Arkusz LIPSK (187)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz LIPSK (187)

Warszawa, 2012 Autorzy: Małgorzata Kawulak *, Marek Nie ć *, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by Pa ństwowy Instytut Geologiczny Warszawa Spis tre ści I. Wst ęp (M. Kawulak) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Kawulak) ...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Nie ć)...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Kawulak, M. Nie ć)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Nie ć, M. Kawulak) ...... 18 VII. Warunki wodne (M. Kawulak) ...... 22 1. Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 25 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 28 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Kawulak) ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak) ...... 39 XII. Zabytki kultury (M. Kawulak) ...... 45 XIII. Podsumowanie (M. Kawulak, J. Król) ...... 46 XIV. Literatura ...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Lipsk Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wraz z tekstem obja- śniaj ącym opracowano w latach 2011–2012 w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralny- mi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytu- cie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Lipsk Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Zakładzie Geologii Gospodar- czej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (Tołkanowicz, śukowski, 2006). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w układzie „1942” zgodnie z Instruk- cj ę opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski i przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz stan ich zagospodarowania na tle: środowiska przyrodniczego, zabytków kultury, a tak Ŝe wybranych elementów hydrogeologii i warunków podło Ŝa budowlanego, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowi- ska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa przeznaczona jest przede wszystkim do wspomagania planowania przestrzennego, w szczególno ści w zakresie ochrony i wykorzystania złó Ŝ kopalin. Ad- resowana jest głównie do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedsta- wione na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowy- waniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a tak Ŝe przy

3 wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w edukacji na wszystkich szcze- blach nauczania. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym i Banku Hydro Pa ństwowe- go Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Podla- skiego w Białymstoku, starostwach powiatowych w Augustowie i Sokółce, urz ędach gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza, O środku Dokumentacji Zabytków w Warszawie, O środku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Instytucie Upraw, Nawo Ŝe- nia i Gleboznawstwa w Puławach, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Nadle śnic- twach: Augustów, Płaska i Czarna Białostocka, Dane przedstawione na mapie zostały zwery- fikowane i uzupełnione w trakcie zwiadu terenowego w lipcu 2011 roku. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputero- wej bazie danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie geograficzne arkusza Lipsk wyznaczaj ą współrz ędne: 23°15’–23°30’ długo- ści geograficznej wschodniej i 53°40’–53°50’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału administracyjnego omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch po- wiatów województwa podlaskiego: augustowski (miasto i gmina Lipsk, gminy wiejskie Szta- bin i Płaska) oraz sokólski (gminy wiejskie D ąbrowa Białostocka i Nowy Dwór oraz północ- ne peryferie miasta D ąbrowa Białostocka). W podziale fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza obejmuje fragmenty trzech jednostek w randze mezoregionów: na północnym zachodzie – Równiny Augu- stowskiej, w cz ęś ci zachodniej, centralnej i północno-wschodniej – Kotliny Biebrza ńskiej, na południu oraz południowym wschodzie – Wzgórz Sokólskich. Granica pomi ędzy Równin ą Augustowsk ą i Kotlin ą Biebrza ńsk ą oddziela makroregiony Pojezierza Litewskiego i Niziny Północnopodlaskiej, a jednocze śnie podprowincje Pojezierzy Wschodniobałtyckich i Wyso- czyzn Podlasko-Białoruskich. Poło Ŝenie arkusza na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawiono na fig.1. Morfologia omawianego obszaru jest zró Ŝnicowana w poszczególnych jednostkach geomorfologicznych. W cz ęś ci północnej zasadniczym elementem rze źby terenu jest płaska równina sandrowa urozmaicona ci ągami wydm, podmokłymi zagł ębieniami i rozległymi, za-

4 torfionymi dolinami rzecznymi Wołkuszanki i Haciłówki. Wysoko ści bezwzgl ędne w obr ębie równiny sandrowej wahaj ą si ę w granicach 122,0-128,0 m n.p.m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Lipsk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie makroregion Pojezierze Litewskie mezoregiony: Równina Augustowska (842.74) podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie makroregion Nizina Północnopodlaska mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska (843.32) Wysoczyzna Białostocka (843.33) Wzgórza Sokólskie (843.34)

Centraln ą cz ęść obszaru zajmuje szeroka, zatorfiona dolina Biebrzy (wznosz ąca si ę 112,0–126,0 m n.p.m.) z osta ńcami wysoczyzny stanowi ącymi „wyspy” morenowe wznosz ą- ce si ę od 6,0 do 54,0 m ponad otaczaj ące je równiny torfowe. S ą to „wyspy”: Lipska, Nowego Lipska, Hruskiego, Jastrzębnej, Ostrowia, Jałowa, Kropiwna, Rogo Ŝynka i Rogo Ŝyna Starego. Południow ą i południowo-wschodni ą cz ęść obszaru stanowi wysoczyzna morenowa Wzgórz Sokólskich, wznosz ąca si ę 20–30 m ponad poziom równin torfowych w Dolinie Biebrzy. Kulminacje terenu tworz ą, niewysokie w tym rejonie, wzgórza moren czołowych i kemów.

5 Deniwelacje w obr ębie obszaru arkusza si ęgaj ą 63,8 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę na północ od wsi Kurianka (174,1 m n.p.m.), najni Ŝszy (110,3 m n.p.m.) le Ŝy w dolinie rzeki Wołkuszanki, w północno-wschodniej cz ęś ci terenu arkusza. Zagospodarowanie omawianego obszaru jest zró Ŝnicowane i wi ąŜ e si ę wyra źnie z opisanymi jednostkami geomorfologicznymi. Północną cz ęść porastaj ą rozległe lasy Pusz- czy Augustowskiej, środkow ą – zajmuj ą równiny torfowe Kotliny Biebrzy, obj ęte ochron ą jako Biebrza ński Park Narodowy. Cz ęść południow ą i osta ńce wysoczyzny w Kotlinie Bie- brzy zajmuj ą tereny rolnicze. Najwi ększym skupiskiem ludno ści jest 2,5 tysi ęczny Lipsk, który prawa miejskie otrzymał w 1580 roku. W 1867 roku stracił status miasta, aby odzyska ć go dopiero w 1983 roku. Obecnie Lipsk stanowi lokalny o środek handlowo-usługowy. Znajduje si ę tu siedziba Urz ędu Miejskiego obsługuj ącego miasto i gmin ę oraz kilka innych urz ędów u Ŝyteczno ści publicznej. W Lipsku działa o środek kultury, muzeum regionalne z o środkiem twórczo ści ludowej, zespół regionalny i Towarzystwo Przyjaciół Lipska. Kultywowane s ą tradycje ludowego tkactwa i pisankarstwa. Na pozostałym, słabo zaludnionym terenie gospodarka opiera si ę w największym stopniu na rolnictwie, w którym dominuj ącym kierunkiem, ze wzgl ędu na du Ŝe powierzchnie ł ąk, jest hodowla bydła. Rozległe obszary le śne w północnej cz ęś ci (około 40% powierzchni arkusza) nale Ŝą do kompleksu Puszczy Augustowskiej. Głównym źródłem utrzymania ludności w tym rejonie jest gospodarka le śna. Przetwórstwo drzewne prowadzi si ę w tartakach, z któ- rych najwi ększy znajduje si ę w miejscowo ści Jastrz ębna II. Funkcjonuj ą punkty skupu runa le śnego: jagód, borówek, Ŝurawin i grzybów. Południow ą cz ęść obszaru zajmuje Biebrza ński Park Narodowy, którego walory przyrodnicze przyczyniaj ą si ę w ostatnich latach do rozwoju agroturystyki i turystyki czynnej. Obszar arkusza Lipsk, dzi ęki utworzonemu w 1997 roku. zwi ązkowi transgranicznemu Euroregion „Niemen”, obj ęty został działaniami opartymi na współpracy pomi ędzy Polsk ą, Litw ą i Białorusi ą. Powołanie Euroregionu „Niemen” ma pomaga ć w wykorzystaniu szans, jakie stwarza przygraniczne poło Ŝenie. Omawiany obszar obejmuje tak Ŝe program ekorozwo- ju „Zielone Płuca Polski”, maj ący na celu powi ązanie rozwoju gospodarczego z całościow ą ochron ą środowiska przyrodniczego. Komunikacja opiera si ę na sieci dróg: wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Oma- wiany obszar przecinaj ą drogi o znaczeniu regionalnym: nr 664 Augustów – granica pa ństwa oraz nr 673 D ąbrowa Białostocka – Lipsk. W południowo-zachodniej cz ęś ci przebiega fragment linii kolejowej Białystok – Suwałki.

6 Klimat północnej cz ęś ci mazursko-podlaskiego regionu klimatycznego, do którego nale Ŝy obszar arkusza Lipsk, charakteryzuje si ę wyra źnym kontynentalizmem oraz cechami wła ściwymi strefie subborealnej: dług ą zim ą, stosunkowo krótkim przedwio śniem, krótkim okresem wegetacyjnym (od połowy kwietnia do połowy pa ździernika), niskimi średnimi tem- peraturami rocznymi, 6,5°C, du Ŝą zmienno ści ą warunków pogodowych, du Ŝą amplitud ą tem- peratur oraz przewag ą opadów letnich nad zimowymi i wiosennych nad jesiennymi. Roczna suma opadów wynosi średnio 600 mm (Lorenc, 2005).

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna omawianego arkusza przedstawiona została na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipsk (Krzywicki, 2005a,b). W podziale geologiczno-strukturalnym obszar znajduje si ę w obr ębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, a ści ślej wyniesienia mazursko-suwalskiego (Znosko, 1973). W gł ębokim podło Ŝu wyst ępuj ą utwory proterozoiczne (prawdopodobnie gnejsy i migmatyty) na gł ęboko ści 400–500 m, stwierdzone na s ąsiednich arkuszach (Kubicki, Ryka, 1982). Fundament krystaliczny, nawiercony w rejonie miejscowo ści Gł ęboki Bród (arkusz Rygol), wyst ępuje na gł ęboko ści 534,5 m. Wy Ŝej le Ŝy kompleks osadów mezozoicznych. Stanowi ą je piaski jury środkowej, wa- pienie jury górnej oraz le Ŝą ce nad nimi kredowe piaski glukonitowe, kreda pisz ąca i margle. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę wył ącznie utwory czwartorz ędowe. Ich podło Ŝe na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenu stanowi ą skały kredy pisz ącej (kreda górna – kampan-mastrycht), stwierdzone w otworach wiertniczych na gł ęboko ści 158,5–225,5 m. W kilku miejscach, pod utworami czwartorz ędu, nawiercono cienk ą warstw ę płytkomorskich margli, mułków piaszczystych i piasków nale Ŝą cych do paleogenu dolnego. Osady paleogenu górnego i neogenu zostały usuni ęte m.in. przez erozj ę poprzedzaj ącą sedymentacj ę wodnolodowcow ą w czwartorz ędzie. Pokryw ę czwartorz ędow ą o mi ąŜ szo ści zmieniaj ącej si ę od 133,6 m w cz ęś ci północnej do 225,2 m w cz ęś ci południowej buduj ą osady kolejnych zlodowace ń, reprezentowane przez siedem poziomów osadów lodowcowych, wodnolodowcowych i zastoiskowych oraz osady jeziorne trzech interglacjałów. Wi ększe mi ąŜ szo ści utworów czwartorz ędowych na południu obszaru zwi ązane s ą z rozległym obni Ŝeniem powierzchni podczwartorz ędowej, którego przebieg zbli Ŝony jest do współczesnej doliny Biebrzy. Osady zlodowace ń: najstarszych, południowopolskich i środkowopolskich, znane s ą tylko z wierce ń. Gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe zlodowace ń: najstarszego (narwi) i południowopolskich (nidy, sanu, wilgi) oraz mułki i piaski jeziorne z okresów interglacjal-

7 nych (małopolskiego i ferdynandowskiego) wyst ępuj ą fragmentarycznie w ró Ŝnych cz ęś ciach obszaru arkusza. Osady zlodowace ń środkowopolskich odry i warty wyst ępuj ą na całym jego obszarze. Reprezentowane s ą przez piaski ze Ŝwirami i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwa- łowe oraz mułki zastoiskowe. Utwory wodnolodowcowe wyst ępuj ą na gł ęboko ści 20–40 m. Gliny zwałowe tworz ą trzy nieci ągłe poziomy. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 18 m. Prawdo- podobnie u schyłku zlodowacenia warty powstało na starszych zało Ŝeniach obni Ŝenie doliny Biebrzy, funkcjonuj ące w czasie zlodowacenia wisły jako odpływ pradolinny. Wody rozto- powe zniszczyły północn ą cz ęść wysoczyzny obecnych Wzgórz Sokólskich, rozdzielaj ąc j ą na kilka „wysp” morenowych. Współczesn ą powierzchni ę obszaru tworz ą osady środkowego i górnego stadiału zlodowacenia wisły, nale Ŝą cego do zlodowace ń północnopolskich (fig. 2). Osi ągaj ą one mi ąŜ- szo ść od kilku do około 40 m. Ró Ŝnorodne osady stadiału środkowego, wyst ępuj ące na całym obszarze arkusza Lipsk (l ądolód dotarł do linii Wzgórz Sokólskich), maj ą zró Ŝnicowane mi ąŜ szo ści malej ące ku południowi. S ą to: − piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne o mi ąŜ szo ściach od 1,4 m w okolicy Ka- miennej Starej do 26,5 m w Lipsku, − osady zastoiskowe w południowej cz ęś ci obszaru; w pobli Ŝu Nowej Wsi wyst ępuj ą iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 3,2–10,5 m, w rejonie Grabowa i Kolonii Ostrowie oraz Rogo Ŝyna Starego – mułki ilaste b ądź piaszczyste oraz bardzo drobnoziarniste piaski o mi ąŜ szo ści 4,8–11,7 m, − gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry lodowcowe wyst ępuj ące na powierzchni w środkowej i południowej cz ęś ci obszaru; mi ąŜ szo ść tych osadów waha si ę od 0,5 m do 25,0 m i maleje ku południowi, miejscami pokrywa osadów lodowcowych została zredu- kowana do rezyduum, które stanowi ą głazy narzutowe, − mułki i piaski kemów o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu metrów, stwierdzone na „wyspach”: Kropiwna, Rogo Ŝynka, Rogo Ŝyna Starego, w dolinie Biebrzy (w formie pojedynczych wzgórz) oraz na wysoczy źnie lodowcowej w południowej cz ęś ci obszaru, − piaski i Ŝwiry moren martwego lodu znane z rejonu Lipska, − osady moren czołowych, którymi s ą gliny zwałowe tworz ące wzgórze koło wsi Staro- Ŝyńce oraz piaski i Ŝwiry buduj ące wzgórza wyst ępuj ące na wysoczy źnie morenowej i na „wyspach” morenowych; ich mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do około 17 m,

