Caert Thresoor
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
CAERT-THRESOO TIJDSCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN DE KARTOGRAFIE IN NEDERLAND 10c jaargang, 1991, nr. 1 -J^aïïUt PV" s yan A %* hiartbbe XieÂ: JVTS CAERT-THRESOOR 10e jaargang, 1991, nr. 1 UW SPECIAALZAAK VOOR: Haarlemmermeer, plankaarten van vroeg- - Zeldzame 16e/1ge 17e-eeuwse droogmakingsvoorstellen eeuwse landkaarten J. Werner 1 - Wereldkaarten Een onbekende 'Leo Belgicus' van - Atlassen Jodocus Hondius, 1590 [1593] - Stads- en dorpsgezich- G. Schilder 12 ten geheel Nederland Varia Cartographica 15 - afb. Beroepen, am Besprekingen 18 bachten enz. - Geïll. boeken, kook Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven 20 en kinderboeken. 's ochtends en 's maandags Redactie gesloten. Drs. P .P.W.J. van den Brink, Or. H.P . Deys, Parade 17a Or. Y.M. Donkersloot-de Vrij , 5911 CA Venlo Drs. M.M.Th.L. Hameleers, tel. 077-519000 Drs. E.O. van Keulen, telefax 077-544602 Or. P. c.J. van der Krogt, Drs. A. H. Ruitinga, Drs. D. de Vries. Redactiesecretariaat Kopij, recensie-exemplaren enz. zenden aan: Drs . E.O . van Keulen, Rijksmuseum 'Nederlands Scheepvaart Museum', Kattenburgerplein 1, 1018 KK Amsterdam. Aanwijzingen voor auteurs Zie 5e jaargang (1986), nr. 3, blz. 64. Eveneens verkrijgbaar op aanvraag bij het redactiesecretariaat. Rubriek Nieuwe Literatuur Antiquariaat Drs . P.P.W.J. van den Brink, Geografisch Instituut, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht "Het Bisschopshof" Abonnementen en administratie Abonnementen (alleen per hele jaargang) f 30,- per jaar (vier nummers) , buitenland f 50,-. Losse nummers f 10,--. Opgave van abonnementen, adreswijzigingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68, 2400 AB Alphen aan den Rijn, tel. 01720-44667, Postgironummer 5253901. Oude Boeken, Prenten Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts en Kaarten geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven hele pagina per nummer f 100, J . w. Kervezee halve pagina per nummer f 70, 1/ 4 pagina per nummer f 50, - Bij plaatsing in één jaargang (4 nummers) : wisselende tekst postbus 747 - 3500 AS Utrecht 10% korting; zelfde tekst 15% korting. Vraag en aanbod Nederlandse stads- en dorpsgezichten Kleine advertenties van abonnees kunnen worden opgenomen Kaarten en plattegronden à f 5 ,- per 12 woorden. Opgave aan de administratie. Nederlandse plaatsbeschrijvingen Oude en zeldzame geïllustreerde boeken ISSN 0167-4994 In- en verkoop Afbeelding omslag Detail van de kaart van de vrijheid van de stad Utrecht. Caspar Specht, 1696 (Gemeentelijke Archiefdienst, Utrecht) . Jan Werner Haarlemmermeer, plankaarten van vroeg-17 e-eeuwse droogmakingsvoorstellen De droogmakingskwestie bron van zorgen temidden van het Hollands-Utrechtse veengebied. De ontembare 'Waterwolf die de 'Leeuw Wie kent niet de namen van Samuel Cruquius, Jan van Holland' bedreigde was de steeds terugkerende zin Adriaensz. Leeghwater en misschien ook van Melchior nebeeldige typering van het meest acute probleem: de Bolstra en Jacob Bartelsz. Veris? Wat deze lieden met el voortdurende uitbreiding van het meer ten koste van de kaar gemeen hebben zijn hun bemoeienissen met de omringende oeverlanden . droogmakingskwestie van de Haarlemmermeer. Het beste overzicht van de gebeurtenissen inzake de plannen Naast de geschreven bronnen in bibliotheken en archie tot droogmaking is te vinden in de klassieke studie van ven zijn de kaarten een onvermijdelijk bijprodukt van alle S. J . Fockema Andreae. 1 Behalve een overzicht van de propaganda en plannenmakerij met betrekking tot het voornaamste plannen schetst hij een beeld van (het ont meer. Een aantal van de zeventiende-eeuwse plannen breken van) besluitvorming gedurende meer dan twee zullen we aan de hand van hun kaarten aan de orde stel eeuwen. Uiteindelijk viel de meerbodem droog in 1852. len. Alvorens we meer specifiek naar de plankaarten kij Liep de gang van zaken boven het IJ over het algemeen ken, wordt een kader geschetst. Eerst wordt ingegaan op voorspoedig, de droogmaking van de Haarlemmermeer de omstandigheden van het meer zelf. Daarna komt de bleef een controversieel onderwerp. Er waren namelijk uitbreiding of liever: de 'perceptie' van de uitbreiding van veel partijen en belangen in het spel. Ook waren er vele het meer aan de orde. problemen en diverse oplossingen, waarvan niet te over zien was hoe de consequenties op de langere termijn Een belangrijke rol heeft gespeeld de bekende kaart van zouden uitpakken. De Haarlemmermeer was allang een Bolstra uit 1740 (en de kaarten waarop deze gebaseerd De plankaart uan Gerbrant Meussz. uan u66r 1635 (Gemeentearchief Haarlem) 1 V^ acrtc on \ twfvrrûlinsr vatrt bajvicfcrn CIKIC IWckmafeen van JHUcrU«T Ulcer Vs r:- s ;> **, *• .--mai« es.- W fer..i." <-•>•« «., ,«.