Daniel Mikulski

Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Praca magisterska wykonana w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu pod kierunkiem dr in ż. arch. El żbiety Raszei Kierunek studiów: Architektura Krajobrazu

Pracy przyznano nast ępuj ące nagrody: I nagroda w wojewódzkim konkursie „Moja Wielkopolska” Towarzystwo Urbanistów Polskich Oddział w Poznaniu II nagroda w ogólnopolskim konkursie na najlepsz ą dyplomow ą prac ę magistersk ą z zakresu architektury krajobrazu Stowarzyszenie Polskich Architektów Krajobrazu I nagroda w ogólnopolskim konkursie o doroczne nagrody za magisterskie prace dyplomowe z zakresu urbanistyki, planowania i gospodarki przestrzennej Towarzystwo Urbanistów Polskich

Pozna ń 2012 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Składam serdeczne podzi ękowania mojemu promotorowi Pani Dr in ż. arch. El żbiecie Raszei za fachow ą pomoc i cenne rady oraz życzliw ą atmosfer ę w trakcie przygotowywania pracy magisterskiej.

Szczególne podzi ękowania kieruj ę do moich rodziców za wsparcie we wszelkich trudno ściach podczas całego okresu studiów.

Dzi ękuj ę bratu za okazan ą pomoc i wskazówki.

2 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Spis tre ści

1.Wst ęp i cel pracy...... 5 2.Przegl ąd literatury...... 7 2.1.Odnowa wsi – zało żenia, rozwój i wdra żanie...... 7 2.1.1.Geneza i znaczenie odnowy wsi...... 7 2.1.2.Europejskie wzorce...... 9 2.1.3.Polskie do świadczenia...... 12 2.2.Aspekt utylitarno ści...... 17 2.3.Aspekt aplikacyjno ści...... 21 3.Metodyka pracy...... 27 3.1.Metody badawcze i projektowe...... 27 3.2.Materiały i źródła...... 30 3.3.Model projektu odnowy wsi...... 31 4.Badania własne...... 33 4.1.Skala MAKRO...... 35 4.1.1.Wie ś w układzie administracyjnym i komunikacyjnym...... 35 4.1.2.Wie ś w układzie społeczno-osadniczym...... 38 4.1.3.Wie ś w układzie przyrodniczo-krajobrazowym...... 43 4.1.4.Synteza...... 50 4.1.4.1.Potencjał...... 50 4.1.4.2.Wytyczne projektowe...... 55 4.1.4.3.Aplikacja...... 59 4.2.Skala MEZO...... 61 4.2.1.Rodowód historyczny...... 61 4.2.2.Dziedzictwo kulturowe...... 68 4.2.2.1.Zasoby niematerialne...... 68 4.2.2.2.Zasoby materialne...... 75 4.2.3.Studium krajobrazu...... 80

3 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.2.4.Synteza...... 81 4.2.4.1.Potencjał...... 81 4.2.4.2.Wytyczne projektowe...... 92 4.2.4.3.Aplikacja...... 93 4.3.Skala MIKRO...... 96 4.3.1.Identyfikacja potrzeb społecznych...... 96 4.3.2.Upodobania i preferencje...... 99 4.3.3.Synteza...... 101 4.3.3.1.Potencjał...... 101 4.3.3.2.Koncepcja projektowa...... 102 4.3.3.3.Aplikacja...... 102 5.Podsumowanie i wnioski...... 103 6.Streszczenie...... 107 7.Bibliografia...... 108 8.Spis tabel, rycin, plansz i zał ączników aplikacyjnych...... 119

4 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

1. Wst ęp i cel pracy Współcze śnie istnieje wiele problemów i zagro żeń obszarów wiejskich. W celu zatrzymania procesów niszcz ących wiejskie warto ści społeczne i przestrzenne, a tak że naprawy ich negatywnych skutków, tworzy si ę projekty odnowy wsi. Z zasady powinny by ć one projektami zintegrowanymi. Niestety na terenie województwa wielkopolskiego trudno znale źć takie przykłady. Tworzone s ą na szerok ą skal ę Plany Odnowy Miejscowo ści (dalej POM), których uchwalenie jest konieczno ści ą przy aplikowaniu o środki finansowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 działanie Odnowa i rozwój wsi . Idea tworzenia tych planów jest jak najbardziej słuszna, lecz zakładany cel społeczny szybko został zredukowany do wymiaru czysto finansowego. Specyfik ą tych planów jest z reguły mikroskopijna skala (plac wewn ątrz wsi, plac zabaw, chodnik etc.), która nie spełnia potrzeb wsi. Ponadto analiza to żsamo ści i specyfiki wsi jest wykonywana na stosunkowo niskim poziomie. Celem pracy jest wykonanie zintegrowanego projektu odnowy rodzinnej wsi autora, tj. Murzynowa Ko ścielnego, poło żonego w gminie , w powiecie średzkim, w województwie wielkopolskim. Projekt odnosi si ę w głównej mierze do aspektu to żsamo ści wsi i warto ści życia wiejskiego, jako centralnego elementu modelu odnowy wsi. Jest on elementem spajaj ącym i emanuj ącym na pozostałe elementy odnowy wsi w tym: standard życia (warunki materialne), jako ść życia (warunki niematerialne i duchowe) oraz byt (warunki ekonomiczne) 1. Zało żeniem autora było sporz ądzenie kompleksowego projektu odnowy wsi, co z oczywistych wzgl ędów nie było to w pełni mo żliwe. Autor jest bowiem świadomy potrzeby zintegrowanych bada ń i z racji swego warsztatu nie jest w stanie wszystkiego przewidzie ć. Zdaje sobie spraw ę z konieczno ści wł ączenia do projektu specjalistów chocia żby w zakresie ekonomii, gospodarki, socjologii czy ekologii. Dostrzega olbrzymi potencjał kapitału społecznego i to z nim wi ąż e wysokie oczekiwania w kwestii realizacji odnowy wsi. Nie istniała podczas wykonywania projektu mo żliwo ść pełnego zbadania procesów społecznych, te bowiem są długofalowe, mało przewidywalne oraz kieruj ą si ę własn ą racjonalno ści ą2.

