Wandelroute 2 kilometer

Het Heukelommetje ...in Het Groene Woud

Het Heukelommetje is een initiatief van het Deltaplan voor het Landschap, Het Groene Woud, in nauwe samenwerking met Brabants Landschap en Vereniging Groen Boer en Doen. Wandelen over authentiek Brabants boerenland Het Heukelommetje is 2 kilometer lang en ligt midden in het gebied Moerenburg-Heukelom- Koningshoeven. In deze mooie en landelijke streek tussen en wandelt u door oude en nieuwe natuur, geniet u van bijzondere flora en fauna en ontdekt u elementen uit de rijke (cultuur) historie die dit gebied herbergt.

Inhoud Het Groene Woud Het Heukelommetje is een initiatief van het Wandelen over authentiek Deltaplan voor het Landschap, Het Groene Woud, Brabants boerenland 3 in nauwe samenwerking met Brabants Landschap en Vereniging Groen Boer en Doen. Nationaal Wandelinformatie 4 Landschap Het Groene Woud ligt tussen de steden ’s-Hertogenbosch, en Tilburg. Zó veel variatie 6 Het ommetje sluit naadloos aan op het wandel- routenetwerk van Het Groene Woud: het pad loopt Kaart 8 van wandelknooppunt 57 tot aan de ingang van café Mie Pieters, nabij wandelknooppunt 58. Het platteland bruist 12 Begeef u in authentiek Brabants boerenland en Deltaplan voor het Landschap 13 beleef het landschap, de cultuur, de natuur en het water. Over Het Groene Woud 14 Veel wandelplezier!

Het Groene Woud nog mooier De opbrengst van de verkoop van dit wandelboekje wordt gebruikt om Het Groene Woud nog mooier te maken. 3 Het Heukelommetje is een wandelpad. Auto’s en fietsen zijn hier verboden. Gratis parkeergelegenheid is er voldoende bij café Mie Pieters.

De Voorste Stroom Wandelinformatie Bijzonder onderdeel van het Heukelommetje is een gloednieuwe, houten hangbrug over de Voorste Welkom in de natuur Stroom. Dankzij deze brug maakt u letterlijk een Met het Heukelommetje is een mooi ommetje ommetje op het boerenland. Dit vriendelijke beekje toegevoegd aan het wandelroutenetwerk van Het veranderde ‘s winters in vroeger tijden in een brede, woest-kolkende rivier. De Voorste Stroom Groene Woud tussen Oisterwijk en Tilburg. Het ontspringt in België als het riviertje De Leij. Via charmante wandelpad is voor jong en oud eenvoudig Goirle en Tilburg stroomt ze door Oisterwijk als te lopen. De route bevindt zich in (Laag) Heukelom, ‘Voorste Stroom’, om daarna als ‘Essche Stroom’ een gehucht ten westen van Oisterwijk. Eeuwenlang via de uit te monden in de Maas. Voor – en tot op de dag van vandaag – is landbouw de vroegere bewoners was de Voorste Stroom erg belangrijk voor vervoer en handelsverkeer. Je kon belangrijkste bron van inkomsten in dit gebied. er bijvoorbeeld over naar ’s-Hertogenbosch varen.

Rijke historie De nederzetting Heukelom wordt in 1192 vermeld als Huclum, wat verklaard kan worden als ‘hoeve of woning’ (heim) bij een heuvel (hukila). Deze uitleg duidt erop dat er Franken in het gebied gewoond moeten hebben.