£!>«»'« 'it.«,.' *»«WM« *H-J .-,*- ;', ;>....-W.v< 'Li fVmii luff *«%<***• **.§*,« r. Oft • ••• < afwà* ;-!>,,,.„• .-™t '* MASSISr.« iVwiSff .*{•*}:,£ De vroegste handschriftkaart door Jan Adriaenszoon Leeghwater uit 1629 (Gemeentearchief Haarlem) is) die een overzicht geeft van de kustlijnen van het meer temidden van de grote Hollandse steden. Juist deze laat en de corresponderende jaartallen. Ramaer toonde in ste partij, vooral Haarlem en Leiden, vertegenwoordigd zijn baanbrekende publikatie over de groei van de Haar in alle besluitvormende organen zoals de Staten (Ge- lemmermeer2 overtuigend aan, dat in deze presentatie commiteerde Raden) en het bestuur van het Hoogheem van de groei van het meer aanmerkelijke fouten waren raadschap van Rijnland, lagen dwars. Beide steden geslopen. Redelijk goed benaderde kustlijnen werden tot vreesden dat het ontbreken van de grote waterplas en de dan toe gekoppeld aan verkeerde jaartallen, hetgeen heen en weer gaande beweging daarvan in de toekomst een veel sneller en dramatischer proces suggereert dan de regelmatige verversing van het grachtwater zou belet volgens de berekeningen van Ramaer uit de bus kwam. ten. Voor Leiden kwam daarbij nog de ermee samen Het probleem lag dus niet zozeer in het aangeven van de hangende problematiek rond de aan te leggen Katwijkse verschillende fasen maar in het plaatsen in de tijd daar Uitwatering.3 Haarlem bleef, terecht of onterecht, op van. Het lijkt erop dat de zeventiende-eeuwse plannen het standpunt staan dat de 'schuring' die het Spaarne be makers wilden doen geloven dat de vergroting van de vaarbaar hield, zou ophouden te bestaan met alle sa Haarlemmermeer veel sneller verliep dan dat in werke menhangende economische gevolgen van dien. Amster lijkheid aangetoond kon worden. Belangrijkste redenen dam had belang bij het functioneren van de Slaperdijk hiervoor waren de aantasting van de oevers door de ter hoogte van Haarlem, waar bij hoge waterstanden gestage golfslag en de voortgaande vervening dicht langs overtollig IJ-water de mogelijkheid vond om de Haar de oevers. Uit het laatste blijkt dat de mens zelf de natuur lemmermeer in te stromen. Ook visserijbelangen dreig een handje hielp. Om dit proces het hoofd te bieden wa den geschaad te worden als de plannenmakers hun zin ren stonden twee alternatieven ter discussie. Dit waren kregen. Waterstaatkundig werd bovendien voortdurend kustversterking en droogmaking, geheel of gedeeltelijk. betwijfeld of de boezem van Rijnland zich wel een verlies Beide oplossingen waren zeer kostbaar maar een keuze van een zo groot areaal aan boezemwater kon veroorlo voor het laatste zou ook inkomsten opleveren. Voor de ven; de uitwateringsmogelijkheden op het IJ waren on oeverbewoners waren beide opties in principe om het der bepaalde omstandigheden toch al heel moeilijk. Dit even. Geldschieters zagen natuurlijk meer in een renda was voor het bestuur van het Hoogheemraadschap een bele investering: een groot areaal geldopbrengend land bron van besluiteloosheid omdat Rijnland natuurlijk ook £/W>fä"rrrf/\,/i/'<,>.-\b.ri-< v/'.i. 'ri-/;, ; t.rrn h,.,: ,'„./.'\ ?.;•<•«/,-« r,<'t. :,r'~ i§tJt\\ MÄTIlIiDA VI /«t?h-,'tfik''m« pûfi*r ,'i 1ja~ Jf lnf\af ». _ft •7 V_iA y> -•V ___ He« 'Amsterdamse' exemplaar van het plan van Leeghwater uit 1640 (Universiteitsbibliotheek van Amsterdam) hCa&le mjé VBorbereyiluigetpth Hkedtfkéyaadc 1HAER.LEMMER-MEE31 erj>rt>pifi{ntee! gesteh tnJe la CarcUng&eit gehrttht, r yam aider riercotiiefxr-ck. bcdratcm h&uitrt m.'rgAS't. ec m*de mat IU *>eye*. yttertm ende Slaaten . ûfÀiafi dear t. A.IL.'W. r*>ndf Jlyp> De tweede versie van het gedrukte kaartje van Jan Adriaenszoon Leeghwater (Universiteitsbibliotheek van Amsterdam) groot belang had bij een oplossing van de problemen De plankaarten aan de oostelijke oeverlanden. Al deze belangen botsten voortdurend en in combinatie met wisselende tijdsom Plannen om de Haarlemmermeer droog te leggen zijn er standigheden, veroorzaakt door oorlogen, daarom legio. Men probeerde immers voortdurend alter economische- en landbouwcrises, stonden zij een lokale natieven aan te bieden die zo mirt mogelijk belangen oplossing van het probleem tot in het midden van de vo zouden kunnen schaden en zoveel mogelijk belangheb rige eeuw in de weg. benden zouden verlokken tot instemming met de voor- stellen. Wanneer we alle kleine en grote varianten en amendementen op voorgestelde plannen in aanmerking nemen komen we moeiteloos tot enkele tientallen. In deze bijdrage staan echter kaarten centraal en worden al leen die vroeg-zeventiende-eeuwse plannen bekeken die in een kaart tot uitdrukking zijn gebracht. Hierbij wordt het accent gelegd op de kaarten en wat minder op de in houd van de plannen zelf. Het aantal te beschouwen plannen wordt dan aanzienlijk ingeperkt. De kaart van Gerbrant Meussz.