Prof. dr Zorica Kuburić VERSKE ZAJEDNICE U SRBIJI I VERSKA DISTANCA CEIR Novi Sad 2010. 1 2 VERSKE ZAJEDNICE U SRBIJI I VERSKA DISTANCA Autor: prof. dr Zorica Kuburić Recenzenti: prof. dr Đuro Šušnjić prof. dr Dragoljub Đorđević prof. dr Milan Vukomanović Lektura: Grozda Pejčić Korektura: Snežana Palačković Korice: mr Marija Kuburić-Borović Izdaje: CEIR – Centar za empirijska istraživanja religije, Novi Sad www.ceir.co.rs Za izdavača: mr Veljko Dubljević Štampa: Čigoja štampa Tiraž: 500 primeraka ISBN 978-86-84111-17-5 Štampanje ove knjige finansiralo je: Ministarsvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. Spremljeno u okviru projekta Socijalno-ekonomske i kulturne karakteristike i potencijali Vojvodine kao činilac regionalnog povezivanja i integracije u Evropu (149013D). 3 SADRŽAJ Uvod ...........................................................................................35 Religijski pluralizam u Srbiji ..............................................13 Popis stanovništva u Srbiji ................................................. 15 Pravni status verskih zajednica u Srbiji.............................. 19 Verska tolerancija u Srbiji .................................................. 23 Tradicionalne crkve i verske zajednice u Srbiji ............33 Srpska pravoslavna crkva ....................................................35 O pravoslavlju su pisali ...................................................... 36 Istorijski razvoj i organizaciono ustrojstvo ........................ 39 Verovanja, obredi i praznici................................................ 41 Pravoslavna religioznost u Srbiji u XX veku (primer Dvoranske parohije).............................................. 53 Dvoranska parohija od 2000. do 2010. ............................ 66 Verski život u Kruševcu od 2000. do 2010. ....................... 70 Pravoslavno arhijerejsko namesništvo u Kruševcu ............ 72 Verska nastava u Kruševcu kako je vidi sveštenik i veroučitelj Dragić Ilić.......................................................... 74 Pravoslavlje i društvene promene ...................................... 80 Katolička crkva u Srbiji..........................................................85 Istorijski razvoj i organizaciono ustrojstvo......................... 86 Međunarodna biskupska konferencija ............................... 90 Verovanje, obredi i praznici................................................ 96 Tradicionalne protestantske crkve..................................104 Slovačka evangelička crkva a.v. u Srbiji.........................104 Evangelička hrišćanska crkva a.v. u Srbiji ....................107 Reformatska hrišćanska crkva u Srbiji ..........................109 Jevrejska zajednica .............................................................113 Istorijske slike....................................................................114 Verovanje, obredi, praznici................................................117 Islamska zajednica ...............................................................125 Istorijski razvoj i organizaciono ustrojstvo........................126 Verovanje, obredi, praznici................................................138 4 Konfesionalne zajednice ....................................................143 Hrišćanska adventistička crkva .......................................145 Unija reformnog pokreta adventista sedmog dana ....167 Evangelička metodistička crkva ......................................172 Crkva Isusa Hrista svetaca poslednjih dana u Srbiji ....176 Evanđeoska crkva u Srbiji .................................................182 Crkva Hristove ljubavi u Srbiji .........................................184 Hristova duhovna crkva ....................................................186 Hrišćanska baptistička crkava..........................................189 Hrišćanska nazarenska verska zajednica u Srbiji ......189 Crkva Božja u Srbiji .............................................................200 Protestantska hrišćanska zajednica u Srbiji ................203 Hristova crkva braće u Republici Srbiji ........................207 Slobodna crkva Beograd ....................................................210 Jehovini svedoci – hrišćanska verska zajednica .........211 Zavetna crkva Sion ..............................................................217 Protestantska evanđeoska crkva „Duhovni centar“.....220 Slika religijski drugog .........................................................259 Slika religijski drugog iz perspektive pravoslavlja.............287 Slika religijski drugog iz perspektive katolicizma .............287 Slika religijski drugog iz perspektive protestantizma........287 Slika religijski drugog iz perspektive judaizma .................287 Slika religijski drugog iz perspektive