8 − piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne osi ągaj ące do 18 m mi ąŜ szo ści, stwierdzone w obr ębie „wysp” morenowych, − piaski, Ŝwiry i mułki tarasów kemowych wyst ępuj ące na kontakcie „wysp” morenowych i północnej kraw ędzi starszej wysoczyzny morenowej z obni Ŝeniem doliny Biebrzy; osady te osi ągaj ą mi ąŜszo ść do 12,5 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Lipsk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W.Gogołka, K. Piotrowskiej, (2006) Czwartorz ęd Holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen : zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; drobne formy morfologiczne: a – kemy, b – kry utworów kredowych; inne: c – zasi ęg zlodowacenia wisły (Wi), d – sie ć rzeczna , e – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

9 Wodnolodowcowe osady piaszczyste, zwi ązane z górnym stadiałem zlodowacenia wi- sły, wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci obszaru, tworz ąc powierzchni ę Równiny Augustowskiej oraz „wysp” morenowych: Rubcowa, Nowego Lipska, Jastrz ębnej i Ostrowia. Mi ąŜ szo ść pia- sków waha si ę w granicach od 1,0 do 13,6 m. Na piaszczystej powierzchni sandru rozwin ęły si ę na du Ŝą skal ę procesy eoliczne, które uformowały kompleksy wydm. Formy wydmowe wyst ępuj ą równie Ŝ na holoce ńskich torfach, osadach kemowych, a nawet glinach zwałowych. Mi ąŜ szo ść piasków wydmowych wynosi przewa Ŝnie od kilku do kilkunastu metrów, osi ąga- jąc maksymaln ą grubo ść (21,5 m) na południe od Krasnego. Najmłodsze osady czwartorz ędowe, nagromadzone w holocenie, zajmuj ą du Ŝe powierzchnie w północnej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza. Najpowszechniejsze s ą torfy tworz ące rozległe torfowiska niskie, rzadziej mieszanotypowe i wysokie w dolinie Biebrzy, Wołkuszanki, Haciłówki i Sidry, gdzie ich mi ąŜ szo ść osi ąga 6,2 m. Liczne, mniejsze formy tego typu wyst ępuj ą w obr ębie Równiny Augustowskiej. Innymi osadami holoce ńskimi s ą wyst ępuj ące pod torfami gytie (w Kotlinie Biebrzy i dolinie Wołkuszanki) oraz kreda jeziorna (w okolicy Nowej Wsi i Kamiennej Starej). W dnach dolinnych niewielkich cieków w południowej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą drobne piaski i namuły.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Lipsk znajduje si ę 12 udokumentowanych złó Ŝ o niewielkich za- sobach i lokalnym znaczeniu (Szuflicki i inni, 2011). S ą to zło Ŝa kopalin okruchowych – piasku ze Ŝwirem: „Rubcowo” (Szeller, 1982), „Staro Ŝyńce” (Sadowski, 1994a), „Staro Ŝyńce I” (Kuczy ński, 2007), „Lipsk Kolonie” (Tatarata, Ceckowski, 2004) „Lipsk” (Michalak, 1982), „Lipsk I” (Sadowski, 1992a), „Lipsk II”, (Sadowski, 1998), „ śabickie” (Kuczy ński, 2006), „śabickie I” (Kuczy ński, 2011), Kamienna Stara” (Lipi ński, 2008), piasku – „Kurianka” (Wojciechowski, 1982), oraz jedno zło Ŝe surowca ilastego ceramiki budowlanej i kafli: „No- wa Wie ś II” (Sadowski, Ceckowski, 1994). Charakterystyk ę wszystkich złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1, a podstawowe parametry zestawione zostały w tabeli 2, na podstawie danych zawartych w kartach informacyjnych złó Ŝ. Wi ększo ść złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych udokumentowana została w obr ębie moren czo- łowych, jedno w obr ębie kemu, a dwa zwi ązane s ą z akumulacj ą wodnolodowcow ą. Formy te powstały podczas środkowych faz zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Zło Ŝa w utworach czołowomorenowych bywaj ą w ró Ŝnym stopniu glacitektonicznie zaburzone i warstwy Ŝwirowo-piaskowe przemieszane z glinami zwałowymi.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Nr Wiek kom- giczne bilanso- Kategoria roz- Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kopali- pleksu litolo- we poznania rowania zło Ŝa (tys. .t) kopaliny konfliktowości na zło Ŝa ny giczno- (tys. t, tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i inni, 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Rubcowo pŜ Q 214 C1 N - Sd 4 B N

2 Staro Ŝyńce pŜ Q 64 C1 N - Sd,Skb 4 A -

3 Lipsk Kolonie pŜ Q 838 C1 G 61 Sd,Skb 4 A -

4 Lipsk pŜ Q 664 C1 N - Sd 4 A -

5 Lipsk I pŜ Q 181 C1 G - Sd,Skb 4 A -

6 Lipsk II pŜ,p Q 171 C1 G 2 Sd,Skb 4 A - * 7 Kurianka p Q 673 C1 Z - Sd,Skb 4 B N 11 8 Nowa Wie ś II i(ic) Q 98* B+C 1 Z - Scb 4 A -

9 śabickie pŜ Q 155 C1 G 15 Sd,Skb 4 A -

10 śabickie I** pŜ Q 105 C1 N - Sd, Skb 4 A - 1 11 Staro Ŝyńce I pŜ Q 354 C1 G - Skb,Sb 4 A - 1 12 Kamienna Stara pŜ Q 171 C1 G - Skb,Sb 4 B N Rubryka 2 -** zło Ŝe nie uj ęte w bilansie zasobów – udokumentowane w 2011 roku Rubryka 3 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry; i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – B,C1.- kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, G 1 – dane wg stanu na 30.07.2011 rok Rubryka 9 – Sd – kruszywa drogowe, Skb – kruszywa budowlane, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – N – Natura 2000

Zło Ŝa wyst ępuj ące na terenie arkusza Lipsk zostały w wi ększo ści zaliczone do II grupy zmienno ści ze wzgl ędu na zmienn ą budow ę geologiczn ą, mi ąŜ szo ść i jako ść kopaliny. Trzy zło Ŝa pospółek zaliczono do III grupy ze wzgl ędu na silne zaburzenia glacitektoniczne z płatami glin zwałowych. Dla złó Ŝ: „ śabickie”, „ śabickie I” i „Kamienna Stara” nie okre ślo- no w dokumentacji grupy zmienno ści. Powierzchnie złó Ŝ s ą niewielkie i wahaj ą si ę od 0,7 do 5,65 ha. Niektóre ze złó Ŝ składaj ą si ę z 2 lub 3 oddzielnych pól. Mi ąŜ szo ści kopaliny wynosz ą średnio od 3,4 w zło Ŝu „Rubcowo” do 11,1 m w zło Ŝu „Lipsk Kolonie”. Nadkład o średniej grubo ści zmieniaj ącej si ę w przedziale od 0,17 do 0,9 m tworz ą najcz ęś ciej gleba, gleba piaszczysta i sporadycznie piasek zagliniony. W sp ągu złó Ŝ wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirem, piaski, czasami gliniaste, gliny piaszczyste lub zwałowe. Wszystkie zło Ŝa s ą suche, za wyj ątkiem zło Ŝa „Staro Ŝyńce I”, które jest cz ęś ciowo zawodnione. Tabela 2 Podstawowe parametry złó Ŝ kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego (według dokumentacji geologicznych) Mi ąŜ szo ść (m) Zawarto ść Ro- od–do ziaren Zaw arto ść pyłów Po- dzaj średnio o średnicy mineralnych Nr zło Ŝa Nazwa zło Ŝa wierzchnia ko- N/Z do 2 mm, (%) na mapie (ha) pa- (%) od-do Nadkładu Zło Ŝa liny od-do średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0,0–0,2 1,8–5,6 48,0–93,5 1,3–24,6 1 Rubcowo 3,30 pŜ 0,05 0,17 3,4 66,3 1,0 0,3–1,1 2,5–8,8 50,0–70,0 6,5–12,5 2 Staro Ŝyńce 0,70 pŜ 0,24 0,6 5,0 59,7 9,7 0,0–0,6 6,0–14,6 47,2–69,8 6,3–9,1 3 Lipsk Kolonie 5,65 pŜ 0,5 11,1 0,03 50,7 7,6 0,1–3,5 2,9–11,4 15,96–74–95 0,8–6,9 4 Lipsk 5,10 pŜ 0,12 0,8 6,6 49,63 2,4 0,7–1,5 6,7–10,7 30,0–75,0 2,3–5,3 5 Lipsk I 1,50 pŜ 0,11 0,9 8,8 60,3 4,0 3,0–8,0 47,0–69,0 1,9–5,6 pŜ 0,2–1,4 5,3 56,0 4,1 6 Lipsk II 1,10 0,13 p 0,9 3,5–11,5 86,0–97,0 2,5–3,8 6,3 91,2 3,2 0,1–2,0 1,3–14,4 40,8–98,4 1,1–8,0 7 Kurianka 5,20 p 1,79 0,51 7,25 87,7 3,0 0,3–0,4 0,8–7,9 32,4–63,4 0,2–0,7 9 śabickie 1,60 pŜ 0,33 0,4 5,04 48,8 0,5 0,1–0,4 2,6–6,7 63,5–85,4 0,6–1,1 10 śabickie I” 1,32 pz 0,08 0,3 4,4 71,1 0,8 0,3–0,4 7,6–11,7 44,0–65,0 11 Staro Ŝyńce I 1,86 pŜ 0,07 1,5–12,5 0,34 9,6 56,9 0,2–0,3 3,5–11,1 73,4–74,8 10,5–18,3 12 Kamienna Stara 1,90 pŜ 0,05 0,23 5,69 74,1 14,4 Rubryka 7: N/Z – stosunek mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa

12 Zło Ŝe „Rubcowo” (Szeller, 1982), poło Ŝone w obr ębie sandru augustowskiego, rozpoznane zostało kart ą rejestracyjn ą. Udokumentowane zasoby wynosz ą 214 tys. ton. S ą to piaski średnio- i gruboziarniste oraz piaski ze Ŝwirem. Seria zło Ŝowa jest dwudzielna – pod cienk ą warstw ą gleby wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry (mi ąŜ szo ść 1,0–3,8 m), które le Ŝą na piaskach z domieszk ą Ŝwirów (mi ąŜ szo ść 0,7–2,4 m). W sp ągu warstwy zło Ŝowej wyst ępuje glina zwałowa. Zło Ŝe ma II grup ę zmienno ści. Kopalina przeznaczona jest na potrzeby drogownictwa. Zasoby niewielkiego zło Ŝa „Staro Ŝyńce” (Sadowski, 1994a), udokumentowane w kategorii C 1, wynosz ą 64,4 tys. ton. Podczas dokumentowania s ąsiaduj ącego zło Ŝa „StaroŜyńce I” w 2007 roku, uj ęto w jego dokumentacji niewielk ą cz ęść zasobów zło Ŝa „Staro Ŝyńce”. Dotych- czas nie wykonano dodatku uwzgl ędniaj ącego zmian ę jego zasobów. Kopalin ą s ą piaski ze Ŝwi- rem, tworz ące form ę czołowomorenow ą. Seria zło Ŝowa znajduje si ę pod nadkładem gleby lub zaglinionych piasków ze Ŝwirem. W sp ągu wyst ępuj ą gliny piaszczyste i pospółki zaglinione. Zło Ŝe ma III grup ę zmienno ści. Kopalina przeznaczona jest do budowy dróg o nawierzchni Ŝwirowej. Zło Ŝe „Staro Ŝyńce I” (Kuczy ński, 2007) zostało udokumentowane w 2007 roku w dwóch odosobnionych, przedzielonych drog ą Ŝwirow ą, polach: A (wschodnie) i B (zachod- nie). Kopalin ę tworz ą piaski i Ŝwiry moreny czołowej. W nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysta. W sp ągu zło Ŝa w przewierconych otworach wyst ępuje glina lub glina piaszczysta. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione i posiada III grup ę zmienno ści. Kopalina kwalifikuje si ę do zastosowania w drogownictwie, a po sortowaniu równie Ŝ w budownictwie. W 1982 roku w obr ębie formy czołowomorenowej le Ŝą cej na północny wschód od Lip- ska, opracowana została karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipsk” dla potrzeb DODP Białystok (Michalak, 1982). Powierzchnia obj ęta dokumentacj ą wyniosła 8,99 ha, a zasoby 1184 tys. ton. W latach 1992-2004 wykonano dokumentacje geologiczne trzech kolejnych złó Ŝ, które cz ęś ciowo obejmowały obszar wcze śniej udokumentowany, przy czym zasoby nie były korygowane. Dopiero w 2004 roku zatwierdzony został Dodatek nr 1 w kategorii C 1 porz ądkuj ący wcze śniejszy stan (Tatarata, 2004), a tak Ŝe wnioskuj ący o zmian ę na- zwy zło Ŝa, bowiem w „Bilansie zasobów …” figurowały dwa złoŜa o nazwie „Lipsk”. Od tego momentu zło Ŝe „Lipsk” w rozumieniu Michalaka (1982) uległo likwidacji. Obecnie powierzchnia zło Ŝa „Lipsk” (t ę nazw ę przyj ęto zgodnie z propozycj ą w Dodat- ku nr 1) udokumentowanego w trzech odr ębnych polach zajmuje 5,1 ha, a jego zasoby wynosz ą 664 tys. ton. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą utwory piaskowo-Ŝwirowe z przewarstwieniami piasku i Ŝwiru, ze znaczn ą domieszk ą frakcji o średnicy powy Ŝej 40 mm (maksymalnie 58,4%, śred-

13 nio 10,7%). Nadkład stanowi gleba piaszczysta. Zło Ŝe ma II grup ę zmienno ści. Kopalina przeznaczona jest dla potrzeb drogownictwa.

