Kazak Türklerinin Destanlarindaki Yer Adlari Üzerine Bir Araştirma
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
2013 T.C. KIRKLARELİ ÜNİVERSİTESİ H.ERGÜN ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAZAK TÜRKLERİNİN DESTANLARINDAKİ YER ADLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ANABİLİMDALI HİDAYET ERGÜN YÜKSEK LİSANS TEZİ TEMMUZ-2019 T.C. KIRKLARELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAZAK TÜRKLERİNİN DESTANLARINDAKİ YER ADLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA HİDAYET ERGÜN TEZ DANIŞMANI: Dr. Öğr. Üyesi Erhan AKTAŞ TEMMUZ – 2019 Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde bizzat elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada özgün olmayan tüm kaynaklara eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum. Hidayet Ergün 11.07.2019 iii ÖZ KAZAK TÜRKLERİNİN DESTANLARINDAKİ YER ADLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ergün, Hidayet Yüksek Lisans, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Tez Yöneticisi: Dr. Öğr. Üyesi Erhan AKTAŞ Temmuz 2019 Destanlar, toplumların yaşadıkları olayların gelecek nesillere aktarılmasında önemli rol oynamaktadırlar. Destanlar sadece edebi bir metin olmayıp bununla beraber içinde barındırdıkları materyaller ile gelecek nesillere ışık olmakta ve tarihten izler taşımaktadırlar. Metinleri kişi, yer ve zaman unsuru olarak üç ana olguyu barındırmaktadır. Yer adbilim (Toponim) yer adlarını inceleyen bilim dalıdır. Çalışmada Kazak destanlarında geçen yer adları incelenmiştir. Çalışma; Giriş, üç ana bölüm, sonuç, kaynakça ve eklerden oluşmaktadır. Giriş bölümünde tezle ilgili bilgiler verilerek Kazak Türklerinin tarihi ve destancılık geleneği kısaca tanıtılmıştır. Birinci bölümde adbilim ve yer adbilim hakkında açıklamalar yapılmıştır. İkinci bölümde tespit edilen yer adları oronim (dağ ova adları), oykonim (şehir adları) ve hidronim (nehir-göl adları) olmak üzere tasnif edilerek daha sonra oluşum şekillerine göre ayrılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde tasnifi yapılan bu yer adlarının anlamları ve konumları yer su adları ile ilgili ve Kazakça yazılmış olan kaynaklar yardımıyla açıklanmıştır. Yapılan açıklamaların bazılarında etimolojik açıklamalara da yer verilmiştir. Sonuç kısmında elde edilen veriler yorumlanmaya çalışılmıştır. Ekler kısmında yararlanılan haritalar ve destanda geçen bazı yer adlarının görsellerine yer verilerek çalışma sonlandırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kazakistan, Destan, Destancılık Geleneği, Ad Bilim, Toponim iv ABSTRACT A RESEARCH ON PLACE NAMES IN KAZAKH SAGAS Ergün, Hidayet Master of Arts, Modern Turkic Language and Literatures Supervisor: Assist. Prof. Dr. Erhan AKTAŞ July 2019 Sagas play an important role in transmitting the incidents which societies experienced to future generations. Not only they have a literary concern, but also, they enlighten the future generations through the materials in which they included, and bear the traces of history. Saga texts include three main facts which are character, place and time. Toponomy is a discipline which analyzes place names. In this study, the place names in Kazakh sagas were analyzed. The study is composed of introduction, three main sections, conclusion, references and appendices. In the introduction of the study, information about the thesis were given, the history of the Kazakh and the tradition of Kazakh sagas were briefly presented. In the first section, onomatology and toponomy were explained. In the second section, the place names in sagas in terms of oronim (mountain-plain names), oykonim (city names) and hidronim (lake-river names) were classified and then categorized in their way of formation. In the third section of the study, the meanings of these place names and their locations were clarified by means of the sources regarding place-water names written in Kazakh language. Some of them included etymological explanations. In the conclusion, the data gained were evaluated. In the appendices, the maps of Kazakhstan used in the study and the photos of some places mentioned in the sagas were presented. Key words: Kazakhstan, Saga, Saga Tradition, Onomatology, Toponomy v ÖN SÖZ Destanlar toplumların zihinlerinde yer eden olayların aktarılmasında büyük bir öneme sahiptir. Sözlü gelenek içerisinde toplumların dirilip ayağa kalkmasında en etkili yöntemlerden biri içerisinde bulunmaktadırlar. Kazakistan son dönemlerde Türk dünyasının parlayan yıldızı konumundadır. Orta Asya’nın uçsuz bucaksız bozkırında kendine has kültür hazinesini, muazzam bir geleneği yaşatmaktadır. Kazak destanları ve destancılık geleneğinin araştırılması, çalışmalar yapılması ve bu zenginliğin tanıtılmasına katkıda bulunulması gerekmektedir. Yer adları inceleme ve araştırma çalışmaları son dönemlerde hız kazanmaya başlamış bulunmaktadır. Üniversitelerde bu konu üzerine son dönemlerde