtı, çev. Abdülkadir İnan, Ankara 1995, s. 93,126, (Moğolların Gizli Tarihi’ne ve Reşidüddin’e atıfla). 2 Vladimirtsov, İctimaî Teşkilât,, s.110. 3 Vladimirtsov, İctimaî Teşkilât,, s. 114. 4 René Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Uzmen, İstanbul 1999, s. 218. Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin… 149 Moğol kabileleri arasında Kıyatların ve Kıyat soyundan olanların özel bir yeri vardır. Bu özel olma hali Moğolların türeyiş efsanelerine dayanmaktadır.5 Efsanelerden ilki, Moğolların atası olarak kabul edilen Yıldız oğlu İlhan, nesli Efridun’dan olan Turbin Efridun ile mücadelesinde ölünce oğlu Kıyat Han, Ergenekon’a sığınmış ve burada çoğalmıştır.6 Ergenekon’dan çıkış rivayetinde Kıyat’ın yanında bulunan diğer kabileler de Kıyat Kabilesi olarak ifade edilirken, Çengiz ve oğulları zamanında Kıyat Börçegin adı Yesügey’in çocuklarına denmiştir. Sadece Kıyat adı ise, Yesügey’in kardeşi Mungdu-Kıyan neslinden gelenlere söylenmiştir. Buna göre Kıyat tabiri hanedandan hâkim olan kısma has olarak kullanılmış eskiden ayrılan kollar ise Kıyat’tan değilmiş gibi başka isimler almışlardır.7 Diğer bir efsane ise; Kıyat neslinden Korlas uruğundan Alan-Kova-Bigim adlı hatun kocası öldükten sonra babasız üçüz erkek çocuk doğurmuştur ve çocuklar geceleri hatunun hanesine inen ışıktan (Ay’dan) olmuştur.8 Cengiz Han’ın zaferinden sonra Moğol aşiretlerini, Kıyatlara mensup olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayırmak geleneği yerleşmiştir. Kıyatlara mensub 5 Hive Hanı Ebu’l Gazi Bahadır Han, Türk’ün Soy Ağacı, Çev. Doktor Rıza Nur, Sadeleştiren: Yunus Yiğit, İstanbul 2010, s. 59. Ancak söz konusu efsaneleri ve Moğolların menşe’ini veren eserlerin başında Reşidüddin’in Camiü’t-Tevârih’i ve Moğolların Gizli Tarihi gelmektedir. Reşidüddin, Türk ve Moğollara dair verdiği malumatı hazinede saklanan Altan Depter’den aldığını kaydetmiştir. Abdülkadir İnan, “Moğolların Gizli Tarihi”, Makaleler ve İncelemeler I, Ankara 1998, s. 512. Bu kaynakların Cengiz Han’ın Moğol siyasi birliğini sağlamasından sonra yazılmış olmaları göz önünde bulundurulmalıdır. 6 Ravzatü’s-Safa’dan rivayeten, Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’l-Ahbâr, H. 1160, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Yazmalar Koleksiyonu, no: 2331, varak. 243-b. Sıklıkla kullanılacak olan Abdülgaffar Kırımî’nin eseri, Deşt-i Kıpçak coğrafyasındaki kabile aristokrasisi hakkında ayrıntılı bilgiler veren yerli bir kaynaktır. Müellifin soyu Canıbek Han’ın kızı Bisulu Hanuş ile Kıyat Mamay Bey soyuna dayanır. Büyük dedesi Murtaza, Şirin baş beyi Kutlu Giray bin Hacı Bey’in beslemesi olmuştur. 1711 Osmanlı- Rus mücadelesinde Tatar askerinin arasında olan müellif, 1730-31’de Kaplan Giray Han’ın kemerbend hizmetinde bulunmuştur. 1736-37’de Fetih Giray Han tarafından divan kâtipliğine atanmış, 1739-40’ta 1 yıl kadılık yapmıştır. 1743’te tahta çıkan Selim Giray Han’ın kalgalığında yakını ve kadısı iken, han olunca çıkan fitne nedeniyle Soğucak Kalesi’ne sürgüne gönderilmiştir ve eser bu sırada kaleme alınmıştır. Derya Derin, Abdulgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr’ına Göre Kırım Tarihi, Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003, s.16; Kırımî, v.282-b, 283-a. Söz konusu eser ve müellif hakkında İnalcık, “…idareci sınıfa dâhildi ve Şirinlerin hizmetindeydi. Bu önemli eser günümüz ilim adamlarının dikkatini çekmemiştir. Necip Asım yayını çok kifayetsiz olduğundan yeni bir yayıma ihtiyaç vardır” şeklinde değerlendirmede bulunmuştur. Halil İnalcık, “Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Han Döneminde Kırım Hanlığı”, Emel, 135 (Mart-Nisan), İstanbul 1983, s. 53. 7 A. Zeki Velidî Togan, Moğollar, Çingiz ve Türkler, İstanbul 1941, s. 25, 26. 8 Efsane ile ilgili ayrıntılar için bk. Kırımî, v. 244-a; Ebu’l Gazi Bahadır Han, Türk’ün Soy Ağacı, s. 59. 150 Derya DERİN PAŞAOĞLU olanlar, ışığın oğullarını, saf olanları, Nirunları9 teşkil ederler ve Tayici’ut, Uru’ud, Mangkud, Cacirat, Barlas, Ba’arin, Dörben, Salci’ut ve Katakin’lerdir. Diğerleri ise daha az bir şöhrete sahip Dürlükinler olup Arulat, Baya’ut, Korlas, Süldüs, İkires ve Kongrat’10lardır.11 Cengiz Han’ın büyük amcası Kutula Kağan zamanında hanedana tabi olan kabilelere, has teb’a nazariyle bakılmıştır. Bozkır Aristokrasisi, yiğitler (ba’atur) ve noyanlar aristokrasisi olup, çeşitli içtimai sınıflar içermektedir. Söz konusu sınıflardan ilki; Noyon denilen prenslerdir. Diğerleri tamamen hür kişilerden oluşan savaşçılar veya sadıklar olan nökürler (nöküd), avamı teşkil eden asil olmayan arat veya karaçular ve son olarak Moğol olmayan ırklardan gelen unağan boğoldan, yani kölelerdir.12 Noyon denilen prensler imparatorluktaki en yüksek sınıfı teşkil ederler. Büyük noyon ünvanı Cengiz Han’ın küçük oğlu Tuluy’a aittir. Temüçin’in küçük kardeşleri, Temuga ve Bilgutay’a da noyon denmiştir.13 Deşt-i Kıpçak coğrafyasında ise noyan olarak kullanılan bu kelime Cengiz neslinden gelen