Vroegere bewoners Heukelom bleek al in de prehistorie aantrekkings- kracht te hebben. In het beekdal van het riviertje de P. Timmermans Voorste Stroom zijn vuurstenen gebruiksvoorwerpen gevonden uit 8.000 v. Chr. Of jagers en vissers hier op doortocht waren of er daadwerkelijk hebben Helleputten gewoond, is niet bekend. In de IJzertijd (700-0 v. In de omgeving van uw wandeling ontdekt u ook Chr.) is Heukelom wel bewoond geweest, getuige drie goed bewaarde ‘Helleputten’: open water zichtbare restanten van grafheuvels uit deze tijd. tussen het riet, dat vroeger achterbleef als de Uit de Romeinse periode (0-400 na Chr.) zijn ook Voorste Stroom zich na de winter weer terugtrok veel overduidelijke bewijzen van bewoning bewaard in zijn oorspronkelijke bedding. In de putten visten gebleven: in het gebied is Romeins aardewerk bewoners op paling, snoek, voorn en louw. Er zit aangetroffen en dicht bij het viaduct over de A65 volgens de overlevering ook een wat macaber tintje wijzen paalsporen op boerderijen en nederzettingen. aan de grond rond deze putten: de Germanen Archeologische vondsten tonen verder aan dat de zouden er misdadigers hebben begraven ‘omdat Franken uit het Rijngebied vanaf ongeveer 650 na het water hen zou zuiveren op hun reis naar de Chr. in deze omgeving zijn neergestreken. onderwereld’.

4 5 Zó veel variatie Veel (natuur)elementen zijn als getuigen van een rijk verleden bewaard gebleven. En de variatie… Kijk zelf maar! Grote Bonte specht

Flora en fauna Fikse eiken, wilgen, berken, een enkele paardenkastanje en elzen markeren het gebied. Wie goed kijkt, ziet dat er op de stammen van diverse elzen fraaie elzenstoelen (verdikkingen) zijn ontstaan. Vlier, kamperfoelie, lijsterbes en de Amerikaanse vogelkers maken de begroeiing af. Omdat hier sprake is van droge én natte grond, kom je ook veel riet en andere kruidachtige planten tegen. Dieren gedijen eveneens goed in deze omgeving. Neem kikkers en padden. Maar ook reeën en vossen, patrijzen en fazanten. Wie weet Bosuil vangt u nog een glimp op van een buizerd of specht.

Kalmoeskruid Elzen proppen Smeerwortel Kamperfoelie Kale Jonker

Nat en droog Rond het Heukelommetje vindt Tijdens deze wandeling ziet u overduidelijk wat u veel gebiedseigen flora en fauna. natte en droge grond aan variatie in het landschap Van de inlandse eik en grauwe of kunnen opleveren. Heukelom ligt op een dekzand- zwarte els tot kamperfoelie, scherpe rug, een zogenoemde landschappelijke verhoging. hulst, de kluwenhoornbloem en Ten zuiden van de Voorste Stroom vind je vennen zegge. Dieren die u hier zomaar kunt zoals het Galgeven, het Bakseven en het Schaapsven. tegenkomen: patrijzen, bosuilen In het midden van het wandelgebied ligt moeras, en de groene of bonte specht. de zogenoemde Helleputten. Die combinatie levert een fraaie begroeiing op.

6 7 n a g t a e a b w a e r e s id t e s t h r n n e a e a k it l i e e e r g Heikant H K 0,4 m 66 e 0,2 e 0,3 S 0,6 w 41 N 0,6 l- p e urendae r s 0,2 D e k Molenbaan j 0,2 Weg 30 0,3 e i 39 38 u 12 r 65 15 w w 64 t r e e a v 37 61 e e n a t n b r s G 0,4 Molenakker i a u t eba ef r s O ss e g e o 0,7 r 1,0 0,4 e s B ed d n r s 4 a D r 1,7 e k p R w e v ij e Kreitenstr 1,1 f a 0,8 e v e w o G r K a g o h D 3,8 1,1 e s d 1,1 h t r r s u i e a h k 40 0,9 d B r O d a u r e i i e r e 36

