Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

ESME'NiN (USAK) KURULUSU, GELiSMESi VE FONKSiYONEL OZELLiKLERi

Dr. Mehmet Akif CEYLAN*

Ozet Esme, Ege Bolgesi'nin k Bati Anadolu Boliimic'nde, Irmir-Afyon demiryolu iizerinde Usak iline baglt bir ilcenin yonetim merkezidir. Kemer daguun (1197 Ill) dogusunda, yaklastk 800-875 m yiikseltileri arasuula, sel karakterli dereler taraftndan hafifce yartlmis bir plato yiizeyinde bulunan Esme, Cumhuriyet doneminde demiryolu istasyonunda kurulan ve gelisen yerlesmelere giizel bir ornek teskil etmektedir.

Bu makalede, daha once detayli bir etiidiin yaptlmadtgt Esme 'nin kurulusu, gelismesi ve fonksiyonel ozelliklerinin nispeten genis bir sekilde incelenmesi amaclannusttr. Caltsma sahastnin genisligi, Belediye suun esas alindigtnda 6499.5 ha olup; bunun yaklasik 750 ha'ltk ktsnu imarli alanlardan tneydana gelmektedir.

Abstract

Estne is an administration center of a county bound to Usak province. It lies on Izmir­ Afyon railway in Aegean region in the Inner West

Marmara Oniversitesi Fen Edebiyat Fakultesi Cografya Bolumu, Kadikoy-lsranbul, E-posta: maceylants'marrnara.edu.tr

Eastern Geographical Review • 339 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozelliklcri

Anatolia section. Estne is situated in a plateau splitted by flooding streams on the eastern side of Ketner mountain with height of800-875 m. It is a good example of a settlement that is founded and developed in Republic period on railway station. In this article it is aimed to examine in detail the foundation, development and functional specialities ofEsme that has not been done before. The wideness of the working area is 6499.5 ha, when the boundaries of the municipality is essential and 750 ha of this area has a construction plan.

340 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

ESME'NiN (USAK) KURULUSU, GELiSMESi VE FONKSiYONEL OZELLiKLERi

Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

Giri~ Esme', Ege Bolgesi'nin i~ Ban Anadolu Bolumu'nde, Izmir-Afyon demiryolu tizerinde Usak iline bagh bir ilcenin yonetim merkezidir (Harita 1). Kerner dagmm (1197 m) dogusunda, yaklasik 800-875 m yukseltileri arasmda, sel karakterli dereler tarafmdanhafifce yanlmis bir plato yUzeyinde bulunan Esme, Cumhuriyet doneminde demiryolu istasyonunda kuru Ian ve gelisen yerlesmelere guzel bir ornek teskil etmektedir. Esme'nin bugunku konumda kurulmasma neden olan Izmir-Afyon demiryolu hattmm Izmir-Turgutlu kesimi 1865'te isletmeye acilrms ve daha soma demiryolunun insasi doguya dogru devam etmis; 1875'te Salihli ve Alasehir'e ulasnustir. Demiryolunun Alasehir-Usak arasi 1887'de ve Usak­ Afyon arasi da 1890'da isletmeye acilmis ve boylece Ege kiyilaruu i~ Anadolu'ya baglayan Izmir-Afyon hath tamamen bitirilmistir." Izmir-Afyon demiryolu hatnnm toplam uzunlugu 421 km'dir. Esme­ Izmir arasi 218 km ve Esme-Afyon arasi da 203 km'dir. Buna gore Esme, Izmir-Afyon demiryolu hattmm yaklasik ortasma rastlayan bir konumda yer almaktadir. Esme, demiryoluyla Usak'a 69 km ve Alasehire de 49 km uzaklrktadir. Esme'nin karayolu baglantisi ise kisaca soyledir; Usak 64 km, Denizli 125 km, Izrnir 188 km, Alasehir 53 km ve Kula 44 km'dir. Kuruldugu gunden beri idari bir fonksiyona sahip olan Esme, Usak ilinde en genis alanli ilcenin yonetim merkezidir. Nitekim yuzolcumu itibariyle Usak ilinin (5341 km-) en buyuk ilcelerini Esme (1362 km-), Merkez (1309 km-) ve Banaz (1032 km-) teskil etmektedir. Nufus bakimmdan ise Esme (38869), Merkez (179458) ve Banaz (43350) ilcesinden soma ucunctl sirayi almaktadir. Merkez bucagi dismda 3 belde, 57 koy ve 117 gecici yerlesim biriminin bagh bulundugu Esme, ozellikle hizmet sektorunim gelismis olmasiyla dikkati cekmektedir. Bu cahsmada, daha once detayh bir etudim yapilmadigi Esme'nin kurulusu, gelismesi ve fonksiyonel ozelliklerinin nispeten genis bir sekilde incelenmesi amaclanmrstir. ilk once konuyla ilgili literatlir gozden gecirilmis, saha cahsmalan yapilrrus ve daha sonrada cografi bir plan

Eastern Geographical Review • 341 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelisrnesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

dogrultusunda konular ele almrrusnr. Detaya ait faydah gorulen bazi bilgiler dipnot olarak verilmis, makalenin sayfa suunm fazla asmamak icin harita, grafik ve fotograf sayisi asgari dUzeyde tutulmustur, Cahsma sahasirnn genisligi ise, Belediye snun esas almdigmda 6499.5 ha olup; bunun yaklasik 750 ha'hk kisrm imarh alanlardan meydana gelmektedir.

1 N

Bblge Sin!(l

u SIOlfl DEN i z i Oe,mlryo\u

Harita 1. inceleme sahasmrn lokasyon haritasr,

A. Esme'nin Kurulusu 1. Esme (Elvanlar) istasyonunun Kurulusu: Alasehir-Usak arasmda demiryolu hatn insa edilirken, guzergahm cogunlukla yerlesim birimlerinin kenanndan veya yakm bir konumdan gecirildigi ve dolayistyla istasyonlann o donemde yerlesmelerin dismda yer aldigr gorulmektedir. Nitekim Killik, Guneykoy, Elvanlar (Esme), Ahmetler ve Inay yerlesmelerden nispeten uzak konumda insa edilen istasyonlara bashca ornekleri teskil etmektedir. Esme'nin 1934'te kurulusuna kadar Elvanlar adt verilen ve soma Esrne adim alan istasyonun bulundugu mevkide daha once herhangi bir yerlesme mevcut degildi (Fotograf 1). En yakm konumda bulunan Elvanlar koyunun Istasyona uzakhgi 1500 m, Kemer koyunun 1850 m ve ilce merkezi

342 • Dogu Cogral'y~1 Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

olan Takmak'mda yaklasik 7 km kadardir. Dolayisiyla Istasyon, bu mevkide yeni bir yerlesmenin ilk nuvesini meydana getirmistir.

Fotograf 1. Elvanlar istasyonu 1934'ten soma Esme adiru almrsnr. Ote taraftan istasyonun yakin bir konumda bulunan Elvanlar koyu yerine bugunku mevkide insa edilmesi; cevaplanrnasi gereken bir soru olarak ortaya crkmaktadir. Bu durum, bir ihtimalle 0 donemde ilce merkezi olan Takmak ile Elvanlar koyu arasmda yasanan ve daha soma uzun bir sure devam eden rekabetle ilgili olabilir, Nitekim Esme halkmm gorusil daha cok bu yondedir. Diger onemli bir ihtimal ise, demiryolu sisteminin teknik ozellikleriyle ilgilidir. Cunku bugunku istasyondan gerek doguda Elvanlar'a gerekse batiya dogru uzanan hattm yer yer virajlara, yarmalara ve dolgu sahalanna rastladigi gozlenmektedir. istasyonda bulunan liC;; yolun ve bir peronun uzunluklan (l.yol 448 m, 2.yol 448 m, 3.yol 360 m, peron 128 m) ve kapladigi alan goz online almdigmda; istasyon yapmuna en elverisli topografyanm bu mevkide oldugu sonucuna vanlmaktadir. Aynca demiryolu hattmm burada yaklasik I km kadar duz bir sekilde uzanmasi da ikinci ihtimali destekler niteliktedir. Erkaru Harbiye-i Umumiye Matbaasr'nda (istanbul) 1912'de basilan 1/200000 olcekli topografya haritasmm Kula paftasma gore, bugunku Esme istasyonu civannda yerlesmenin gelisimini yansitan herhangi bir isaret

Eastern Geographical Review 343 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

konulmarmstir. Yine 1913'te basilan ve Philippson'un hazrrladigi harita' incelendiginde de ayru durum tespit edilmektedir. Bu yillarda Istasyonda, istasyon binasi, ambar" ve gorevlilere ait bir-iki bina ve baraka dismda bir yapilasma olmarms ve burada 1934'te ilce merkezinin tasmmasma kadar da onemli bir gelisme meydana gelmemistir. Sozu edilen donemde Istasyon, Esme ilcesinin merkezi olan Takrnak" ve Elvanlar koyune nispeten duzgun bir karayolu (sose) ile baglanrmstrr. Yine Istasyonun Takmak lizeri~den Kula, Giire ve Gobek (Ulubey)'e kadar uzanan karayolu baglantisi bulunmaktadir. Buglinde Esme'nin adr gecen yerlesim birimleriyle karayolu baglantrsi devam etmektedir. 2. il~e Merkezinin Tasmmasiyla Ilgill Girisirnler: Istasyonun 1887'de ilce merkezi Takmak'm 7 km kadar glineyinde ve Elvanlar koyunun (buglin Esme'nin mahallesi) 1.5 km kadar guneybattsma insa edilmesiyle birlikte ilce merkezinin Istasyona veya Elvanlar'a tasmmasi gtindeme gelmis; fakat Takmakhlann buyuk cogunlugu buna muhalefet ederek; tasmmaya engel olmuslardir, Ilce merkezinin Takmak'tan bugunku yerine tasmmasi Cumhuriyetin ilk (1923)' yihnda ciddi bir sekilde gtindeme gelmistir. Cunku Takmak'rn Yunanhlar tarafmdan yakilmasi nedeniyle yeni yerlesmenin Istasyonda kurulmasmm uygun olacagi dusunulrnustur. Ancak bazi itirazlar yuzunden girisim sonucsuz kalrrusnr. Ozellikle ilce merkezi olma konusunda Takmak ile Elvanlar koyu arasmda siddetli bir rekabetin yasanmasi, bu konuda cozume ulasilmasnu guclestirmistir. ilc;e merkezinin Elvanlar koyune tasmmasi 11 Mart 1931 tarihinde Manisa n Genel Meclisi'nde yeniden tartisma konusu olmustur. Fakat n Genel Meclisi liyelerinin buyuk cogunlugu ilce merkezinin Elvanlar koyune tasmmasma itiraz ederek; karst oy kullannustir. Bu nedenle tasmma konusu bir sonuca baglanamarmsnr. Nihayet, Esmede uzun bir sure kaymakamlik gorevinde (1928-1938) bulunan Vakkas Ferit Savas'rn ustun gayretleri ve bazr Takmakhlann israrh girisimleri sonucunda ilce merkezinin Takmak'tan Istasyona tasmmasi konusu 28 Subat 1934 tarihinde Manisa n Genel Meclisi'nde gortisulup karara baglannus' ve daha soma Icisleri Bakanhgi'run onayi almdiktan soma tasmma karan hemen uygulamaya konulmustur. Bu arada basta Esme n Genel Meclisi liyesi Selim Bey olmak Uzere bir kisim Takmakhlann engelleme ve karan iptal ettirme cabalan sonuc vermernis ve Esrne ilcesinin idari birimleri, 26 Malt 1934 tarihine rastlayan

344 • Dogu Cogratyn Dcrgisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

pazar gunu kagmlarla Istasyona tasmrrustir. Burada insa edilen ilk resmi bina Jandarma bolugune ait hizmet binasi olmustur. Soma Belediyenin geliri ve halkm yardmuyla Hukumet ve Belediye binalan yaptmlmtstir. Dolayisiyla ilce merkezinin istasyona tasmmasi, aneak istasyonun kurulusundan 47 yil soma gerceklesmistir, 3. il~e Merkezinin Tasmma Nedenleri: Manisa n Genel Meclisi'nin 28 Subat 1934 tarihinde yapmis oldugu toplantida okunan Idare Encumeni Mazbatasi'nda yer aldigi uzere, ilce merkezinin Takmak'tan Istasyona tasinmasma dair gerekceler kisaca soyle belirtilmistir:" "1- Takmak koyunde halkm ihtiyacim karsilayacak yeterlilikte kaynak suyunun bulunmamasi ve cahsilsa da bulunamayacagmm anlasilnus olmasi. 2- Bu susuzluk yuzunden gerekli olan srhhi temizligin yapilamamasi ve yine halkm siddetle muhtac oldugu sebze, meyve, bag, bahce vesairenin yetistirilememesi, 3- ils;e merkezinde gorevli Devlet memurlannm ikametleri icin yeterli sayIda mesken bulunmamasi. 4- ils;e merkezine gelip gidenlerin yataeak, bannaeak, yiyecek gibi temel ihtiyaclanna eevap vereeek otel, han, lokanta vesairenin bulunmamasi, 5- Dogal bir ihtiyac olan ve saghk bakmundan onem arz eden hamam ve banyonun meveut olmamasi. 6- Yukanda belirtilen yokluklar yuzunden ilce merkezinde nlifusun artmamasi ve bundan dolayi halkm muhtac oldugu cesitli zanaat erbabmm bulunmamasi, 7- Devlete ait resmi binalar meveut olmadigmdan dolayi yilhk onemli miktarda kiramn verilmesidir. Diger taraftan ilce merkezinin Istasyona nakli halinde yukanda belirtilen yedi maddedeki zaruretlerden bir kismmm kalkrrus bulunacagi ve bir krsmmm da kisa bir sure icinde kalkmasmm az bir gayretle miimkun oldugu ve zamanla her noktadan ilerleme ve gelismeye mlisait bulundugu eihetle ilce merkezinin nakli ltizumlu gosterilmektedir. ils;e kaymakarnhgmm yazdigi gibi Istasyonda hukumet memurlannm ikametine yeterli sayida binamn meveut olmasi," 0 sahada evve1ce yapilmts olan buyuk okul binasmm hukumet dairesi olarak kullamlmasr, ehemmiyetle ltizumu olan mektep binasma baslannus olmasi, bu sahaya Kemer koyunden ve civanndan su isalesinin kola yea mumkun olmasi, istasyondan Kemer koyune dogru olan arazinin sehir tesisine mUsait ve demiryolu glizergahmda

