SAKARYA VE İLÇELERİNDE TÜRK DÖNEMİ SİVİL MİMARİ ESERLER Yusuf ÇETİN Danışman: Doç
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
1 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI Yusuf ÇETİN SAKARYA VE İLÇELERİNDE TÜRK DÖNEMİ SİVİL MİMARİ ESERLER DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Hüseyin YURTTAŞ 2 İÇİNDEKİLER ÖZET ………………………………………………………………………….. V ABSTRACT …………………………………………………………………… VI ÖNSÖZ…………………………………………………………………………. VII KISALTMALAR……………………………………………………………… VIII DİPNOT KISALTMALARI………………………………………................. IX BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ………………………………………………………………………... 1 1.1. Metot ve Düzen………………………………………………………….. 2 1.2. Kaynak ve Araştırmalar………………………………………………...... 3 İKİNCİ BÖLÜM 2. SAKARYA İLİ’NİN COĞRAFİ DURUMU VE TARİHÇESİ………...... 7 2.1. Sakarya’nın Coğrafi Durumu……………………………………………. 7 2.2. Sakarya’nın Tarihçesi …………………………………………………... 11 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. BÖLGEDE NÜFUS HAREKETLERİ VE SOSYAL HAYAT………….. 18 3.1. Bölgede Nüfus Hareketleri………………………………………………. 18 3.2. Sosyal Hayat………………………………………………………........... 19 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. TÜRK SANATINDA EV, HAN, HAMAM, KÖPRÜ VE ÇEŞME MİMARİSİNİN GELİŞİMİ…………………………………………………... 23 4.1. Ev Mimarisinin Gelişimi…………………………………………………. 23 4.2. Han Mimarisinin Gelişimi……………………………………………….. 31 4.3. Hamam Mimarisinin Gelişimi…………………………………………… 36 4.4. Köprü Mimarisinin Gelişimi……………………………………………... 42 4.5. Çeşme Mimarisinin Gelişimi…………………………………………...... 47 BEŞİNCİ BÖLÜM 5. KATALOG………………………………………………………………….. 52 5.1. Merkez İlçe………………………………………………………………. 52 5.1.1. Evler………………………………………………………………...... 52 5.1.1.1. Alicanlar Evi-I.………………………………………………...... 54 5.1.1.2. Suat KIZILKAYA Evi…………………………………………... 58 5.1.2. Çarşı ve Dükkanlar…………………………………………………… 60 5.1.2.1. Uzunçarşı ……………………………………………………...... 60 5.1.2.2. Unkapanı A. Asım KURİŞ Dükkanı…………………………….. 62 5.1.2.3. Pirinçpazarı Fadıl PIRILDAR Fırını…………………………...... 64 5.1.2.4. Pirinçpazarı Zekeriya ÇOBANLAR Dükkanı…………………... 66 5.1.3. Millet Hamamı………………………………………………............. 67 5.1.4. Resmi Binalar………………………………………………………… 70 5.1.4.1. Eski Halkevi Binası (Güzel Sanatlar Galerisi) …………………... 70 5.1.4.2. Müze Binası (Atatürk Evi)……………………………………….. 74 5.1.5. Çeşmeler……………………………………………………………… 77 3 5.1.5.1. Alicanlar Evi-I Çeşmesi…………………………………………. 77 5.1.5.2. Bahçıvan Sokak Çeşmesi ……………………………………….. 79 5.1.5.3. Başlar Sokak Çeşmesi…………………………………………… 81 5.1.5.4. Bezirci Sokak Çeşmesi………………………………………….. 83 5.1.5.5. Bostancıoğlu Çeşmesi…………………………………………… 84 5.1.5.6. Ekici Sokak Çeşmesi ……………………………………………. 86 5.1.5.7. Gün Sokak Çeşmesi…………………………………………....... 88 5.1.5.8. Orta Cami Çeşmesi …………………………………………....... 90 5.2. Geyve İlçesi……………………………………………………………… 92 5.2.1. Evler………………………………………………………………...... 95 5.2.1.1. Antakyalı Ali Efendi Evi…………………………………………. 95 5.2.1.2. Bağlarbaşı Köyü Sabahattin BERBER Evi………………………. 100 5.2.2. II. Bayezid Köprüsü………………………………………………….. 102 5.2.3. Alifuatpaşa İstasyon Binası………………………………………….. 109 5.2.4. Bağlarbaşı Köyü Çeşmesi …………………………………………… 111 5.3. Hendek İlçesi……………………………………………………………. 113 5.3.1. Mollalar Evi………………………………………………………….. 115 5.4. Kaynarca İlçesi…………………………………………………………. 119 5.4.1. Taşoluk Köyü Çeşmesi………………………………………………. 