n s k 0,4 R s n els t ew K r d eg Bosscheweg n 16 a a baa kkerw 1,2 a e oven 18 Laara eg 1,5 t G l rkh 0,3 en w Ke . e E g 19 0,7 17 V. is 10 s Ra e laa u Berkel- . G o w 1,5 n N 7 1 Oisterwijk Nic n g b h H a a r n ba e a o e s w k w e 0,5 se t e t l n u n 8 e h w e n h t g eg Enschot k 1,3 m ox r r H e o u u 1,9 f w n e v Zo B b ee l r o 0,8 i ndr i t l g r r ke e n o n s t e Beu i s o s js T 7 n m a i g c g L t lm V c e r A 9 u e s 25 iv P t Dieze 24 93 a S 1,4 e 0,8 63 T l w g o d 8 e renho i e 95 w 0,2 e l g at 0,9 k k n 2 BERKEL- 21 tra e 62 s 23 rks bl tr 0,7 Ke 94g. ts K ENSCHOT 0,4 Bur n vi e 96 rsl 1,8 ie r Heukelom g 1,1 nte K k e Ca w 0,4 G n s e a t burgs e r g 22 Til la a 20 0,5 m s 1,0 e W it 0,7 a ew Z . Beatrixstr 26 - u v ln Streepstraat 0,6 keloms Pr n l i 2 t eu w i e l K e L H ll 1,1 lv e n a ij e o h n H a 51 g m W o e Posthoornse-Weg g e V eu 0,9 r d 1,6 e 0,2 k l e ke e a d L n 67 lo a a i w 28 2,0 37 0,6 0,7 n n s e 0,3 0,4 A65 0,6 m 55 lp el s g 0,2 65 eg s a od a n w e d er bo 6 a e w 35 m M np 82 Scheibaan a h d 0,5 71

sc 0,5 jk e o 83 b g 0,2 e s 61 rdi ro s Bo 49 o St n 0,6 0,6 t Spo 0,8 0,7 a 1,2 85 0,3 o B 0,1 a 27 h 92 tl 69 66 0,3 c u jksebaan 59 or 0,4 34 s r 60 rwi p 3 n g iste S 0,8 E . O 0,8 1,3 44 0,2 B 1,7 68 39 2,0 e g g c 1,2 e g e h 1 d 0,7 w e 43 e 0,9 u t e t O d s 45 s 51 ad w ein n w 0,5 i p an e H e n e Ba e s e v l 11 ov g Laag- o 0,4 H L e e 0,7 58 Voorste Stroom o t n O 1,2 Heukelom H s d u 0,6 n 2,4 e s d a S Café Mie Pieters 87 86 a 54 g b e Spoorpad b p 0,3 r e at e e 0,8 41 stra a 0,4 1,2 Rosepdreef0,6 s nd o r 42 0,4 k a r g ij Z r Oisterwijkse Hoeven M 50 s w e e r n 57 l te at 0,5 n 46 is a d 52 0,5 0,3 Oisterwijksche Heide O r r Rietven 40 st e 9 k e 1,0 38 Het Groene Woud-informatiecentrum e 0,7 g ro f inderenln 1,0 Oisterwijkse B r . Sw 0,6 0,6 V O

e 0,5 i 1190 b 0,7 r Bossen en

Landgoed s s 0,1 c

0,8 d 3 TILBURG-NOORD 0,4 0,7 1,3 36 h

n Vennen Ter Braakloop 20 o 98 o t Schaapsven 0,6 63 s Heukelomse-1,2 13 H B e 91 KNOOPPUNT o 0,9 0,6 b 86 1,4 62 s a 0,3 0,7 0,5 w a 0,4 99 DE BAARS baan 0,9 e n 0,6 0,4 47 g 0,8 t 88 85 12 Putven aa 18 85 2,0 W tr 0,3 a s Stokske 0,9 87 96 terhoef 0,6 0,7 0,5 16 0,7 0,3 aan 97 Galgeven 0,5 b 1,4 11 14 Oisterwijkseweg 0,4 0,5 erij 0,9 0,3 17 0,7 87 Mei Stokske 0,4 02 84 Za nds 89 6 s tr B e 0,6 01 a a 95 1,0 1,3 j at ks t 19 0,8 g ev r ewe e 0,6 o ns nw 0,9 o ve v o eg l