Eastern Geographical Review 345 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

bulunmasi nedeniyle mahalli her turlu ihtiyacm temini, ticari, medeni, sosyal gelismenin daha kolay olacagi acikca gorulmektedir. Kisaca, tespit edilmis olan bu yokluklar yuzunden simdiye kadar gelismeyen ve bundan sonrada gelismeyecegi anlasilan Takmak koyunden ilce merkezinin istasyon civanndaki sahaya nakli cok ltizumlu ve uygun bir is olup; memleket ve millet menfaati namma buyuk bir borctur. Heyeti Umumiye takdim edilir.,,10 Yukanda ifade edildigi gibi Esme ilce merkezinin Takrnak'tan Istasyona tasmma gerekcelerinin basmda demiryolunun sagladigr ulasnn imkanlan ve ekonomik nedenler gelmektedir. Karayollannm fazla gelismedigi bu donemde, kuskusuz demiryolu ulasirm yerlesme bakimmdan onernli bir cekicilik olusturmustur. Bununla birlikte demiryolunun ulasima acilmasi (1887) ile Esme ilce merkezinin Takmak'tan Istasyona tasmmasma (1934) kadar ge~en yaklasik 47 yilhk surede, istasyon civannda herhangi bir yerlesrnenin veya onemli bir yapilasmanm olmamasi da dikkati cekmektedir. Dolayisiyla bugunku Esme, yalmzca ulasimm etkisinde gelisen dogal bir surecle degil; aym zamanda idari bir kararla ve ozellikle uzak goruslu olan kaymakam Vakkas Ferit Savas'rn Usttin gayretleriyle Takmak'tan Istasyona ilk once resmi dairelerin tasmmasiyla kurulan bir yerlesmedir. Bu itibarla Esme, Cumhuriyet doneminde yeri degistirilen yerlesmelere de gtizel bir ornek teskil etmektedir. Ote taraftan Takmak, 27 Agustos 1920'de Yunan isgaline ugrarms; yaklasik iki yil soma 3 Eylul 1922'de dusman isgalinden kurtanlrmstir. Fakat Yunanhlar cekilirken Takmak'r yakmalan sonucunda onemli olcude can ve mal kaybi meydana gelmistir. Bu yangm sirasmda Takmak'ta 307 ev (evlerin hemen tamarru), hukumet binasi, askerlik subesi ve dtikkanlar yakrhp-yrkilrmsnr. Bu btiyUk tahribatm etkisiyle zaten kucuk bir yerlesme ll olan Takmak , Osmanh doneminde oldugu gibi Cumhuriyet donemin de de onernli bir gelisme saglayamarrusur.'" Omegin 1932;de yapilan tespitlere gore; Takmak'ta 165 ev, 4 magaza, 10 dtikkan ve 1 han mevcut OIUp;13 yerlesim biriminin buyuklugu konusunda genel bir fikir vermektedir. Yine Takmak'm mevcut gelisme potansiyelinin cok yetersiz olmasi da tasmma dusuncesini destekleyen etkenlerin basmda gelmistir, B. Esme'de Niifus Gelisimi ve Ozelllkleri 1. Niifus Gelisimi: Esme'nin kurulusundan once yapilan Cumhuriyet doneminin ilk nufus sayimmda (1927); ilce merkezi olan Takmak'ta 945 ve

346 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

koy statusunde bulunan Elvanlar'da 1173 nufus tespit edilmistir. Esme'nin kurulusundan soma yapilan ilk nufus sayimmda (1935) ise, istasyon ve Elvanlar olmak uzere iki mahalleden olusan Esmede 1838 ve Takmak'ta 918 nufusun yasadigi belirlenmistir, Dolayisiyla ilce merkezinin Takmak'tan istasyona tasmmasmi (1934) takip eden ilk bir-iki yilhk surecte, Takmak ntifusunda azalma yonunde buyuk bir degisme meydana gelmezken; buna karsihk yeni kurulan Esme'nin nufusunda nispeten onemli bir artis meydana gelmistir, Suphesiz bu artis, Esme'nin Takmak'rn yam srra baska yerlesim birimlerinden go~ aldigim yansitan onemli bir gostergedir. Yine 1934­ 1935'te Takmak'tan istasyona go~ eden nufus sayismm fazla olmadigi ve hatta bunun cogunlukla kamu gorevlileri ve aileleriyle sirnrli kaldigi ye bu donemde nufusun yerlesmek icin Esme'nin ozellikle yeni kuruIan Istasyon mahallesini tercih ettigi de soylenebilir. Esme'nin nufusu, 1935'te 1838 iken 2000'de 11615'e yukselmis ve bu 65 yilhk donemde yaklasik % 532 oramnda buyuk bir artis saglamisur. Ancak nufus arnsr, hemen butun sayim devrelerinde cok farkh degerlerde gerceklesmistirfTablo 1). Nitekim nufus arns oram, Ikinci Dunya Savasi'rnn zorluklan icinde 1940 ve ozellikle 1945'te lnzh bir 'sekilde ylikselmesine karsihk, 1950'de oldukca belirgin bir dti~ti~ gostermistir. Yine nufus artrs oranmdaki belirgin degismeler 1955, 1960 ve 1965 sayimlarmda da devam etmistir. Ozellikle 1960'ta gelisim surecinin en yuksek degerine cikan nufus artis oram (% 33.6), 1965'te en dusuk degerine (% 2.2) inmistir, Tablo 1. Esme'nin saytm yillanna gore nufusu. Sayun Niifus ArtI~ Oram Sayun Niifus ArtI~ Oram YIII Miktarr % YIII Miktan % 1935 1838 - 1970 6178 22.7 1940 2120 15.3 1975 7828 26.7 1945 2775 30.9 1980 8844 13.0 1950 3031 9.2 1985 10061 13.8 1955 3689 21.7 1990 10547 4.8 1960 4929 33.6 2000 11615 10.1 1965 5035 2.2 Ortalama - 17.0 Kaynak: DiE Genel Nufus Saynnlan (1935-2000). Bazi yerlesmelerin 1927-1950 yillan arasmda normal ustu nufus artis seyrini degerlendiren Yucel: Cicekdag, Arac, Ilgm, Anamur, Gordes, Esme ve benzeri yerlesmelerde tatmin edici bir izah tarzmm bulunmadrgmi kaydetmistir." Darkot ise, nufusta meydana gelen artis ve azahsi genellikle ana-baba kitlesinin niceligine baglarms ve "1960 sayimmm karakteristigi; cok hizh arns" tespitini yaprmsttr."

Eastern Geographical Review 347 Esrne'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

Esme'nin nUfusu, tekrar 1970 ve 1975'te nispeten yUksek bir oranda arns gostermis ve 1980'den itibaren de artis oranmda belirli bir azalma egilimi baslarrusttr. Elbette nUfus artis oramnda soz konusu olan degismeler, degum, olum ve ozellikle goclerle yakmdan ilgili gorunmektedir. C;UnkU bazi donemlerde kasaba ve koylerden Esme'ye, bazen de Esmeden basta Usak, Denizli, Alasehir ve Salihli gibi yakm ve Izmir gibi nispeten uzak konurnda bulunan sehirlere dogru onemli gocler meydana gelmistir. Hatta goclerin bir kisrru da yurt disma (ozellikle Almanya) yonelmistir. Kuskusuz goclerin bUyUk cogunlugu ekonomik nedenlerden dolayi gerceklesmistir. Keza Sivash ilcesinin cografi etUdUnU yapan Ozav da, nUfus artist ve azahsmda goclere ve ekonomik etkenlere dikkati cekmistir." Aynca 2000 yilt nUfusunun artismda Kerner koyunun mahalle statusunde Esme'ye baglanmasmm da az cok bir rolU olmustur. 2. Niifusun Mahallelere Daglh~l ve Yogunlugu: 2000 yilt verilerine gore Esmede nUfusun bUyUk bir kisrm (% 63.2) Sehit Alibey" ve istasyon mahallelerinde yer almaktadir, Bunlardan Sehit Alibey (4373), Esme'nin nufus bakmundan en bUyUk mahallesi olup, bunu istasyon (3002) mahallesi ikinci sirada takip etmektedir (Tablo 2). Esme'nin 1934'te kurulusundan oncede mevcut olan Elvanlar mahallesi ise 2442 nufusuyla U~UncU sirada gelmektedir. Ancak Elvanlar'm 1927'de 1173 nufusa sahip oldugu goz onune aluursa; aradan gecen 73 yillik sUrede, diger mahallelerle mukayese edildiginde; nUfus artismm daha yavas oldugu sonucuna vanlmaktadir. Yine aym durum, bugUn Esme'nin en kucuk mahallesini teskil eden Kerner icin de gecerlidir. C;UnkU 1935'te Kerner koyuntm nufusu 206 iken, 65 yilhk surede % 51.9 artisla 313'e ulasabilmistir, Bu itibarla Esme'de istasyon cevresinde ticaret, yonetim, egitim ve saghk fonksiyonlannm yogunlastigr mahallelerin nUfuslan hizlr artarken, nispeten kenar kesimlerde yer alan mahallelerin nUfuslan daha az artis gostermistir. Tablo 2. Esme'de nufusun mahallelere dagihsr ve yogunlugu (2000).

Mahallenin Adr Alam (Ha) Niifus Miktarr Oram (%) Yogunlugu (Kisi/Ha) Sehit Alibev 114.2 73 37.5 38.3 syon 136.2 3002 25.7 22.0 lvanlar 105.5 2442 20.9 23.1 i eyllil 81.0 1539 13.2 19.0 Kemer 24.5 313 2.7 12.8 Toplam/ortalama 461.4 11669 tOO 25.3 , Kaynak: Mahallelcrin nufusu Usak Nufus ve Ii atandashk II Mudurlugu-'-'" den ahunus, alaru ise sehii plam uzennde rnevcut meskun sahaJar gaz online alruarak kare metodu ile hesaplannustrr (2004)

348 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esrne (Usak), It's Development And Functional Specialities

Esmede 2000 yih nufus yogunlugunun mahallelere dagI11~1 ele almdigmda ise; dagihsm nispeten duzensiz oldugu anlasilmaktadir. Ortalama degere (25.3) gore, Esme'nin en yogun nufuslu mahallesi Sehit Alibey olup, bir hektar alana 38.3 kisi dusmektedir. Buyuk bir kisrm Esme'nin ilk kurulus yerine karsihk gelen ve yaklasik 1500 hanenin mevcut oldugu bu mahallede binalar genellikle bitisik tarzda insa edilmistir, Dolayisiyla mahallede bina yogunlugu da nispeten ytiksek dtizeydedir. Diger mahallelerden Elvanlar (23.1), istasyon (22.0) ve USieyltil 18 (19.0).' ortalama nufus yogunluguna yakm degerler arz etmektedir. Nufus yogunlugunun en dusuk oldugu Kerner (12.8) ise, Esme'ye en son baglanan mahalle ozelligini tasimakta ve konum itibariyle sehrin kenar kesiminde yer almaktadir. Zaten bu mahallenin Esme'nin nufusu icindeki oram da (% 2.7) oldukca dusuk bir degerdedir. 3. Niifusun Sosyal ve Kiiltiirel Nitelikleri: Bu grupta yer alan nufus ozelliklerinden cinsiyet ve yas yapist, aile buyuklugu ile nufusun egitimi konulan fazla aynntiya girilmeden kisaca ele almnusnr, a. Niifusun Cinsiyet ve Yas Yaprsi: 1940 ve 1960 sayimmm sonuclan itibariyle Esme'de nufusun cinsiyete dagI11~1 bakimmdan nispeten belirgin bir dengenin bulundugu tespit edilmektedir (Tablo 3). Nitekim 1940 sayimma gore 100 kadma 98 erkek nufus dusmektedir. 1960 sayimmda ise erkek nufus lehine az da olsa bir artis meydana gelmis ve oran yaklasik 100 kadma 101 erkek nufusa ytikselmistir. Ote yandan sozu edilen denge, 1980'den soma bozulmaya baslarrustir. Bu baglamda 1980'de 100 kadma karsihk 94 erkek nufus kaydedilmis ve dolayisiyla kadm nufusun oranmda onemli bir artis gorulmustur. Yine kadm nufusun bu artis egilimi 2000'de devam etmis; yaklasik 100 kadma karsihk 92 erkek nufus sayilrmsnr. Bu donemde erkek nufusun belirgin bir sekilde azahsmda; genellikle kadmlarda ortalama yasam stiresinin daha fazla olmasi ve erkeklerin basta is olmak tizere cesitli nedenlerle Esme'den aynlmalan gibi bircok faktor rol oynamrstir. Tablo 3. Esme'de nufusun cinsiyete gore dagihsi. Savun Yih Erkek Kadm Toplam 1940 1050 1070 2120 1960 2474 2455 4929 1980 4297 4547 8844 2000 5577 6038 11615 Kay nak: DiE Genel Nufus Say milan (1940-2000). Esrne'de nufusun yas gruplanna dagihsr incelendiginde ise; bazi onemli ozellikler dikkati cekmektedir. Nitekim 0-4 yas grubunda bulunan

Eastern Geographical Review 349 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelisrnesi ve FonksiyoneJOzelliklcri

nUfusun belirgin bir azalma egilimi icinde oldugu gorulmektedir (Tablo 4, Sekil 1). Hatta bu durum 5-9 ile 10-14 yas gruplanru da kapsamaktadtr. Bunun bashca nedeni, degum olaylannm giderek azalmakta olmasrdir. Bu da son ytllarda egitim diizeyinin yukselmesi ve ailelerin nufus planlamasi konusunda daha bilincli hale gelmesiyle yakmdan ilgilidir. Cunku 15-19 ile 20-24 yas grubunda bulunan nufusta belirgin bir artism gorulmesi, onceki ytllarda yasanan degum oranlarmm nispeten yuksekligini yansttmaktadir. Tablo 4. Esme'de nufusun cinsiyete ve yas gruplarma dagihsr (2004).