1 Wilczy ński R., 2003. Odnowa wsi perspektyw ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Fundacja Fundusz Współpracy : Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. Pozna ń. s. 10-11. 2 Kaleta A., 2007. Odnowa wsi z perspektywy historycznej . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 84.

5 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Z uwagi na ww. cel oraz pojawiaj ące si ę kwestie realizacyjne, autor postawił sobie za zadanie stworzenie projektu charakteryzuj ącego si ę dwoma podstawowymi cechami tj. utylitarno ści ą (korzy ści ą) i aplikacyjno ści ą (realno ści ą). Aspekt utylitarno ści reprezentuje w tym wzgl ędzie odkrycie i odbudow ę to żsamo ści wsi, co przekłada si ę na korzy ść praktyczn ą. Celem cz ąstkowym jest wyeksponowanie to żsamo ści i integralno ści wsi przy uchronieniu lokalnej tradycji i kultury. Na jej podstawowe elementy składaj ą si ę: rodowód historyczny, krajobraz kulturowy i dziedzictwo kulturowe, w tym zasoby materialne (architektura, obiekty in żynierskie, formy u żytkowania terenu, rzemiosło etc.) i zasoby niematerialne (zwyczaje, wierzenia, j ęzyk etc.) 3. Analiza to żsamo ści wsi, jako podstawa niniejszego projektu, musiała by ć przeprowadzona w taki sposób, aby jej wnioski mo żna było przenie ść na realny plan odnowy wsi. Aspekt aplikacyjno ści nale ży wi ąza ć z szeroko rozumianymi uregulowaniami prawnymi. Istnieje potrzeba prawnej ochrony to żsamo ści wsi z jej fizycznymi (np. zabytki, krajobraz, przyroda) i duchowymi składnikami (np. nazwy geograficzne). W zakresie planowania przestrzennego zachodzi konieczno ść zapewnienia integralno ści i harmonii podstawowych typów przeznaczenia terenu, w tym: zabudowy mieszkaniowej, zabudowy usługowej, terenów rolniczych, zabudowy techniczno-produkcyjnej, terenów zieleni i wód, terenów komunikacji oraz terenów infrastruktury technicznej. St ąd uznaje si ę Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa (dalej PZPW) oraz Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (dalej SUiKZP) za narz ędzia realizacji projektu odnowy wsi. Odnowa wsi jest bowiem procesem, który musi by ć komplementarny w stosunku do strategii gminy i województwa 4. Szczególn ą rol ę przypisuje si ę Miejscowemu Planu Zagospodarowania Przestrzennego (dalej MPZP) b ędącemu aktem prawa miejscowego.

3 Raszeja E., 2004. Dziedzictwo kulturowe - kłopotliwy spadek czy źródło dobrobytu wsi? [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 42. 4 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 144.