h e m d t Heikant n o i s E o 0,6 o 94 b

n O 0,9

0,3 Tilburgseweg e

g Moergestel i

10 l Heiligeboom dhovenseweg 93 15 R 0,2 i

70 Ein 1,2 e 0,6 o 0,7 Pynendijk o 78 79 H t t 1,3 t v e 64 n Jonkersbosch a g n a D

e a k e 54 e r i

Oisterwijkseweg 1 t t A58 e H

s s i 1,8 H t a e e

t n H a j 1,9 e a i 0,9 e Goordijk 1,1 r

r n d t b K 86 10 e s e l 0,9 e r 92 w o 0 500m 1000m g 10 HILVARENBEEK T 1,5 o 74 A h 0,3 k c D 0,7 ke S 0,5 Reijers Kaartproductiesn Veghel 2012 • www.rskp.nl e Koo r n y w e e a 75 Ondergrond: Kadaster Geoinformatie 2012 Sebrechtsedijk g H 0,7 v 76 s m i 0,7 l d n 1,3 H r d l i r 1,6 u 1,9 e i 91 0,2 o z e H e 1,6 77 D o n Informatie over het Heukelommetje: evan Sc h het landschap en de agrarische structuur. h Oirschotseweg d n i 2,1 73 72 jk e 1,4 Hild s • Startpunt bij knooppuntnummer 57 met 9 MOERGESTEL • Het informatiebord over florak en fauna is s Reedijk j Kerkeindse P 98 i o i d V jn 0,9 s 0,8 70 informatiepaneel gesponsord doore Vereniging gesponsord door Rabobank Hartd van61 Brabant. 0,8 n 0,2 1,0 r Heide d a A Berkven i 90 a Heirbaan m Groen Boer en Doen. jk • Nadat u de hangbrug bent overgestokeny komt 0,2 b L 0,4 o 13 0,8 a G r p 39 o p s • Bij hek komt u op grond van agrariër Kees van e u op grondgebied van Brabants Landschap en i n u s s tr w a Puijenbroek, die dit openstelt voor wandelaars. a op grond van enkele agrariërs. Zij wensen u e t g Respecteer andermans eigendom en laat geen allen een gezellig ommetje. afval achter. Het naastliggend weiland wordt • Bij café Mie Pieters kunt u uw inmiddels door de boer op een natuurlijke wijze beheerd. opgeladen fiets weer loskoppelen en uw • De hangbrug is gesponsord door het project fietstocht vervolgen. Het oplaadpunt is speciaal Deltaplan voor het Landschap, dat in 2009 t/m voor het ommetje gesponsord door Connex 2014 in dit gebied actief werkte aan versterking Cablemanagement BV.

8 9 Café Mie Pieters Tijdens Oisterwijk 800 in 2012 Nabij wandelknooppunt 58 staat het gezellige café waren de Vogelverleiders een van Mie Pieters. Hier kunt u uw wandeling beginnen of de opvallendste succesnummers. eindigen. Of wat dacht u van gewoon even lekker De ruim 500 poppen zijn op 17 uitblazen voordat u uw weg vervolgt? Het café februari 2013 van het weiland in bestaat al sinds 1860 en heet eigenlijk ‘Jagers en Heukelom verwijderd en vonden Visscherslust’. In de volksmond werd het herbergje hun rustplaats op een weiland al snel ‘Mie Pieters’ genoemd, naar de uitbaatster tegenover café Mie Pieters. die het café van haar moeder overnam. Het gedicht van dichter/schrijver Jan Smeets dat ter gelegenheid hiervan gemaakt is vindt u hieronder  Café Mie Pieters en tevens in het café Mie Pieters.