Ya~ Gruplan Erkek Kadm Toplam Oram(%) 0-4 422 354 776 6.4 5-9 501 441 942 7.8 10-14 450 486 936 7.7 530 498 1028 8.5 521 529 1050 8.7 492 487 979 8.1 415 487 902 7.4 m35-39 499 523 1022 8.4 40-44 524 504 1028 8.5 45-49 418 384 802 6.6 50-54 311 342 653 5.4 55-59 254 265 519 4.3 60-64 193 242 435 3.6 65-69 170 220 390 3.2 70-74 178 204 382 3.2 75-79 72 89 161 1.3 80-84 38 44 82 0.7 85 + 10 19 29 0.2 Toplam 5998 6118 12116 100 Kaynak: Usak HiSaghk MtidtirlUgti Bilgi isremve IstatistikSubesi, 2004.

Sekil I. Esrnede nufusun yas gruplanna dagthsi (2004).

350 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of E~J11e (Usak), It's Development And Functional Specialities

Esrne ntifusunda genellikle 25 ile 49 arasmda bulunan yas gruplannda dtizensiz bir dagihs takip edilmektedir. Bu dtizensizlik ozellikle erkek nufusta daha belirginlik kazanmaktadir. Buna karsiltk 50 ve daha yuksek yas gruplan, 70-74 dismda genellikle dtizenli bir dagrhs gostermektedir. Aynca kadm nufus 50-54 yas grubundan itibaren diger btittin yas gruplarmda erkek nufusundan daha ytiksek bir degere ulasmaktadir, Bu da kadmlarda ortalama yasam siiresinin daha fazla olmasiyla aciklanabilir. Ntifusun genis aralikh yas gruplarma dagtlrsi ele ahndigmda ise; cocuk (0-14) ntifusun oram % 21.9, yetiskin (15-64) ntifusun oram % 69.5 ve yash (65 +) nufusun oram da % 8.6 olarak ayirt edilmektedir. Bu veriler itibariyle Esme'nin ntifusunda yetiskinlerin oram oldukca yuksek bir degere karsihk gelmektedir. Fakat yash nufusun oram da nispeten dusuktur. Nitekim 65 ve daha yukan yasta bulunan nufus sayismm 1044 olusu, bunu dogrular niteliktedir. b. Aile Biiyiikliigii: Esme'de ortalama aile buyuklugt; 3.3'tiir ve oldukca dusuk bir degeri yansitmaktadtr (Tablo 5). Ornegin bu deger 2000 yih itibariyle Usak sehrinin (3.7)19 ve Tiirkiye ortalamasmm (4.5)20 oldukca altmda yer almaktadir. Cunku Esme'de uc-dort kisiden olusan cekirdek ailelerin oram % 54.4 kadardir. Bu da ailelerin yansmdan fazlasmi teskil etmektedir. Aile buyuklugu iki kisi % 17.8 ve bir kisi olanlann oram da % 7.4'tiir. Dolayisiyla uc-dort ve daha az kisiden olusan ailelerin toplam oram % 79.6'ya ulasmaktadir. Diger yandan aile buyuklugu bes ve daha fazla olanlann oram ise % 20.4'tiir. Aile buyuklugu sekiz 17, dokuz 13, on ve ondan fazla olan 13 aile bulunmaktadir. Bunlann onemli bir kisrm yakm bir zamanda kirsal alandan gb<; eden ve geleneksel ataerkil yapmm ozelliklerini devam ettiren ailelerdir. Aynca aile buyuklugunun mahallelere dagihsmda da az cok farkhhklar gorulmektedir. Ornegin aile buyuklugu en fazla istasyon (3.5) ve en dusuk ise Elvanlar (3.1) mahallesinde tespit edilmektedir. Tablo 5. Esmede ortalama aile buyuklugu (2004).

2 II Mahalle Ad1 \ Nlifusu Aile SaYlsl Aile Bliyiikliigli II~ehitAlibey 4762 1500 3.2 II Istasyon 3021 852 3.5 II Elvanlar 2352 748 3.1 II U<;eyliil 1981 614 32 II Toplam/Ortalama 12116 3714 3.3 Kaynak: Usak ilt Saghk Mlidlirltigli Bilgi lslern ve lstatistik Subesi, 2004.

Eastern Geographical Review 351 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelisrnesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

c. Niifusun'" Egitim Durumu: Esme'de 6 ve daha yukan yasta olan nufusun % 9.1'i okur yazar degildir. Bu nufusun buyuk bir cogunlugunu (% 85.6) 50 ve daha yukan yasta olan kadmlar olusturmaktadir. Yine 6 ve daha yukan yasta olan nufusun okur yazar oram da % 1O.2'dir ve bu deger cinsiyete gore aynldigmda; esit bir dagrhs gozlenmektedir (Tablo 6). Tablo 6. Esme'de niifusun (6 ve daha yukan yasta) egitim durumu (2004). Egitim Okur Yazar Okur Ortaokul Lise Yiiksekokul Durumu DeiW Yazar M Mezunu Mezunu Mezunu MahalleAdl E K E K E K E K E K E K Sehit Alibev 36 235 771 881 308 231 521 420 245 148 istasvon 43 20429~=I 147 557 602 184 130 288 224 130 66 Elvanlar 42 222 98 509 489 142 101 251 163 49 38 Ucevlul 24 139 102 100 404 419 134 106 179 119 55 31 Toplam 145 864 545 580 2241 2391 768 568 1239 926 479 283 Gruplarm % 1.3 7.8 4.9 5.3 20.3 21.7 7.0 5.2 11.2 8.4 4.3 Kay nak: U ak IIi Sag"11k Mudurltlzttg,,~ Bilsi i lem ve IstatistikSubesi, 2004. Esme'de nufusun biiyuk bir kisrm (% 42.0) iIkokul mezunlanndan meydana gelmektedir. Ortaokul (% 12.2), lise (% 19.6) ve yuksekokul (% 6.9) mezunlanmn oram da nispeten yuksek duzeydedir, Ilkokul mezununda . kadm, orta, lise ve yuksekokul mezununda ise erkek nufus cogunlugu teskil etmektedir. Dolayisiyla erkek nufusun ilkokul sonrasmda egitime daha fazla kanldigi anlasilmaktadir, Ote yandan bugun ilkogretim cagmda bulunan butun kiz ve erkek cocuklarda okullasma oranmm % 100'e yaklastigi goz ontine almdigmda; yakm bir gelecekte nufusun onemli bir kisrrunm en azmdan sekiz yilhk temel egitimi tamamlamis olacagnu tahmin etmek gtic; degildir. Aynca bugun Esme'de mevcut olan lise ve dengi okullar ile meslek yuksekokulu da nufusun egitim duzeyinin yukselmesine suphesiz onemli katkilar saglayacak kapasiteye sahiptir. Diger taraftan nufusun egitim durumu mahallelere gore bazi onemli farkhhklar arz etmektedir. Orne gin Esme'de yuksekokul mezunlannm yansmdan fazlasi (% 51.6) Sehit Alibey mahallesinde yer almaktadir. Bunu sirasiyla istasyon (% 25.7), Elvanlar (% 11.4) ve Uceylul (% 11.3) mahallesi izlemektedir, Mahalle nufusu iIe yuksekokul mezunlanmn sayisi mukayese edildiginde; duzensiz bir dagilis (Istasyon M. dismda) ortaya cikmaktadtr, Bu da kuskusuz mahallelerin fonksiyonel ozellikleriyle cok yakmdan ilgilidir. Cunku ilk sirayi alan Sehit Alibey mahallesinde yonetim ve ticaret fonksiyonlan daha fazla gelistiginden dolayi, Esmedeki ytiksekokul mezunu niifusun onemli bir kisnu burada ikameti tercih etmektedir.

352 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

C. Esme'de Yerlesmenin Gelismesi Esme'de yerlesmenin gelismesi yatay ve dikey yonde olmak tizere iki kisma aynlarak incelenmistir. Aynca yapr malzemesi ve konut tiplerine kisaca temas edilmistir. 1. Yerlesmenin Yatay Gelisimi: Esme, kurulusundan bugtine kadar gecen yaklasik 70yIlhk donemde cesitli gelismelerden buyuk olcude etkilenmistir, Bundan dolayr nispeten kisa olangelisim sureci; 1935-1965, 1966-1980 ve 1981-2004 arasi olmak tizere ti~ doneme aynlarak genel ozellikleriyle ele almrmsnr. 1935-1965: Ilce merkezinin 1934'te Takmak'tan Esme'ye tasmmasnu takip eden bu donemde, yeni bir yerlesme kurulmus ve bu yerlesmenin ntivesini demiryolu istasyonu teskil etmistir. Kisa bir stirede gelismeye baslayan Esme'de ilk binalar istasyon civanna insa edilmistir, Binalar ozellikle istasyonun kuzey kesiminde kumelenmistir. Burada kaymakamlik, belediye, jandarma, askerlik subesi ve postane gibi resmi kurumlann hizrnet binalan ile carsr, pazar yeri, park, dini yapilar (Carsi camii) ve konutlar yer alrmsnr. ilk yillarda yerlesme istasyonun kuzey kesiminde herhangi bir plana baglr olmadan gelisrne gostermistir. Bu yuzden cok kisa bir stirede nispeten karmasik, dar ve krvnmh sokaklann ve birbirine bitisik binalann bulundugu dtizensiz bir yerlesme ortaya crkrmstir. Bu durum Esmede ilk imar plannun" 1950'de uygulamaya konulmasma kadar devarn etmis ve hatta istasyon mahallesiyle sonradan butunlesen Elvanlar ve Kerner mahallesinde eski yapilasrnanm izleri kismen korunarak bugune kadar ulasrmstir, Ilce merkezinin Takmak'tan istasyona tasmmasmdan 16 yil rsonra, yani 1950'lerin basmda Esme kucuk bir yerlesme ozelligini tasimaktadrr, Bu donemde Esme, istasyon ve Elvanlar olmak uzere iki mahalleden meydana gelmektedir. Buyuk cogunlugu (400 kadan) istasyon mahallesinde olmak uzere toplam 713 hane mevcuttur. Sozu edilen surecte Elvanlar'm yerlesim alanmda onemli bir gelisme gorulmezken, istasyon mahallesi resmi kurumlann ve ulasirrun (istasyonun) da etkisiyle oldukca Iuzh bir gelisme gosterrnistir. Bu donemde Esme'nin gelisim stirecini etkileyen onemli bir faktor de, Manisa ilinden aynlarak, yeni kurulan Usak iline baglanmasidir. Usak, Ktitahya ilinin bir ilcesi iken 15 Temmuz 1953 tarihinde 8450 sayih Resmi Gazetede yaymlanan 6129 sayrh kanunla il yapilrmsnr. Yine ayrn tarihte

Eastern Geographical Review • 353 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi veFonksiyonel Ozellikleri