6 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

2. Przegl ąd literatury 2.1. Odnowa wsi – zało żenia, rozwój i wdra żanie 2.1.1. Geneza i znaczenie odnowy wsi Po okresie II wojny światowej a zwłaszcza w latach 50-tych, Europa Zachodnia a pó źniej równie ż Wschodnia doznała fascynacji miastem, miejscem pracy, rozrywki, innego i dot ąd nieznanego życia. Niedost ępna dla wszystkich mieszka ńców wsi oferta miasta stała si ę silnym magnesem. Sama za ś wie ś stała si ę czym ś nienowoczesnym, mało post ępowym a co najgorsze powodem do wstydu i za żenowania. St ąd społeczno ści obszarów wiejskich starały si ę na śladowa ć a wr ęcz hołdowa ć stylowi miejskiemu. Konsekwencj ą stało si ę wi ęc życie po miejsku , co miało olbrzymi wpływ na przestrze ń i krajobraz wsi. Proces tych zmian nazwano urbanizacj ą czyli umiastowieniem. Szereg towarzysz ących temu zjawisk odbił si ę szczególnie na to żsamo ści wsi i jej zasobach. W jak że krótkim czasie powstała przepa ść pokoleniowa, zniszczono dorobek kulturowy wielu wcze śniejszych pokole ń. Jako nie-miejskie, mało nowoczesne i nastr ęczaj ące zgorszenia tradycje chłopskie zostały odrzucone. Zacz ął liczy ć si ę pieni ądz, wydajno ść , efektywno ść produkcji 5. Nast ąpiła industrializacja rolnictwa przenosz ąca na wie ś w sposób czysto mechaniczny miejski wzorzec produkcji. Paradygmat modernizacji miał wie ść ku przekształceniu wsi w jednostk ę miejsk ą. Oczekiwania te jednak nie zostały spełnione. Pogł ębiaj ąca si ę frustracja mieszka ńców wsi oraz ogólny kryzys obszarów wiejskich doprowadził w ostatnich dekadach ubiegłego wieku do wypracowania nowego paradygmatu odnowy wsi. Kategorie rozwoju i post ępu zostały przewarto ściowane, co zmieniło sposób postrzegania zmian społecznych 6. Prawdziwa popularyzacja terminu odnowa wsi przypadła na rok 1987 w zwi ązku z I Europejskim Kongresem Odnowy Wsi. Wywołało to impuls do utworzenia programu wsparcia obszarów wiejskich o zasi ęgu mi ędzynarodowym 7 i zdecydowanego ograniczenia negatywnych trendów rozwoju. Pomóc temu miała ochrona dziedzictwa kulturowego, docenienie wiejskiego stylu życia oraz zatrzymanie pogarszaj ącej si ę tendencji ekonomicznej

5 Knie ć W., 2004. Wiejsko ść - od frustracji po dum ę. Przypadek mieszka ńców wsi irlandzkiej . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 101-102. 6 Kaleta A., 2007. op. cit. s. 79. 7 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 18.

7 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne obszarów wiejskich 8. W pa ździerniku nast ępnego roku zawi ązano przy składzie 9 członków Europejsk ą Wspólnot ę Robocz ą ds. Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi (dalej ARGE). Celem organizacji jest wzmocnienie współpracy w aspekcie wymiany informacji i do świadcze ń mi ędzy instytucjami i osobami odpowiedzialnymi za odnow ę wsi 9. W roku 1994 eksperci Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast (dalej ECOVAST 10 ) opracowali uniwersalny i kompleksowy program na rzecz społeczno ści obszarów wiejskich oraz ich środowiska życia. Koncepcj ę t ę przedstawiono w dokumencie pt. Strategia dla wiejskiej Europy . Istot ą programu jest zintegrowany i zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich przy zaakcentowaniu pozycji i potencjału rozwoju lokalnego, który musi nast ępowa ć na podstawie zasobów miejscowych (społecznych, gospodarczych, kulturalnych, przyrodniczych, krajobrazowych). Koncepcja opiera si ę na trzech głównych zało żeniach: podkre ślanie równowa żno ści ludzi i otaczaj ącego ich środowiska, efektywna współpraca administracji rz ądowej i samorz ądowej ze społeczno ści ą lokaln ą oraz partycypacja społeczna 11 , podkre ślaj ąca zaanga żowanie społeczne w konsultacjach nad programami i przedsi ęwzi ęciami dotycz ącymi wsi 12 . Dwa lata pó źniej podczas III Kongresu przyj ęto Przewodni ą Koncepcj ę Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi w Europie . Po śród jej postulatów znalazły si ę i te dotycz ące rolnictwa, aktywizacji gospodarczej, rozwoju krajobrazu kulturowego, wzmacnianiu to żsamo ści kulturalnej i społecznej. Zwrócono uwag ę na aspekt odpowiedzialno ści mieszka ńców obszarów wiejskich 13 . Dzi ś za główn ą definicj ę odnowy wsi uwa żać mo żna t ę sformułowan ą przez Ryszarda Wilczy ńskiego (wojewod ę opolskiego), która głosi i ż jest to proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich, którego animatorem i podmiotem jest społeczno ść lokalna. Oddziałuje on na standard życia i jego jako ść oraz źródła utrzymania mieszka ńców, jednocze śnie zachowuj ąc to żsamo ść wsi wyra żaj ącą si ę warto ściami życia

8 Kaleta A., 2007. op. cit. s. 77-78. 9 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 19-20. 10 European Council for the Village and Small Town – ogólnoeuropejska pozarz ądowa organizacja utworzona w roku 1984, działaj ąca na rzecz obszarów wiejskich, w tym: aktywizacji społeczno ści wiejskich (w aspekcie kulturalnym, społecznym i gospodarczym), ochrony dziedzictwa naturalnego i kulturowego, a tak że szeroko poj ętej problematyki obszarów wiejskich. Sekcja Polska ECOVAST została zało żona w roku 1990 roku. 11 Raszeja E., 2002b. Strategia dla wiejskiej Europy – zintegrowany program odnowy wsi . [w:] Raszeja E. (red.). Obszary wiejskie – problemy, projekty, wizje . Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. s. 7-9. 12 Kami ński R., 2007. Odnowa wsi i LEADER: komplementarno ść metod rozwoju obszarów wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 166. 13 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 20-21.

