ESME'nin (USAK) KURULUSU, Gelismesi VE Fonksiyonel Ozellikleri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities ESME'NiN (USAK) KURULUSU, GELiSMESi VE FONKSiYONEL OZELLiKLERi Dr. Mehmet Akif CEYLAN* Ozet Esme, Ege Bolgesi'nin k Bati Anadolu Boliimic'nde, Irmir-Afyon demiryolu iizerinde Usak iline baglt bir ilcenin yonetim merkezidir. Kemer daguun (1197 Ill) dogusunda, yaklastk 800-875 m yiikseltileri arasuula, sel karakterli dereler taraftndan hafifce yartlmis bir plato yiizeyinde bulunan Esme, Cumhuriyet doneminde demiryolu istasyonunda kurulan ve gelisen yerlesmelere giizel bir ornek teskil etmektedir. Bu makalede, daha once detayli bir etiidiin yaptlmadtgt Esme 'nin kurulusu, gelismesi ve fonksiyonel ozelliklerinin nispeten genis bir sekilde incelenmesi amaclannusttr. Caltsma sahastnin genisligi, Belediye suun esas alindigtnda 6499.5 ha olup; bunun yaklasik 750 ha'ltk ktsnu imarli alanlardan tneydana gelmektedir. Abstract Estne is an administration center of a county bound to Usak province. It lies on Izmir Afyon railway in Aegean region in the Inner West Marmara Oniversitesi Fen Edebiyat Fakultesi Cografya Bolumu, Kadikoy-lsranbul, E-posta: maceylants'marrnara.edu.tr Eastern Geographical Review • 339 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozelliklcri Anatolia section. Estne is situated in a plateau splitted by flooding streams on the eastern side of Ketner mountain with height of800-875 m. It is a good example of a settlement that is founded and developed in Republic period on railway station. In this article it is aimed to examine in detail the foundation, development and functional specialities ofEsme that has not been done before. The wideness of the working area is 6499.5 ha, when the boundaries of the municipality is essential and 750 ha of this area has a construction plan. 340 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities ESME'NiN (USAK) KURULUSU, GELiSMESi VE FONKSiYONEL OZELLiKLERi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities Giri~ Esme', Ege Bolgesi'nin i~ Ban Anadolu Bolumu'nde, Izmir-Afyon demiryolu tizerinde Usak iline bagh bir ilcenin yonetim merkezidir (Harita 1). Kerner dagmm (1197 m) dogusunda, yaklasik 800-875 m yukseltileri arasmda, sel karakterli dereler tarafmdanhafifce yanlmis bir plato yUzeyinde bulunan Esme, Cumhuriyet doneminde demiryolu istasyonunda kuru Ian ve gelisen yerlesmelere guzel bir ornek teskil etmektedir. Esme'nin bugunku konumda kurulmasma neden olan Izmir-Afyon demiryolu hattmm Izmir-Turgutlu kesimi 1865'te isletmeye acilrms ve daha soma demiryolunun insasi doguya dogru devam etmis; 1875'te Salihli ve Alasehir'e ulasnustir. Demiryolunun Alasehir-Usak arasi 1887'de ve Usak Afyon arasi da 1890'da isletmeye acilmis ve boylece Ege kiyilaruu i~ Anadolu'ya baglayan Izmir-Afyon hath tamamen bitirilmistir." Izmir-Afyon demiryolu hatnnm toplam uzunlugu 421 km'dir. Esme Izmir arasi 218 km ve Esme-Afyon arasi da 203 km'dir. Buna gore Esme, Izmir-Afyon demiryolu hattmm yaklasik ortasma rastlayan bir konumda yer almaktadir. Esme, demiryoluyla Usak'a 69 km ve Alasehire de 49 km uzaklrktadir. Esme'nin karayolu baglantisi ise kisaca soyledir; Usak 64 km, Denizli 125 km, Izrnir 188 km, Alasehir 53 km ve Kula 44 km'dir. Kuruldugu gunden beri idari bir fonksiyona sahip olan Esme, Usak ilinde en genis alanli ilcenin yonetim merkezidir. Nitekim yuzolcumu itibariyle Usak ilinin (5341 km-) en buyuk ilcelerini Esme (1362 km-), Merkez (1309 km-) ve Banaz (1032 km-) teskil etmektedir. Nufus bakimmdan ise Esme (38869), Merkez (179458) ve Banaz (43350) ilcesinden soma ucunctl sirayi almaktadir. Merkez bucagi dismda 3 belde, 57 koy ve 117 gecici yerlesim biriminin bagh bulundugu Esme, ozellikle hizmet sektorunim gelismis olmasiyla dikkati cekmektedir. Bu cahsmada, daha once detayh bir etudim yapilmadigi Esme'nin kurulusu, gelismesi ve fonksiyonel ozelliklerinin nispeten genis bir sekilde incelenmesi amaclanmrstir. ilk once konuyla ilgili literatlir gozden gecirilmis, saha cahsmalan yapilrrus ve daha sonrada cografi bir plan Eastern Geographical Review • 341 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelisrnesi ve Fonksiyonel Ozellikleri dogrultusunda konular ele almrrusnr. Detaya ait faydah gorulen bazi bilgiler dipnot olarak verilmis, makalenin sayfa suunm fazla asmamak icin harita, grafik ve fotograf sayisi asgari dUzeyde tutulmustur, Cahsma sahasirnn genisligi ise, Belediye snun esas almdigmda 6499.5 ha olup; bunun yaklasik 750 ha'hk kisrm imarh alanlardan meydana gelmektedir. 1 N Bblge Sin!(l u SIOlfl DEN i z i Oe,mlryo\u Harita 1. inceleme sahasmrn lokasyon haritasr, A. Esme'nin Kurulusu 1. Esme (Elvanlar) istasyonunun Kurulusu: Alasehir-Usak arasmda demiryolu hatn insa edilirken, guzergahm cogunlukla yerlesim birimlerinin kenanndan veya yakm bir konumdan gecirildigi ve dolayistyla istasyonlann o donemde yerlesmelerin dismda yer aldigr gorulmektedir. Nitekim Killik, Guneykoy, Elvanlar (Esme), Ahmetler ve Inay yerlesmelerden nispeten uzak konumda insa edilen istasyonlara bashca ornekleri teskil etmektedir. Esme'nin 1934'te kurulusuna kadar Elvanlar adt verilen ve soma Esrne adim alan istasyonun bulundugu mevkide daha once herhangi bir yerlesme mevcut degildi (Fotograf 1). En yakm konumda bulunan Elvanlar koyunun Istasyona uzakhgi 1500 m, Kemer koyunun 1850 m ve ilce merkezi 342 • Dogu Cogral'y~1 Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities olan Takmak'mda yaklasik 7 km kadardir. Dolayisiyla Istasyon, bu mevkide yeni bir yerlesmenin ilk nuvesini meydana getirmistir. Fotograf 1. Elvanlar istasyonu 1934'ten soma Esme adiru almrsnr. Ote taraftan istasyonun yakin bir konumda bulunan Elvanlar koyu yerine bugunku mevkide insa edilmesi; cevaplanrnasi gereken bir soru olarak ortaya crkmaktadir. Bu durum, bir ihtimalle 0 donemde ilce merkezi olan Takmak ile Elvanlar koyu arasmda yasanan ve daha soma uzun bir sure devam eden rekabetle ilgili olabilir, Nitekim Esme halkmm gorusil daha cok bu yondedir. Diger onemli bir ihtimal ise, demiryolu sisteminin teknik ozellikleriyle ilgilidir. Cunku bugunku istasyondan gerek doguda Elvanlar'a gerekse batiya dogru uzanan hattm yer yer virajlara, yarmalara ve dolgu sahalanna rastladigi gozlenmektedir. istasyonda bulunan liC;; yolun ve bir peronun uzunluklan (l.yol 448 m, 2.yol 448 m, 3.yol 360 m, peron 128 m) ve kapladigi alan goz online almdigmda; istasyon