Esme, Manisa ilinden aynlarak Usak ilinde ayru isimle amlan bir ilcenin merkezi olmustur. Bahsedilen dlizenlemeyle birlikte Esme, yuzolcumu ve nufus baknrundan .Usak ilinin buyuk ilceleri arasmda yer alnus ve il olceginde idari etkinligi daha fazla onem kazanrrusur. Elbette bu durum, Esme'de nufus, yerlesme ve ekonomik fonksiyonlann gelismesini olumlu yonde etkilemistir. 1966-1980: Bu donemde nlifusun hizh artist nedeniyle yerlesim alam hemen blitlin yonlerde gelismeye baslarmstir. Zaten Esme'de yerlesmenin yatay yonde gelismesini simrlayacak dogal ve beseri engeller soz konusu degildir, 1960'lann ortasma dogru istasyon mahallesi, istasyonun kuzey kesiminde genellikle demiryoluna paralel bir sekilde kuzeydogu-guneyban dogrultusunda onemli bir gelisme gostermistir, Yine kuzeydoguda Elvanlara dogru uzanan Vali Murat caddesi boyunca yerlesmenin gelisimi hiz kazannus ve gevsek dokuda da olsa iki mahalle yer yer birlesmistir (Harita 2). Aynca Elvanlar'dan istasyon mahallesine dogru da fazla belirgin olmayan bir gelisme meydana gelmistir. Sozli edilen donemde istasyon mahallesinde demiryolunun guneydogu kesiminde ozellikle Guney'e ve Kayali'ya giden karayolu kenannda yer yer binalann kumelendigi dikkati cekmektedir. 1970'lerin basmda Esme'nin yerlesim alarn kuzeyde Kerner (Yaglar) deresine dogru genislerken, banda Halilkuyusu deresine kadar ulasnusnr. istasyon mahallesinin kuzeybati kesiminde ise binalann Kemer koyune ve Kula'ya giden karayolunun (Kemer C.) her iki kenan boyunca yer yer kumelendigi gorulmektedir, Bununla birlikte Kerner koyu, istasyon mahallesinden nispeten uzak ve ayn bir yerlesme ozelligini bu yillarda da slirdtirmektedir. Esme'de yerlesmenin yatay yonde hizh bir sekilde genislemesine bagh olarak bazi idari dlizenlemeler yapilrrusnr. Nitekim 1974'te yapilan idari bir dlizenlemeyle iki olan mahalle sayisi uce crkanlmisnr. Bu tarihte Esme'nin buyuk bir kesimini teskil eden istasyon mahallesi iki kisma aynlrmsur, Soyle ki, demiryolunun kuzeybausi Sehit Alibey, guneydogusu ise Lise (Gulmezoglu) caddesine kadar olan kesim istasyon mahallesini olusturrnustur. Yeni teskil edilen Sehit Alibey mahallesi, nlifus bakmundan Esme'nin en buyuk mahallesi ozelligini kazanrmstir. Buglin de bu ozelligini surduren mahalle, 197Tde ikiye aynlarak Uc;eyllil mahallesi kurulmus ve Esme'nin mahalle sayisi; Istasyon, Sehit Alibey, Uc;eyllil ve EIvanlar olmak lizere dorde yukselmistir,

354 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Bsme (Usak), It's Development And Functional Specialities

AMfSUlaf

YOkseffi noktas.

Demityolu

Kafayolu

Y~m sahas.

Mllnlerit binalar

Mezafltk rr -' 1 HOkOmet , • 2. Belediy<> I I , ~e$i I 830 3 Asltet1ik I I 4 Jandarma karakolu I I 5 Cezaevi <' J 6 Hastane / <' 7 (stellY""

/-r /I . ;<' / S10 / " <' / " / / / <'

I"" ~-)~ I ,I r I 1, T

"-\ I-, I , --·-1, \\

N e ! sec ,-_-'-_--'1 m Or. MACeylan, 2000

Harita 2. Esme ve yakin cevresinde yerlesrnenin genel durumu (1965 yrli).

Eastern Geographical Review 355 Esmenin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

Yerlesmenin gelisimiyle ilgili onemli bir nokta CIa, Esme ve koylerinden 1960'lann ortasmdan itibaren cok sayida iscinin (bugun toplam isgucunun % 5'i tahmin edilmektedir) basta Almanya olmak uzere cesitli Avrupa tilkelerine gitmesidir. Cunku bu iscilerden onemli bir kismi tasarrufunu arsa ve bina alumna yaurmisur. Bu nedenle 1970'lerde Esme'de arsa ve konut fiyatlan hizh bir sekilde yukselmis ve bu yillarda birkac kath betonarme ve modem donammh binalann insasmda artislar gorulmustur. Yine bu donemde, Esme'ye onemli bir goc,; olmagmdan dolayi gecekondu sorunu ortaya cikmamrsttr. Fakat ortaogretimde okumak tizere yakm koylerden gelen ogrenciler ev bulmakta bazen gucluk cekmislerdir. 1981-2004: 1934'te birbirine yakm konumda olmakla birlikte tic,; ayn yerlesmeyi teskil eden istasyon ve Elvanlar mahallesi ile Kemer koyu arasmda bulunan genis sahalar, zamanla yeni binalann insa edilmesiyle yerlesmeye acilnus ve bu donemde Esme'nin yerlesim alam yekpare bir gorunum kazanrmstir (Harita 3). Esme'de istasyon mahallesinin Elvanlar mahallesiyle birlesmesi 1980'lerin ortasmda buyuk olcude gerceklesmistir, Ayni stirecin Kerner koyu ile yasanmasi 1980'lerin sonuna dogru kismen tamamlanrms ve burasi da 1992'de Esme'nin besinci mahallesi olmustur, Aynca yukanda belirtilen yerler arasmdaki yerlesme dokusu da bu gelisim stirecinde nispeten sik bir ozellik kazanrmstir. Esme'nin yerlesim alarn ozellikle son 20-25 yilhk donemde buyuk bir genisleme gostermistir. Nitekim yerlesim alaru, bauda Yurt deresine, doguda Elvanlar'a, guneydoguda Yaylak mevkiine, kuzeyde Kerner deresine ve kuzeybatida ise Kartal tepenin (971 m) gtiney eteklerine kadar genislemistir, Boylece yerlesim alam kuzeybati-guneydogu 4.5 km, kuzeydogu-guneybati dogrultusunda 2.9 km'ye ulasrmsnr. Diger taraftan bu donemde, yerlesim sahasmm ban kesiminde onemli bir gelisme gorulmezken, kuzeyde Kemer deresi ve kuzeybatida Kerner koyune dogru hizh bir gelisme gorulmustur. Esme'de 1990'lann sonuna dogru yerlesmenin gelismesi, Meslek Yuksekokulu, Sehit Adem Ciftci Cok Programh Lisesi, Yatilr Ilkogretim Bolge Okulu, Tekel Tutun Deposu ve Belediye Mezbahasi gibi bazi onemli bina ve tesislerin insa edilmesiyle birlikte, Kayah koyune giden karayolunun Yaylak mevkiinde yogunluk kazanrrusnr. Yeni yapilan planlardan yakm gelecekte yerlesmenin gelisme yonunun de Yaylak mevkiine ve Kerner deresinin kuzeyine dogru devam edecegi sonucuna vanlmaktadir. Bu actklamalardan anlasilacagi uzere, yerlesrnenin gelisme yonu zaman icinde farkhhklar arz etrnistir.

356 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esrne (Usak), It's Development And Functional Specialities

Eastern Geographical Review • 357 Esrnc'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

Son donemde Esme, nufus miktan ve fonksiyon ozelliklerinin yarunda planh sekilde gelisen yerlesmesi ile kucuk bir sehir gorunurntl kazanrmsur. Esme'ye yonelik goclerin azhgi, gecekondu sorununun bulunmamasi ve topografyanm yerlesme bakmundan elverisli ozellikler sunmasi, Esme'nin planh gelismesini olumlu yonde etkileyen bashca faktorlerdir. Bunlann yamnda arsa temini ve konut insasmda kooperatiflerin (Esme Konut Yapi K., Esme Omek Konut Yapi K., Esmeliler Arsa Temin K. vb) kurulmaya baslamasi da son donemin kayda deger ozellikleri arasmda yer almaktadir. Boylelikle Esme'de ortak mulkiyetli binalann insasmda arnslar soz konusu olmaktadrr. 2. Yerlesmenin Dikey Gelisimi: Esme'de binalarm buyuk cogunlugu tek katli olarak insa edilmektedir (Tablo 7). Nitekim 1984'te % 57.7 olan tek kath binalann oram 2000'de % 61.8'e ulasrmsnr. Dolayisryla Esmede tek kath bir yapilasma hakim olup; ozellikle yerlesmenin yatay yonde gelismesini hizlandiran bir etki yapmaktadir. Bununla birlikte Esme'nin kenar kesimlerinde binalar genellikle tek kath iken, istasyon ve carsi gibi merkezi konumlarda bulunan yerlerde cogunlukla 2-3 ve daha az olarak da 4-5 kath bir yapilasma gozlenmektedir. Fakat kenar kesirnlerde ortak mtilkiyetli olarak insa edilen sitelerde ve resmi binalarda (ornegin meslek \ yuksekokulu gibi) yine cok kath bir yapilasma olmaktadir. Tablo 7. Esme'de binalann kat sayisma gore dagihsi. 2 Katll 3 Katll 4 Katll 1479 955 lOS 18 1088 238 162 Kaynak: DiE 1984 ve 2000 Bina Saymu. Diger taraftan 1984-2000 arasma rastlayan donemde binalann kat sayismda belirgin bir artis meydana gelmistir, Bu donemde 2 kath % 12.2, 3 kath % 55.9, 4 kath % 88.9 ve 5 kath binalarda % 84.6 oranmda artis gerceklesmistir. Ozellikle 3, 4 ve 5 kath binalann oranmda daha fazla artis olmustur. Aynca Esme'de 1984'te en fazla 5 olan kat saYlsl 2000'de 6'ya yukselmistir. BtitUn bu verilere gore Esme'de yerlesmenin dikey yonde gelisim sureci de nispeten hizh bir sekilde surmektedir. 3. Yapr Malzemesi ve Konut Tipleri: Binalann insasmda kullarulan malzemenin turu cografya bakmundan buyuk onem arz etmektedir. Ozellikle kucuk yerlesim birimlerinde kullarulan insaat malzemesi ile dogal cevre arasmda daha yakm bir iliski bulunmaktadir. Bu durum Esme icin de kismen gecerlidir. Cunku 1984 bina sayimma gore Esme'de mevcut 2564 binadan

358 • Dogu Cografya Dergisi \ Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

% 39.6'smm yakm cevrede bulunan tas (cogunlukla sist, mikasist, gnays) malzemeyle insa edilmis olmasi, bu gorusu- dogrulamaktadir. Bu binalann buyuk cogunlugu Esme'nin eski iki mahallesinde (Elvanlar ile Kerner) yogunluk kazanmaktadir (Fotograf 2). Geriye kalan binalann % 38.6'sl tugla, % 17.8'i iskeleth, % 3.8'i briket, % 0.1 kerpic ve % O.I'i de ahsap malzemeyle yapilnustrr (Tablo 8). Kerpic ve ahsap malzemeyle yapilan binalann az sayida olmasi da, yine Esme'nin dogal cevre ozellikleriyle ortusmektedir. Tablo 8. Yapr malzemesinin cinsine gore bina sayisi, II Binanm Yapi I 1984 I 2000 II Malzemesi I Bina Sayis. (Adet) % Bina Sayisr (Adet) % IITa~ 1015 39.6 1130 29.8 IIAh~ap 3 0.1 23 0.6 IIKerpi~ 4 0.1 II Briket 98 3.8 10 0.3 II Tugla 988 38.6 1867 49.1 II iskeletli 456 17.8 746 19.6 nDiger 21 0.6 '1lToplam I 2564 100 3797 IDO Kaynak: ots, 1984 ve 2000 Bma Sayirm. En son yaptlan bina saymu (2000) ile 1984 bina saymurun verileri karsilastmldigmda; Esme'de bina saY1SI % 32.5 oramnda artarak 3797'ye ulasnusur. iki sayim arasmda gec;en 16 yilhk donemde yapilasma onemli bir gelisme gostermistir. Diger taraftan aym donemde insaat malzemesinin cinsinde de azda olsa bir degisme meydana gelmistir, 2000 sayimma gore binalann % 49.l'i tugla, % 29.8'i tas, 19.6'SI iskeletli, 0.6'sl ahsap, % 0.3'ti briket ve % 0.6'SI diger malzemelerle insa edildikleri belirlenmistir. Buna gore butun Turkiye.'de oldugu gibi Esme'de de tugla malzemenin kullamrm onemli bir artis gostermistir. Bu da dogal cevreden saglanan insaat malzemesinin azalmakta olduguna isaret etmektedir. Ctinkti tugla basta Turgutlu, Salihli ve Alasehir olmak uzere yakm ilcelerde bulunan tugla ve blok fabrikalanndan kolayhkla temin edilmektedir. Bundan baska tugla malzeme hem ekonornik hem insa tekniginin oldukca basit olmasi nedeniyle de tercih edilmektedir. Esrne'de mevcut binalann (3797) % 80.3'ti konut amach kullamma aynlnustir. Diger binalann % 8.9'u ticari, % 7.6'smm cogunlugu konut, % 1'inin cogunlugu isyeri, % 0.5'i egitim, % 0.3'ti dini, % 0.2'si idari ve % 1.2'i de cok cesitli amaclarla kullamlmaktadir. Ticari amaclr kullamlan bina

Eastern Geographical Review • 359 Esrnenin (Usak) Kurulusu, Gelisrnesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

sayismm konuttan soma ikinci sirayr almasi; Esrne'uin fonksiyonel ozellikleri konusunda onemli bir noktaya isaret etmektedir.