120 5.5. Pamukova İlçesi…………………………………………………………. 122 5.5.1. Evler………………………………………………………………….. 123 5.5.1.1. Hamdi GÜRAL Evi …………………………………................... 123 5.5.1.2. Orhan GÜREVİN Evi …………………………………………… 125 5.5.1.3. Suat YAVUZ Evi ………………………………………………... 128 5.5.2. Resmi Binalar………………………………………………………… 132 5.5.2.1. Belediye Binası…………………………………………………... 132 5.5.2.2. İstasyon Binası…………………………………………………… 135 5.5.2.3. Mekece İstasyon Binası………………………………………….. 136 5.6. Sapanca İlçesi…………………………………………………………….. 138 5.6.1. Evler………………………………………………………………….. 141 5.6.1.1. Arif Rıza BOYCAN Evi…………………………………………. 141 5.6.1.2. Eyüp YIĞIN Evi…………………………………………………. 144 5.6.1.3. Selahattin BİLGİN Evi…………………………………………… 146 5.6.1.4. Yanık ERTEKİNLER Evi………………………………………... 149 5.6.2. İstasyon Binası……………………………………………………….. 154 5.6.3. Vecihi Kapısı………………………………………………………… 156 5.6.4. Cami-î Cedit Çeşmesi………………………………………………... 157 5.7. Söğütlü İlçesi……………………………………………………………. 159 5.7.1. Büyük Söğütlü Hamamı (Küçük Hüseyin Paşa Hamamı)…………… 160 5.8. Taraklı İlçesi…………………………………………………………….. 162 5.8.1. Evler………………………………………………………………….. 166 5.8.1.1. Çakırlar Evi………………………………………………………. 166 5.8.1.2. Çakıroğlu Konağı………………………………………………… 172 5.8.1.3. Fenerli Ev………………………………………………………… 181 5.8.1.4. Hisar Evi…………………………………………………………. 188 5.8.1.5. Meriç ÖZEN Evi…………………………………………………. 190 5.8.1.6. Mürvet TANYEL Evi……………………………………………. 194 5.8.1.7. Selahattin KOZCAĞIZ Evi………………………………………. 198 4 5.8.2. Çarşılar……………………………………………………………….. 202 5.8.2.1. Orhan Gazi Çarşısı (Orta Çarşı)………………………………….. 202 5.8.2.2. Yunus Paşa Çarşısı……………………………………………….. 204 5.8.3. Taraklı Han…………………………………………………………... 206 5.8.4. Yunus Paşa Hamamı…………………………………………………. 209 5.8.5. Hüseyin Ağa Çeşmesi………………………………………………... 212 5.9. Kaynaklarda Adı Geçen Ancak Günümüze Ulaşmayan Eserler……. 214 5.9.1. Evler………………………………………………………………….. 214 5.9.1.1. Merkez Alicanlar Evi-II …………………………………………. 214 5.9.1.2. Merkez Cevat Bey Konağı ………………………………………. 216 5.9.1.3. Merkez Diyarbekirliler Konağı…………………………………... 219 5.9.1.4. Merkez Sabit Efendi Evi…………………………………………. 221 5.9.2. Hanlar………………………………………………………………….. 223 5.9.2.1. Geyve Sinan Bey Hanı…………………………………………….. 223 5.9.2.2. Geyve Acem Hanı…………………………………………………. 225 5.9.3.Kervansaraylar…………………………………………………………. 226 5.9.3.1. Sapanca Rüstem Paşa Kervansarayı………………………………. 226 5.9.4. Hamamlar……………………………………………………………… 230 5.9.4.1. Merkez Orta Mahalle Hamamı…………………………………… 230 5.9.4.2. Sapanca Rüstem Paşa Hamamı……………………………………. 231 5.9.5.Köprüler………………………………………………………………... 233 5.9.5.1. Merkez Orhan Gazi Köprüsü……………………………………… 233 5.9.5.2. Merkez İrgandi Köprüsü…………………………………………... 235 5.9.6. Resmi Binalar………………………………………………………….. 236 5.9.6. Merkez İstasyon Binası………………………………………………... 236 ALTINCI BÖLÜM 6. KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME……………………………. 238 6.1. Plan Anlayışı……………………………………………………………... 238 6.1.1. Evler………………………………………………………………….. 238 6.1.2. Çarşı ve Dükkanlar…………………………………………………… 247 6.1.3. Hanlar………………………………………………………………… 249 6.1.4. Hamamlar…………………………………………………………….. 251 6.1.5. Köprüler……………………………………………………………… 253 6.1.6. Resmi Binalar………………………………………………………… 256 6.1.7. Çeşmeler …………………………………………………………….. 257 6.2. Malzeme ve Teknik……………………………………………………….. 262 6.3. Yapı Elemanları…………………………………………………………... 