yapmuna en elverisli topografyanm bu mevkide oldugu sonucuna vanlmaktadir. Aynca demiryolu hattmm burada yaklasik I km kadar duz bir sekilde uzanmasi da ikinci ihtimali destekler niteliktedir. Erkaru Harbiye-i Umumiye Matbaasr'nda (istanbul) 1912'de basilan 1/200000 olcekli topografya haritasmm Kula paftasma gore, bugunku Esme istasyonu civannda yerlesmenin gelisimini yansitan herhangi bir isaret Eastern Geographical Review 343 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri konulmarmstir. Yine 1913'te basilan ve Philippson'un hazrrladigi harita' incelendiginde de ayru durum tespit edilmektedir. Bu yillarda Istasyonda, istasyon binasi, ambar" ve gorevlilere ait bir-iki bina ve baraka dismda bir yapilasma olmarms ve burada 1934'te ilce merkezinin tasmmasma kadar da onemli bir gelisme meydana gelmemistir. Sozu edilen donemde Istasyon, Esme ilcesinin merkezi olan Takrnak" ve Elvanlar koyune nispeten duzgun bir karayolu (sose) ile baglanrmstrr. Yine Istasyonun Takmak lizeri~den Kula, Giire ve Gobek (Ulubey)'e kadar uzanan karayolu baglantisi bulunmaktadir. Buglinde Esme'nin adr gecen yerlesim birimleriyle karayolu baglantrsi devam etmektedir. 2. il~e Merkezinin Tasmmasiyla Ilgill Girisirnler: Istasyonun 1887'de ilce merkezi Takmak'm 7 km kadar glineyinde ve Elvanlar koyunun (buglin Esme'nin mahallesi) 1.5 km kadar guneybattsma insa edilmesiyle birlikte ilce merkezinin Istasyona veya Elvanlar'a tasmmasi gtindeme gelmis; fakat Takmakhlann buyuk cogunlugu buna muhalefet ederek; tasmmaya engel olmuslardir, Ilce merkezinin Takmak'tan bugunku yerine tasmmasi Cumhuriyetin ilk (1923)' yihnda ciddi bir sekilde gtindeme gelmistir. Cunku Takmak'rn Yunanhlar tarafmdan yakilmasi nedeniyle yeni yerlesmenin Istasyonda kurulmasmm uygun olacagi dusunulrnustur. Ancak bazi itirazlar yuzunden girisim sonucsuz kalrrusnr. Ozellikle ilce merkezi olma konusunda Takmak ile Elvanlar koyu arasmda siddetli bir rekabetin yasanmasi, bu konuda cozume ulasilmasnu guclestirmistir. ilc;e merkezinin Elvanlar koyune tasmmasi 11 Mart 1931 tarihinde Manisa n Genel Meclisi'nde yeniden tartisma konusu olmustur. Fakat n Genel Meclisi liyelerinin buyuk cogunlugu ilce merkezinin Elvanlar koyune tasmmasma itiraz ederek; karst oy kullannustir. Bu nedenle tasmma konusu bir sonuca baglanamarmsnr. Nihayet, Esmede uzun bir sure kaymakamlik gorevinde (1928-1938) bulunan Vakkas Ferit Savas'rn ustun gayretleri ve bazr Takmakhlann israrh girisimleri sonucunda ilce merkezinin Takmak'tan Istasyona tasmmasi konusu 28 Subat 1934 tarihinde Manisa n Genel Meclisi'nde gortisulup karara baglannus' ve daha soma Icisleri Bakanhgi'run onayi almdiktan soma tasmma karan hemen uygulamaya konulmustur. Bu arada basta Esme n Genel Meclisi liyesi Selim Bey olmak Uzere bir kisim Takmakhlann engelleme ve karan iptal ettirme cabalan sonuc vermernis ve Esrne ilcesinin idari birimleri, 26 Malt 1934 tarihine rastlayan 344 • Dogu Cogratyn Dcrgisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities pazar gunu kagmlarla Istasyona tasmrrustir. Burada insa edilen ilk resmi bina Jandarma bolugune ait hizmet binasi olmustur. Soma Belediyenin geliri ve halkm yardmuyla Hukumet ve Belediye binalan yaptmlmtstir.