Fotograf 2. Vali Murat caddesinde geleneksel tarzda insa edilmis bir bina. Esme'nin merkezi kesimlerinde binalar genellikle bitisik tarzda, kenar kesimlerinde ise bahceli evler formunda insa edilmistir. Catilarm hemen tamanu kiremitle ortulmustur, BaZI binalann alt kan veya bir odasi dokuma tezgahma aynlrrustir. Evlerin ici ise basit bir sekilde dosenmistir, Esme'nin kurulus tarihi cok eski olmadigmdan dolayi, istasyon, belediye ve birkac ev dismda tarihi ozellige sahip bir yapi da mevcut degildir, D. Esme'nin Fonksiyonel Ozellikleri Esme'nin fonksiyonel ozellikleri, bir makale kapsammda, konularda fazla detaya girmeden, ayn bashklar altmda ele ahnmaya cahsrmsur. Aynca konulann islenisinde fonksiyonlann gelisimi ve fonksiyon alanlann dagihsma da kisaca temas edilmistir, 1. Yonetim Fonksiyonu: Kuruldugu gtinden beri idari fonksiyona sahip olan Esme (1362 km-), Usak ilinde (5341 km-) en genis alanh ilcenin yonetim merkezidir. Nufus bakimmdan ise Esme (38869), Merkez (179458) ve Banaz (43350) ilcesinden soma ucuncu sirayi almaktadir. Merkez bucagi dismda 3 belde, 57 kay ve 117 gecici yerlesim birimiyle ilgili idari islerin

360 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

yurutuldugt' Esme'nin simdiki yerde kurulrnasmda, nufus ve ekonomik yonden gelismesinde yonetim fonksiyonunun onernli bir rolU olmustur. DiE'nin 2000 yilt verilerine gore, Esmede 211 kisi yaklasik 26 kamu kurum ve kurulusunda istihdam edilmektedir. Faal nufusun yaklasik % 8.2'sine karsihk gelen bu deger, suphesiz Esme'de yonetim fonksiyonunun onemini ortaya koymaktadir. Bu fonksiyonda istihdam saglayan bashca kamu kurum ve kuruluslan arasmda; Belediye, Kaymakamhk, Emniyet, Adliye, Vergi Dairesi, Muftuluk, TEDAS, Tanm, Nufus, Mal, Tapu Sicil ve Kadastro mudurlukleri yer almaktadir (Tablo 9). Tablo 9. BaZI kamu kurum ve kuruluslannda istihdam durumu (2005). Kurum/Kurulus Adt Personel SayISI Kurum/Kurulus Ad; Personel Sayisi Kaymakamhk 4 Vergi Dairesi Md. 14 Belediye 67'3 Adliye 12 Ozel Idare Md. 1 Ernniyet Md. 38 Mal Md. 10 TanmMd. 22 Nufus Md. 4 Orman Isletme Sef. 3 Tapu Sicil Md. 2 MUfttilUk 5 Kadastro Md. 12 Askerlik Subesi Bsk. 4 TEDAS 10 Telekom Isletme Sef. 10 Saghk Grup Bsk. 42 Posta lsleme Md. 16 Jandarma Komutanhgi 18 TCDDGar Sef. 8 Devlet Hastanesi 85 Yaprak Tekel TUtUn i~l. Md. 13 ., Milli Egitim Md. 237 Halk Ktltuphanesi 2 Meslek Yuksekokulu Md. 25 Ziraat Odasi Bsk, 3 Kaynak: Http://www.esme.gov.tr/ve Ilce Kaymakamhgi. Personel Kayitlan (2005). Ote yandan yonetim fonksiyonunda istihdam edilen nufus miktan az da olsa arns egilimindedir. Cunkii 1990'da idari personel ve benzeri islerde cahsan nufus miktan 197 iken, 2000'de bu deger 211'e ulasarak; on yillik donemde yaklasik % 7.1 oramnda arns gostermistir, Elbette bu artis orani, ilce nufusunun ve yonetim hizmetlerinin gelismesiyle yakmdan ilgili olarak degisme arz etmektedir. Bugtin Esme'de bir ilce merkezinde olan hemen btittin kamu kurum ve kuruluslan bulunmakta ve genellikle kendi binalannda hizmet vermektedir (Fotograf 3). Bunlar ozellikle yerlesmenin ilk ntivesini olusturan Sehit Alibey mahallesinde, Vakkas Ferit caddesi ile Alasehir caddesi arasmda kalan kesimde yogunluk kazanmaktadrr (Harita 4). Ancak yerlesmenin gelismesine ve artan ihtiyaclara bagh olarak yeni yapilan idari binalann bir kisrm, diger mahallelere dagihs gostermektedir, Ornegin ilcre Milli Egitim ve Tanm mUdUrltikleriUceylul mahallesinde yer almaktadir,

Eastern Geographical Review 361 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

Fotograf 3. 1935'te insa edilen Esme Belediyesi hizmet binasi,

2. Egitim Fonksiyonu: Esme'de ilk, orta ve ytiksek ogretimm yam sira cesitli yaygm egitim kurumlan mevcut olup, egitim fonksiyonu onemli bir ekonomik canhhk ve istihdam alaru olusturmaktadir. Cunku butun egitim kademelerinde toplam 4 bin civannda ogrencinin ve 23Tnin tizerinde ogrettnenin varhgi, Esme'nin nufus miktan goz omine almdigmda; egitim fonksiyonunun onemini ortaya koymaktadir. ilc;e merkezinin Istasyona tasmmasmdan sonra 1936'dan 1946 yilma kadar mtilkiyeti Belediyeye ait olan bir bina okul olarak kullanrlnustir. Bu okul 1946'da yeni yapilan, simdiki Dumlupmar ilkogretim okulunun binasma tasmnustrr, Bundan baska Elvanlar mahallesinde bir dersligi olan kucuk bir okul binasi kiralanrrustir. Ancak okul ihtiyaca kafi gelmemis ve 1956'da Dc;eyltil ilkokulu yapilarak ogretirne acilrmsnr. Esme halkmm yardmuyla yaptlan ortaokul binasi ise 1948-1949'da .egitim ve ogretime acilnustrr. Ilkogretim kademesinde Kemer too 1964'te, Sehit Alibey too 1970'te, Galip Cetin loo 1986'da ve Yauh Bolge too da 1995'te ogretime acilrms ve okul sayisi 6'ya ulasrrustir (Tablo 10). Toplam 106 ogretmenin gorev yaptigi bu okullarda 2135 ogrenci mevcuttur.

362 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

Eastern Geographical Review • 363 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

Tablo 10. Ilkogretim okullanrun ogretmen ve ogrenci sayisi (2004). ~Okulun Ad; Yapnn YIII \ ,Ogretmen Sayrsi I Ogrenci Sayrsi II Durnlupmar 100 1946 I 25 524 II Galip <;:etin ioo 1986 II 239 II Sehit Alibey too 1970 21 536 II Kemer 100 1964 5 58 . II Uceylul Pansiyonlu too 1956 29 479 II YatIh Ilkogretim Bolge Okulu 1995 15 299 II Toplam 106 2U5 Kaynak: E~1l1e Milli Egitim MUdUrlUgU. 2004. Ortaogretim kademesindeki okul sayisr da 1960'm ikinci yansmdan itibaren hizh bir artis gostermistir, Sirasiyla 1968'de Endtistri Meslek L. ve Lise, 1973'te KIZ Meslek L., 1976'da imam Hatip L. ve 1990'da Saghk Meslek lisesr" ogretime acilmisnr. Yakm zamanda Sehit Cemalettin A VCI Anadolu L. (1994), Ahmet AVCl Anadolu Ogretmen L. (1997) ve Sehit Adem Ciftci Cok Programh Lisesi (1999) egitim ve ogretime baslarmstrr, Boylece ortaogretimdeki okul saytsi 6'ya ulasrmsnr (Tablo 11). 1999'da yeni bir yapilanma ile acilan Cok Programh Lisenin btinyesine Genellise ve KIZ Meslek lisesi dahil edilmistir. Bu lisede Cocuk Gelisimi, Yabanci Dil ve Genellise olmak tizere ti~ program yer almaktadir. Toplam 101 ogrermenin gorev yaptigi bu okullara 1493 ogrenci devam etmektedir. Ogrencilerin bir kismi Esme'nin kasaba ve koylerinden gelmektedir. Tablo 11. Ortaogretim okullanmn ogretmen ve ogrenci saY1SI (2004). Ilokulun Adl Yaplm YIII I Ogretmen SaYlsl I Ogrenci SaYlsl II Endiistri Meslek L 19681 18 1 183 II Sehit Cernalettin AVCI Anadolu L. 1994 I 16 I 298 ,II Ahmet AVCI Anadolu Ogretmen L. 1997 I 19 I 243 II Sehit Adem <;:iftyi <;:ok Programh L. 1999 I 40 I 714 IImam Hatip L. 1976 8 55 To lam 101 1493 Kaynak: EsrneMilli Egitim Mudurlugu, 2004. Afyon Kocatepe Universitesine bagh Esme Meslek Ytiksekokulu 1993-1994 akademik ytlmda egitim ve ogrerime acilmistrr. Faal olan ti~ bolum (halt ve kilim, isletmecilik, muhasebe) ve toplam 450 ogrencinin bulundugu okulda 8 ogretim elemam gorev yapmaktadir. Yaylak mevkiinde 5000 m- alanda insa edilen (1996-2002) bodrum tizeri 3 kath meslek ytiksekokulu binasmm yanmda bazi sosyal tesisler yer almaktadir. Meslek ytiksekokulu Esme'nin etki sahasim buyuk olcude genisletrnis ve hatta tilke sathma yaymis, aynca onemli bir ekonomik canhhk saglarrusnr.

364 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esrne (Usak), It's Development And Functional Specialities

Esme'de 1953'te acilan ve 12300 kadar eserin mevcut oldugu Halk Kutuphanesi yilda yaklasik 19 bin okuyucuya simrh imkanlanyla hizmet vermektedir. Mesleki Egitim Merkezi ile Halk Egitimi Merkezi ise yetiskin nufusun egitim isteklerini karsilamaya yonelik cesitli kurslar ve programlar hazrrlamaktadir. 2004-2005'te Halk Egitimi Merkezinin actigi 8 farkli kursta toplam 300 ogrenci basan gostermistir. Aym donemde .Mesleki Egitim Merkezinde ise toplam 63 kursiyer egitim gormustur. 3. Sflghk Fonksiyonu: 1938'de 10 yatakh bir tedavi evinin oldugu Esme'de 1950'de henliz bir hastane yoktur ve Saghk Bakanhgr'na bagli 5 yatakh bir dispanser hizmet vermektedir. Bu yilda bir hukumet tabibi, bir saghk memuru ve bir hizmetliden olusan toplam li~ kisilik saghk ekibi mevcuttur. Bundan baska Hukumet Tabipligi'ne bagh gezici bir saghk memuru ile Krzilay, Cocuk Esirgeme Kurumu ve Sitma Savas demeklerinin birer subesi vardir, Henuz bir eczane de acilmarmsnr. Esmede 1973'te saghk hizmetleri veren personel sayisi az da olsa bir artis gostermistir. Nitekim Hukumet Tabipligi'nde bir pratisyen hekim, dort saghk memuru ve alb ebe gorev yapmaktadir. Aynca iki de eczane vardir. Bununla birlikte Esme'de verilen saghk hizmetleri cok yetersiz oldugundan hastalann onemli bir kismi, basta Usak olmak lizere baska sehirlere gitmek zorunda kalrmstir. Bugunku Devlet Hastanesi 1988'de insa edilmis ve 1991'de hizmete acilrmsnr. 50 yatagr bulunan hastanenin kayitlanna gore 4 uzman, 7 pratisyen ve 2 dis hekirni, 28 ebe-hemsire, 13 saghk memuru, 13 teknisyen ve 18 diger personelle hizmet vermektedir. Devlet Hastanesi'nde 2004'te 3 buyuk ve 93 orta ameliyat, 140 degum, toplam 55998 poliklinik yapilmis ve yatak doluluk oraru da % 75'in lizerine crkrmsnr. Kuskusuz bu degerler, Esme'nin nlifusuna oranlandigmda oldukca yuksek olup; hastanenin nispeten genis bir cografyaya saglik hizmeti verdigini yansitmaktadir. Saghk Grup Baskanhgma bagh 1 nolu merkez saghk ocagmm mevcut kadrosu 8 doktor, 6 saghk memuru, 7 hernsire, 15 ebe, 2 cevre saghk teknisyeni, 1 sofor ve 3 hizmetliden olusmaktadir, Ozel Idare Mudurlugu binasmm birinci katmda hizmet veren saghk ocagmda 2004 verilerine gore toplam 56384 hasta muayene edilmistir. Saghk alanmda onernli bir isleve sahip olan eczanelerin sayisi ise lO'a yukselmistir. Dolayisiyla Esme'de saghk fonksiyonunun gelismesine baglt olarak istihdam edilen nUfus sayisi artrrus ve yaklastk 150 kisiye ulasrrnsnr.