islama .....................287 Verska distanca u Vojvodini..............................................259 Kakvo mesto religijski drugom daju građani Vojvodine........266 Kakvo mesto religijski drugom daju vernici .........................266 Socijalna distanca u jugozapadnoj Srbiji ......................283 Međureligijski dijalog i tolerancija....................................287 Izgradnja međusobnog poverenja ....................................287 Zaključak.................................................................................297 Literatura................................................................................305 5 Uvod Rad na prvom delu ove knjige otpočela sam 26. novembra 2002. godine, kada sam od izdavača1 iz Sjedinjenih Američkih Drža- va dobila poziv da za Enciklopediju religijskih praksi napišem pog- lavlje o religijskoj praksi u tadašnjoj Jugoslaviji; tekst sam završila 17. marta 2004. godine. Period između ova dva datuma ispunjen je brojnim nedoumicama i promenama, koje su mi otežavale završa- vanje teksta. Sem samoga teksta, napisala sam preko trideset pisa- ma u kojima sam odgovarala na brojna pitanja izdavača, urednika, prevodioca – od onih koja su nama sasvim jasna i koja ne dovodi- mo u pitanje, do onih na koja nisam umela da odgovorim. Bilo je i odgovora koji su u trenutku pisanja bili istiniti, ali su potonji doga- đaji učinili da oni prestanu da važe. Pišući često sam pokušavala da izbegnem da se do kraja precizno odredim; međutim, pošto je for- ma pisanja bila jedinstvena za sve saradnike, morala sam da se ipak opredeljujem, i to za one istine koje su mi se činile najbliže real- nosti, budući da sam sociolog empirijske orijentacije. Tako sam postajala sve svesnija da su empirijski podaci nalik savremenoj tehnologiji: podložni su zastarevanju već onoga trenutka kada se obelodane. Pošto je tema moga rada prvobitno bila Religijska praksa u Jugoslaviji, prvo sam se susrela s imenom države o kojoj pišem. Ime ne samo da se promenilo u toku pisanja već se ono, po nekoj pravilnosti, jednako često menjalo i u prošlosti. Ime države, kao i njene granice, bitni su zbog sadržaja pisanja: na kojoj teritoriji su 1 Zorica Kuburic (2006). Religion in Serbia and Montenegro, in: World- mark Encyclopedia of Religious Practices, Vol. III, Ed. Thomas Riggs. Thomson Gal. SAD. pp 307–312. ISBN 0-7876-6614-9 (vol. 3). 6 prisutne koje verske zajednice, u kom broju su zastupljene i kako su se razvijale; sa kakvim kulturnim uticajima i problemima su se susretali sami vernici, kakva im je religijska praksa. Uz to, popis stanovništva je kasnio, nije urađen za celu teritoriju državne zajed- nice, pa ni rezultati nisu mogli biti potpuni. Bila sam u dilemi da li da pišem i o Kosovu i Metohiji, da li da broj vernika islamske vero- ispovesti računam zajedno sa pripadnicima sa Kosova i Metohije ili bez njih. Kako god uradila, rezultati nisu bili pouzdani. U svom tekstu predložila sam, zato, dve kolone cifara: one sa popisa i po proceni, ali i one sa pominjanjem Kosova i Metohije i bez toga. Me- đutim, pisanje o formalnoj i stvarnoj istini zahtevalo je više prosto- ra nego što je predviđeno, te sam bila zamoljena da se opredelim za jednu „istinu“. Konačno, pitanje je koliko je istina o sebi ista onda kada sebe predstavljamo drugima i kada govorimo među nama? I u odgovorima na druga brojna pitanja iz oblasti religijske prakse – koja se odnose na običaje u okviru verskih obreda, na pro- bleme oblačenja, ishrane, stavova prema abortusu, homoseksualiz- mu, toleranciji prema drugim verskim zajednicama i doprinosu kulturi zajedništva iz oblasti religijske komunikacije, jer se razliku- ju od mesta do mesta u Srbiji, takođe sam se opredeljivala za preo- vlađujuću istinu. Budući da sam tekst o religijskoj praksi u Srbiji i Crnoj Gori pripremala na engleskom jeziku, odlučila sam da ga, za konferenci- ju u Novom Sadu „Susreti kultura“,2 prilagodim i prikažem u formi koja dozvoljava upitanost nad problemom koji obrađujemo. A sam problem odnosio se na religijsku praksu koja ima tradiciju na na- šim prostorima, tradiciju koja se sačuvala i transformisala pod uti- cajem različitih političkih struja i uticaja moći, kako izvan religije tako i unutar nje same. Od konferencije „Susreti kultura“ prošle su četiri godine is- punjene novim promenama, iskustvima i saznanjima. Tekst koji je bio početni motiv za dalji rad na ovoj knjizi štampan je negde u Americi, a ja nisam imala predstavu ni kako knjiga izgleda, ni na kojoj se stranici tekst nalazi, da bih mogla da ga uvrstim u biblio- grafiju. Tek za vreme studijskog boravka u SAD, na projektu Vera i 2 Zorica Kuburić (2006). Crkve i verske zajednice u Srbiji i Crnoj Gori, u: Ljiljana Subotić, urednik, Susret kultura: zbornik radova / IV međunarodni interdisciplinarni simpozijum,