8 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa duchowego, kulturowego i materialnego 14 . Im silniejsza świadomo ść to żsamo ści mieszka ńców tym jest wi ększa ich motywacja i zaanga żowanie w odnow ę swojej wsi. Ku sukcesowi ma wie ść wykorzystywanie głównie własnych lokalnych zasobów, a traktowanie tych zewnętrznych jako form ę wsparcia 15 . Sił ę do działania wie ś ma czerpa ć z faktu, że jest odmienna od miasta i tak ą chce pozosta ć. St ąd istnieje koncepcja odnowy nie tylko przestrzeni i architektury, ale tak że kultury, życia społecznego, edukacji, środowiska naturalnego, polityki, rolnictwa i gospodarki. I cho ć sam proces odnowy jest bardzo nie jednorodny i zmienny w czasie, a przy tym brak jest ogólnopolskiego wzorca jego przeprowadzenia, to istniej ą wr ęcz kanony odnowy wsi, którym warto si ę bli żej przypatrze ć. S ą nimi jednocze śnie pierwsze z przeprowadzonych na terenie Europy programy odnowy wsi austriackich i niemieckich 16 .

2.1.2. Europejskie wzorce Jeszcze do lat 70-tych ubiegłego wieku pa ństwa Europy Zachodniej stosowały wobec obszarów wiejskich tylko i wył ącznie polityk ę agrarn ą. Nie było nawet mowy o ich ekonomicznym wykorzystaniu na potrzeby turystyki 17 . Źródła odnowy wsi nale ży poszukiwa ć w niemieckim zwrocie Dorferneuerung . Od Niemiec rozpocz ął si ę bowiem ruch odnowy wsi, który stopniowo pod ąż ał przez Austri ę, Luksemburg, W ęgry, Rumuni ę, Słoweni ę, Czechy, Słowacj ę a ż po nasz kraj. Pocz ątki tego ruchu mo żna uto żsamia ć z małymi gminami, które obejmowały jedn ą lub kilka s ąsiednich wiosek. Taka struktura gminy, zbli żona wielko ści ą do naszej parafii była swoist ą mał ą ojczyzn ą18 . Pocz ąwszy od roku 1965 rozdział środków zwi ązanych z komasacj ą gruntów w Niemczech, zale żnym było od faktu posiadania planu rozwoju wsi. Pi ęć lat pó źniej przy procedurze scalania wprowadzono konieczno ść sporz ądzania planu odnowy wsi 19 .

14 Tam że. s. 12. 15 Wilczy ński R., 2012. Odnowa wsi w Polsce - dorobek 15-lecia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. s. 7. 16 Idziak W., 2004a. O odnowie wsi : poradnik . Fundacja Wspomagania Wsi. Warszawa 2004. s. 18-25. 17 Dworsky A., 2007. Zasady planowania na potrzeby programów odnowy wsi w krajach zachodnich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 235-236. 18 Idziak W., 2004a. op. cit. s. 18. 19 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 16.

