Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü‟Nde Yüksek Lisans Öğrencisi Olan Perihan BAL‟In Hazırlad
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ONAY Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü‟nde Yüksek Lisans öğrencisi olan Perihan BAL‟ın hazırladığı ve jüri önünde savunduğu “BaĢlangıcından 1584‟e Kadar Kırım Moskova ĠliĢkileri” baĢlıklı tez baĢarılı kabul edilmiĢtir. JÜRĠ ÜYELERĠ ĠMZA Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Hayrunnisa ALAN Kurumu: Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi ……………….. Üyeler: [Prof. Dr. Osman Yorulmaz] Kurumu: Mimar Sinan Üniversitesi …………………. [Yard.Doç. Dr. Nilgün Dalkesen] Kurumu: Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi ………………… Tez Savunma Tarihi:8 Eylül 2017 I ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde hazırladığım bu Yüksek Lisans tezinin bizzat tarafımdan ve kendi sözcüklerimle yazılmıĢ orijinal bir çalıĢma olduğunu ve bu tezde; 1- ÇeĢitli yazarların çalıĢmalarından faydalandığımda bu çalıĢmaların ilgili bölümlerini doğru ve net biçimde göstererek yazarlara açık biçimde atıfta bulunduğumu; 2- Yazdığım metinlerin tamamı ya da sadece bir kısmı, daha önce herhangi bir yerde yayımlanmıĢsa bunu da açıkça ifade ederek gösterdiğimi; 3- Alıntılanan baĢkalarına ait tüm verileri (tablo, grafik, Ģekil vb. de dahil olmak üzere) atıflarla belirttiğimi; 4- BaĢka yazarların kendi kelimeleriyle alıntıladığım metinlerini kaynak göstererek atıfta bulunduğum gibi, yine baĢka yazarlara ait olup fakat kendi sözcüklerimle ifade ettiğim hususları da istisnasız olarak kaynak göstererek belirttiğimi, beyan ve bu etik ilkeleri ihlal etmiĢ olmam halinde bütün sonuçlarına katlanacağımı kabul ederim. Perihan BAL II ÖNSÖZ Kırım Hanlığı, Altın Orda Devleti‟nden kopan hanlıklar içerisinde varlığını uzun süre korumuĢ ve hem DeĢt-i Kıpçak sahasında hem de Doğu Avrupa coğrafyasında mühim tarihsel roller üstlenmiĢti. 1441-1783 yılları arasında varlığını sürdüren Kırım Hanlığı hakkında Ġngilizce, Rusça çok fazla çalıĢma mevcuttur. Türkiye‟de ise Kırım Hanlığı ile ilgili muhtelif çalıĢmalar olmakla birlikte tarihteki rolünü dikkate aldığımızda bu çalıĢmaların yeterli olduğu söylenemez. Bununla birlikte mevcut çalıĢmalar arasında bu tezin konusunu oluĢturan Kırım Hanlığı ve Moskova iliĢkilerini konu alan herhangi bir çalıĢma bulunmamaktadır. Hazırlanan tezin amacı, baĢlangıç düzeyinde de olsa bu boĢluğu doldurmaktır. Kırım Hanlığı ile Moskova arasındaki ilk iliĢkiler, Mengli Giray ve III. Ivan döneminde diplomatik temaslar ile baĢlamıĢtır. Kırım-Moskova iliĢkileri baĢlangıçta çatıĢmadan uzaktı. Altın Orda-Lehistan-Litvanya ittifakına karĢı Altın Orda‟nın ortadan kalkması ile Kırım-Moskova iliĢkilerinde yeni bir safhaya geçilmiĢtir. Kırım- Moskova iliĢkilerin ikinci safhasını uzun süren askeri seferler teĢkil etmiĢ ve Altın Orda mirasına sahip olma kavgası verilmiĢtir. Kazan‟ın ve Astarhan‟ın Rusya‟nın eline geçmesi, Kırım-Moskova iliĢkilerinde bir üçüncü safhayı baĢlatmıĢtı. Bu süreç tezimizin sınırı olan 1584‟e (IV. Ivan‟ın ölümüne) kadar devam edecektir. Rus Çarlığı‟nın güçlenmesi ve Karadeniz‟in kuzeyinde geniĢlemesi, Kırım-Moskova iliĢkilerinidördüncü bir safhaya taĢımıĢtır. Bu sürecin Kırım‟ın Rusya tarafından ilhakına kadar devam ettiği söylenebilir. Bu dördüncü evre ise, tez konumuzun dıĢındadır. Kırım Hanlığı ile Moskova arasındaki iliĢkilerin ele alındığı bu tezin giriĢ kısmında, Kırım coğrafyası ve tarihi, Kırım Hanlığı‟nın oluĢumu ve kuruluĢ süreci hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde Kırım Hanlığı‟na ilk elçinin geliĢinden yani 1474‟ten 1502 yılına, Altın Orda‟nın yıkılıĢına kadar olan dönemdeki iliĢkiler incelendi. Ġkinci bölümde, 1502-1552 yılları arasındaki Kırım Hanlığı-Moskova iliĢkileri üzerinde duruldu. Kırım‟ın Altın Orda‟nın yerini alması ve bu misyonun iliĢkilere yansıması belirleyici olmuĢtur. Tezin üçüncü bölümünde ise, 1552 Kazan‟ın iĢgalinden IV. Ivan‟ın ölümüne kadar olan süreç incelenmiĢtir. III Konuya sadece Kırım açısından değil Moskova açısından da yaklaĢmaya ve dönemin olaylarını Doğu Avrupa‟daki siyasi dengeleri göz önünde bulundurarak açıklamaya gayret ettim. Bu bağlamda Osmanlı, Lehistan-Litvanya, Altın Orda ve Kazan gibi dönemin etkin güçleri, zaman iliĢkilerde belirleyici olmuĢtur. Tez çalıĢmamı oluĢturma aĢamasında, tez kaynaklarımı temin etme konusundan bana yardımcı olan Ġsam Kütüphanesi ve Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi kütüphane görevlilerine, tez konumu seçerken beni yönlendiren, kaynak tesbitinde, tez yazma aĢamasında yardımlarını eksik etmeyen ve benim üzerimde fazlasıyla emeği olan Prof. Dr. Hayrunnisa Alan hocama, lisansta iken Rusça öğrenmem konusunda beni teĢvik eden Prof. Dr. Osman Yorulmaz‟a, konum ile ilgili literatürü takip etme ve kaynakları edinme anlamında bana yardımcı olan Doç. Dr. Ġlyas Kemaloğlu‟na, tezimi yazarken düzeltme konusunda yardımlarını esirgemeyen ġair M. Sadi Karademir‟e, nihayet bu çalıĢmalarımda beni her açıdan destekleyen değerli annem Emine Bal ve babam ġaban Bal‟a sonsuz teĢekkür ederim. Perihan Bal Eylül, 2017 IV ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa No ONAY ........................................................................................................................... I ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI ............................................................ II ÖNSÖZ ...................................................................................................................... III ĠÇĠNDEKĠLER ......................................................................................................... V KISALTMALAR ................................................................................................... VII ÖZET ...................................................................................................................... VIII ABSTRACT ............................................................................................................... X GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1 1. Kırım Coğrafyası .................................................................................................. 1 2. Kırım Kelimesinin Etimolojisi.............................................................................. 4 3. Kırım‟ın Tarihçesi............................................................................................... 10 4. Kırım Hanlığı‟nın KuruluĢ Süreci ...................................................................... 29 5. Hacı Girayın Soyu Meselesi ............................................................................... 33 6. Hacı Giray‟dan 1470 Yılına Kadar Kırım Hanlığı Tarihi ................................... 36 7. Hacı Giray‟ın Ölümünden Sonra Hanlık Ġçinde Ortaya Çıkan Siyasi Ġstikrarsızlık Dönemi ....................................................................................................................... 42 8. Moskova Rusyası ................................................................................................ 46 1. 1470-1502 KIRIM HANLIĞI-MOSKOVA ĠLĠġKĠLERĠ ................................ 51 1.1.Kırım Hanlığı‟nın Osmanlı Tabiiyetine Girmesi ................................................. 51 1.2. Mengli Giray Döneminde (1466-1514) Kırım-Moskova ĠliĢkileri .................... 56 1.3.Kırım- Lehistan-Litvanya ĠliĢkileri ..................................................................... 69 1.4. Altın Orda Devleti‟nin Sona Ermesi ve Kırım-Moskova ĠliĢkileri ..................... 72 2. KIRIM HANLIĞI’NIN ALTIN ORDA’NIN YERĠNĠ ALMASI .................... 79 2.1. 1502‟den Sonra Kırım Hanlığı ve Moskova ĠliĢkilerinin Seyri .......................... 79 2.2.Muhammed Giray Dönemi ve Kırım-Moskova ĠliĢkilerilerinin Bozulması ........ 83 2.3. 1523-1532 Yılları Arası Kırım Hanlığında KarıĢıklık Devri .............................. 89 2.4.Sahip Giray Dönemi ile Birlikte Kırım Hanlığı‟nın MerkezileĢme Süreci ve Bunun Moskova-Kırım ĠliĢkilerine Yansıması .......................................................... 94 3. 1552-1584 YILLARI ARASI KIRIM-MOSKOVA ĠLĠġKĠLERĠ ................. 108 3.1. 1552 Kazan‟ın ĠĢgali ve Kırım-Moskova Rekabetinin Artması ....................... 108 V 3.2. 1556 Astrahan‟ın Ruslar Tarafından Ele Geçirilmesi Ve Nogay Ordası‟nın Parçalanması ............................................................................................................. 113 3.3. 1556-1569 arası Kırım‟ın Moskova‟ya Olan Askeri Seferleri .......................... 116 3.4. 1569 Astarhan Seferi ve Kırım- Moskova Mücadelesinde Osmanlı Devleti‟nin Dâhil Olması ............................................................................................................ 123 3.5.1571 Moskova Seferi ve Yangını ....................................................................... 127 3.6.IV. Ivan‟ın Ölümüne Kadar Kırım-Moskova iliĢkileri ...................................... 131 SONUÇ .................................................................................................................... 135 BĠBLĠYOGRAFYA ................................................................................................ 139 Ek-1. III.Vasily‟nin Ġslam Giray‟a Gönderdiği Yarlık Metinleri ............................. 150 Ek-2 Mengli Giray‟ın Kırk-Yer Ahalisine Gönderdiği Bitik ................................... 156 ÖZGEÇMĠġ ............................................................................................................ 157 VI KISALTMALAR Ġ.A: Ġslam Ansiklopedisi DĠA: Diyanet Ġslam Ansiklopedisi SR: Slavic Review A.Ü: Atatürk Üniversitesi a.g.e. : Adı Geçen Eser Syf: Sayfa C. : Cilt S. : Sayı V: Volume Ed: Editör Çev: Çeviren Haz: Hazırlayan VII ÖZET Altın Orda Devleti‟nin parçalanmasına müteakip