Zło Ŝe „Lipsk I” (Sadowski, 1992a) rozpoznane zostało w kategorii C 1 dla potrzeb budownictwa gminnego. Kopalin ę stanowi ą piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry z przewarstwieniami pia- sków. Nadkład stanowi warstwa gleby i zaglinionych lub zorsztynizowanych piasków ze Ŝwi- rem. Zło Ŝe ma II grup ę zmienno ści.

W udokumentowanym w kategorii C 1 zło Ŝu „Lipsk II” (Sadowski, 1998) wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirem uznane za kopalin ę główn ą, które tworz ą nieregularne przewarstwienia w piaskach wykazywanych jako kopalina towarzysz ąca. Nadkład serii zło Ŝowej stanowi gleba i zaglinione lub zorsztynizowane piaski. Zło Ŝe ma II grup ę zmienno ści. Kopalina jest wykorzystywana dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝe „Lipsk Kolonie” (Tatarata, Ceckowski, 2004) składa si ę z dwóch oddzielnych pól: A (północnego) i B (południowego). Kopalin ę stanowi piasek ze Ŝwirem, a nadkład gleba piaszczysta. Jest ono silnie glacitektonicznie zaburzone z płatami glin zwałowych i autorzy zaliczyli je do III grupy zmienno ści. Zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej sp ągu serii zło Ŝowej. Kopalina w stanie rodzimym spełnia wymagania stawiane kruszywom prze- znaczonym dla potrzeb drogownictwa, a po prostej przeróbce (przesianiu) mo Ŝe by ć stosowa- na równie Ŝ w budownictwie. Zło Ŝe kruszywa piaszczystego „Kurianka” (Wojciechowski, 1982), poło Ŝone w obr ębie formy czołowomorenowej, posiada zasoby wynosz ące 673 tys. ton. Tworz ą je piaski i piaski ze Ŝwirem, le Ŝą ce na glinie zwałowej lub zawodnionych piaskach. Spąg zło Ŝa wyznaczony został w stropie gliny zwałowej b ądź ponad jednometrow ą półk ą ochronn ą nad zwierciadłem wody gruntowej – jest to zło Ŝe suche, o II grupie zmienno ści. Nadkład stanowi gleba, mułek oraz piasek pylasty. Zło Ŝe zostało udokumentowane na potrzeby drogownictwa i budownictwa. Zło Ŝe „ śabickie” – piasków ze Ŝwirem udokumentowano w 2006 roku w obr ębie moreny czołowej. W stropie zło Ŝa wyst ępuje gleba piaszczysta, a w sp ągu glina lub piasek glinia- sty. Kruszywo mo Ŝe by ć wykorzystane w stanie naturalnym na nasypy drogowe, a po odsia- niu do zapraw budowlanych i do produkcji betonu. W 2011 roku udokumentowano zło Ŝe „ śabickie I” (Kuczy ński, 2011). Buduj ą go piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. W nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysta. Kopalina kwalifikuje si ę do wykorzystania w drogownictwie i budownictwie. Zło Ŝe „Kamienna Stara”, udokumentowano w 2008 roku w obr ębie kemu. W 2010 roku wykonano dodatek nr 1 (Sadowski, 2010) w celu skorygowania zasobów, pomniejszonych

14 przez nielegaln ą eksploatacj ę zło Ŝa przez osoby trzecie. Zło Ŝe buduj ą utwory wykształcone w postaci piasków ze Ŝwirem. Nadkład stanowi glina piaszczysta, a w sp ągu wyst ępuje rów- nie Ŝ glina piaszczysta. Przewiduje si ę wykorzystanie kopaliny dla lokalnego budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wie ś II” (Sadowski, Cec- kowski, 1994), rozpoznane w kategorii B+C 1, zostało wydzielone z północnej cz ęś ci zło Ŝa „Nowa Wie ś” (Staniszewska, Salachna, 1968), znajduj ącego si ę obecnie na s ąsiednim arkuszu Dąbrowa Białostocka. Zasoby bilansowe wynosz ące 98 tys. m 3 zajmuj ą powierzchni ę około 4,96 ha. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą utwory zastoiskowe: iły pylaste, pyły ilaste i iły zalegaj ące w formie pokładu o mi ąŜ szo ści od 2,4 m do 7,3 m, średnio 4,5 m. Nadkład tworzy gleba i piaski o grubo ści od 0,2 do 2,8 m, średnio 1,0 m. Zło Ŝe pod ścielaj ą utwory gliniasto- piaszczyste. Parametry charakteryzuj ące kopalin ę to: - skurczliwo ść suszenia – 5,0–7,0%, średnio 6,0%, - woda zarobowa – 17,0–21,5%, średnio 19,2%, - zawarto ść siarczków i siarczanów – 0,01%. Zawarto ść margla ziarnistego jest minimalna. Tworzywo otrzymane z kopaliny zło Ŝa „Nowa Wie ś II”, po wypaleniu w temperaturze 930°C okre ślaj ą parametry takie, jak: - porowato ść wzgl ędna – 28,0–36,0%, średnio 32,0%, - nasi ąkliwo ść średnia – 21,0%. - wytrzymałość na ściskanie – średnio 20,0–21,0 MPa Zło Ŝe „Nowa Wie ś II” jest cz ęś ciowo zawodnione. Ze wzgl ędu na prost ą budow ę geologiczn ą zło Ŝe zakwalifikowano do I grupy zmienno ści. Zło Ŝa udokumentowane na obszarze arkusza Lipsk nale Ŝą do 4 klasy złó Ŝ, powszech- nych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska 9 złó Ŝ uznano za mało konfliktowe, a 3 zło Ŝa: „Rubcowo”, „Kurianka”, „Kamienna Stara” za konfliktowe ze wzgl ędu na lokalizacj ę w obr ębie obszarów NATURA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Lipsk wydobycie kopalin nie ma obecnie wi ększego znaczenia gospodarczego. Aktualnie 6 złó Ŝ posiada koncesje. Dla złó Ŝ tych wyznaczono obszary i tereny górnicze (tabela 3).

15 Tabela 3 Dane koncesyjne złó Ŝ

Powierzchnia Numer obszaru górniczego (OG) zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa Koncesja (wa Ŝno ść do) UŜytkownik Uwagi terenu górniczego (TG) mapie (ha) 1 2 3 4 5 6 OG = 5,65 pole A = 3,18 pole B =2,47 3 Lipsk Kolonie 30.11.2015 osoba prywatna TG = 6,82 pole A = 3,86 pole B = 2,96 OG = 0,69 eksploatacja 5 Lipsk I 30.08.2018 gmina Lipsk TG = 1,26 okresowa

OG = 1,12 6 Lipsk II 30.09.2018 osoba prywatna TG = 2,16

OG = 1,60 9 śabickie 30.10.2016 osoba prywatna TG = 1,85 OG = 1,84 pole A = 0,73 zło Ŝe cz ę- pole B =1,11 11 Staro Ŝyńce I 30.10.2017 osoba prywatna ściowo za- TG = 2,69 wodnione pole A = 1,01 pole B = 1,68 OG=1,97 12 Kamienna Stara 31.12.2030 osoba prywatna TG=2,55

Zło Ŝa eksploatowane s ą odkrywkowo w wyrobiskach stokowo-wgł ębnych, powy Ŝej zwierciadła wód podziemnych (równie Ŝ w przypadku zło Ŝa cz ęś ciowo zawodnionego – „Sta- ro Ŝyńce I”. Na razie eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem wydobywczym. Wydo- bycie prowadzone jest sezonowo. Urobek wywo Ŝony jest bezpo średnio do odbiorcy lub sor- towany na miejscu, przy u Ŝyciu urz ądze ń mobilnych. Eksploatacja spowoduje przekształcenie pierwotnej rze źby terenu. W dokumentacjach sugeruje si ę rolny lub le śny kierunek rekultywacji, który ostatecznie zostanie ustalony przez starostów, po zako ńczeniu eksploatacji. Koncesja na wydobywanie kruszywa ze zło Ŝa „Lipsk Kolonie” udzielona została przez Wojewod ę Podlaskiego w 2005 roku na okres 10 lat. Ustanowiony obszar górniczy pokrywa si ę z granicami zło Ŝa. Obszary i tereny górnicze wyznaczono oddzielnie dla obu pól zło Ŝo- wych. Eksploatacj ę rozpocz ęto w 2006 roku w polu A (północnym). Powstałe na około 70% powierzchni pola A wyrobisko stokowo-wgł ębne ma około 8 m gł ęboko ści. W wyrobisku prowadzone jest przesiewanie urobku. Piasek deponowany jest na zewn ątrz wyrobiska. Jest on cz ęś ciowo sprzedawany, a pozostały u Ŝyty b ędzie do rekultywacji wyrobiska. Pole B nie jest dotychczas eksploatowane.

16 Zło Ŝe „Lipsk I” eksploatowane jest przez Gmin ę Lipsk na podstawie koncesji udzielo- nej przez Starostę Augustowskiego w 2003 roku na okres 15 lat. Ustanowiono obszar i teren górniczy tylko dla wschodniej cz ęś ci zło Ŝa – b ędącej własno ści ą gminy Lipsk. Kopalina jest wykorzystywana okresowo do remontu i naprawy dróg na terenie gminy. UŜytkownik zło Ŝa „Lipsk II”, któr ą jest spółka cywilna „ świrownia Lipsk II”, koncesj ę na wydobywanie kruszywa otrzymał w 2003 roku od Starosty Augustowskiego na okres 15 lat. Granice ustanowionego obszaru górniczego pokrywaj ą si ę z granicami udokumentowanego zło Ŝa. W wyniku eksploatacji, prowadzonej od 1998 roku, w obr ębie zło Ŝa, powstały 3 wyrobiska oddzielone drog ą lub pasem ochronnym linii wysokiego napi ęcia. Urobek wywo Ŝony jest bezpo średnio przez odbiorców. Od 2007 roku eksploatowane jest zło Ŝe „Staro Ŝyńce I”, na podstawie koncesji wydanej na dwa odosobnione pola. W polu A (wschodnim) powstało wyrobisko stokowe. Nie podjęto eksploatacji wschodniej cz ęś ci tego pola ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w cz ęś ci przypowierzchniowej torfy. W polu B (zachodnim) powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne. Zaniechano eksploatacji zachodniej cz ęś ci pola, poniewa Ŝ natrafiono tu na gliny zwałowe. Cz ęść wyrobiska została ju Ŝ wypełniona piaskiem. Na obu polach odbywa si ę mobilna przeróbka kopaliny. Odsiewa si ę tu piasek, który jest deponowany na obrze Ŝeniu obu pól. B ędzie on u Ŝyty do wy- równania dna wyrobisk. Cz ęść surowca, która u Ŝyta b ędzie do betonów, jest płukana wod ą pochodz ącą z własnego uj ęcia. Wi ększe kamienie s ą na miejscu kruszone. Od lipca 2011 roku dowo Ŝony jest do przeróbki surowiec z s ąsiedniego zło Ŝa „Bartniki III” (arkusz Rygałówka). W „Bilansie zasobów...” zło Ŝe figuruje jako niezagospodarowane. Na zło Ŝu „ śabickie” prowadzona jest eksploatacja od 2006 roku. W jej wyniku posze- rzane jest istniej ące przed udokumentowaniem zło Ŝa wyrobisko stokowo-wgł ębne. Kopalina wywo Ŝona jest w stanie naturalnym. Zło Ŝe „Kamienna Stara” posiada koncesj ę od grudnia 2010 roku. Była tu wcze śniej prowadzona nielegalna eksploatacja przez osoby trzecie bez zgody wła ścicielki zło Ŝa. W jej wyniku w południowej cz ęś ci złoŜa powstało du Ŝe wyrobisko stokowo-wgł ębne. W przeszło ści prowadzone było tak Ŝe wydobycie piasku ze zło Ŝa „Kurianka” oraz iłów ceramiki budowlanej ze zło Ŝa „Nowa Wie ś II”. Zło Ŝe piasku „Kurianka” czynne było w latach 1983-1991. Obecnie eksploatacja jest zaniechana. Prowadzono j ą w wyrobisku znajduj ącym si ę w południowej cz ęś ci zło Ŝa. Obec- nie zło Ŝe podbierane jest nielegalnie od strony południowo – wschodniej przez poszerzanie istniej ącego tam starego wyrobiska gminnego.