Eastern Geographical Review • 365 Esme'nin (U~ak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozelliklcri

Yukanda kaydedilen degerlerin de gosterdigi gibi Esme.'de verilen saghk hizmetleri oldukca ileri bir duzeye ulasmis ve yakm cevrede bulunan yerlesmelere saghk hizmeti verir duruma gelmistir. Elbette nufusun artmasi ve yasam standardmm yukselmesine paralel bir sekilde saghk fonksiyonu gelismesini surdiirecek ve Esme'nin sosyo-ekonomik yonden kalkmmasma olan katkismi da arnracaktir. 4. Ticaret Fonksiyonu: 1950'de kucuk bir yerlesme olan Esme'de faaliyet gosteren meslek gruplan ve uye sayilan fazla degildir. Bu tarihte Esmede 3 firm, 4 otel, 7 han, 2 ashane, 21 lokanta, 1 uncu, 4 helvaci, 40 bakkal (ilcede), 24 manifaturaci (ilcede), 8 tuccar, 1 ickili gazino ve 13 kahvehane ile Ziraat Bankasr'run bir subesi mevcuttu." Suphesiz bu degerler, bahsedilen yillarda ticaret fonksiyonu ve istihdam durumu hakkmda genel bir fikir vermektedir. Ulkemizin buyuk bir kesiminde oldugu gibi Esme'de de ozellikle son yillarda yasam standardmm yukselmesi, toplum ihtiyaclanrun artmasi ve cesitlenmesi gibi nedenlerle istihdam saglayan mesleklerin sayisi 100'lin lizerine cikrmsur, Buna paralel olarak cesitli meslek gruplannda kayith isyeri sayisi da artarak 716'ya ulasnustir. Verilen bu degerler, 2000 bina saymunda tespit edilen ticari (339) ve cogunlugu isyeri (37) amach kullarulan bina sayilanyla da geneI olarak ortusmektedir. Esnaf ve Sanatkarlar Odasi'nm 2005 yih kayitlanna gore; Esme'de bakkal (86), kahvehane, cay ocagi ve kafe (66), berber ve kuafor (38), marangoz (36), soguk ve steak demirci (20), oto tamircisi (20), insaat malzemeleri (18), sarraf (17), tuhafiye (17), elektrikci (15), terzi (14) ve yem ticareti (14) ile ilgili isyeri sayist nispeten yuksek degerler olusturmaktadir, Buna karsihk toplum ihtiyaclannm zamanla degismesi nedeniyle eski onemini kaybeden veya yeni gelismeye baslayan bazi mesleklerde ise isyeri sayisi fazla degildir. Omegin internet kafe ve atari salonlan (toplam 8 adet) son yillarda, ozellikle meslek yliksekokulunun acihsmdan sonra arns gostermistir. Diger taraftan mevcut 716 isyerinin mahallelere dagihsi, fonksiyonel alan kullamrm baknmndan bazi ozellikler arz etmektedir. Cunku Esme'de isyerlerinin % 66.3'li Sehit Alibey, % 19.3'li lstasyon, % 11.3'li U<;eyllil ve % 3.1'i de Elvanlar mahallesinde yer almaktadrr. Bu oranlar itibariyle isyerlerinin 3/2'sinin Sehit Alibey mahallesi ve ozellikle istasyon cevresinde toplandigi gorulmektedir. Dolayrsiyla ticaret fonksiyonu, Esme'nin 1934'te

366 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

kuruldugu yerde ve bunun cevresinde yogunluk kazannustir. Esasen bu durumun yakm gelecekte de devam edecegi soylenebilir. Ticaretin gelismesinde onemli bir fonksiyona sahip olan kuruluslardan biri de bankalardir. Esme'de ikisi kamu (Ziraat Bankasi, Halkbank) ve biri de ozel (i~ Bankasi) olmak uzere U9 banka subesi hizmet vermektedir. Yine Esme'de (ilce dahilinde), hakiki sahis (49), kolektif (3), limited (39) ve anonim (9) olmak uzere toplam 100 sirketin ve 13 kooperatifin kaydi bulunmaktadir. Yoresinde onemli bir ticaret merkezi olan Esme'de tanm ve hayvan urtmleri ile tuketim mallannm sansa sunuldugu pazarlar kurulmaktadir. En buyuk pazar, carsamba gunu Sehit Alibey mahallesinde, Alasehir ve Vakkas Ferit caddesi, Inonu bulvan ve Huzur sokakta kurulmakta ve saat 07:00'den 17:00'ye kadar devam etmektedir. Yaklasik 400-500 kadar satici tezgahmm kuruldugu pazarda, sebze ve meyvenin yamnda bircok ihtiyacm karsilanmasma yonelik; giyim, mutfak esyasi, tuhafiye ve manifatura sergileri ile koylerden getirilerek sansa sunulan sut, yag, yogurt, peynir ve yumurta gibi hayvansal urtmler yer almaktadir, Esme'de kurulan pazarlar ticari .erkinligin yam sira onemli bir nufus hareketine de neden olmaktadir. Bu hareketlilik ozellikle bayram gtmlerinde artmakta ve genellikle gunluk olarak gerceklesmektedir, Ote yandan pazarci esnafmm bir kisnu Usak, Alasehir, Sangol, Kula ve Guney'den gelmektedir. Boylece Esme'nin bircok yerlesim birirniyle dogrudan sosyo-ekonornik baglannsi saglanmaktadir. 2000 yih verilerine gore Esme'de toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller toplam 529 kisiye istihdam saglanustir, Bu rniktar toplum hizmetleri, sosyal ve kisisel hizmetlerden sonra ikinci sirayi almakta ve Esme'nin yoresel bir ticaret merkezi oldugu yonundeki kanaati gtlclendirmektedir. 5. Ulasnn ve Haberlesme Fonksiyonu: Demiryolu isletmeye acildigr yildan beri Esme halkma hem Usak hem de Alasehir yonunde onemli bir ulasim kolayhgi saglarrusnr. Her gun istasyona ugrayan posta ve ekspres trenler, halkm ucuz ve daha sik seyahat etmesine frrsat vermis ve aynca Esme'nin ekonornik bakimdan gelismesine onemli katkilarda bulunmustur. Fakat derniryolu ulasirm, gtmumuzde eski onemini yitirmekle birlikte, halen diger ulasim sistemlerine onemli bir alternatif olusturmaktadir, Esmeden demiryoluyla 2000-2004 arasmi kapsayan 5 yilhk donemde yilda ortalama 35835 yolcu tasmrrusnr (Tablo 12). Tasman yolcu sayismda yillar itibariyle % 10-15 oranmda kU9Uk degismeler meydana gelmistir, Ayru

Eastern Geographical Review • 367 Esme'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

donemde ise yilda ortalama 3527 ton ytik tasmrrusnr. Bu miktar, ilcenin ekonomik dtizeyine ve karayolu tasimacrhgma oranla oldukca dusuk bir degeri ifade etmektedir. Demiryolu yuk tasimacihgi daha cok tophi tasima indirimli tarifelerden yararlananlar ile anlasmalt tastma yapanlar tarafmdan tercih edilmektedir. Tablo 12. Esme istasyonundan tasman yolcu sayisi ve yUkmiktan. ~man 2000 2001 2002 2003 2004 Ortalama olen (adet) 32627 37947 32815 38065 37723 35835 Yiik (ton) 2609 4035 3618 3798 3575 3527 Kaynak: Esme Istasyon Sefligi,". 2005. Karayolu ulasnm yakm donemde buyUk bir gelisme gostermistir. Yolcu tasnnacthgr Usak, lzmir ve Denizli'ye her gun karsihkh olarak yapilan dogrudan midibtis seferleriyle saglanmaktadu. Bu konuda tekel olan Esme Seyahat'm 30 yolcu kapasiteli 29 midibtisti bulunmaktadir. Esme'den kasaba ve koylere ise ulasim genellikle minibtislerle yapilmaktadir. Ozellikle Esme'de haftahk pazann kuruldugu carsamba gunu yakm kasaba ve koylerle olan ulasunda yogunluk yasanmaktadir. Yerlesim alanmm nispeten kucuk, az egimli ve planh olmasi, Esme'de sehir ici ulasmu buyuk olcude kolaylasnrmaktadir. Sehir ici ulasim serbest cahsan 8-10 minibus ve bir taksi duragma (Merkez Taksi) kayith 7 vasitayla temin edilmektedir. Belirli bir guzergahi olmayan minibusler cogunlukla meslek yuksekokulu ile istasyon arasmda cahsmaktadrr. Telekom Isletme Sefligi, Posta Isleme Mudurlugu, nakliye kooperatifi (Esme Kamyoncular K., Esme Minibusculer Servisleri K.) ve mtilkiyeti Belediyeye ait olan bir soguk hava deposunun (bugtin kapah durumda) da bulundugu Esme'de ulastirma, haberlesme ve depolama islerinde toplam 114 kisi istihdam edilmektedir. Bu deger toplam istihdannn % 4.4'ne karsihk gelmektedir. Oysa bu oramn 1990'da % 5.3 'olmasi; bu alanda 2001 Ekonomik Krizi'nin etkilerini ve istihdamda azda olsa bir gerilemenin oldugunu yansitmaktadir. 6. Sanayi Fonksiyonu: Esme'de 1950'de 2 un degirmeni, I saraphane ve 3 kasar imalathanesi faaliyet gostermistir. Uretilen kasar peynirleri ilk once izmir'e, 1950'den itibaren istanbul'a kadar genis bir alanda pazarlanmaya baslanrmsnr. Bunun dismda orta ve buyuk olcekli sanayi kuruluslan mevcut degildir, Bu donemde Esme'nin elektrik enerjisi ihtiyaci istasyon mahallesinde kurulan ve motorinle cahsan kucttk bir santralden (Jenerator) temin edilmistir.

368 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

Bugun Esme'de, Usak karayolu kenannda Gedik Tavukculuk Isletmesi, Istasyon mahallesinde Askeroglu ve Cavusogullan un fabrikalan, Sehit Alibey mahallesinde Gtillti Sekerlerne, Kolankaya koyunde Cobanoglu Kasar Imalathanesi ile Karacaomerli koyunde Ispiroglu Yem Fabrikasi faaliyet gosteren onemli sanayi kuruluslandir. Belirtilen bu tesislerden baska ilce dahilinde 69 tavuk ~iftligi yer almaktadir. Dolayisiyla Esme'nin ekonomik yapisma uygun olarak sanayi faaliyetlerinin genellikle tanm ve hayvancihga dayah olarak gelistigi gozlenmektedir. Ote yandan sanayi konusunda yapilan bazi tesebbusler de sonucsuz kalmisur." Esme'nin iki buyuk sanayi kurulusundan biri olan Gedik Tavukculuk, Esme-Usak karayolunun 5. kilometresinde, 7 bin m2 alanda 1995'te faaliyete gecmis olup, 180 kisi cahsmaktadir (Fotograf 4). Gtmluk 60 ton pilic uretim kapasitesi olan tesislerde ayhk uretim 1200-1500 ton civanndadir. Gtmluk kapasitesi 150 ton olan Cobanoglu Kasar Imalathanesi'nde ise 70 isci cahsmaktadir. KI~ aylannda 45 ton/gun ve yaz aylannda ise 70 ton/gun uretim yapilan tesislerde kasar, beyaz peynir, lor ve stizme yogurt uretilen bashca urunlerdir.

Fotograf 4. Gedik Tavukculuk, Esme'nin en buyuk sanayi kurulusudur (2004). Esme'de daha cok tanm arac ve gereclerinin bakim, onanm ve imalatnnn yapildigi kucuk isyerleri de mevcuttur. Ornegin kulakh pulluk

Eastern Geographical Review • 369 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

(Yasar Turan 5, Esme Pull uk 7 adet/yil), traktor romorku (Bakiler 15 adet/yil), su tankeri (Bakiler 10 adet/yil) ve ot nrnugi (Yasar Turan 30, Esme Pulluk 3 adet/yil) gibi yerel ihtiyaclan karsilamaya yonelik bircok arac ve gerecin imalati yapilmaktadir. Hatta bu lirlinlerin bir kismi yakm ilcelere de pazarlanmaktadir. Daha once Esme'nin cesitli kesirnlerine dagilnus halde bulunan ve bazi sorunlar olusturan kucuk esnafm isyeri sikmtisma cozum bulmak amaciyla 1984'te 115 liyeden olusan Kucuk Sanayi Sitesi Yapi Kooperatifi kurulmustur. Esme'nin kuzeydogusunda, Kemer deresinin kenannda 72 bin m2 lik alan sanayi sitesi icin uygun gorulmustur. Belediye imar planmda sanayi sitesi olarakisaretlenen bu alan lizerinde insaat 1987'de baslanus ve 1999'da tamarnlanarak hizmete acilnusnr. Kooperatif bunyesinde 139 isyeri yer almaktadir. Dokumacihk, Esme'de eskiden beri oldukca onemli bir ekonornik faaliyeti teskil etmektedir. Ozellikle Esme (Takmak) kilirnleri, kendine has desen ve renk bakmundan Anadolu'nun diger kilirnlerinden ayn bir guzellige sahiptir. Atkisi ve cozgusu yun olan bu kilirnler, kok boyasr pastel donuk renklerden olusmaktadir. Esme kilirnleri gene!' olarak altmbas, toplu, hurriyet, albas, namazbagilar, kirtme, gicikh ve kivnmh gibi cesitli gruplara aynlmaktadir. Kilim dismda heybe, torba, 9u1, cuval, kece ve kepenek dokunan diger onemli urtmlerdir. Ticari amacla dokunan Esme kilirnleri, lilkernizde ragbet goren dokuma lirlinlerinden olup, yurt disma da ihrac edilmektedir. Ilce dahilinde 1950'de kilim dokunan tezgah sayisi 2 bin kadardir. Bugun ise 6 bin civannda el tezgahi bulunan ilcede yilda yaklasik 100-120 bin m2 kilim dokunmaktadir. Evin bir bolumunde, genellikle ekim-mart arasma rastlayan donemde yapilan dokuma islerinde cahsan isgucunun hemen tamammi kadmlar olusturmaktadir. Esme'de dokumacihgr gelistirmek, uluslararasi boyutta tamtmak ve pazarlama olanaklanni artirmak amaciyla 1994'ten beri her yil mayis aymm son haftasmda Uluslararasi Esme Turistik Kilim, Kultur ve Sanat Festivali yaprlrnaktadir. "09 gun devam eden bu festivalin prograrrunda geneIlikle bilimsel toplantilar, karma sergiler, halk oyunlan, cirit gosterisi, keskek ikrarru, futbol turnuvasi ve konser gibi cesitli etkinlikler yer almaktadir (Fotograf 5). Yakm ve uzak yerlerden bircok kisinin geldigi festival, Esme'nin tamtimma ve turizmin gelismesine onemli katkilar saglamaktadir, Bahsedilen festivalden baska Sanayi ve Ticaret Bakanhgi'nm destek verdigi

370 • Dogu Cografya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

Esme Kilim Hah ve EI Sanatlan Kooperatifi ile Esme Kastalos Turizm Gelistirme Kooperatifi de dokumacihgm orgii~1U bir sekilde gelismesinde onemli bir rol oynamaktadir.