 Mie Pieters buiten op het erf met de geschuurde klompen De vogelverschrikker tegen de muur en de geit: de (Opgedragen aan Heukelom) koe der armen. Aan het water mogelijk haar nichtje Maria ‘k Zou in dit dorp een vogel- Vink die rond 1930 samen met verschrikker willen zijn. haar man Piet Koolen het café Ik heb niets tegen vogels, over nam. maar als veldharlekijn zou ik vanaf de zijlijn   De ‘Russische Madame’ zien hoe van huis tot huis (Antonine Wilhelmine mensen hun vreugde delen Eschauzier-Bersin (1871- maar evengoed hun kruis. 1941), afkomstig uit Letland) Ze stond bekend stond als een oer-Brabantse, zeer woonde in Laag-Heukelom op De liefde en de zorg die verstandige vrouw. Het interieur van het café is de het perceel op de hoek van de in haard en erf gaan. moeite van het bekijken waard: de Oisterwijkse schil- Laag Heukelomseweg en De rijkdom aan gewassen, ders W. Lukkenaar en A. van Rake beschilderden de het Baaneind. die op de velden staan: muren bijna 100 jaar geleden met sprookjesachtige Het loof van hoop, verlangen, taferelen van het kleurrijke boer- en waterland. en struiken levenslust. Aan bomen hangt ’t genieten Bedrijvigheid rond de watermolen en plukken mag gerust. Wie goed oplet, ziet bij café Mie Pieters een bijzon- der opstapje bij de ingang. Het is een halve molen- Heb je ’t goud geluk dat steen. Deze is afkomstig van een dubbele watermolen j’ als vriend dit dorp betreedt, voor graan en olie die rond 1312 ter hoogte van dan weet je in één ogenblik het huidige café werd gebouwd. Aangedreven door wat of hier ‘vriendschap’ heet. de Voorste Stroom heerste hier eeuwenlang volop Wil je een stoel aan tafel ? bedrijvigheid, al beperkte die zich tot de winters: Hier een pot bier alvast. alleen dan mochten de molenaars malen, omdat het  De oude Baileybrug bij café De scepter van dit koninkrijk water in die maanden hoog genoeg stond. De molen Mie Pieters. In 1976 werd krijg j’in jouw hand als gast. is waarschijnlijk rond 1881 gesloopt. deze met Europese subsidie vervangen door de huidige 5-2-2013 betonnen brug. Jan Smeets. Hapje en drankje Café Mie Pieters (pal aan het Heukelommetje) is dé plek om met een hapje en drankje uit te rusten. 11 Deltaplan voor het Landschap Het Heukelommetje is een initiatief van het Deltaplan voor het Landschap, Het Groene Woud, in nauwe samenwerking met Brabants Landschap en Vereniging Groen Boer en Doen.

Het platteland bruist Doel van het Deltaplan is om het gebied Moer- enburg-Heukelom-Koningshoeve, een mooi en landelijk gebied tussen Oisterwijk en Tilburg, nog Met het Heukelommetje heeft Nationaal Land- aantrekkelijker te maken. Enerzijds om er prettig schap Het Groene Woud er een prachtig ommetje in te wonen en te recreëren, anderzijds om de bij, eentje die die het landschap opnieuw laat bedrijfsvoering van de hier gevestigde agrariërs bruisen. Dat is mede te danken aan de enthousiaste te versterken. inbreng van bewoners en ondernemers uit het Samenwerking gebied Moerenburg-Heukelom-Koningshoeve. De ontwikkelde initiatieven in het gebied vormen Samen met het Deltaplan voor het Landschap, Het de vruchten van een intensieve samenwerking Groene Woud en gefinancierd door Streekfonds Het tussen het Deltaplan voor het Landschap, Brabants Groene Woud maken zij de streek nog mooier. Landschap, Vereniging Groen Boer en Doen, inwoners en agrariërs. Met ondersteuning van het Deltaplan zijn het de agrariërs die de vrijwillige rol van landschapsbeheerder op zich nemen. Zo leveren Sponsort u mee? ze een waardevolle bijdrage aan de versterking van Om het Heukelommetje nog aantrekkelijker de relatie tussen stad en platteland. Streekfonds te maken, zijn we op zoek naar sponsors. Het Groene Woud van Stichting Streekrekening Wilt u ook een waardevolle bijdrage leveren Het Groene Woud zorgt voor de financiering. aan de versterking van de relatie tussen stad en platteland? Neem dan contact op met Streekhuis Het Groene Woud & De Meierij, telefoon: 0411 63 10 31. Of stuur een e-mail naar: [email protected].