17 Działalno ść górnicz ą na zło Ŝu „Rubcowo” prowadzono od dawna – jeszcze przed pracami dokumentacyjnymi istniało wyrobisko o gł ęboko ści około 1 metra. Było ono eksploatowane okresowo na potrzeby miejscowej ludno ści. Wyrobisko istniej ące wcze śniej po zachodniej stronie drogi jest zrekultywowane – wyrównane i poro śni ęte lasem, a płytkie wyrobisko po wschodniej stronie drogi porasta traw ą. Zło Ŝe iłów „Nowa Wie ś II” wydzielone zostało z północnej cz ęś ci zło Ŝa „Nowa Wie ś” (obecnie na s ąsiednim arkuszu D ąbrowa Białostocka)) w 1994 roku. Istniej ąca na jego terenie cegielnia została zamkni ęta w latach 70-tych XX wieku. Na pocz ątku lat 90-tych cegielni ę nabył nowy wła ściciel z zamiarem wznowienia produkcji w oparciu o iły wydobywane ze zło Ŝa „Nowa Wie ś II”, lecz dotychczas nie wyst ąpił o koncesj ę. Wcze śniejsze wydobycie doprowadziło do powstania 2 wyrobisk (obecnie wypełnionych wod ą) o powierzchni około 0,3 ha, które znajduj ą si ę w granicach zło Ŝa. Powszechnie wyst ępuj ące osady piaskowo-Ŝwirowe i piaskowe, głównie moren czoło- wych i kemów, b ądź tarasów kemowych pozyskiwane były od dawna na doraźne potrzeby mieszka ńców, na budow ę dróg, a w czasie II wojny światowej na budow ę licznych w tych okolicach bunkrów. Du Ŝa ilo ść nieczynnych, zaro śni ętych lub zrekultywowanych wyrobisk, cz ęsto o znacznych rozmiarach, świadczy o intensywnej niegdy ś eksploatacji. Obecnie eksploatacja niekoncesjonowana prowadzona jest okresowo w ponad 20 wyrobiskach (naniesiono je na mapie), głównie tych wcze śniej istniej ących. Stwierdzono, Ŝe na polu wschodnim zło Ŝa „Lipsk” prowadzona jest od niedawna nielegalna eksploatacja metod ą mechaniczn ą. Kopalina jest wykorzystywana dora źnie na budow ę i remont lokalnych dróg Ŝwirowych. Po- wierzchnia wyeksploatowana wynosi około 0,06 do 0,3 ha i maksymalnie w Starym Rogo Ŝy- nie około 1,2 ha, w Lubinowie 0,7 ha, w śabickim około 0,3 ha. We wszystkich punktach wyst ępuj ą piaski z nieregularnymi przewarstwieniami Ŝwirów i czasami wkładkami glin. Ich mi ąŜ szo ść w wyrobiskach wgł ębnych wynosi średnio od 1,5 do około 5,0 m, a w stokowo- wgł ębnych i stokowych średnio od 1,0 do około 8,0 m. Nadkład stanowi gleba i zaglinione piaski i Ŝwiry o średniej mi ąŜ szo ści od 0,2 do 0,4 m. Dla 14 punktów, w których prowadzona jest aktualnie najintensywniejsza eksploatacja sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ę- powania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Lipsk wi ąŜą si ę przede wszystkim z wyst ępowaniem osadów okruchowych. Na podstawie danych ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Lipsk (Krzywicki, 2005a, b), wyników prac geologiczno-

18 poszukiwawczych, wojewódzkich inwentaryzacji kopalin (Machej, 1987), gminnych inwentaryzacji kopalin (Uniejewska, 1992a,b), oraz własnych obserwacji w terenie, wyznaczono obszary perspektywiczne dla piasków ze Ŝwirem, iłów ceramiki budowlanej i torfu. Na obszarze omawianego arkusza prowadzone były poszukiwania złó Ŝ kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego, piasków kwarcowych, kopalin ilastych oraz kredy pisz ącej w krach glacjalnych. Prace te obejmowały niewielkie rejony i jedynie w okolicy Lipska do- prowadziły do udokumentowania niewielkiego zło Ŝa. Budowa geologiczna, prowadzona w wielu miejscach eksploatacja, zarówno na podstawie udzielonych koncesji jak i w sposób nielegalny, a tak Ŝe liczne miejsca dawniej prowadzonego wydobycia umoŜliwiaj ą ocen ę per- spektyw wyst ępowania złó Ŝ kopalin i szans ich odkrycia. Mo Ŝliwymi obszarami wyst ępowania kruszywa naturalnego – Ŝwirowo-piaskowego s ą: • wzgórza czołowomorenowe zbudowane z piasków i Ŝwirów wyst ępuj ące na starszej wysoczy źnie i „wyspach” morenowych; buduj ą je głazowiska, gruboziarniste Ŝwiry i Ŝwiry piaszczyste, o mi ąŜ szo ści bardzo zmiennej, zaburzone glacitektonicznie, z przewarstwieniami i przefałdowaniami gliny zwałowej, • tarasy kemowe rozci ągaj ące si ę pomi ędzy starsz ą wysoczyzn ą a dolin ą Biebrzy; budu- ją je piaski ze Ŝwirami, piaski, Ŝwiry i lokalnie mułki. Maksymalna mi ąŜ szo ść osadów Ŝwirowo-piaskowych dochodzi do około 12 m. W obr ębie moreny czołowej, w pobli Ŝu miejscowo ści Kurianka, wyniki wcze śniej pro- wadzonych poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego dla celów drogowych (Michalak, Grzelak, 1980) były ocenione jako niezadawalaj ące. W wierceniach stwierdzono bardzo nieregularne wyst ępowanie Ŝwirów i Ŝwirów piaszczystych oraz piasków, a tak Ŝe glin. Jednak Ŝe na prze- dłu Ŝeniu moreny w kierunku północno-zachodnim udokumentowano zło Ŝe „Lipsk Kolonie”. Jego eksploatacja ujawnia bardzo skomplikowan ą budow ę i zmienno ść lokaln ą, a tak Ŝe dobrej jako ści Ŝwiry. Podobne warunki geologiczne mog ą by ć oczekiwane w rejonie Lipska- Kurianki w zwi ązku z tym uznano go za perspektywiczny, wbrew poprzednim ocenom. Perspektywiczna dla piasków i Ŝwirów mo Ŝe by ć tak Ŝe forma czołowomorenowa w pobli Ŝu wsi śabickie, w obr ębie której znajduje si ę punkt eksploatacji, a tak Ŝe podobne formy w okolicy wsi Staro Ŝyńce, mi ędzy Lubinowem i Rubcowem, koło Skieblewa i Hruskiego (Krzywicki, 2005b). Za perspektywiczne uzna ć nale Ŝy tak Ŝe małe formy czoło- womorenowe w okolicy Osmołowszczyzny, gdzie prowadzono intensywn ą eksploatacj ę, a których ze wzgl ędu na mał ą wielko ść nie naniesiono na map ę.

19 Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę poszukiwania w rejonie Dulkowszczyzny (Sa- dowski, 1994b) i w osadach moreny martwego lodu. Ze wzgl ędu na wyst ępowanie znacznych przewarstwie ń glin piaszczystych zaznaczono ten obszar na mapie jako negatywny. Tarasy kemowe i kemy uznane za perspektywiczne dla piasków i Ŝwirów wyst ępuj ą w cz ęś ci południowej arkusza. W obr ębie wi ększo ści z nich znajduj ą si ę liczne miejsca dawnej i obecnej niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa. Du Ŝe obszary perspektywiczne wyznaczono mi ędzy Nowosiółkami a Chilmonami, mi ędzy Rogo Ŝynem Starym i Nowym, koło Rogo Ŝynka, w rejonie Starej Kamiennej, Osmołowszczyzny, a mniejsze w rejonie Suszalewa, Jałowa, Jastrz ębnej II, na północ od Lipska (Krzywicki, 2005b). Zwróci ć wypada uwag ę, Ŝe zarówno w obr ębie moren czołowych jak i kemów oraz ta- rasów kemowych nale Ŝy si ę liczy ć z bardzo zmienn ą budow ą ewentualnych złó Ŝ, nieregular- nym wyst ępowaniem kruszywa grubego i o zmiennym uziarnieniu. Przede wszystkim mog ą to by ć zło Ŝa małe, kwalifikuj ące si ę do eksploatacji na potrzeby miejscowe. Na znacznym obszarze arkusza wyst ępuj ą piaskowo-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Prowadzone prace poszukiwawcze w rejonie Rubcowa (Sadowski, 1992b) zako ńczyły si ę niepowodzeniem. Stwierdzano tam wyst ępowanie piasków zaglinionych, albo z przewarstwieniami glin i mułków, z niewielkim udziałem wkładek Ŝwirowych lub piaskowo- Ŝwirowych. Podobny charakter osadów wodnolodowcowych został stwierdzony w czasie poszukiwa ń kier kredowych w rejonie Nowej Wsi (Rybak, 1982) i poszukiwa ń piasków kwarcowych w rejonie Jasionowa (Salachna, 1975). Uznano, Ŝe obszar wyst ępowania osadów wodnolodowcowych na całym obszarze arkusza nie rokuje nadziei na znalezienie złó Ŝ i uznano go za negatywny bez wyró Ŝniania na mapie. Na znacznych terenach w granicach arkusza wyst ępuj ą piaski wydmowe. Mog ą one spełnia ć wymagania stawiane piaskom kwarcowym do produkcji cegły wapienno-piaskowej lub betonów komórkowych. Ich wyst ępowanie na terenach zalesionych, niewielkie formy wydmowe i ich rozproszenie powoduj ą, Ŝe nie wyznaczono specjalnych obszarów perspekty- wicznych. Piaski kwarcowe były poszukiwane za pomoc ą sond w rejonie Jasionowa (7 sond) i Koloni Rubcowo (2 sondy). Zako ńczyły si ę one wynikiem negatywnym (Salachna, 1970, 1975). Du Ŝe odległo ści mi ędzy sondami, niezbyt dobrze zlokalizowanymi w stosunku do budowy geologicznej badanego obszaru powoduj ą, Ŝe na mapie nie wyró Ŝniono ich jako nega- tywnych.

20 Obszar perspektywiczny iłów zastoiskowych wyznaczono w rejonie Nowej Wsi. Iły wyst ępuj ą do gł ęboko ści około 10 m, a udokumentowane zło Ŝe iłów dla potrzeb ceramiki budowlanej świadczy o dobrej jako ści kopaliny. Obszar wyznaczono na podstawie szczegó- łowej mapy geologicznej. Kontynuuje si ę on na s ąsiednim arkuszu D ąbrowa Białostocka. W rejonie Nowego Rogo Ŝyna prowadzona była w przeszło ści płytka eksploatacja iłów zastoiskowych na miejscowe potrzeby budowlane (budow ę ko ścioła w Lipsku). Prace poszukiwawcze przeprowadzone w tym rejonie, obejmuj ące wykonanie 5 otworów o gł ęboko ści 5– 6 m (Samocka, Zembrzycka, 1984) wykazały bardzo nieregularne wyst ępowanie iłów i muł- ków (tylko w 3 otworach) w śród piasków drobno- i średnioziarnistych oraz mał ą ich mi ąŜ- szo ść (0,7–3,8 m). Obszar ten zaznaczono zatem na mapie jako negatywny. W rejonie Kurianki poszukiwano iłów na południe od drogi z Lipska do granicy pa ń- stwa (Samocka, Zembrzycka, 1984). W wykonanych 4 sondach stwierdzono tylko piaski zaglinione na peryferiach moreny czołowej. Obszaru tego nie zaznaczono na mapie, gdy Ŝ jest to jednocze śnie cz ęść obszaru uznanego za perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów. Mi ędzy Grabowem a Kropiwnem znajduje si ę du Ŝy obszar wyst ępowania osadów zastoiskowych (mułków i piasków) o ł ącznej mi ąŜ szo ści około 7 m, stwierdzonej w jednym wykonanym otworze wiertniczym (Krzywicki, 2005a). Obszar ten jest praktycznie niezbada- ny, jednak nie mo Ŝna wykluczy ć wyst ępowania na jego cz ęś ci zwartego kompleksu ilasto- mułkowego. Wymaga on dalszych, szczegółowych bada ń. Wyznaczono tu obszar perspektywiczny. Na pocz ątku lat 60. XX wieku na terenie ówczesnego województwa białostockiego przeprowadzono prace rozpoznawcze za kred ą pisz ącą wyst ępuj ącą w formie kier lodowcowych (Wyrwicka, Gajewski, 1963). Na obszarze arkusza Lipsk w rejonie wsi Skieblewo i Małyszówka stwierdzono wyst ępowanie dwóch kier. Koło Skieblewa powierzchnia kry, której strop znajduje si ę na gł ęboko ści 2,0 m p.p.t., wynosi 1600 m 2, średnia mi ąŜ szo ść 1,9 m, a zasoby kredy oszacowano na 2720 m 3. W Małyszówce kra ma powierzchni ę 7000 m 2, śred- ni ą mi ąŜ szo ść 2,0 m, a zasoby 14000 m 3. Wykonane analizy chemiczne stwierdziły w obu formach wysok ą zawarto ść CaCO 3 w granicach 89,4–89,8%. Opisane kry nie maj ą znaczenia surowcowego ze wzgl ędu na niewielkie zasoby. Poszukiwania dalszych kier prowadzono w rejonie Nowej Wsi. Wykonano 15 otworów wiertniczych, których wyniki okazały si ę negatywne. Stwierdzano w nich jedynie piaski drobnoziarniste wodnolodowcowe i gliny zwałowe. Torfowiska wyst ępuj ące na omawianym obszarze, rozpoznano pracami dokumentacyjnymi wykonywanymi w latach 50. i 60.. XX wieku. Wi ększo ść z nich to torfowiska niskie koncentruj ące si ę w dolinach Biebrzy, Wołkuszanki, Haciłówki i Sidry. Rzadziej wyst ępuj ą