Fotograf 5. Turistik Kilim, Kultur ve Sanat Festivali'nden bir gorunum (2005).

7. Tarim Fonksiyonu: Esme'de tanm faaliyetleri, yerlesim sahasmm hemen butun cevresinde ve hatta bazi kesimierde konutlann arasmda bulunan ktictik bahcelerde yapilmaktadir. Urun cesidi yillara gore az cok degismekle birlikte genellikle tahil, tutun, susam, yem bitkileri, sebze ve meyveler yetistirilmektedir, Esme cevresinde 820 dekar alanda, Mandira deresi iizerine insa edilen sulama goleti ve derin sondaj kuyularmdan yararlamlarak sulu tanm yapma imkam bulunmaktadir..Yine yerlesmenin kenar kesimlerinde cogunlukla aile ihtiyacuu karsilamaya yonelik alur ve kumes hayvancihgr da yapilmaktadir. DiE'nin 2000 yih verilerine gore; Esme'de 194 kisi ziraat alamnda istihdam edilmektedir. Oysa bu deger, 1990'da 717 kisi olup, toplam istihdamm % 25.1'ine karsihk gelmektedir. Suphesiz istatistik verilerdeki bu hizh degisme, Esme'de sosyo-ekonomik gelismenin dinamik bir ozellik tasidignu ortaya koymaktadtr. Bu grupta yer alan avcilik, ormancilik ve balikcihk faaliyetleri ise kayda deger nicelikte degildir.

Eastern Geographical Review • 371 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyoncl Ozellikleri

Esme'nin Fonksiyonel Suuflandrrmadaki Veri: Fonksiyonel snuflandrrmadaki yerine gecmeden once, Esme'de nufusun isgucu durumuna kisaca temas edilmistir. DiE'nin 2000 sayunma gore, Esme'nin isgucunde olan nufus miktan 3165 ve isgucunde olmayan nufus rniktan ise 6310 olarak belirlenmistir. Isgucunde olan nufusun 2569'u istihdam edilen ve 596'SI da issiz nufustan olusmaktadir (Tablo 13). Isgucunde olmayan nufusun ise onernli bir kismi ev kadmi (3197), ogrenci (1718) ve emeklilerden (912) meydana gelmektedir. Tablo13. Esme'de nufusun isgucu durumuna gore dagihsi (1990, 2000).

YIlI istihdam Edilen Isstz Isgucunde Olmayan Bilinmeyen Toplam 1990 2854 538 4547 15 7954 2000 2569 596 6310 9475 .. .. Kaynak: DIE, 1990 ve 2000 Genel Nufus Sayirru Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-Usak, lsgucunde olmayan nufus rniktan 1990 ve 2000 arasma rastlayan 10 yilhk donemde yaklasik % 38 oranmda onemli bir artis gostermistir, Bunda ozellikle ev kadmi, ogrenci ve emekli nufusun onemli bir rolu olmustur (Tablo 14). Nitekim bu iki sayim arasmda emekli % 260.5, ogrenci % 38.0 ve ev kadmr nilfusunda% 13.5 oranmda arns gerceklesmistir, Ulkemizde sosyal guvenlik alanmdaki gelismeler emekIi nufusun, zorunlu egitimin sekiz yila crkanlmasi, yeni liselerin ve meslek yuksekokulunun acilmast ise ogrenci nilfusun artisnu etkilemistir. Elbette bu gelismenin yakm gelecekte de devam edecegini tahrnin etmek zor degildir. Tablo 14. E~me'de i~giiciinde olmayan nlifusun dagilisi (1990, 2000).

1245 2817 253 4547 319 1718 3197 912 6310 Kaynak: DiE, 1990 ve 2000 Genel Nufus Saymn Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-Usak. Esme'de faal nufusun ekonomik faaliyet alanlanna dagihsr (Tablo 15, Sekil 2) ele ahndrgmda ise; % 38.8'le toplum hizmetleri, sosyal ve kisisel hizmetlerin ilk sirayi aldlgl gorulmektedir. Baska bir deyisle Esme'de cahsan yaklasik her bes kisiden ikisi toplum hizmetleri, sosyal ve kisisel hizmetler alanmda istihdam edilmektedir. Kuskusuz bu oranm yuksek olusu; kamu idaresi, cevre sagligr ve benzeri hizmetler, sosyal ve ilgili kamu hizmetleri, eglence, kultur ve kisisel hizmetler bakimmdan Esme'nin nispeten genis bir cografyanm merkezi olmasiyla yakmdan ilgilidir. Bunu % 20.6 ile ikinci srrada toptan ve perakende ticaret takip etmektedir. Imalat sanayisi (CX, 13.5) ucuncu, insaat (% 10.7) dorduncu ve tanm (% 7.6) besinci

372 • Dogu Cografya Dergisi 16 Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

sirada gelmektedir. Ayn ayn ele alman ekonomik faaliyetler U<; ana grupta toplandigmda ise; hizmetler (% 78.7), sanayi (% 13.5) ve tanm (% 7.6) seklinde bir siralarna ortaya ctkmakta ve ozellikle hizmetler sektorune ait oramn yuksekligi dikkati cekmektedir. Tablo 15. Esme'de faal nufusun ekonomik faaliyet alanlanna dagihsi (1990, 2000).

nomik Faaliyet Alam 1990 % 2000 % at, avcihk, ormancihk vc bahkcihk 717 25.1 194 7.6 Madencilik vc tas ocakcihgi - - I 0.0 imalat sanayi 361 12.6 348 13.5 Elektrik, gaz vc su 10 0.4 5 0.2 Insaat 196 6.9 275 10.7 Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller 477 16.7 529 20.6 Ulastirma, haberlesme ve depolama 151 5.3 114 4.4 Mali kurumlar, sigorta. tasmmaz mallara ait isler ve kurumlar 92 3.2 102 4.0 Toplum hizrnetleri, sosyal ve kisisel hizmetler 814 28.5 997 38.8 Iyi tamrnlanmarms faaliyetler 36 1.3 4 0.2 Toplam 2854 100 2569 100 Kay nak: DiE, 1990 ve 2000 Genel Nufus Sayirru Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-U ak.

Ziraat i. Sanayisi %7.6 % 13.5

Ticaret lnsaat %20.6 % 10.7

T. Hizmetleri Digerleri %38.8 %8.8

Sekil Z. Esmede faal nufusun ekonomik faaliyet alanlarma dagI11~1 (2000). Esme'de tanm alamnda istihdam edilen nufus miktan 1990-2000 yillan arasmda onemli olcude azalmisur. Cunku bu alanda istihdam edilen nufus miktan 1990'da 717 iken 2000'de 194 olarak tespit edilmistir, Bunun istihdam edilen toplam nufus miktanna orarn da 1990'da % 25.1'den 2000'de % 7.6'ya dusmustur. Istatistik verilerdeki bu onemli degismeyle birlikte tanm sektoru 1990'da toplum hizrnetleri, sosyal ve kisisel hizrnetlerden soma ikinci srrayi ahrken 2000'de besinci siraya kadar

Eastern Geographical Review 373 Esrnc'nin (Usak) Kurulusu,Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

gerilernistir. Son donemde yasanan bu luzh fonksiyonel degisme; Esme'nin ekonomik gelisme ve sehirlesme bakumndan yeni bir surece girdigini yansitan onemli bir isarettir. Kisaca, Esme'de basta toplum hizmetleri, sosyal ve kisisel hizmetler olmak iizere ticaret, imalat sanayisi ve insaat onem arz eden ekonomik faaliyet alanlandir. Genellikle birbirini destekleyen ve gelistiren bu ekonomik faaliyetler, belirli oranlarda sehirsel fonksiyonlara cesitlilik kazandirmaktadir. Yaygm kanaatin aksine Esme'de ekonomik faaliyetler arasmda tanrmn geri siralarda yer almast da oldukca enteresan bir durumu teskil etmektedir. Sonuc ve Oneriler Esme, Takmak ve cevresinin yuk ve yolculannm tasmmasi amaciyla Alasehir-Usak derniryolu uzerinde insa edilen Elvanlar Istasyonu'na, Manisa nGenel Meclisi karanmn Icisleri Bakanhgi tarafmdan onaylanmasim (1934) takiben ilce rnerkezi Takmak'taki idari birirnlerin tasmmasiyla kurulmustur. Bu itibarla Esme, Cumhuriyet donemi yerlesmelerinden biridir. Esme'nin bugunku konumda kurulmasmda, ulasimm yam sua ozellikle Esme kayrnakamhgmda bulunan Vakkas Ferit Savas'rn ustun gayretleri ve bazi Takmaklilann israrh girisimleri onemli bir rol oynarmsur. Bunlardan , baska eski ilce merkezi olan Takmak'm Kurtulus Savasi'nda Yunanhlar tarafmdan yakilmasi ve Cumhuriyetin ilk yillannda onemli bir gelisme saglayamamasr ve daha sonrada saglayamayacagi kanaatine vanlmasmm da onemli bir etkisi olmustur. Esme'nin kuruldugunda (1934) birbirine yakm bir mesafede olmakla birlikte ti~ ayn yerlesmeyi teskil eden istasyon ve Elvanlar rnahallesi He Kerner koyunun arasmda bulunan genis sahalar, zamanla yeni binalann insa edilmesiyle yerlesmeye acilnus ve bugun Esme'nin yerlesim alam yekpare bir gorunum kazanmrsur. istasyon mahallesinin Elvanlar rnahallesi He birlesmesi 1980'lerin ortasmda, Kerner koyu ile birlesmesi ise 1980'lerin sonuna dogru btiytik olcude gerceklesmis ve bu mahallelerin arasmdaki yerlesme dokusu bosluklan da kapanmaya baslarrustir. Basta toplum hizmetleri, sosyal ve kisisel hizmetler olmak .uzere ticaret, imalat sanayisi ve insaat Esme'de istihdam saglayan onemli ekonomik faaliyetlerdir. Genellikle birbirini destekleyen ve gelistiren bu ekonomik faaliyetler, belirli oranlarda sehirsel fonksiyonlara cesitlilik kazandtrmaktadir. Ote yandan istihdam saglayan sektorler arasmda tanmm

374 • Dogu Cogratya Dergisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

1990'da ikinci sirada iken 2000'de besinci siraya kadar gerilemesi oldukca dikkati cekmektedir. Tanmdaki bu hizh degisme, Esme'de sosyo-ekonomik gelismenin dinarnik ozellikler tasidignn gostermektedir. Yeni gelismeye baslayan sanayi sektorunun, cevreye ve verimli tanm alanlarma zarar vermeden ve planh bir sekilde gelismesi icin simdiden organize sanayi bolgesinin olusturulmasi konusunda cahsmalar yapilmahdrr. Bu amacla Usak karayolu gtizergahmda yer alan Kocakiran tepenin batismda bulunan alanlar, ulasirn (Esme'ye 2 km) ve topografya bakimmdan uygun ozellikler tasimaktadir. Esme'nin yerlesim alanmda park ve bahce olarak ayrtlnns ve duzenlenmis yesil alan rniktan oldukca yetersizdir. Y esil alanlarm ozellikle yeni yerlesme alanlarmdan baslanarak artmlmasi gerekmektedir. Bundan baska bazi yerlerde (omegin, Kerner dagmm dogu eteklerinde) nispeten genis alanh koruluklann ve rekreasyon alanlannm tesis edilmesi planlanmahdir. Bazi alt yapl sorunlan (ozellikle kanalizasyon, icme ve kullanma suyu) bulunan Esme, sahip oldugu cografi potansiyelin bilincli bir sekilde degerlendirilmesi durumunda, kuskusuz daha cok geliserek modern gorunumlu kttcuk bir sehir ozelligi kazanacaknr, Kaynakea Ali Cevad, 1313, Memalik-i Osmaniye'nin Tarihi ve Cografya Lugati, Mahmud Bek Matbaasi, C.l, istanbul. Anne, K., 2001, Tatvan Sehri; Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonlan, Ataturk Universitesi Fen Edebiyat Faktiltesi Yayinlan No.99, Erzurum. Baykal, E, 1989, Salihli Kent Cografyasi, Salihli Belediyesi Ki.ilttir Yaymlan No.2, lzmir. 11200 000 bl~ekli Topografya Haritasi'mn Kula Paftasi, Erkarn Harbiye-i Umumiye Matbaasr.Jstanbul, 1912. Bulut, t., 1998, Sehir Cografyasi Acismdan Sorgun, Atattirk Universitesi Kazim Karabekir Egitim Fakultesi Yaymlan No.96, Erzurum. Ceylan, M.A., 2004, Sehir Cografyasi Acismdan Bir Arasnrma: Alasehir, Cantay Kitabevi, istanbul. Cumhuriyetin 50. Yihnda Usak, Usak Valiligi Yayim, lzrnir, 1973. Darkot, B., 1961, Ttirkiye'nin Ntifus Hareketleri Uzerinde Yeni Gozlemler, Turk Cografya Dergisi, Sayi 21, istanbul, s.I-14.. Darkot, B., Tuncel, M., 1988, Ege BOigesi Cografyasi, istanbul Universitesi Cografya Enstittisti Yaymlan No. 99, istanbul.