Wie weet leidt uw steun ertoe dat het Heukelom- metje niet alleen prachtig is om te wandelen, maar ook een route wordt waar veel te beleven valt. Wat dacht u bijvoorbeeld van compleet verzorgde arrangementen door het gebied voor een fijn dagje uit? Dankzij uw steun in geld, tijd of ideeën zal het Heukelommetje nóg waardevoller worden, waar- door het hier simpelweg heerlijk toeven is. Vrijwilligerswerk Het Heukelommetje wordt voor u onderhouden door vrijwilligers van de Vereniging Groen Boer en Doen (www.groenboerendoen.nl). 12 Variëteit in natuur en landschap Het Groene Woud beschikt over unieke kwaliteiten. Dat is te danken aan de grote variëteit aan natuurgebieden. De Oisterwijkse Bossen en Ven- nen, de Kampina, De Mortelen, De Scheeken, het Dommeldal en De Geelders, allemaal zijn ze onderdeel van Het Groene Woud. Deze gebieden worden in toenemende mate met elkaar verbonden.

Het Groene Woud Het Groene Woud (circa 35.000 hectare groot) is in 2005 uitgeroepen tot Nationaal Landschap. Het gebied fungeert als binnentuin van de steden ’s-Hertogenbosch, Eindhoven en Tilburg. In Het Groene Woud liggen de tien gemeenten Best, , Haaren, , Oisterwijk, Schijndel, Son en Breugel, Sint-Michielsgestel en Sint-Oedenrode.

Een in het oog springend voorbeeld is de natuur- brug over de A2. Deze verbindt De Mortelen en De Scheeken – en daarmee ook de Kampina en het Dommeldal.

Het landschap van beken, beemden, heidevelden, leembossen en kleinschalig cultuurlandschap is niet het enige dat Het Groene Woud zo uniek maakt. De natuurgebieden worden namelijk omgeven door een – op veel plaatsen – nog authentiek landschap met bolle akkers, kleine agrarische percelen en monu- mentale boerderijen, schuren, molens, kloosters en landgoederen.

Welkom in Het Groene Woud! www.hetgroenewoud.com

14 15 Honden spelen een belangrijke rol bij het overbrengen van Neospora-infectiesonder koeien. De parasiet Neospora Caninum veroorzaakt spontane abortus. De hond is gastheer voor de parasiet. Hij wordt er niet ziek van, maar brengt de parasiet wel via zijn ontlasting over op de koeien. U wordt daarom héél dringend om uw medewerking gevraagd door uw hond aan te lijnen en geen ontlasting achter te laten in de weilanden die gelegen zijn aan het Heukelommetje!

Colofon

Dit wandelboekje is uitgegeven ter gelegenheid van de opening van het Heukelommetje op 17 mei 2013 in opdracht van Stuurgroep Deltaplan voor het Landschap.

Fotografie: Bert Vervoort Jeanne Soetens Heemkundekring De Kleine Meijerij

Tekst: Dré van Hal, Vereniging Groen Boer en Doen Anton van Dorp, Heemkundekring De Kleine Meijerij Communicatieteam Het Groene Woud

Vormgeving: Communicatieteam Het Groene Woud

Oplage: 1.000 stuks