21 torfowiska mieszanotypowe i wysokie. Ze wzgl ędu na ochron ę przyrody nie maj ą one znaczenia surowcowego (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Jedyne wytypowane jako perspektywiczne znajduje si ę w dolinie Wołkuszanki na zachód od wsi śabickie. Tworz ą je torfy olesowe o mi ąŜ szo ści średniej 2,48 m, maksymalnej – 2,90 m, popielno ści 15% i stopniu rozkładu 35%. Torfowisko zajmuje powierzchni ę 7,5 ha, a jego zasoby oszacowano na 186 tys. m 3. Podsumowuj ąc, na omawianym terenie wyznaczono na mapie ł ącznie 30 obszarów per- spektywicznych i 2 negatywne. Dla piasków ze Ŝwirem w obr ębie moren czołowych wyznaczono 8 obszarów (w północno-wschodniej cz ęś ci terenu arkusza), w obr ębie kemów i tarasów kemowych 18 obszarów (w południowej cz ęś ci terenu arkusza). Dla iłów ceramiki budowlanej wyznaczono 3 obszary perspektywiczne w południowej cz ęś ci terenu arkusza. Wyznaczono równie Ŝ 1 obszar perspektywiczny dla torfów w miejscowo ści śabickie. Nie- wielkie obszary negatywne wyznaczono dla piasków i Ŝwirów koło Dulkowszczyzny przy wschodniej granicy arkusza i dla iłów koło Rogo Ŝyna w cz ęś ci południowo-wschodniej terenu arkusza. Na mapie nie wyznaczono obszarów prognostycznych z powodu nie wystarczaj ących danych odno śnie mi ąŜ szo ści kopaliny i braku informacji o jej jako ści.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przez obszar arkusza Lipsk przebiega dział wodny I rz ędu – cz ęść południowa nale Ŝy do dorzecza Wisły, cz ęść północna do dorzecza Niemna. Główn ą rzek ą przepływaj ącą przez obszar arkusza, ze wschodu na zachód, jest Biebrza b ędąca dopływem Narwi. Jest to rzeka nizinna o słabym pr ądzie, tworz ąca liczne meandry. W czasie wiosennych wylewów, w jej rozległej dolinie, powstaj ą liczne rozlewiska. Wa Ŝniejszymi lewobrze Ŝnymi dopływami Bie- brzy na terenie arkusza s ą: Sidra, Kamienna, Kropiwna i Lebiedzianka z jej dopływem Ja- strz ębiank ą. Północna cz ęść obszaru, nale Ŝą ca do dorzecza Niemna odwadniana jest przez Wołkuszank ę. Do Wołkuszanki uchodzi Haciłówka poł ączona z Biebrz ą kanałem. Na terenie obj ętym arkuszem nie ma Ŝadnego jeziora. W jego cz ęś ci południowej znajduje si ę kilka stawów, nale Ŝą cych do wi ększego ich kompleksu w D ąbrowie Białostockiej. Charakterystyczn ą cech ą omawianego obszaru s ą liczne podmokło ści i torfowiska wyst ępuj ące w dolinach: Biebrzy, Wołkuszanki, Haciłówki i Sidry. Sie ć hydrograficzn ą tworz ą tu strugi, rowy i kanały melioracyjne. Ocen ę jako ści wód przeprowadza si ę na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowi- ska (Rozporz ądzenie..., 2008). Według danych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Śro-

22 dowiska w Białymstoku (WIO Ś, 2011) w 2010 roku prowadzono badania czysto ści wód powierzchniowych w punkcie pomiarowo-kontrolnym – „Kropiwna-uj ście Ostrowo”. Nie okre- ślono wówczas stanu ogólnego wód, ani stanu chemicznego. Wody Kropiwnej w obr ębie jed- nolitej cz ęś ci wód charakteryzowały si ę umiarkowanym stanem ekologicznym.

2. Wody podziemne Arkusz Lipsk nale Ŝy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, 2007). Na terenie arkusza s ą jednolite cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd), które nale Ŝą do dwóch obszarów: JCWPd nr 34 – zlewnia Biebrzy i JCWPd nr 23 – zlewnia Czarnej Ha ńczy. W obu obszarach wyst ępuj ą poziomy wodono śne w utworach wodnolodowcowych sandrowych i mi ędzymorenowych zlodowacenia wisły i warty. S ą to wody w ęglowodorowo-wapniowe. Mineralizacja jest stosunkowo niska do około 450 mg/dm 3. Cz ęsto stwierdzane s ą podwy Ŝ- szone zawarto ści Ŝelaza. Stan chemiczny JCWPd jest dobry. Zasoby odnawialne s ą du Ŝe. W granicach arkusza Lipsk u Ŝytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą z piaszczystymi utworami czwartorz ędu, nale Ŝą cymi do zlodowace ń warty i wisły (Janica, Tułodziecka, 2004). Pierwszy, przypowierzchniowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami sandro- wymi Równiny Augustowskiej, które na obszarze arkusza Lipsk nie tworz ą ci ągłej pokrywy. Brak ich w obr ębie „wysp” morenowych Nowego Lipska, Hruskiego, Rubcowa i Hanusa. Mi ąŜ szo ść piaszczystych osadów sandrowych waha si ę od 1 m w pobli Ŝu „wysp” do około 10 m w cz ęś ci północnej arkusza i w obr ębie dolin Wołkuszanki i Haciłówki. W dolinie Bie- brzy pierwszy poziom wodono śny ma mi ąŜ szo ść do kilkunastu metrów i przykryty jest torfami o grubo ści ponad 2 m, co dyskwalifikuje go w tym rejonie jako poziom u Ŝytkowy ze wzgl ędu na jako ść wód. Zwierciadło wody pierwszego poziomu poło Ŝone jest płytko – do 5 m. Poziom ten jest silnie drenowany przez Biebrz ę, Wołkuszank ę i Sidr ę. Kierunek spływu jest zgodny z kierunkiem spływu wód powierzchniowych: w cz ęś ci południowej odbywa si ę w kierunku zachodnim, w cz ęś ci północnej w kierunku północno-wschodnim. Poziom jest zasilany poprzez infiltracj ę wód opadowych. Pierwszy poziom wodono śny ujmowany jest głównie studniami kopanymi i typu abisy ńskiego. Korzystaj ą z niego uj ęcia w Lipsku, w strefie przykrawędziowej doliny Biebrzy i w Skieblewie. Drugi poziom wodono śny, mi ędzyglinowy (mi ędzymorenowy) stanowi główny poziom uŜytkowy czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na wi ększej cz ęś ci arkusza Lipsk. Wyst ę- puje on w piaskach wodnolodowcowych zlodowacenia warty, na gł ęboko ści 20–50 m pod kompleksem glin zwałowych zlodowace ń warty i wisły o mi ąŜ szo ści od kilku do blisko 50 m.

23 W dolinach Biebrzy i Wołkuszanki gliny s ą znacznie zredukowane i lokalnie pierwszy i drugi poziom maj ą bezpo średni kontakt. Współczynnik filtracji drugiego poziomu wodonośnego zmienia si ę w zakresie od 4,5 do 25 m/24h. Wydajno ści pojedynczego otworu mieszcz ą si ę w przedziale od 15 do 70 m 3/h. W rejonie Lipska jest to główny poziom u Ŝytkowy. Mi ąŜszo ść warstwy wodono śnej wynosi tu około 25 m, swobodne zwierciadło występuje na gł ęboko ści około 17 m. Trzeci poziom wodono śny, mi ędzymorenowy, wyst ępuj ący na gł ęboko ści około 70 m, stwierdzono w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Zwi ązany jest z piaskowo-Ŝwirowymi osadami zlodowacenia sanu. Na obszarze arkusza Lipsk poziom ten nie jest eksploatowany. Na badanym obszarze brak danych odno śnie mo Ŝliwo ści wyst ępowania starszych po- ziomów wodono śnych (Janica, Tułowiecka, 2004). Jako ść wód podziemnych na wi ększo ści obszaru jest bardzo dobra (klasa I, nie wymagaj ące uzdatniania). Wody o jako ści dobrej (klasa IIa, wymagaj ące prostego uzdatniania) wyst ępuj ą na południe od doliny Biebrzy. Wody podziemne średniej jako ści (klasa IIb, wymaga- jące uzdatniania) wyst ępuj ą w obr ębie Lipska, gdzie zarejestrowano przekroczenie zawarto ści manganu i Ŝelaza oraz w północno-zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru. Ja- ko ść wody podziemnej jest dostatecznie zbadana w odniesieniu do głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (II). Zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych zwi ązane s ą ze stop- niem izolacji warstwy wodono śnej i działalno ści ą gospodarcz ą prowadzon ą na omawianym obszarze. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje na terenie miasta Lipsk i spowodowany jest głównie słab ą izolacj ą (miejscami jej brakiem) głównego poziomu wodono śnego. Średni stopie ń zagro Ŝenia obejmuje cz ęś ciowo obszar sandru oraz doliny rzek Biebrzy, Wołkuszanki, Haciłówki i Sidry. Na pozostałym obszarze, obejmuj ącym wi ększ ą cz ęść powierzchni arkusza, stopie ń zagro Ŝenia jest niski. Uj ęcia wód podziemnych z drugiego, mi ędzymorenowego poziomu wodono śnego dla lokalnych wodoci ągów znajduj ą si ę w: Lipsku, Krasnym Skieblewie. i Rubcowie. Uj ęcie w Lipsku, składaj ące si ę z trzech studni o gł ęboko ści 45-54 m, zaopatruje wył ącznie mieszka ńców miasta. Jego wydajno ść wynosi 74,8 m 3/h. Jednootworowe uj ęcie o gł ęboko ści 52 m w Krasnym ma wydajno ść 60 m 3/h. W Skieblewie uj ęcie składa si ę z dwóch otworów o gł ęboko ści 33 i 34 m i wydajno ści ł ącznej 54 m 3/h. W Rubcowie wydajno ść uj ęcia wynosi 33 m 3/h. Na mapie naniesiono uj ęcia wód podziemnych o wydajno ściach powy Ŝej 30 m 3/h. W obr ębie arkusza Lipsk nie wyznaczono głównego zbiornika wód podziemnych wymagaj ącego szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990), fig.3.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Lipsk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środku porowym; 3 – granice pa ństw

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002 ). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 187 – Lipsk, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

25 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 187 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Lipsk bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 187 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Lipsk

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–38 24 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–99 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–9 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 3–11 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 187 – Lipsk 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 187 – Lipsk do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

26 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

27 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4 ) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 9 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 33 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 5 do około 62 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 41 nGy/h.

28 187 W PROFIL ZACHODNI 187 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5967716 5968729 5964721 5966750 5961410 5964800 m m 5955780 5959705

5953662 5956483

5951769 5952524 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 29 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5967716 5968729 5964721 5966750 5961410 5964800 m m 5955780 5959705

5953662 5956483

5951769 5952524 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Lipsk (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) i gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego (zalegaj ące wzdłu Ŝ południowej cz ęś ci profilu), charakteryzują si ę zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 40–50 nGy/h). Pozostałe osady wyst ępuj ące wzdłu Ŝ tego profilu – przewa Ŝnie torfy i namuły – cechuj ą si ę ni Ŝszymi wartościami promieniowania (ok. 10-30 nGy/h). W profilu wschodnim obserwuje si ę wi ększe zró Ŝnico- wania pomierzonych dawek promieniowania. Najwy Ŝsze warto ści promieniowania gamma (ok.40-60 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi i osadami lodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Zbli Ŝon ą promieniotwórczość wykazuj ą odsłaniaj ące si ę lokalnie plejstoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwiry). Zdecydowanie ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 5-30 nGy/h) charakteryzuj ą si ę osady moren czołowych zlodowacenia środko- wopolskiego (piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe) oraz torfy i piaski eoliczne. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą ge- neralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,2 do 5,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,6 do 9,2 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne;

30 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Lipsk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janica, Tułodziecka, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak

31 istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Lipsk około 85% powierzchni objęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenie bezwzgl ędne, obejmuj ące niemal 80% powierzchni arkusza wynika przede wszystkim z jego poło Ŝenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska” (w północnej cz ęś ci arkusza) i PLB 200006 „Ostoja Biebrza ńska” (w południowej cz ęś ci), a tak Ŝe cz ęś ciowo pokrywaj ące si ę z OSO specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska” i PLH 200008 „Dolina Biebrzy”. Granice obszarów „Ostoi Biebrza ń- skiej” i „Doliny Biebrzy” cz ęś ciowo odpowiadaj ą granicy zasi ęgu Biebrza ńskiego Parku Na- rodowego i jego strefy ochronnej. Na terenach poło Ŝonych w obr ębie obszarów NATURA 2000 (i cz ęś ciowo poza nimi) istniej ą dodatkowe uwarunkowania środowiskowe, powoduj ące wykluczenie ich z mo Ŝliwo- ści lokalizacji składowisk odpadów. Nale Ŝą do nich: − rozległe kompleksy le śne, obejmuj ące około 40% obszaru arkusza; − teren le śnego rezerwatu przyrody: „Kuria ńskie Bagno; − obszary wyst ępowania utworów holoce ńskich, wykształconych głównie jako: torfy, a tak Ŝe: gytie, kreda jeziorna oraz piaski i namuły akumulowane w dnach dolin i zagł ę- bieniach bezodpływowych; − tereny wyst ępowania ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (podlegaj ących ochronie), zlokalizowane głównie w dnach dolin cieków: Biebrzy, Sidry i Wołkuszanki, wraz ze stref ą 250 m; − podmokłe doliny cieków i zabagnione obni Ŝenia, cz ęś ciowo przekształcone w zmelio- rowane ł ąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m; − niewielkie obszary we wschodniej cz ęś ci arkusza, predysponowane do powstawania osuwisk i ruchów masowych (Grabowski, red., 2007);