Eastern Geographical Review • 375 Esmc'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozelliklcri

DiE, 1990 Genel Nufus Sayum Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri- Usak, DiE Yaym No.1602, Ankara, 1993. DiE, 2000 Genel Nufus Sayrmi Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-Usak, DiE Yaym No.2635, Ankara, 2002. DiE, 2000 Genel Nufus Sayinu Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-TUrkiye, DiE Yaym No.2759, Ankara, 2003. Esme Taruum Rehberi, Esme Belediyesi Yayim, Izrnir, 1994, Gokcen, t., 1950, Tarihte Saruhan Koyleri, Berksoy Basimevi, istanbul. Http://www.aku.edu.tr/akademik/esme.html Http://www.esme.gov.tr Http://www.tcdd.gov.tr/genel/acilistarihleri.htm. Http://www.usak.gov.tr/esme.htm ikinci E~meTuristikKilim Kultur ve Sanat Festivali, U~ak, 1995. lzbirak, R., 1986, Cografya Terimler Sozlugu, MEB Ogretmen Kitaplan Dizisi No.157, istanbul. Konukcu, E., 1992, Manisa Demiryolu, Manisa Dergisi, Sayi 1, Manisa, s.31-39. Manisa Vilayeti Meclisi Umumisi 1934 Senesi Muzakere ve Zabitnamesi, Marifet Matbaasr, Izmir, 1934. Manisa Vilayeti Hakkmda Tabii Cografi, Tarihi, idari Iktisadi, lctimai, Maluman Cami Mecmuadir, Manisa Vilayet Hususi Idaresince Tertip ve Tab Edilmistir, Manisa, 1932. Ozav, L., 2000, Dunden Bugune Sivash Ilcesinde Nufus Artist, Dogu Cografya Dergisi, Sayi 3, Erzurum, s.155-168. Ozav, L.,2002, Sivash Ilcesinin Cografi Etudu, Afyon Kocatepe Universitesi Yaym No. 30, Afyon. Ozbey, A., 1950-1951, Esme Monografyasi, istanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi Cografya Enstitusu Yaymlanmarms Mezuniyet Tezi No.2089, istanbul. Ozcaglar, A., 1994, Zile'nin Kurulusu, Gelismesi ve Bugunku Fonksiyonel Ozellikleri, Ankara Universitesi Turkiye Cografyasi Arastirma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayt 3, Ankara, s.219-241. Ozturk, 0., 1973, Esme ilcesi Monografyasi, Neeatibey Egitim Enstitusu Sosyal Bilgiler Ogretmenligi Yayrnlanmarms Bitirme Tezi, Bahkesir. Philippson, A., 1913, Geologisehe Karte Des Westliehen Kleinasien, Blatt 4, Gotha. Sisrnan, A. ve Digerleri, 1998, Cumhuriyetin 75. Yilmda Usak, Usak Valiligi Yayim, Usak. Tuneel, M., 1974-1977, Yer Degistiren Sehirler Hakkmda Bir ilk Not, istanbul Universitesi Cografya Enstitusu Dergisi, Sayi 20-21, istanbul, s.119-128. U~ak'93, Usak Tarutim Kultur ve Turizm Yaymlan, lzrnir, 1993. Uzanc, M., Anne, K., 2003, Aksehir'in Kurulusu ve Gelismesini Saglayan Cografi Faktorler, 1. Aksehir Sempozyumu (16-18 Ekim 2003) Bildirileri, Aksehir.

376 • Dogu Cografya Dcrgisi Foundation of Esme (Usak), It's Development And Functional Specialities

YaZICI, R, 1995, Sehir Cografyasi Acismdan Bir inceleme: Bayburt, TUrk Cografya Dergisi, SayI 30, istanbul, s.189-218. Yucel, T., 1960, Derniryollarmuzm istasyon Nufuslanna Etkisi, Tiirk Cografya Dergisi, Sayi 20, istanbul, s.143-148. Yucel, T., 1961, Tiirkiye'de Sehirlesme Hareketleri, Turk Cografya Dergisi, Sayi 21, istanbul, s.31-44.

Notlar

I Esme isminin kokeni konusunda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte, Esme; goze, pmar ve bulak gibi su kaynagi anlammda kullanilmaktadrr (lzbirak. R, 1986, Cografya Terimler SozlligU, MEB Ogrermen Kitaplan Dizisi No.157, istanbul, s.196). Diger taraftan Esme, buraya yerlesen bir TUrk toplulugunun adiyla da ilgili olabilir. Cunku Esme'de Esmeli ve Esmetas isimli iki koy yerlesmesinin varligr bu bakimdan dikkati ceken bir benzerlik arz etmekte ve iilkemizde ayni isimle arulan bircok yerlesim birimi (ornegin Kocaeli-Merkez, Kars-Sankamis, Corum-Sungurlu, Mardin-Krzrltepe, Konya-Kadinham, Diyarbakir-Silvan, Bingol-Kigi,Sakarya-Geyve, Urfa-Birecik (Asag. ve Yukan Esme), Bartm-Kurucasile ilcesine bagh Esme koyleri ile Aksaray-Merkez ilcesinin Esrnekaya koytt gibi) bulunmaktadir. Aynca dere (Kurucasile), yayla (Kemah), dag (Karkarms) ve tepe (Odemis) gibi bircok cografi nesneye Esme admm verilmesi de kayda degerdir. 2 Demiryolunun isletmeye acihsr konusunda TCDD Genel Mudurlugu APK Dairesi Baskanhgi istatistik Subesi'nin kayitlan esas almmistir (Http://www.tcdd.gov.tr/genellacilistarihleri.htm). Cunku acihslarla ilgili cok farkh tarihlere rastlarulmaktadrr. 3 Philippson, A., 1913, Geologische Karte Des Westlichen Kleinasien, Blatt 4, Gotha. 4 Bu ambara bazi eserlerde "Elvanlar Amban" veya "A'sar Amban" seklinde isimlerin verildigi gorulmektedir, Elvanlar amban, suphesiz istasyonla ilgili bir isimlendirmedir. A'sar amban ise; Esme ilcesinde yetistirilen iiriinlerden alman verginin burada depolanmasi nedeniyle verilmistir. 5 Esme ilcesi eski idari birimlerden biridir. Nitekim 19. yuzyihn ikinci yansma (I864) Kadar E~me,"Be~ Kaza" adiyla arulan nahiyelerden meydana geliyordu. Bunlar Selendi, Sirge, inay, GUre ve Takrnak'nr. Besine birden kaza denilen bu nahiyelerin hepsi de Denizli'ye baghydi. Denizli mutasarnfhk oldugu zaman Takrnak'ta kaza merkezi olmus; Sirge, lnay, GUre nahiye olmak iizere yeni kazaya baglanarak Esme aduu alrmsur. 1867'de Anadolu vilayetlerinin teskili sirasmda Bat! Anadoluda Aydm vilayeti bUyUk bir idari Unite olarak ortaya ciknusur. Bu vilayet, Merkez (Izrnir), Aydin. Saruhan (Manisa), Mentese ve Denizli sancaklanndan meydana gelmistir. Saruhan sancagmm kazalan ise, Merkez (Manisa) Alasehir, Akhisar, Kula, Gordes, Demirci, Esme, Kirkagac, Salihli, Soma ve Turgutlu (Kasaba)'dur (Konukcu, E., 1992, Manisa Demiryolu. Manisa Dergisi, Sayt I, Manisa, s.3I). Bu donernde Esme ilcesinin merkez nahiyesi Takmakur. Ali Cevad, 19. yuzyilm sonunda Esme ilcesinin 935l'i erkek ve 8586'sl kadm olmak Uzere toplam 17937 niifusunun bulundugunu belirtrrustir. Tamanu Miisliiman olan bu nUfusun 568'i ilce merkezi olan Takmakta yasamaktadir (Ali Cevad, 1313, Memalik-i Osmaniyenin Tarihi ve Cografya Lugau, Mahmud Bek Matbaasr, C.l. istanbul, s.l09). 6 Buras: H.1077'de Kula kazasma bagh bir koy yerlesmesidir (Gokcen, L 1950, Tarihte Saruhan Koyleri, Berksoy Basimevi. istanbul, s.469). Daha sonra bueak ve ilce merkezi olmustur. Tokrnak ogullan tarafrudan kuruIan bu yerlesmenin ismi ilk once Tokmakh iken sonradan Takmak sekline donusmustur. Turkiyede bu isirnle arnlan bir cok yerlesmenin (ornegin Eskisehirde Takmak, Manisa'da Tokrnakh ve Yalova'da Tokmak isimli koyler) bulunmasi da kayda degerdir. 7 29 iiyeden 25'i kabul oyu kullanrmsnr. S Gerekcelerin dili kismen sadelestirilmistir. 9 Esasmda bu bilgi dogru degildir. Nitekim tasmrna karanna itiraz eden bazi iiyeler de bunu acrkca dile getirrnislerdir. 10 Manisa Vilayeti Meclisi Umumisi 1934 Senesi Miizakere ve Zabrtnarnesi, Marifet Matbaasi, lzmir, 1934,5.109, llO.

Eastern Geographical Review 377 Esrne'nin (Usak) Kurulusu, Gelismesi ve Fonksiyonel Ozellikleri

II Esme ilcesinde bir sure kaymakamhk yapng: belirtilen buytik hiciv sairi E~ref(l847-1912)'in soylemis oldugu bir dortluk oldukca ilginctir; Kazara kaza olmus Esme kazasi / Koyun gutmekten gelir meclisi idare azasi / Kuluna gazap ederse hudasi / Ona mesken olur Esme kazasi. 12 Takmak'm nufusu I927'de 945, 1935'te 913, 1970'te 956 ve 2oo0'de 672 olarak tespit edilmistir, IJ Manisa Vilayeti Hakkmda Tabii Cografi, Tarihi, Idari Iktisadi, Ictimai, Malumati Cami Mecmuadir, Manisa Vilayet Hususi Idaresince Tertip ve Tab Edilmistir, Manisa, 1932, s.231. 14 Yucel, T., 1961, Turkiye Sehirlesme Hareketleri, TUrk Cografya Dergisi, Sayi 21, istanbul, s.35, 36. 15 Darkot, 8., 1961, Turkiye'nin Nufus Hareketleri Uzerinde Yeni Gozlernler, Turk Cografya Dergisi, Sayi 21, istanbul, s.a, 5, 6. 16 Ozav, L., 2002, Sivash Ilcesinin Cografi Ettidli, Afyon Kocatepe Ilniversitesi Yaym No.30, Afyon, s.54,55. 17 Bu mahalle admr, Kurtulus Savasi'nda sehit dusen Dorduncu Akmci Mufrezesi Kumandanr Suvari Mulazrrm Ali Bey'den alnusnr. 18 3 Eyllil 1922, Esme'nin Yunan isgalinden kurtulus gunudur. Mahalle adim bu gunden almisnr. 19 DiE, 2000 Genel Nufus Sayirm Nufusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 64-U$ak, DiE Yayin No.2635, Ankara, 2002, s.177. 20 DiE, 2000 Genel Nufus Sayirm NUfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri-Turkiye, DiE Yaym No.2759, Ankara, 2003, s.296. 21 Usak iIi Saghk 'MUdtirlUgli Bilgi lslem ve Istatistik Subesi'nin Esme ile i1gili kayitlan, Sehit Alibey, istasyon, Elvanlar ve U<;eyliil o1rnak uzere toplam dort mahalleye gore yapilmrsnr. Bu kayitlarda Kerner rnahallesi U~yllil mahallesi icinde yer alnusnr, 22 Esme'nin imar plam 1959 ve 1985'te yeniden, 1977 halihazrr ve 1995'te revizyon yapilrrusnr. 23 Bunun 40' 1 Belediye'de gecici i$<;i olarak ~ah~maktadlf. 24 Bu okul Saghk Bakanhgi'na baghdir. 25 Ozbey, A., 1950-1951, Esme Monografyasi, istanbul Universitesi Edebiyat Fakliltesi Cografya Enstittisti Yaymlanmanus Mezuniyet Tezi No. 2089, istanbul, s.46. 26 Omegin Esrnevecevresinin hayvancihk potansiyelini degerlendirmek amacryla ETUSTAS admda bir sirket kurulusasamasmda dagilrmsnr.

378 • Dogu Cografya Dcrgisi