269 6.3.1. Strüktürel Elemanlar………………………………………………….. 269 6.3.1.1. Duvarlar ve destek unsurları……………………………………… 269 6.3.1.2. Örtüye geçiş unsurları…………………………………………….. 271 6.3.1.3. Üst örtü sistemleri………………………………………………… 271 6.3.2. Mimari Elemanlar……………………………………………………. 275 6.3.2.1. Kapılar…………………………………………………………….. 275 6.3.2.2. Pencereler…………………………………………………………. 276 6.3.2.3. Döşeme ve tavanlar……………………………………………….. 277 6.3.2.4. Yüklük ve dolaplar………………………………………………... 278 6.3.2.5. Gusül dolapları……………………………………………………. 278 5 6.3.2.6. Ocaklar …………………………………………………………… 279 6.3.2.7. Sedirler …………………………………………………………… 279 6.3.2.8. Merdiven ve korkuluklar…………………………………………. 280 6.4. Cephe Düzenlemeleri…………………………………………………….. 281 6.5. Süsleme…………………………………………………………………... 285 6.5.1. Ahşap ………………………………………………………………... 286 6.5.2. Kalem işi……………………………………………………………... 291 6.5.3. Mermer ………………………………………………………………. 293 6.5.4. Alçı…………………………………………………………………… 295 6.5.5. Taş……………………………………………………………………. 295 6.5.6. Madenî……………………………………………………………….. 295 6.5.6.1. Kapı tokmakları………………………………………………….. 295 6.5.6.2. Kapı kolları………………………………………………………. 297 6.5.6.3. Kapı kilitleri……………………………………………………… 297 6.5.6.4. Korkuluklar………………………………………………………. 298 6.6.Sanatçılar …………………………………………………………………. 298 S0NUÇ………………………………………………………………………….. 299 BİBLİYOĞRAFYA…………………………………………………………… 302 YAPI LİSTESİ………………………………………………………………… 314 ÇİZİM VE RESİM LİSTESİ………………………………………………… 317 ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………. 332 6 ÖZET DOKTORA TEZİ SAKARYA VE İLÇELERİNDE TÜRK DÖNEMİ SİVİL MİMARİ ESERLER Yusuf ÇETİN Danışman: Doç. Dr. Hüseyin YURTTAŞ 2006-Sayfa: 332 Jüri: Doç. Dr. Hüseyin YURTTAŞ Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU Prof. Dr. Enver KONUKÇU ............................................... ............................................... Sakarya ve çevresi sivil mimarî eserler konusunda zengin bir yöre olmasına rağmen bu yörenin eserleri yeterince incelenmemiştir. Bu çalışmada amacımız, Sakarya ve ilçelerindeki Türk dönemi sivil mimarî eserlerini inceleyerek, günümüze ulaşmayanları tarihi kayıtlardan tespit etmek, ulaşanları ise ayrıntılı olarak değerlendirmektir. Sakarya ve ilçelerinde yer alan mimarlık eserlerinden Türk dönemine ait dini mimari eserler daha önce tarafımızdan Yüksek Lisans tezi olarak hazırlanmıştı. Bu çalışma ile de geriye kalan sivil mimarlık eserleri değerlendirilmiş ve bölgenin tam bir envanteri çıkarılmıştır. Bölge Osmanlı Devleti’nin ilk kurulduğu topraklar olmasına rağmen, tüm dönem ve üslupları yansıtabilen çok sayıda yapıyı barındırdığı söylenemez. Eserlerin büyük bir çoğunluğu Osmanlı’nın son dönemine aittir. Yaptığımız bu çalışma kapsamında Osmanlı mimarisinin gelişimi açısından başlangıç bölgesi olan bu bölgedeki sivil mimarlık eserlerinin yapı sanatımızın tarihi akışı içerisinde önemli bir yeri olduğunu tespit ettik. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren konumu ve verimli toprakları sayesinde göç alan bölgede, çalışma konumuzun büyük bir bölümü olan konut mimarisi konusunda Türk mimarisinin yayıldığı bir çok coğrafyadan benzer özellikler belirledik. Sakarya ve çevresi 1. derecede deprem kuşağında bulunduğu için sık sık depremler yaşamaktadır. Bu depremler ve şehirleşme tarihi dokuya büyük zararlar vermiştir. Özellikle 17