9 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Były to pocz ątkowo plany wchodz ące w skład du żego procesu planistycznego jakim było Nowe Kształtowanie Przestrzeni Wiejskiej 20 . W roku 1976 w wyniku nowelizacji ustawy o scalaniu gruntów rozpocz ęto proces odnowy wsi. W nast ępnym roku uruchomiono Program Wspierania Przyszło ściowych Inwestycji (dalej ZIP), którego celem było o żywienie gospodarcze na obszarach wiejskich. W Niemczech wspomniana ju ż mała ojczyzna uto żsamiana była z parafi ą, bowiem odnowa wsi rozwin ęła si ę w landach gdzie dominował katolicyzm. Ponadto pokrycie si ę wspólnoty samorz ądowej z jej ko ścielnym odpowiednikiem zapewniało gwarancj ę przywództwa oraz łatwo ść w zaszczepianiu nowych idei. Od takich gmin rozpocz ęło si ę rozprzestrzenianie procesu odnowy wsi pocz ątkowo w ich najbli ższym otoczeniu. I cho ć nie zawsze była ona wprowadzana poprawnie pod wzgl ędem jako ściowym, to została pozytywnie przyj ęta przez kraje zwi ązkowe. Kolebk ą tego procesu została Bawaria 21 . Zaledwie 3 lata od momentu wprowadzenia programu ZIP Bawaria rozpocz ęła odnow ę wsi w 550 miejscowo ściach. Po tych do świadczeniach wyst ąpiono do rz ądu krajowego o przydział całkowicie nowego i niezale żnego programu regionalnego. Z uwagi na system jego wdra żania, bawarska odnowa wsi została nazwana odgórn ą. W roku 1996, przy okazji zmian administracyjnych, uproszczono i odbiurokratyzowano proces odnowy wsi 22 . Drugim z wa żniejszych wzorców niemieckiej odnowy wsi jest Nadrenia-Palatynat. Podobnie jak Bawaria korzystała ze środków ZIP. Środkami finansowymi na publiczne i prywatne projekty odnowy wsi rozporz ądzały okr ęgi (niem. Bezirk). I cho ć w pierwszej połowie lat 80-tych wspieranie procesu odnowy wsi le żało w kompetencjach ministerstw, to pó źniej procedur ę rozporz ądzania środków finansowych zdecentralizowano w kierunku powiatów. To spowodowało, że odnowa wsi stała si ę wielk ą obywatelsk ą inicjatyw ą. W latach 90-tych zwi ększono zasi ęg popieranych przedsi ęwzi ęć z budowlano-infrastrukturalnych na projekty o charakterze socjalnym i kulturalnym 23 . Odnowa wsi zainicjowana w Dolnej Austrii zyskała miano oddolnej , gdy ż nast ępowała du ża aktywno ść jej społeczno ści lokalnych oraz zaanga żowanie organizacji pozarz ądowych. Na bazie akcji Zachowa ć pi ękno Dolnej Austrii - stworzy ć j ą jeszcze pi ękniejsz ą, zainicjowano w roku 1984 proces odnowy wsi. Rok pó źniej utworzono Krajowe Biuro ds. Odnowy Wsi,

20 Dworsky A., 2007. op. cit. s. 236. 21 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 16-17, 21-22. 22 Tam że. s. 16-17. 23 Tam że. s. 17.

10 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI za ś do programu przyj ęto 52 wsie z liczby 130 zgłosze ń. Wspomniany ju ż I Europejski Kongres Odnowy Wsi, odbywaj ący si ę w listopadzie 1987 roku, był osi ągni ęciem Austriackiego Towarzystwa ds. Polityki Rolnej i Le śnej. Był to impuls do popularyzacji idei odnowy na terenie całej Europy. To wła śnie z poł ączonej inicjatywy Dolnej Austrii, Bawarii i Styrii zawi ązano ARGE. Po tych wydarzeniach Dolna Austria zmierzała, tworz ąc kolejno Regionalne Biuro ds. Odnowy Wsi oraz Dolnoaustriacki Zwi ązek Odnowy Wsi, do decentralizacji programu odnowy wsi. Pierwsze cele dolnoaustriackiego programu wiodły ku polepszeniu standardu życia mieszka ńców wsi, wyrównywaniu szans, ochronie środowiska czy zwi ększeniu stopnia identyfikacji i to żsamo ści z miejscem swojego życia. W roku 1994 zainicjowano now ą odnow ę wsi , która zast ąpiła dotychczasowe statyczne procesy procedurami dynamicznymi. Ich celem był przede wszystkim wzrost aktywno ści mieszka ńców. Zacz ęto skupia ć si ę na jako ści procesu odnowy wsi a nie ilo ści obj ętych ni ą jednostek wiejskich 24 . Inicjatywami ARGE zainteresowały si ę z czasem tak że kraje skandynawskie i kraje Beneluksu. Pod silnym wpływem do świadcze ń Dolnej Austrii były kraje Europy Środkowej a zwłaszcza Czechy 25 . Kraj ten poprzez wysoki poziom finansowania, jakość i skal ę projektów, stosunkowo mocno upodobnił si ę do swego austriackiego pierwowzoru. S ąsiednia Słowacja, pomimo wielu problemów natury to żsamo ści społecznej, stworzyła centralnie zarz ądzany Program Odnowy Wsi. Stanowi on pozytywny przykład promocji i wspierania projektów, które prowadz ą ku ochronie i tworzeniu regionalnej specyfiki. Pomimo niewielkich dotacji programy te charakteryzuj ą si ę fachowym doradztwem. To potwierdza, że oddziaływanie programów odnowy wsi jest mo żliwe nie tylko przy wysokich nakładach finansowych, jak w przypadku Bawarii, Saksonii Turyngii 26 . Poza wskazanymi wy żej pa ństwami, odnowa wsi znana jest te ż we Francji a tak że w innych krajach UE, które wprowadzały jej wytyczne w ramach inicjatywy LEADER. Przykładem jest tu Hiszpania i Irlandia 27 . Ta ostatnia, pomimo kryzysu rolnictwa i światowej recesji w latach 80-tych, potrafiła w przeci ągu dosłownie kilku lat zmniejszy ć bezrobocie oraz w szybkim tempie osi ągn ąć wysoki poziom gospodarczy. Ten fenomen tkwi tak że

24 Tam że. s. 18-19. 25 Tam że. s. 22. 26 Wilczy ński, 2007a. Podsumowanie VI Europejskiego Kongresu Odnowy Wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 246-247. 27 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 22.

11 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne w rozwoju rolnictwa i ochrony środowiska. Programy rolno- środowiskowe stanowi ą wa żne źródło utrzymania mieszka ńców obszarów wiejskich 28 . Warto tak że wskaza ć, że odnowa wsi ani nie została zaprowadzona ani nie istnieje taka potrzeba w przypadku obszarów wiejskich Szwajcarii. Nie działa tu bowiem żaden program odnowy wsi. W pa ństwie, w którym ka żda gmina jest społeczn ą autonomiczn ą jednostk ą, aspekt planowania rozwoju wsi jest elementem powszednim. Fakt ten wynika równie ż z tego, że terytorium Szwajcarii nie ucierpiało podczas II wojny światowej oraz uchroniło si ę od powojennych dewastacji 29 .

2.1.3. Polskie do świadczenia Podobnie jak w całej Europie tak i w Polsce plany umiastowienia wsi legły w gruzach. Nie udało si ę ujednolici ć obszarów wiejskich, które posiadaj ą swoj ą własn ą to żsamo ść , swoj ą własn ą histori ę. Ich specyfika przyrodnicza, kulturowa, społeczna i gospodarcza odró żnia ich od innych przestrzeni. Owa odr ębno ść powinna sta ć si ę fundamentem, na bazie którego buduje si ę przyszło ść , przy wzi ęciu głównie pod uwag ę warto ści zasobów lokalnych 30 . Przed transformacj ą ustrojow ą owe zasoby nie były uwzgl ędniane przy prowadzonej polityce rolnej. Rezultat tych działa ń jest widoczny do dzisiaj w postaci zdegradowanych struktur przestrzennych wsi oraz obcych skal ą i funkcj ą jednostek mieszkaniowych i produkcyjnych o charakterze paramiejskim (wielorodzinnym, blokowym). W układach wiejskich pojawiła si ę zabudowa rozproszona, burz ąc dotychczasow ą zwarto ść osiedli wiejskich 31 . Powstał powa żny konflikt pomi ędzy celami społecznymi a warto ściami wynikaj ącymi z to żsamo ści wsi, w tym warto ści kulturowych, przyrodniczych i innych. Z jednej strony d ąż ono do zaspokojenia potrzeb społecze ństwa w zakresie mieszkania, pracy i wypoczynku, z drugiej strony nast ępowały starania o zachowanie charakteru obszarów wiejskich, wyra żaj ącej si ę w lokalnym dziedzictwie kulturowym 32 . Jeszcze w latach 80-tych pojawiło si ę poj ęcie rewaloryzacji wsi, w której podstawowym problemem była ochrona pejza żu kulturowego. W jego skład wchodził krajobraz naturalny, struktura osadnicza, elementy materialne (w postaci budynków, zieleni etc.)

28 Knie ć W., 2004. op. cit. s. 103-104. 29 Dworsky A., 2007. op. cit. s. 235. 30 Raszeja E., 2004. op. cit. s. 41. 31 Heffner K., 2007. Fundamenty procesu przemian aktywizacyjnych na obszarach wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 53. 32 Kami ński Z., 2008. Współczesne planowanie wsi w Polsce - zagadnienia ruralisty . Wyd. Politechniki Śląskiej. Gliwice. s. 214.

12 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI oraz niematerialne 33 . Po transformacji ustrojowej, a tym samym upadku PGR-owskich gospodarstw, nast ąpiła degradacja społeczna ich pracowników i całych rodzin. Dziedzictwo kulturowe uległo dewastacji. Wówczas poj ęcie odnowy wsi było poj ęciem nowym, nieznanym, lecz przyj ętym pozytywnie przez społeczno ści wiejskie 34 . W przeciwie ństwie do poj ęcia czynu społecznego , które uległo wypaczeniu w okresie socjalizmu, pojęcie odnowy wsi nie zu żyło si ę, jednak jako metodyka rozwoju obszarów wiejskich poj ęcie odnowy wsi było wła ściwie nieznane. Brak do świadcze ń na gruncie polskim z zakresu oddolnego rozwoju odnowy wsi, rekompensowały inspiracje pochodz ące z Nadrenii-Palatynatu i Dolnej Austrii. W roku 1997 powstał opolski program odnowy wsi - pierwszy tego typu regionalny program rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W trakcie jego wdra żania uczestnikami programu było 56 sołectw. Uruchomienie oddolnego procesu rozwojowego wspieranego przez gminy w duchu regionalnego programu stało si ę kluczem do odnowy. Dorobek do świadcze ń wpływał na lokaln ą rzeczywisto ść i emanował na metody i podej ścia rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Jeszcze w 1999 województwo opolskie podj ęło starania o uzyskanie członkostwa w ARGE, do czego doszło w rok pó źniej 35 . W ramach ubiegania si ę przez Polsk ę o członkostwo w Unii Europejskiej, uruchomiony został w roku 2000 przedakcesyjny instrument wsparcia SAPARD. Rozwój obszarów wiejskich wsparty został bezpo średnio działaniem 3. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich oraz działaniem 4. Ró żnicowanie działalno ści gospodarczej na obszarach wiejskich . Działania te wspierane były równie ż finansowo przez bud żet pa ństwa, który podobnie jak UE wspiera polityk ę zrównowa żonego rozwoju. Zaproponowane działania miały na celu ukształtowanie i dostosowanie warunków życia na wsi do ówczesnych wymaga ń, uwzgl ędniaj ąc przy tym potrzeb ę komplementarnego i wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich 36 . W roku 2002 podczas I Polskiego Kongresu Odnowy Wsi w Góra żdżach nast ąpiła decyzja aby do ww. działa ń wł ączy ć tak że odnow ę wsi. W tym momencie ze środków strukturalnych