32 − obszary o spadkach terenu przekraczaj ących 10°, wyznaczone w rejonach wyst ępowania kraw ędzi wysoczyzny morenowej; − obszar zwartej zabudowy miejskiej Lipska; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego (północno-zachodnia cz ęść arkusza), gdzie obecno ść zwierciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez infiltracj ę wód opadowych) stwierdzono na gł ęboko ści do 5 m (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Poziom ten wykazuje bardzo nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Biebrzy, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007)

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą jedynie 15% obszaru arkusza i zlokalizowane s ą w jego południowej i wschodniej cz ęś ci. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 5). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowacenia warty (poziom górny), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na mapie geologicznej (Krzywicki, 2005a,b). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowiska odpadów oboj ętnych. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę one jedynie mi ędzy Staro Ŝyńcami i Kuriank ą. S ą to gliny zwałowe ilasto- piaszczyste, zwi ęzłe, zwarte, z ziarnami Ŝwiru i głazikami. Ich mi ąŜ szo ść w omawianym rejonie nie została rozpoznana, natomiast według interpretacji przedstawionej na przekroju geologicznym (Krzywicki, 2005b) tworz ą one warstw ę o średniej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 20 metrów. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą wyst ę- puj ą piaszczyste osady wodnolodowcowe lub lodowcowe o mi ąŜ szo ści nie przekraczającej 2,5 m. Obecno ść utworów przepuszczalnych przykrywaj ących gliny zwałowe, została stwier- dzona głównie w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Lokalizacja składowisk w tym rejonie b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej, zalegaj ącej w stropie sła- bo przepuszczalnych glin zwałowych zlodowacenia warty.

33 Na waloryzowanych fragmentach wysoczyzny (w okolicy miejscowo ści Lipsk-Kolonie, Kurianka, Chilmony, Osmołowszczyzna i na południe od Kamiennej Starej), w strefie przypowierzchniowej odsłaniaj ą si ę utwory zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). W obja śnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski opisywane s ą one wspólnie jako gliny piaszczyste, piaski i Ŝwiry gliniaste oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe (Krzywicki, 2005a). Średnia mi ąŜ szo ść tych zró Ŝnicowanych litologicznie osadów wynosi około 5–10 metrów i maksymalne warto ści osi ąga we wschodniej cz ęś ci arkusza. Znalazły si ę one w strefie inten- sywnego rozmywania osadów deponowanych u czoła l ądolodu, st ąd przewaga utworów pozbawionych frakcji ilastej. Miejsca te wskazano na mapie jako pozbawione wła ściwo ści izolacyjnych w strefie przypowierzchniowej. Na przekroju hydrogeologicznym przebiegaj ącym w rejonie Lipska-Kolonii i Kurianki osady zlodowacenia wisły przedstawiono w postaci wyra źnego poziomu glacjalnego, w sp ągu którego wyst ępuje kolejny, korelowany ze zlodowa- ceniem warty, zdecydowanie o cechach osadu słabo przepuszczalnego. W rejonie Nowej Wsi i Osmołowszczyzny grubo ść warstwy glin (i piasków lodowcowych) jest niewielka. Po- wierzchniowe wyst ąpienia glin zwałowych zlodowacenia wisły w południowej cz ęś ci arkusza zaznaczono jedynie na stykach z sąsiednimi arkuszami: Sztabin, D ąbrowa Białostocka i Ry- gałówka, gdzie zgodnie z opisem litologicznym, maj ą one zdecydowanie bardziej ilasty charakter. Poniewa Ŝ udział glin zwałowych w całym kompleksie osadów glacjalnych zlodowacenia wisły jest zmienny, w rejonach ich wyst ępowania w południowej cz ęś ci arkusza, przed- stawionych jako pozbawione warstwy izolacyjnej, poszukiwa ć mo Ŝna miejsc umo Ŝliwiaj ą- cych bezpo średnie składowanie odpadów (rejon Chilmony–Koniuszki, okolice Osmołowsz- czyzny i Grabowa). Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono tak Ŝe miejsca wyst ępowania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych (miejscami tworz ących formy kemowe) oraz mułków i piasków zastoiskowych, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po za- stosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (GPU) zwi ązane z wodnolodowcowymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi zlodowacenia warty (Janica, Tułodziecka, 2004). Na obszarze wyst ępowania rejonów POLS strop warstwy wodono śnej poło Ŝony jest na gł ęboko ści 20– 40 metrów w cz ęś ci wschodniej i około 70 metrów na południowym wschodzie. Izolowany jest od wpływów powierzchniowych głównie glinami zwałowymi zlodowacenia warty, któ-

34 rych mi ąŜ szo ść dochodzi ć mo Ŝe do 40 metrów. Stopie ń zagro Ŝenia GPU w granicach wszystkich wyznaczonych rejonów POLS okre ślono jako niski. Ograniczenie warunkowe wyznaczono dla niewielkiego obszaru na południe od Grabo- wa, który poło Ŝony jest w s ąsiedztwie zwartej zabudowy miasta D ąbrowa Białostocka. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza Lipsk, na południe od Nowej Wsi wyznaczono rejon spełniaj ący wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (iłów) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Na niewielkim obszarze (na granicy z arkuszem D ąbrowa Białostocka) odsłaniaj ą si ę tam iły pylaste i pyły ilaste (Sadowski, Ceckowski, 1994) o genezie zastoiskowej, akumulowane w pocz ątkowym stadium zlodowacenia wisły. Le Ŝą one pod przykryciem lodowcowych glin piaszczystych lub piasków gliniastych, osi ągaj ących w tym miejscu mi ąŜ szo ść 0,2– 2,8 m. Analizowany pakiet izolacyjny ma mi ąŜ szo ść 2,1–7,3 m i potencjalnie spełnia wymagania dla składowiska odpadów, jako NBG o zmiennym wykształceniu i typie izolacyjno ści „K”. Udokumentowane w tym miejscu zło Ŝe iłów dla potrzeb ceramiki budowlanej „Nowa Wie ś II” świadczy o dobrej jako ści kopaliny i mo Ŝliwo ści jej zastosowania jako naturalnego podłoŜa gruntowego in situ b ądź dla utworzenia sztucznej przesłony izolacyjnej składowiska odpadów. W rejonie Nowej Wsi, w s ąsiedztwie zło Ŝa, na podstawie szczegółowej mapy geologicznej wyznaczono równie Ŝ obszar perspektywiczny iłów zastoiskowych. Na map ę doku- mentacyjn ą naniesiono otwór charakteryzuj ący średnie parametry zalegania warstwy ilastej w obr ębie pola zło Ŝowego: strop iłów (grubo ść nadkładu przepuszczalnego) – 1,0 m oraz ich mi ąŜ szo ść – 4,5 m. Dla omawianego obszaru wskazano punktowe ograniczenia warunkowe, zwi ązane z sąsiedztwem zło Ŝa „Nowa Wie ś II” („(z)”) oraz zabudowy wiejskiej („(b)”). Wskazania lokalizacyjne dla składowiska odpadów komunalnych mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie prze- strzennej budowy struktury ilastej. Niski współczynnik wodoprzepuszczalno ści pakietów ila-

35 stych mo Ŝe stanowi ć podstaw ę do wyró Ŝnienia obszarów predysponowanych dla składowisk tego typu odpadów. Jednak z uwagi na bezpo średnie s ąsiedztwo obszarów o du Ŝych walorach przyrodniczych (park narodowy), lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska nie jest wskazane. Obecnie na terenie arkusza funkcjonuje (do 2012 r) składowisko odpadów komunalnych, zlokalizowane w miejscowo ści Lipsk-Kolonie.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk zarówno odpadów oboj ętnych, jak i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskaza ć nale Ŝy w miejscu wyst ępowania wychodni plejstoce ńskich iłów zastoiskowych, na południe od No- wej Wsi, kontynuuj ącej si ę równie Ŝ na s ąsiednim arkuszu D ąbrowa Białostocka. Osady te, osi ągaj ące mi ąŜ szo ść przekraczaj ącą 8 metrów i spełniaj ące wymagania jako surowiec ceramiki budowlanej, mog ą stanowi ć podło Ŝe do bezpo średniego składowania odpadów komunalnych. Dla składowisk odpadów oboj ętnych rekomenduje si ę obszar o powierzchni około 100 ha, wyznaczony na południowy zachód od Staro Ŝyńców (wschodnia cz ęść arkusza). Jest to jedyny rejon przypowierzchniowego wyst ępowania ilastych glin zwałowych zlodowacenia warty, gdzie naturalna bariera geologiczna mo Ŝe osi ąga ć mi ąŜ szo ść około 20 metrów. Ko- rzystne warunki wykształcenia NBG w obu rejonach decyduj ą o wyznaczeniu tam niskiego stopnia zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano pi ęć wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego i surowców ilastych) w granicach udokumentowanych złó Ŝ oraz cztery wyrobiska po eksploatacji niekoncesjonowanej, które mogłoby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów. Osiem z nich jest poło Ŝonych na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Jedynie wyrobisko zlokalizowane na terenie dawnej cegielni w Nowej Wsi powstało w osadach ilastych i jest okresowo wypełnione wod ą, głównie pochodzenia atmosferycznego. Po jej od- pompowaniu mo Ŝe ono stanowi ć nieck ę składowiska o korzystnych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa gruntowego.

36 Dla wszystkich wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bliskim s ąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej ( śabickie, Lipsk-Kolonie, Koniuszki, Chilmony, Nowa Wie ś). Dla wyrobisk poło Ŝonych w granicach złó Ŝ: „ śabickie”, „Lipsk-Kolonie”, „Lipsk (UG)”, „Lipsk II” oraz „Nowa Wie ś II” istnieje równie Ŝ ograniczenie wynikaj ące z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ kopalin.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Lipsk opracowane zostały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Krzywicki 2005a,b), Przegl ądowej mapy geologiczno-in Ŝynierskiej Polski w skali 1:300 000, arkusz Białystok (Watycha, 1956), Mapy geologiczno-in Ŝynierskiej Polski 1:500 000 (Jakubicz, Łodzi ńska, 1994), Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000 (Janica, Tułodziecka, 2004), map topograficznych w skali 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000 oraz obserwacji własnych w nawi ązaniu do ogólnych kryteriów waloryzacji podło Ŝa na potrzeby planowania przestrzennego (Dobak, 2005). Warunki podło Ŝa budowlanego okre ślono dla około 15% powierzchni arkusza. Zgodnie z ustaleniami Instrukcji (2005) z analizy wył ączone zostały obszary wyst ępowania: złó Ŝ kopalin, gleb chronionych klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, kompleksów le- śnych, przyrodniczych obszarów chronionych (Biebrza ńskiego Parku Narodowego i rezerwatu) oraz terenu zwartej zabudowy miejskiej Lipska. Grunty wyst ępuj ące na omawianym obszarze s ą zró Ŝnicowane litogenetycznie i w kon- sekwencji charakteryzuj ą si ę ró Ŝnymi parametrami fizyczno-mechanicznymi. Jako kryterium podziału przyj ęto: rodzaj gruntu, jego genez ę i wiek oraz wła ściwo ści fizyczno-mechaniczne. Za wst ępn ą cech ę diagnostyczn ą (parametr wiod ący) przyjmuje si ę parametry stanu: dla grun- tów niespoistych – stopie ń zag ęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopie ń plastycz- no ści. Na mapie wyró Ŝniono: - obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średnio- zag ęszczone i zag ęszczone, w rejonach gdzie nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m, - obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne (grunty organiczne), grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne, rejony, w obr ębie których zwierciadło wody

37 gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., tereny podmokłe i zabagnione. Arkusz Lipsk obejmuje dwie ró Ŝne jednostki geomorfologiczne: na południu wysoczyzn ę staroglacjaln ą (Wzgórza Sokólskie), na północy – równin ę sandrow ą (Równina Augu- stowska). Te dwie jednostki rozdzielone s ą przez równiny torfowe Kotliny Biebrza ńskiej oraz szerokie doliny Wołkuszanki i Haciłówki (Kondracki, 2002). W obr ębie Kotliny Biebrza ń- skiej znajduje si ę kilka „wysp” – fragmentów dawnej wysoczyzny staroglacjalnej – poło Ŝo- nych w okolicach: Lipska, Nowego Lipska, Hruskiego, Jastrz ębnej, Ostrowia, Jałowa, Kro- piwna, Rogo Ŝynka i Rogo Ŝyna Starego, które poddano waloryzacji. W granicach omawianego terenu warunki korzystne wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ęści obszaru wysoczyznowego, zbudowanego z glin zwałowych nale Ŝą cych do zlodowacenia wi- sły (zlodowacenia północnopolskie), uznawanych za grunty morenowe nieskonsolidowane lub mało skonsolidowane oraz na obszarze sandru zbudowanego ze średniozag ęszczonych i zag ęszczonych piasków wodnolodowcowych. Na obszarze sandru zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Wyznaczone na glinach zwałowych obszary o warunkach korzystnych, maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w cz ęś ci południowo-wschodniej arkusza w rejonie wsi Chilmony oraz Lipsk Kolonie i Kurianka. Obszary o warunkach korzystnych zwi ązane z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych, maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w północnej cz ęś ci arkusza. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, w ró Ŝnym stopniu utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem: gruntów słabono śnych (gruntów organicznych np. torfów), gruntów spoistych mi ękkoplastycznych (np. namułów) i gruntów sypkich lu źnych (piasków eolicznych) oraz z rejonami, w których zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Takie warunki stwierdzono w obr ębie Kotliny Biebrza ńskiej oraz w szerokich dolinach Wołkuszanki, Haciłówki i Sidry. Dla zaklasyfikowania terenu do obszarów niekorzystnych wystarczy jeden niekorzystny czynnik (np. płytkie poło Ŝenie zwier- ciadła wód gruntowych). Warunki niekorzystne wskazano w obr ębie równin torfowych zbu- dowanych z torfów kilkumetrowej mi ąŜ szo ści, pod ścielonych miejscami gytiami. W cz ęś ci środkowej i północnej arkusza Lipsk na równinach torfowych, wyst ępuj ą liczne wydmy para- boliczne. Wydmy te w wi ększości przypadków zostały zalesione. Strome zbocza wzniesie ń moren czołowych, które zbudowane s ą z piasków wodnolodowcowych i glin zwałowych mog ą wykazywa ć zaburzenia glacitektoniczne. Szczególnie przy nachyleniu powierzchni terenu przekraczaj ącego 12%, s ą predysponowane do wyst ępo- wania ruchów masowych. Dwa takie miejsca wskazano na obszarze terenu obj ętego map ą:

38 zalesione moreny czołowe w okolicach Kurianki, oraz zalesione piaszczyste wzgórza pomi ę- dzy Staro Ŝyńcami a Skieblewem (Grabowski red., 2007). W przypadku planowania zabudowy na terenach, które charakteryzuj ą si ę warunkami niekorzystnymi, niezb ędne jest wykonywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie obj ętym arkuszem Lipsk ochronie prawnej podlegaj ą: grunty rolne klas I– IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy oraz nast ępuj ące formy przyrody i krajobrazu: Biebrza ński Park Narodowy wraz z otulin ą, obszary chronionego krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie” oraz „Dolina Biebrzy”, rezerwat le śny „Kuria ńskie Bagno” pomniki przyrody Ŝywej. Około 80% powierzchni arkusza obj ęta jest sieci ą ekologiczn ą Na- tura 2000. Gleby chronione dla u Ŝytkowania rolniczego wyst ępuj ące na obszarze arkusza Lipsk zajmuj ą około 15% jego powierzchni. Nale Ŝą one do kompleksu pszennego dobrego oraz Ŝyt- niego bardzo dobrego. Szacunkowo około 80% zajmuje w śród nich klasa bonitacyjna IVa, a około 20% klasy IIIa i IIIb. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne wła ściwe oraz gleby bielicowe i pseudobielicowe. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą w obr ębie „wyspy” Jałowo i w okolicach Lipska (od Lipska przez Skieblewo i Kuriank ę do wschodniej granicy arkusza) oraz na południu obszaru – w pasie ciągn ącym si ę od miejscowo ści Kamienna Stara i Nowa Wie ś po Koloni ę Ostrowie, a tak Ŝe pomi ędzy wsiami Koniuszki i Chilmony. Na obszarze arkusza Lipsk podlegaj ące ochronie gleby organiczne ł ąk zajmuj ą du Ŝe powierzchnie (około 25%), zwłaszcza w dolinie Biebrzy, ale tak Ŝe w dolinach rzek: Wołku- szanki, Haciłówki i Sidry. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate. Podlegaj ące ochronie drzewostany Puszczy Augustowskiej pokrywaj ą du Ŝą cz ęść omawianego obszaru (około 40%). Stanowi ą one niezwykle cenny, urozmaicony kompleks le śny, który w wielu miejscach zachował naturalny charakter. Dominuj ącymi zbiorowiskami ro ślin- nymi s ą bory, w śród których do najcenniejszych nale Ŝą bory wilgotne i bory bagienne. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą olsy i dobrze zachowane gr ądy. Biebrza ński Park Narodowy (BPN) utworzony został w 1993 roku. Jest to najwi ększy park narodowy w Polsce, o całkowitej powierzchni 59 223 ha, którego północno-wschodnia cz ęść znajduje si ę w obr ębie arkusza Lipsk. Wokół parku utworzono otulin ę o powierzchni 66824 ha. Powołanie BPN miało na celu ochron ę rozległych i mało zmienionych torfowisk dolinowych z unikalnymi zespołami ro ślin, ptaków i innych zwierz ąt oraz naturalnych eko-

39 systemów. Dolina Biebrzy jest wa Ŝnym miejscem gniazdowania, Ŝerowania i odpoczynku ptactwa wodno-błotnego. W 1995 roku została wpisana na list ę siedlisk konwencji RAM- SAR, chroni ącym obszary mokradeł o mi ędzynarodowym znaczeniu i l ęgowiska ptaków. W granicach arkusza Lipsk znajduje si ę południowo-wschodnia cz ęść Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Puszcza i Jeziora Augustowskie, utworzonego przez Wojewod ę Suwal- skiego 15.06.1998 roku, obejmuj ącego obszary le śne Puszczy Augustowskiej. Jego ł ączna powierzchnia zajmuj ąca 65 475 ha odznacza si ę mało zniekształconym środowiskiem o za- chowanej równowadze ekologicznej i wysokich walorach krajobrazu naturalnego. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Biebrzy, utworzony decyzj ą Wojewody Podla- skiego 25 lutego 2005 roku, obejmuje fragment doliny rzeki Biebrzy wraz z dopływami o łącznej powierzchni 3 930 ha. Celem jego powołania jest czynna ochrona ekosystemów polegaj ąca na zachowaniu ró Ŝnorodno ści biologicznej siedlisk wyst ępuj ących w zatorfionej dolinie Biebrzy, nad Kanałem Augustowskim i w dolinie Netty. Obszar Chronionego Krajo- brazu Dolina Biebrzy, zlokalizowany jest wewn ątrz otuliny Biebrza ńskiego Parku Narodowe- go. Najwi ększy w Puszczy Augustowskiej rezerwat le śny „Kuria ńskie Bagno” poło Ŝony jest 3 km na północny zachód od wsi Krasne, gdzie zajmuje 1716,71 ha (w granicach arkusza znajduje si ę jego południowa cz ęść ). Powołany został w 1983 roku dla ochrony lasów bagni- stych o charakterze naturalnym oraz źródłowego odcinka rzeki Wołkuszanki. Głównym celem ochrony jest zachowanie obszaru le śno-torfowiskowego o unikatowej morfologii i glebach, z rzadkimi zbiorowiskami ro ślinnymi, stanowi ącego jedn ą z najwi ększych ostoi zwierzyny w Puszczy Augustowskiej. Przez środek rezerwatu ci ągnie si ę kilkukilometrowej długo ści wał wydmowy poro śni ęty sosnowym borem świe Ŝym. Wydmy osi ągaj ą kilkana ście metrów wysoko ści wzgl ędnej. W lasach rosn ących na wschód od wału wydmowego przewa Ŝaj ą olsy, brzeziny i brzozowo-sosnowe lasy bagienne, na niewielkiej powierzchni wyst ępuje tu tak Ŝe borealna świerczyna na torfie. Na zachód od wału wydmowego rozci ąga si ę rozległe torfowisko wysokie, poro śni ęte sosnowym borem bagiennym z niewielk ą domieszk ą brzozy omszo- nej. W rezerwacie rosn ą liczne gatunki rzadkich ro ślin mi ędzy innymi: wawrzynek wilczeły- ko, bagno zwyczajne, widłak spłaszczony, widłak go ździsty, widłak cyprysowy i rosiczka okr ągłolistna. Rozległe torfowiska i bory bagienne stanowi ą najwi ększ ą w kraju ostoj ę skraj- nie zagro Ŝonego głuszca oraz miejsce jego tokowisk. „Kuria ńskie Bagno” jest tak Ŝe ostoj ą innych zwierz ąt mi ędzy innymi: łosia, wilka, rysia i bobra oraz rzadkich gatunków ptaków: bociana czarnego, Ŝurawia i cietrzewia (R ąkowski i inni, 2005). Na terenie obj ętym arkuszem Lipsk znajduje si ę wiele drzew o wymiarach pomniko- wych. Jednak ochron ą prawn ą obj ęty jest tylko jeden pomnik przyrody, którym jest grupa

40 dziewi ęciu modrzewi europejskich (obecnie 8) rosn ących na terenie le śnictwa Jasionowo (na północ od wsi Krasne). Obiekty przyrodnicze podlegaj ące ochronie prawnej przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Hanus Sztabin, Płaska, L – „Kuria ńskie Ba- 1 R Le śnictwo Królowa 1983 Augustów gno” (1716,71) Woda Le śnictwo Jasiono- PŜ – grupa 9 (obecnie Lipsk 2 P wo 1980 8) modrzewi Augustów Obr ęb Balinka europejskich Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Na terenie obj ętym arkuszem znajduje si ę bardzo du Ŝo głazów narzutowych. S ą to po- jedyncze obiekty lub ich skupiska, zalegaj ące najcz ęś ciej na miedzach, na skraju lasów i przy drogach (po usuni ęciu ich z pól). Ich średnica z reguły nie przekracza 1,5 m. Nie ma w śród nich pomników przyrody. Zostały one naniesione na mapie geologicznej (Krzywicki, 2005b). Według systemu przyrodniczego – Sieci Ekologicznych ECONET-PL (Liro, 1998), składaj ącego si ę z obszarów w ęzłowych, biocentrów i korytarzy ekologicznych, wi ększ ą cz ęść omawianego arkusza obejmuj ą obszary w ęzłowe maj ące znaczenie mi ędzynarodowe: Suwalski w cz ęś ci północnej i Biebrza ński w cz ęś ci centralnej (fig.5). W skład Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, która opracowana została dla ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej, wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W obr ębie omawianego arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO): PLB200002 – Puszcza Augustowska i PLB200006 – Ostoja Bie- brza ńska oraz 2 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO): PLH200008 – Dolina Biebrzy i PLH200005 – Ostoja Augustowska.

Fig.5. Poło Ŝenie arkusza Lipsk na tle systemów ECONET-PL (Liro, 1998)

System ECONET 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: 16M – Suwalski, 26M – Biebrza ński, 2 – granice pa ństw

Obszar PLB200002 Puszcza Augustowska obejmuje kompleks le śny Puszczy Augu- stowskiej le Ŝą cy na pograniczu Równiny Augustowskiej i Kotliny Biebrza ńskiej (północno- zachodnia cz ęść arkusza Lipsk). 90% powierzchni obejmuj ą urozmaicone drzewostany, cz ę- sto o charakterze naturalnym. Dominuj ą w śród nich: bory, olsy i gr ądy. O warto ści przyrodni- czej OSO decyduje wyst ępowanie co najmniej 40 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrekty- wy Ptasiej i 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Znajduj ą si ę tu miejsca l ęgowe szeregu gatunków ptaków, mi ędzy innymi: b ąka, bociana czarnego, cietrzewia, gadoŜera, głuszca, kani czarnej i rudej, Ŝurawia, puchacza, trzmielojada i bielika. Obszar PLB200006 Ostoja Biebrza ńska poło Ŝony jest w Kotlinie Biebrza ńskiej, od uj- ścia Sidry po Narew. Jest to najwi ększy kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich

42 w Europie Środkowej. S ą one otoczone wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowy- mi. Lasy, rosn ące na gruntach podmokłych jak i mineralnych zajmuj ą 25% powierzchni ostoi. Na całym terenie ostoi wyst ępują ró Ŝne rodzaje zaro śli, głównie wierzbowych. W ostoi stwierdzono wyst ępowanie co najmniej 43 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz 25 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Ostoja Biebrza ńska jest najwa Ŝniejsz ą w Polsce i Unii Europejskiej ostoj ą wodniczki i orlika grubodziobego oraz bardzo wa Ŝną m.in. błotniaka stawowego, cietrzewia, derkacza kani rudej i czarnej, bielika, gado Ŝera i orła przedniego. Obszar PLH200008 Dolina Biebrzy to szerokie, płaskie obni Ŝenie terenu, wypełnione torfem, podzielone na kilka basenów rozdzielonych przew ęŜ eniami doliny o szeroko ści do 1 m. Charakteryzuje si ę ona du Ŝym zró Ŝnicowaniem siedlisk, w śród których dominuj ą: siedli- ska mokradłowe, torfowiska niskie przej ściowe, ł ąki trz ęś licowe, bory i lasy bagienne i równiny madowe. Wyst ępuje tu najbogatsza w Polsce populacja obuwika pospolitego z rodziny storczykowatych. Gniazduje tu około 170 gatunków ptaków, szczególnie wodno- błotnych i drapie Ŝnych. Spo śród ssaków wyst ępuje mi ędzy innymi rzadki nietoperz – nocek łydkowłosy, oraz bóbr i wydra. Odnotowano tu obecność 21 gatunków motyli. Sama rzeka ma bogat ą ichtiofaun ę. Obszar PLH200005 Ostoja Augustowska obejmuje swym zasi ęgiem obszar prawie całej polskiej cz ęś ci Puszczy Augustowskiej. W śród zbiorowisk leśnych dominuj ą bory sosnowe i sosnowo-świerkowe, bory mieszane, olsy, lasy na torfowiskach, bory bagienne. Charaktery- styczny jest wysoki udział świerka oraz gatunków borealnych (m. in. turzycy, gwiazdnicy, wełnianeczki alpejskiej, skalnicy torfowiskowej, lipiennika). Wyst ępuje tu wiele gatunków ro ślin naczyniowych mi ędzy innymi storczykowatych, paproci. Jest to ostoja rysia, wilka, wydry i bobra.

