P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz LIPSK (187) Warszawa, 2012 Autorzy: Małgorzata Kawulak *, Marek Nie ć *, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*** * – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by Pa ństwowy Instytut Geologiczny Warszawa Spis tre ści I. Wst ęp (M. Kawulak) .................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Kawulak) ...................................... 4 III. Budowa geologiczna (M. Nie ć).................................................................................. 7 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Kawulak, M. Nie ć)...................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak) .................................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Nie ć, M. Kawulak) ................ 18 VII. Warunki wodne (M. Kawulak) ................................................................................. 22 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 22 2. Wody podziemne.................................................................................................. 23 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 25 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 28 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ............................................................................... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Kawulak) ........................................................ 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak) ......................................................... 39 XII. Zabytki kultury (M. Kawulak) .................................................................................. 45 XIII. Podsumowanie (M. Kawulak, J. Król) ..................................................................... 46 XIV. Literatura .................................................................................................................. 47 I. Wst ęp Arkusz Lipsk Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wraz z tekstem obja- śniaj ącym opracowano w latach 2011–2012 w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralny- mi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytu- cie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Lipsk Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Zakładzie Geologii Gospodar- czej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (Tołkanowicz, śukowski, 2006). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w układzie „1942” zgodnie z Instruk- cj ę opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski i przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz stan ich zagospodarowania na tle: środowiska przyrodniczego, zabytków kultury, a tak Ŝe wybra- nych elementów hydrogeologii i warunków podło Ŝa budowlanego, a plansza B zawiera war- stw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowi- ska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa przeznaczona jest przede wszystkim do wspomagania plano- wania przestrzennego, w szczególno ści w zakresie ochrony i wykorzystania złó Ŝ kopalin. Ad- resowana jest głównie do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedsta- wione na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowy- waniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a tak Ŝe przy 3 wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w edukacji na wszystkich szcze- blach nauczania. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania ar- chiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym i Banku Hydro Pa ństwowe- go Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Podla- skiego w Białymstoku, starostwach powiatowych w Augustowie i Sokółce, urz ędach gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza, O środku Dokumentacji Zabytków w Warszawie, O środku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Instytucie Upraw, Nawo Ŝe- nia i Gleboznawstwa w Puławach, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Nadle śnic- twach: Augustów, Płaska i Czarna Białostocka, Dane przedstawione na mapie zostały zwery- fikowane i uzupełnione w trakcie zwiadu terenowego w lipcu 2011 roku. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputero- wej bazie danych. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Poło Ŝenie geograficzne arkusza Lipsk wyznaczaj ą współrz ędne: 23°15’–23°30’ długo- ści geograficznej wschodniej i 53°40’–53°50’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału administracyjnego omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch po- wiatów województwa podlaskiego: augustowski (miasto i gmina Lipsk, gminy wiejskie Szta- bin i Płaska) oraz sokólski (gminy wiejskie D ąbrowa Białostocka i Nowy Dwór oraz północ- ne peryferie miasta D ąbrowa Białostocka). W podziale fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza obejmuje frag- menty trzech jednostek w randze mezoregionów: na północnym zachodzie – Równiny Augu- stowskiej, w cz ęś ci zachodniej, centralnej i północno-wschodniej – Kotliny Biebrza ńskiej, na południu oraz południowym wschodzie – Wzgórz Sokólskich. Granica pomi ędzy Równin ą Augustowsk ą i Kotlin ą Biebrza ńsk ą oddziela makroregiony Pojezierza Litewskiego i Niziny Północnopodlaskiej, a jednocze śnie podprowincje Pojezierzy Wschodniobałtyckich i Wyso- czyzn Podlasko-Białoruskich. Poło Ŝenie arkusza na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawiono na fig.1. Morfologia omawianego obszaru jest zró Ŝnicowana w poszczególnych jednostkach geomorfologicznych. W cz ęś ci północnej zasadniczym elementem rze źby terenu jest płaska równina sandrowa urozmaicona ci ągami wydm, podmokłymi zagł ębieniami i rozległymi, za- 4 torfionymi dolinami rzecznymi Wołkuszanki i Haciłówki. Wysoko ści bezwzgl ędne w obr ębie równiny sandrowej wahaj ą si ę w granicach 122,0-128,0 m n.p.m. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Lipsk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie makroregion Pojezierze Litewskie mezoregiony: Równina Augustowska (842.74) podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie makroregion Nizina Północnopodlaska mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska (843.32) Wysoczyzna Białostocka (843.33) Wzgórza Sokólskie (843.34) Centraln ą cz ęść obszaru zajmuje szeroka, zatorfiona dolina Biebrzy (wznosz ąca si ę 112,0–126,0 m n.p.m.) z osta ńcami wysoczyzny stanowi ącymi „wyspy” morenowe wznosz ą- ce si ę od 6,0 do 54,0 m ponad otaczaj ące je równiny torfowe. S ą to „wyspy”: Lipska, Nowego Lipska, Hruskiego, Jastrzębnej, Ostrowia, Jałowa, Kropiwna, Rogo Ŝynka i Rogo Ŝyna Starego. Południow ą i południowo-wschodni ą cz ęść obszaru stanowi wysoczyzna morenowa Wzgórz Sokólskich, wznosz ąca si ę 20–30 m ponad poziom równin torfowych w Dolinie Biebrzy. Kulminacje terenu tworz ą, niewysokie w tym rejonie, wzgórza moren czołowych i kemów. 5 Deniwelacje w obr ębie obszaru arkusza si ęgaj ą 63,8 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt znaj- duje si ę na północ od wsi Kurianka (174,1 m n.p.m.), najni Ŝszy (110,3 m n.p.m.) le Ŝy w dolinie rzeki Wołkuszanki, w północno-wschodniej cz ęś ci terenu arkusza. Zagospodarowanie omawianego obszaru jest zró Ŝnicowane i wi ąŜ e si ę wyra źnie z