33 Kornecki M., 1982. Problemy pejza żu kulturowego wsi . [w:] Ochrona Zabytków . Nr 3-4. s. 143-154. 34 Kistowski M., 2009. Problemy zrównowa żonego rozwoju terenów wiejskich - mi ędzy rozkwitem, peryferyzacj ą a degradacj ą. [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. s. 12. 35 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 140; Wilczy ński R., 2012. op. cit. s. 7. 36 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. Odnowa i rozwój wsi w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 137.

13 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Unii Europejskiej korzystał ju ż nie tylko opolski, lecz i utworzony rok wcze śniej pomorski program odnowy wsi 37 . Oba programy stały si ę pierwszymi o takiej skali działania koncepcjami odnowy polskich obszarów wiejskich. Mimo tego odnowa nie podlegała jednemu wzorowi i była realizowana na wiele sposobów. Z czasem powstawały kolejne programy pilota żowe oraz te realizowane w skali powiatów, gmin czy pojedynczych wsi 38 . Korzystnym w tym wzgl ędzie były kolejne realizowane programy wsparcia przez UE. W roku 2004 po wej ściu Polski do UE realizowano Sektorowy Program Operacyjny (dalej SPO) Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich . W ramach SPO uruchomiono działanie Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego 39 . Na teren Wielkopolski trafiło 40 mln zł na 15 projektów z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego oraz na 158 projektów z zakresu odnowy wsi. W przypadku tych ostatnich 61 projektów dotyczyło ukształtowania centrów wsi 40 . Te pocz ątkowe lata członkostwa Polski w UE cechuj ą si ę znacznym przy śpieszeniem zmian w wielu dziedzinach życia polskiej wsi, w tym kwestii rolnictwa. Zanotowano proces ró żnicowania, podczas którego zmniejsza si ę udział osób żyj ących wył ącznie z produkcji rolniczej. Ponadto coraz mniej ludzi ma z rolnictwem jak ąkolwiek styczno ść 41 . Od roku 2007 polityka zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich jest realizowana głównie poprzez Wspóln ą Polityk ę Roln ą i Polityk ę Spójno ści, a dokładnie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (dalej PROW) poprzez działania osi III Rozwój obszarów wiejskich i ró żnicowanie oraz osi IV LEADER 42 . Na lata 2007-2013 w ramach PROW na działanie Odnowa i rozwój wsi na terenie Wielkopolski zaplanowano 110 mln złotych 43 . Przy tym jednak nale ży wskaza ć, że odnowa wsi nie jest tylko programem finansowanym ze środków UE. Przykładem jest tu Opolszczyzna, gdzie przed przystąpieniem Polski do UE mieszka ńcy wsi dokonywali znacz ących działa ń przy stosunkowo niewielkim wsparciu władzy samorz ądowej 44 . Po latach do świadcze ń Opolszczyzna utworzyła swój własny wzorzec procesu odnowy wsi.

37 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 22. 38 Idziak W., 2004a. op. cit. s. 33. 39 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. op. cit. s. 138-139. 40 Kami ński B., 2009. Na wsi odnowa : nowa perspektywa . Krajowe Stowarzyszenie sołtysów. Pozna ń. s. 46. 41 Kami ński R., 2007. op. cit. s. 165. 42 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. op. cit. s. 140. 43 Kami ński B., 2009. op. cit. s. 79. 44 Bł ąd M., 2007. Kilka refleksji na temat odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 109.

14 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

W modelowym uj ęciu dzieli si ę on na cztery fazy: inicjaln ą, pocz ątkow ą, zaawansowan ą i cało ściow ą. Im dalsza faza tym wi ększa pojemno ść tre ści i zło żono ści, wzrost planowanych nakładów oraz dłu ższy czas trwania. Zdaje si ę, że wzorzec ten determinuje i b ędzie determinował kolejne regiony w sposobie realizacji programów odnowy wsi 45 . W roku 2009 wprowadzono ustaw ę o funduszu sołeckim 46 , która wydawa ć si ę miała praktyczn ą realizacj ą pomocniczo ści. W uzasadnieniu do tej ustawy zaznaczono, że sołectwa są odwzorowaniem najsilniejszych wi ęzi ł ącz ących mieszka ńców, co wynika równie ż ze wspólnej tradycji historycznej. Niestety, fundusz sołecki stał si ę działaniem inwestycyjnym samorz ądów lokalnych. Mimo wprowadzania zmian w instrukcjach POM, te nadal obejmuj ą w przewa żaj ącej cz ęś ci pojedyncze inwestycje, a nie kompleksowe pomysły rozwoju wsi. Nie odpowiada to tak że pocz ątkowym zamierzeniom wł ączania odnowy wsi w struktury działa ń unijnych 47 . Wg ministerialnych wymogów POM powinien zawiera ć charakterystyk ę miejscowo ści, inwentaryzacj ę zasobów słu żą cych odnowie wsi, skrócon ą analiz ę SWOT oraz opis planowanych zada ń inwestycyjnych 48 . Tak przedstawiana odnowa wsi jest procesem zbiurokratyzowanym. Przydzielany wnioskowi numer ma ostatecznie doprowadzi ć do polepszenia warunków zamieszkania na wsi. Cz ęsto jednak ulega to tylko i wył ącznie materializacji w postaci zagospodarowania placu czy budowie drogi 49 . Wie ś powinna rozwija ć si ę w sposób kompleksowy, przy czym cz ęść z obszarów wiejskich zaznaczyło swój trend rozwoju jako kierunek monofunkcyjno ści. Jej przeciwie ństwem jest wielofunkcyjno ść i zwi ązany z ni ą nieodł ącznie rozwój zrównowa żony 50 .

45 Wilczy ński R., 2007b. Specyfika opolskiego programu odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 183-193. 46 Ustawa z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. 2009 nr 52 poz. 420). 47 Kami ński R., 2012. Społeczno ść wiejska jako aktywny podmiot rozwoju – mo żliwo ści i ograniczenia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. s. 33-35. 48 Instrukcja do Planu Odnowy Miejscowo ści w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. [dost ęp 25 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa- i-rybolowstwa/PROW-2007-2013/Dzialania-PROW-2007-2013/OS-3-Jakosc-zycia-na-obszarach-wiejskich-i- roznicowanie-gospodarki-wiejskiej/Odnowa-i-rozwoj-wsi/Pytania-odpowiedzi-odnowa-i-rozwoj-wsi/Instrukcja- do-Planu-Odnowy-Miejscowosci. 49 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 213. 50 Szczygielski M., 2004. Partnerstwo w rozwoju lokalnym - znaczenie kapitału społecznego w budowaniu obszarów wiejskich przyszło ści . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 17, 19-20.

15 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

No śnikiem rozwoju mog ą by ć posiadane przez wie ś zasoby przestrzenne, przyrodnicze, kulturowe i ludzkie. W zale żno ści od ich potencjału powinna zosta ć opracowana strategia gospodarki, przy czym zaleceniem jest jej ró żnicowanie 51 . Zało żenia tzw. europejskiego modelu wsi i rolnictwa jednoznacznie twierdz ą, i ż wie ś obok funkcji rolniczej ma pełni ć szereg innych w tym: mieszkaniowej, turystycznej, ochrony środowiska naturalnego, kultywowania tradycji i to żsamo ści oraz innych usług. S ą to wi ęc zało żenia zrównowa żonego rozwoju oparte na dokonaniu bilansu zasobów gospodarki lokalnej a dalej wytyczeniu programów rozwojowych. Istotnym jest wi ęc po raz kolejny czerpanie z zasobów lokalnych (kapitałów), a wspieranie i traktowanie jako komplementarnych zasobów zewn ętrznych 52 . W śród głównych kapitałów rozwojowych gospodarki lokalnej wymieni ć mo żna nast ępuj ące: fizyczny, finansowy, przyrodniczy, społeczny, ludzki, kulturowy i informacyjny. Poprzez analiz ę tych kapitałów istnieje mo żno ść lepszego wykorzystania tkwi ącego w nich potencjału 53 . Spo śród wszystkich kapitałów mo żna wskaza ć te czynniki, które jawi ą si ę jako pozytywne i wchodz ą w skład olbrzymiego kapitału pocz ątkowego programu odnowy wsi. Na poziomie regionalnym s ą nimi m. in. atrakcyjno ść całego programu odnowy wsi, sprzyjaj ąca realizacji struktura regionu, pełne zaanga żowanie si ę zarówno animatorów oraz bardzo dobra organizacja, kooperacja działa ń, a tak że, co wa żne - powszechna akceptacja. Na poziomie lokalnym istotne jest zaanga żowanie lidera odnowy wsi - wójta, koordynatora, sołtysa i grupy odnowy wsi. Dobrze, je śli program zainicjowany zostanie w sołectwie o du żym potencjale rozwojowym. Obok jednak znajduj ą si ę i zagro żenia. Najwi ększym z nich jest sama administracja gminna, która nie mo że podoła