Obszary Natura 2000 scharakteryzowane zostały w tabeli 7.

43 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w obr ębie Powierzchnia Typ Kod ob- i Poło Ŝenie centralnego punktu arkusza Lp. obszaru Kod NUTS obszaru szaru symbol oznaczenia na obszaru (ha) mapie Województwo Powiat Gmina 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Płaska PLB Puszcza Augustowska 1 F E 23° 10’49” N 53°54’46’’ 134 377,7 PL345 Suwalski (100%) podlaskie Augustów Lipsk 200002 (P) Sztabin Lipsk, Sztabin PL343 Białostocki (14%) PLB Ostoja Biebrza ńska Augustów Dąbrowa Bia- 2 F E 22°59’38” N 53°38’53” 148 508,8 PL344 Łom Ŝyński (2%) podlaskie 200006 (P) Sokółka łostocka, No- PL345 Suwalski (84%) wy Dwór Lipsk PLH Ostoja Augustowska PL345 3 K E 23°09’57” N 53°45’58” 107 068,7 podlaskie Augustów Płaska 200005 (S) Suwalski (100%) 44 44 Sztabin Lipsk, Sztabin PL343 Białostocki (17%) PLH Dolina Biebrzy Augustów Dąbrowa Bia- 4 K E 22°59’28” N 53°36’55” 121 003,0 PL344 Łom Ŝyński (3%) podlaskie 200008 (S) Sokółka łostocka, No- PL345 Suwalski (80%) wy Dwór Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady osadnictwa notowane na terenie obj ętym arkuszem Lipsk pochodz ą z epoki kamienia. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą głównie w strefie kraw ędzio- wej doliny Biebrzy, na niewielkich wysoczyznach w śród bagien biebrza ńskich, wzdłu Ŝ rzek, gdzie istniały najbardziej sprzyjaj ące warunki dla osadnictwa. Wi ększo ść z nich nie ma du Ŝej warto ści poznawczej, a ich inwentarz jest ubogi. Najciekawsze obiekty znajduj ą si ę pomi ędzy Szuszalewem a Kamienn ą Star ą, a tak Ŝe na północ od Hruskiego. S ą to obozowiska z epoki kamienia oraz osady otwarte z pó źnego średniowiecza (naniesiono je na mapie). Na omawianym terenie nie stwierdzono stanowisk datowanych na okresy: przedrzymski, wpływów rzymskich i w ędrówki ludów. Najwi ęcej udokumentowanych obiektów reprezentuje epok ę kamienia, wczesne średniowiecze i średniowiecze. Obszar arkusza Lipsk jest ubogi w obiekty zabytkowe. Jednak kilka najcenniejszych, wpisano do wojewódzkiego rejestru zabytków. W Lipsku – mie ście zało Ŝonym przez króla Stefana Batorego w 1580 roku, cz ęś ciowo zachował si ę, regularny układ urbanistyczny z drugiej połowy XVI wieku. Opiece prawnej podlegaj ą równie Ŝ ko ściół parafialny zbudowany w 1906 roku, b ędący neogotyck ą budowl ą o układzie bazylikowym, na planie krzy Ŝa łaci ńskiego z drewnianymi wie Ŝami w fasadzie oraz cmentarz Ŝydowski o powierzchni 0,38 ha, jeden z nielicznych zachowanych na tym terenie. W rejestrze zabytków zachował si ę zlokalizowany w Kamiennej Starej drewniany ko- ściół z 1610 roku, który jest najstarsz ą budowl ą sakraln ą na Podlasiu. We wsi Kamienna No- wa znajduje si ę murowany dworzec kolejowy z ko ńca XIX wieku. W Krasnem zachował si ę dom, zbudowany w 1928 roku, posiadaj ący bogate zdobnictwo elewacji i elementy (okienni- ce, nadokienniki, ganek) charakterystyczne dla tradycyjnego budownictwa ludowego na tym terenie. W ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków znajduj ą si ę, zachowane do dziś, drewniane domy (np. w Krasnem, Lipsku, Staro Ŝyńcach, Chilmonach, Koniuszkach), zagrody wiejskie (np. w Bartnikach, Staro Ŝyńcach), oraz stodoły, spichlerze i piwnice. Na terenie arkusza, szczególnie w gminie Lipsk, zachowało si ę kilkadziesi ąt bunkrów z okresu II wojny światowej, nale Ŝą cych do umocnie ń Linii Mołotowa. W Lipsku, Jasionowie, Staro Ŝyńcach i Kropiwnie znajduj ą si ę pomniki pami ęci po- świ ęcone wydarzeniom z II wojny światowej, a w Skieblewie – powstaniu styczniowemu. W Lipsku wzniesiono w latach 20. XX wieku Kopiec Wolno ści.

45 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Lipsk znajduje si ę w północnej cz ęś ci Podlasia. W jego morfologii dominuj ą trzy zasadnicze formy: równinny, zalesiony sandr augustowski, dolina Biebrzy – z naturaln ą i nieuregulowan ą rzek ą, zaj ęta w znacznej cz ęś ci przez rozległe ł ąki i podmokło- ści, oraz wysoczyzna polodowcowa na południu. Obszar arkusza jest słabo zaludniony. Jedynym o środkiem miejskim jest Lipsk. Brak tu przemysłu. Około 15% powierzchni obj ętej arkuszem zajmuj ą gleby chronione mineralne (cz ęść południowa i wschodnia), około 25% ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (w dolinach rzek) i około 40% lasy (głównie cz ęść północna). Około 80% powierzchni terenu arkusza pokrywaj ą wielkoprzestrzenne formy ochrony krajobrazu. S ą to: wschodni fragment Biebrza ńskiego Parku Narodowego wraz z otulin ą, fragmenty obszarów chronionego krajobrazu: Puszcza i Jeziora Augustowskie oraz Dolina Biebrzy, a tak Ŝe fragmenty 4 obszarów Natura 2000: PLB 200002 Puszcza Augustowska, PLB 200006 Ostoja Biebrza ńska, PLH 2000005 Ostoja Augustowska, PLH 200008 Dolina Biebrzy. W Puszczy Augustowskiej utworzono rezerwat le śny „Kuria ńskie Bagno”. Na terenie obj ętym arkuszem udokumentowano 12 złó Ŝ kopalin. Obecnie eksploatowa- nych jest 6 niewielkich złó Ŝ kopalin okruchowych: w rejonie Lipska, Staro Ŝyńców, śabickie- go i Kamiennej Starej. Kopalina ma lokalne zastosowanie przy budowie i modernizacji dróg, oraz w budownictwie. Perspektywy surowcowe wi ąŜą si ę głównie z wyst ępowaniem kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego w licznych formach czołowomorenowych, kemach i tarasach kemowych, znajduj ących si ę we wschodniej i południowej cz ęś ci arkusza. Zlokali- zowano te Ŝ małe perspektywiczne wyst ąpienie iłów w Nowej Wsi oraz torfu koło śabickiego. Wyst ępowanie wód podziemnych o znaczeniu u Ŝytkowym zwi ązane jest z poziomami wodono śnymi pi ętra czwartorz ędowego, głównie z poziomem mi ędzymorenowym. Wody powierzchniowe i podziemne wykazuj ą niski stopie ń zanieczyszczenia. Jako ść wód podziemnych jest przewa Ŝnie bardzo dobra i dobra. Na omawianym obszarze rejony o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępują w obr ębie wysoczyzny i „wysp” morenowych. Warunki niekorzystne wyst ępuj ą w Kotlinie Biebrzy i dolinach rzek. W granicach arkusza wyznaczono trzy rejony, w których mo Ŝliwe jest lokalizowanie składowisk odpadów. Rozmieszczone s ą one na ograniczonych obszarach „wysp wysoczy- znowych” w południowej i wschodniej jego cz ęś ci. W strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą tam lokalnie gliny zwałowe zlodowace ń warty i wisły o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 20 me-

46 trów. Gliny te spełniaj ą wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych. Na południe od Nowej Wsi (w rejonie dawnej cegielni), pod cienk ą pokryw ą osadów piaszczystych odsłaniaj ą si ę zastoiskowe osady ilaste, mog ące stanowi ć dobre podło Ŝe dla składowisk odpadów komunalnych. Na mapie przewa Ŝaj ą obszary pozbawione osadów wykazuj ących cechy warstwy izolacyjnej, chocia Ŝ w ich obr ębie mog ą wyst ępowa ć przerosty piaszczystych glin zwałowych o zmiennej mi ąŜ szo ści. Wyznaczone rejony POLS poło Ŝone s ą w strefach o niskim stopniu zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na planszy B zlokalizowano dziewi ęć wyrobisk, z których jedno, poło Ŝone w obr ębie warstwy osadów ilastych (cegielnia Nowa Wie ś) posiada naturaln ą warstw ę izolacyjn ą. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Na omawianym terenie nie ma zbyt du Ŝo obiektów zabytkowych. Do najcenniejszych, wpisanych do rejestru zabytków nale Ŝą : układ urbanistyczny Lipska z XVI wieku, drewniany ko ściół z XVII wieku w Kamiennej Starej i dworzec kolejowy z XIX wieku w Kamiennej Nowej. Walory przyrodnicze i krajobrazowe, lasy i niski stopie ń przekształce ń krajobrazu. umo Ŝliwiaj ą rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych w dolinie Biebrzy i w Puszczy Augu- stowskiej.

XIV. Literatura

DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.) KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ń- stw.Inst Geol., Warszawa. JAKUBICZ B., ŁODZI ŃSKA W., 1994 – Mapa geologiczno-in Ŝynierska Polski w skali 1:500 000. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

47 JANICA D., TUŁODZIECKA A., 2004 – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipsk. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnienia- mi. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRZYWICKI T., 2005a – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Lipsk. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KRZYWICKI T., 2005b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Lipsk. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KUBICKI S., RYKA W. red., 1982 – Atlas geologiczny podło Ŝa krystalicznego polskiej cz ę- ści platformy wschodnioeuropejskiej. Wyd. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śabickie”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Staro Ŝyńce I”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2011 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „ śabickie I”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIPI ŃSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kamienna

Stara” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LORENC H., 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW, Warszawa. MACHEJ W., 1987 – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowa- nych) województwa suwalskiego. Gmina Lipsk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MICHALAK Z., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki) „Lipsk” z przeznaczeniem dla budownictwa drogowego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

48 MICHALAK Z., GRZELAK Z., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego (mieszanki piasku ze Ŝwirem) dla celów drogowych w rejonie miejscowo ści Kurianka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. PIG, War- szawa. RĄKOWSKI G., WÓJCIK J., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M., BRODOWSKA M., 2005 – Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej. Instytut Ochrony Środowiska, War- szawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. (DzU z 2002 r., nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549), z pó źniejszymi zmianami (z dnia 26 lutego 2009 r.; DzU z 2009 r. nr 39 poz. 320). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. nr 162, poz.1008). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 roku zmieniaj ące rozporz ądze- nie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpa- dów (DzU z dnia 13.03.2009 r., nr 39, poz.320). RYBAK A., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych w poszukiwaniu złó Ŝ kredy pisz ącej w północnej cz ęś ci województwa białostockiego, Rej.1 – Nowa Wie ś. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 SADOWSKI W., 1992a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipsk” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Rubcowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994a– Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Staro Ŝyńce”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1994b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Dulkowszczyzna”. Arch. Urzę- du Marszałkowskiego, Białystok.

SADOWSKI W., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipsk II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., CECKOWSKI T., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kategorii B+C 1 zło Ŝa II”., surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wie ś Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „ Kamienna Stara” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. SALACHNA P., 1970 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym i piaskami kwarcowymi w powiecie Augustów, woj. Białystok. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. SALACHNA P., 1975 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za piaskami kwarcowymi dla Zakładu Silikatowego „Augustów” w Augustowie, woj. białostockie. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. SAMOCKA B., ZEMBRZYCKA D.,1984 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu wst ępnego zlokalizowania złó Ŝ surowców ilastych na terenie gmin Prostki, Nowina, Lipsk, Sztabin, południowa cz ęść gminy Augustów oraz złó Ŝ surowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenie gminy Bargłów Ko ścielny, woj . suwalskie. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. STANISZEWSKA Z., SALACHNA P., 1968 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej i kafli „Nowa Wie ś” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

50 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce. Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZELLER A., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rubcowo” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipsk (DODP Białystok)”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipsk Kolonie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2006 –Mapa geologiczno-gospodarcza Polski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UNIEJEWSKA M., 1992a – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin mineralnych stałych na terenie woj. białostockiego, gmina D ąbrowa Białostocka. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego. Białystok. UNIEJEWSKA M., 1992b – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin mineralnych stałych na terenie woj. białostockiego, gmina Nowy Dwór. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego. Biały- stok. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2010 r., nr 185, poz. 1243). WATYCHA L., 1956 – Przegl ądowa mapa geologiczno-in Ŝynierska Polski w skali 1:300 000, arkusz Białystok. Instytut Geologiczny, Warszawa. WIO Ś (praca zbiorowa), 2011 – Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2009-2010. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Białystok. WOJCIECHOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kurianka” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 WYRWICKA K., GAJEWSKI Z., 1963 – Wyniki prac poszukiwawczych nad zagadnieniem kredy pisz ącej w woj. białostockim w latach 1961/62. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZNOSKO J., 1973 – Budowa geologiczna północno-wschodniej Polski. Przewodnik XLV Zjazdu PTG na Ziemi Suwalsko-Augustowskiej 9-11 wrze śnia 1973. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.