yapılan çalışmalar artarak devem etmektedir. Bir toplum yaşadığı yere kendinden bir parça iz bırakmak için bazı yöntemler geliştirmiştir. Bu yöntemlerden birisi de yaşanılan yere ad verme durumudur. İnsanlar benimsedikleri yerlere kendilerinden bir parça bırakırlar o yere kendilerine özgü isimler vererek sessiz mühürlerini damgalarlar. Bizde bu izlerden yola çıkarak metin merkezli bir çalışma gerçekleştirerek Kazak kültür hazinesi olan destanları ve destanlarda geçen yer adlarını veriliş şekil ve usullerini inceleme yoluna gittik. Çalışma Türk Dil Kurumu tarafından “Türk Dünyası Destanlarının Tespiti, Türkiye Türkçesine Aktarılması ve Yayımlanması Projesi” kapsamında Türkiye Türkçesine kazandırılan destan metinlerinden yola çıkılarak tespit edilen yer adlarının incelenmesi ve tanıtılması suretiyle Kazak destan anlatıcısının zihnindeki dünyanın tespit edilmesini içermektedir. Kahraman ve mekân ilişkisi, Türk kültüründe yer-su ilişkisi genelinde değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Türk Dünyası’na Türklük bilimine küçük de olsa katkı sağlaması için çıktığım bu yolda desteklerini esirgemeyen bölüm başkanım Prof. Dr. Bülent Bayram’a, bilgi ve tecrübelerini aktaran Doç. Dr. Seyfullah Yıldırım’a ve tezin belirleniş aşamasından son anına kadar beni yalnız vi bırakmayan danışman hocam Dr. Ögr. Üyesi Erhan Aktaş’a teşekkürlerimi sunarım. Çıktığım bu yolda her zaman desteklerini gördüğüm aileme, yol arkadaşlığını benden esirgemeyen Kazakistan’dan beri yol arkadaşlığını yaptığım Mehmet Topay’a, Kazakça kaynakların temininde yardımını esirgemeyen Yakup Türkdil’e, tezin yazım aşamasında desteğini esirgemeyen Eda Ballıkaya’ya teşekkürlerimi sunarım. Hidayet Ergün Temmuz, 2019 Kırklareli vii İÇİNDEKİLER BEYAN ......................... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. ÖZ… ................................................................................................ İV ABSTRACT ...................................................................................... V ÖN SÖZ ........................................................................................... Vİ İÇİNDEKİLER .............................................................................Vİİİ KISALTMALAR .............................................................................. X GİRİŞ ................................................................................................. 1 A. ÇALIŞMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER .............................. 1 A.1. KONU ........................................................................................ 1 A.2.AMAÇ ......................................................................................... 1 A.3.KAPSAM ..................................................................................... 1 A.4.YÖNTEM ..................................................................................... 2 B. KAZAK TÜRKLERİ VE KAZAK DESTANCILIK GELENEĞİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER .................................................... 3 B.1. KAZAK TÜRKLERİNİN KISA TARİHİ ............................................. 3 B.2. KAZAK DESTANCILIK GELENEĞİ ................................................. 5 BİRİNCİ BÖLÜM AD BİLİM VE YERADBİLİMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER ……. .................................................................................................... 9 1.1. AD VE AD BİLİMİ ........................................................................ 9 1.2. YER ADBİLİM (TOPONİMİ) ......................................................... 11 İKİNCİ BÖLÜM DESTANLARDA GEÇEN TOPONİMLER ................................... 13 2.1. DESTANLARDA GEÇEN TOPONİMLERİN SINIFLANDIRILMASI ....... 13 2.1.1. Destanlarda Geçen Oykonimler ......................................... 13 2.1.2. Destanlarda Geçen Oronimler ........................................... 16 2.1.3. Destanlarda Geçen Hidronimler (Su Adları) ...................... 19 2.2. YER ADLARININ OLUŞUMU ....................................................... 22 2.2.1. Renk Adıyla Oluşturulanlar ............................................... 23 viii 2.2.2. Sayı Adlarıyla Oluşturulanlar ............................................ 25 2.2.3. Hayvan Adlarıyla Oluşturulanlar ....................................... 25 2.2.4. Bitki Adlarıyla Oluşturulanlar ........................................... 26 2.2.5. Madenlerden Oluşturulanlar .............................................. 26 2.2.6. Boy ve Millet Adı ile Anılanlar ......................................... 26 2.2.7. Efsane Unsuru Olanlar ...................................................... 26 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DESTANLARDA GEÇEN YER ADLARI ..................................... 29 3.1. DESTANLARDA GEÇEN YERLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER....