Siedziba Ziemiańska
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
NAUKA SCIENCE Daniel Mikulski* orcid.org/0000–0002–7799–8732 „Nowa” siedziba ziemiańska – gruntowna przebudowa czy budowa? Studia nad identyfi kacją i datowaniem dworów i pałaców w Wielkopolsce “New” seats of landed gentry – remodelling or a new construction? Studies on the identifi cation and dating of manors and palaces in Greater Poland Słowa kluczowe: siedziba ziemiańska, dwór, pałac, Key words: landowner’s residence, manor, palace, przebudowa, budowa, datowanie zabytków remodelling, construction, monument dating WPROWADZENIE INTRODUCTION Rozpoznanie historii obiektu, w tym datowanie Studying the history of an object, including its i rozwarstwienie chronologiczne, jest cennym w konser- dating and chronological stratifi cation, represents its watorstwie przedstawieniem kontinuum jego istnienia continued existence in time, which is valuable from w czasie [1, s. 22]. Twierdzenie to silnie koresponduje the conservation viewpoint [1, p. 22]. That statement z motywem siedziby ziemiańskiej, której cechą szczegól- is best refl ected by motif of landowners’ manors, whose ną jest trwałość – zarówno w wymiarze przestrzennym, characteristic feature was permanence – both in the jak i mentalnym. Na tle wielu przemian substancji dwo- spatial and mental dimension. On the background of rów i pałaców zasadniczym momentem jest faza ukształ- numerous transformations of manors and palaces, the towania ostatecznego wizerunku ich głównej bryły (kor- crucial moment seems to have been the stage when the pusu), którą można utożsamiać z procesem gruntownej fi nal appearance of the main bulk (body) was shaped, przebudowy. Działanie to charakteryzowało się różnym which could be regarded as identical to the process of zakresem ingerencji w strukturę budynku. Przebudowa total remodelling. That activity showed a varying degree mogła ograniczać się do niewielkich przekształceń aż po of interference into the building structure. Remodel- wchłonięcie przez nowy obiekt murów starej siedziby, ling could be limited to small-scale conversions up to nieraz zachowanych dziś w formie reliktu. Bardziej the new construction incorporating the walls of the konsekwentnym sposobem kształtowania zabudowy former residence, relics of which are sometimes visible była budowa siedziby na fundamentach wcześniejszego today. A more consistent way of shaping a residence was domu. Ilość wykorzystanej wówczas starszej substancji building it on the foundations of the former house. The ograniczała się zwykle do warstwy piwnic. Ostatnią amount of older substance used then was generally lim- z możliwości było wzniesienie siedziby na tzw. surowym ited to the cellars. The last option was erecting the new korzeniu (tj. w miejscu wcześniej nieużytkowanym) dwelling practically from scratch (i.e. on the site not used i pozostawienie jej w oryginalnej postaci. Ustalenie, before) and leaving it in its original form. Establishing * mgr inż. arch. kraj., Wydział Ogrodnictwa i Architektury * mgr inż. landsc. arch., Faculty of Gardening and Landscape Ar- Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu chitecture, University of Life Sciences in Poznan Cytowanie / Citation: Mikulski D. “New” seats of landed gentry – remodelling or a new construction? Studies on the identifi cation and dating of manors and pal- aces in the 2nd half of the 19th c. and the 1st half of the 20th c. in Greater Poland. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;59:49-60 Otrzymano / Received: 18.05.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 10.07.2018 doi:10.17425/WK59MANORS Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 59/2019 49 który ze sposobów i kiedy był zastosowny jako ostatni, which way was the last and when it was used is not easy. nie jest proste. W celu rozpoznania formy obiektu oraz In order to identify the form of a building and its subse- jego kolejnych przekształceń, zwłaszcza w przypadku quent transformations, especially in the case of objects obiektów o długiej chronologii, wskazane jest prze- with a long chronology, it is recommended to carry out prowadzenie badań architektonicznych, czyli działań architectonic research which, however, interferes in the ingerujących w substancję budynku [16, art. 3, pkt 10]. substance of the building [16, art. 3 pt. 10]. Neverthe- Metodyka badań zabytków architektury zaleca jednak less, the methodology of research on monuments of przed rozpoczęciem tego typu działań posłużenie się architecture recommend that non-destructive methods metodami nieniszczącymi, w tym wykonanie kwerendy should be tried fi rst, including preliminary archive and archiwalnej i bibliografi cznej [12, s. 8]. Szereg wątpli- bibliographic research [12, p. 8]. Authors of register wości w tej materii wykazali autorzy kart ewidencyjnych cards for monuments of architecture and construction zabytków architektury i budownictwa [4]. Trudności pointed out several doubts in this matter [4]. Research badawcze w opracowaniu historii obiektu – przy nie- diffi culties in preparing the history of an object – because wielkiej liczbie materiałów źródłowych – zmierzały naj- of a limited amount of source materials – most often led częściej do wysunięcia wniosków na podstawie jego cech to conclusions being drawn on the basis of the building stylowych. Stąd za moment wzniesienia niejako „nowej” style. Thus an approximate year, a decade or a period siedziby ziemiańskiej podawany jest przybliżony rok, often oscillating around a quarter of a century are given dekada lub zakres czasowy, nierzadko oscylujący wokół as the time when a “new’ family residence was erected. ćwiartki wieku. W przybliżeniu można uznać, że znany One can less sceptical concerning the assumption that dziś wizerunek większości siedzib ziemiańskich został the image of the majority of landowners’ residences ukształtowany na przestrzeni II poł. XIX w. i I poł. XX w. known today was shaped during the 2nd half of the 19th Według ostrożnych szacunków uwaga ta dotyczy około c. and the 1st half of the 20th century. Roughly estimated, ¾ wszystkich siedzib ziemiańskich w Wielkopolsce1. that comment applies to approximately ¾ of all land- owners’ residences in Greater Poland1. RUCH BUDOWLANY SIEDZIB ZIEMIAŃSKICH BUILDING DEVELOPMENT OD POŁOWY XIX WIEKU OF LANDOWNERS’ RESIDENCES TH Siedziba ziemiańska utożsamiana jest z symbo- SINCE THE HALF OF THE 19 lem osiadłości, któremu towarzyszy hasło gloryfi kacji A landowner’s residence is perceived as a symbol „dworu polskiego” stojącego nieprzerwalnie w jednym of settlement, accompanied by the slogan glorifying miejscu od wielu wieków [8, s. 20–22]. Przeświadczenie “the Polish manor” standing incessantly on the same to wzmacniał sam charakter dworu czy pałacu, nie- site throughout the centuries [8, s. 20–22]. A kind of rzadko stanowiącego parafrazę muzeum czy biblioteki. reinforcement of this way of thinking was the very Pielęgnowanie starej siedziby, zwłaszcza w warunkach character of a manor or palace, frequently constituting porozbiorowych, miało zatem niebywałe znaczenie dla a paraphrase of a museum or a library. Taking care of an podtrzymania tradycji rodowego gniazda [10, s. 69–74]. old residence, especially in post-partitions conditions, Przebudowy dużych rezydencji, np. w Kórniku (ryc. 1) was of considerable importance for maintaining the tradi- czy Miłosławiu, przeprowadzono w poł. XIX w. Nieco tion of a ‘family nest’ [10, p. 69–74]. Remodelling huge później, bo od roku 1875, sukcesywnej przebudowie residences, such as the one in Kórnik (fi g. 1) or Miłosław, poddawano zamek w Gołuchowie [13, s. 32, 39, 83]. Na was carried out in the mid-19th century. Slightly later, in krajobraz Wielkopolski II poł. XIX w. znaczący wpływ 1875 commenced the gradual remodelling of the castle in wywarły jednak realizacje nowych siedzib, zwłaszcza pa- Gołuchow [13, p. 32, 39, 83]. But it was the realisations łaców. W grupie architektów tego czasu należy wymienić of new residences, especially palaces that had a signifi cant m.in. Stanisława Hebanowskiego, twórcę takich dzieł jak impact on the landscape of Greater Poland in the 2nd half Posadowo, Tarce (ryc. 2) czy Nowa Wieś. W dorobku of the 19th century. Among architects of those times one architektonicznym Hebanowskiego obejmującym około should mention Stanisław Hebanowski, the creator of 15 realizacji2 przynajmniej dwa projekty dotyczyły grun- such works as Posadowo, Tarce (fi g. 2) or Nowa Wieś. townej przebudowy dotychczasowej siedziby (Roszków, Among his architectonic works numbering around 15 Wróblewo). Pośród wszystkich obiektów zaledwie cztery realisations2, at least two projects involved a complete do roku 1939 zmieniły znacząco swój wizerunek. Po- remodelling of the existing residence (Roszków, Wróble- dobnie przedstawia się specyfi ka realizacji Zygmunta wo). Among all those objects merely four signifi cantly Gorgolewskiego. Spośród 7 zrealizowanych projektów changed their appearance until 1939. The specifi city of tylko pałac w Bagateli zawierał mury starszej budowli designs by Zygmunt Gorgolewski was similar. Among 7 [13, s. 70–141; 15, s. 143]. Docelowo żadna z zapro- realised projects only the palace in Bagatela incorporated jektowanych siedzib, wyłączając z tego grona spalony the walls of the older building [13, p. 70–141; 15, p. 143]. w 1912 roku pałac w Siekowie, nie doznała do II wojny Ultimately, with the exception of the palace in Siekow światowej poważniejszych przekształceń. Cały szereg burnt in 1912, none of the designed residences suffered rozpoznanych