Daniel Mikulski

Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Praca magisterska wykonana w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu pod kierunkiem dr in ż. arch. El żbiety Raszei Kierunek studiów: Architektura Krajobrazu

Pracy przyznano nast ępuj ące nagrody: I nagroda w wojewódzkim konkursie „Moja Wielkopolska” Towarzystwo Urbanistów Polskich Oddział w Poznaniu II nagroda w ogólnopolskim konkursie na najlepsz ą dyplomow ą prac ę magistersk ą z zakresu architektury krajobrazu Stowarzyszenie Polskich Architektów Krajobrazu I nagroda w ogólnopolskim konkursie o doroczne nagrody za magisterskie prace dyplomowe z zakresu urbanistyki, planowania i gospodarki przestrzennej Towarzystwo Urbanistów Polskich

Pozna ń 2012 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Składam serdeczne podzi ękowania mojemu promotorowi Pani Dr in ż. arch. El żbiecie Raszei za fachow ą pomoc i cenne rady oraz życzliw ą atmosfer ę w trakcie przygotowywania pracy magisterskiej.

Szczególne podzi ękowania kieruj ę do moich rodziców za wsparcie we wszelkich trudno ściach podczas całego okresu studiów.

Dzi ękuj ę bratu za okazan ą pomoc i wskazówki.

2 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Spis tre ści

1.Wst ęp i cel pracy...... 5 2.Przegl ąd literatury...... 7 2.1.Odnowa wsi – zało żenia, rozwój i wdra żanie...... 7 2.1.1.Geneza i znaczenie odnowy wsi...... 7 2.1.2.Europejskie wzorce...... 9 2.1.3.Polskie do świadczenia...... 12 2.2.Aspekt utylitarno ści...... 17 2.3.Aspekt aplikacyjno ści...... 21 3.Metodyka pracy...... 27 3.1.Metody badawcze i projektowe...... 27 3.2.Materiały i źródła...... 30 3.3.Model projektu odnowy wsi...... 31 4.Badania własne...... 33 4.1.Skala MAKRO...... 35 4.1.1.Wie ś w układzie administracyjnym i komunikacyjnym...... 35 4.1.2.Wie ś w układzie społeczno-osadniczym...... 38 4.1.3.Wie ś w układzie przyrodniczo-krajobrazowym...... 43 4.1.4.Synteza...... 50 4.1.4.1.Potencjał...... 50 4.1.4.2.Wytyczne projektowe...... 55 4.1.4.3.Aplikacja...... 59 4.2.Skala MEZO...... 61 4.2.1.Rodowód historyczny...... 61 4.2.2.Dziedzictwo kulturowe...... 68 4.2.2.1.Zasoby niematerialne...... 68 4.2.2.2.Zasoby materialne...... 75 4.2.3.Studium krajobrazu...... 80

3 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.2.4.Synteza...... 81 4.2.4.1.Potencjał...... 81 4.2.4.2.Wytyczne projektowe...... 92 4.2.4.3.Aplikacja...... 93 4.3.Skala MIKRO...... 96 4.3.1.Identyfikacja potrzeb społecznych...... 96 4.3.2.Upodobania i preferencje...... 99 4.3.3.Synteza...... 101 4.3.3.1.Potencjał...... 101 4.3.3.2.Koncepcja projektowa...... 102 4.3.3.3.Aplikacja...... 102 5.Podsumowanie i wnioski...... 103 6.Streszczenie...... 107 7.Bibliografia...... 108 8.Spis tabel, rycin, plansz i zał ączników aplikacyjnych...... 119

4 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

1. Wst ęp i cel pracy Współcze śnie istnieje wiele problemów i zagro żeń obszarów wiejskich. W celu zatrzymania procesów niszcz ących wiejskie warto ści społeczne i przestrzenne, a tak że naprawy ich negatywnych skutków, tworzy si ę projekty odnowy wsi. Z zasady powinny by ć one projektami zintegrowanymi. Niestety na terenie województwa wielkopolskiego trudno znale źć takie przykłady. Tworzone s ą na szerok ą skal ę Plany Odnowy Miejscowo ści (dalej POM), których uchwalenie jest konieczno ści ą przy aplikowaniu o środki finansowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 działanie Odnowa i rozwój wsi . Idea tworzenia tych planów jest jak najbardziej słuszna, lecz zakładany cel społeczny szybko został zredukowany do wymiaru czysto finansowego. Specyfik ą tych planów jest z reguły mikroskopijna skala (plac wewn ątrz wsi, plac zabaw, chodnik etc.), która nie spełnia potrzeb wsi. Ponadto analiza to żsamo ści i specyfiki wsi jest wykonywana na stosunkowo niskim poziomie. Celem pracy jest wykonanie zintegrowanego projektu odnowy rodzinnej wsi autora, tj. Murzynowa Ko ścielnego, poło żonego w gminie Dominowo, w powiecie średzkim, w województwie wielkopolskim. Projekt odnosi si ę w głównej mierze do aspektu to żsamo ści wsi i warto ści życia wiejskiego, jako centralnego elementu modelu odnowy wsi. Jest on elementem spajaj ącym i emanuj ącym na pozostałe elementy odnowy wsi w tym: standard życia (warunki materialne), jako ść życia (warunki niematerialne i duchowe) oraz byt (warunki ekonomiczne) 1. Zało żeniem autora było sporz ądzenie kompleksowego projektu odnowy wsi, co z oczywistych wzgl ędów nie było to w pełni mo żliwe. Autor jest bowiem świadomy potrzeby zintegrowanych bada ń i z racji swego warsztatu nie jest w stanie wszystkiego przewidzie ć. Zdaje sobie spraw ę z konieczno ści wł ączenia do projektu specjalistów chocia żby w zakresie ekonomii, gospodarki, socjologii czy ekologii. Dostrzega olbrzymi potencjał kapitału społecznego i to z nim wi ąż e wysokie oczekiwania w kwestii realizacji odnowy wsi. Nie istniała podczas wykonywania projektu mo żliwo ść pełnego zbadania procesów społecznych, te bowiem są długofalowe, mało przewidywalne oraz kieruj ą si ę własn ą racjonalno ści ą2.

1 Wilczy ński R., 2003. Odnowa wsi perspektyw ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Fundacja Fundusz Współpracy : Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. Pozna ń. s. 10-11. 2 Kaleta A., 2007. Odnowa wsi z perspektywy historycznej . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 84.

5 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Z uwagi na ww. cel oraz pojawiaj ące si ę kwestie realizacyjne, autor postawił sobie za zadanie stworzenie projektu charakteryzuj ącego si ę dwoma podstawowymi cechami tj. utylitarno ści ą (korzy ści ą) i aplikacyjno ści ą (realno ści ą). Aspekt utylitarno ści reprezentuje w tym wzgl ędzie odkrycie i odbudow ę to żsamo ści wsi, co przekłada si ę na korzy ść praktyczn ą. Celem cz ąstkowym jest wyeksponowanie to żsamo ści i integralno ści wsi przy uchronieniu lokalnej tradycji i kultury. Na jej podstawowe elementy składaj ą si ę: rodowód historyczny, krajobraz kulturowy i dziedzictwo kulturowe, w tym zasoby materialne (architektura, obiekty in żynierskie, formy u żytkowania terenu, rzemiosło etc.) i zasoby niematerialne (zwyczaje, wierzenia, j ęzyk etc.) 3. Analiza to żsamo ści wsi, jako podstawa niniejszego projektu, musiała by ć przeprowadzona w taki sposób, aby jej wnioski mo żna było przenie ść na realny plan odnowy wsi. Aspekt aplikacyjno ści nale ży wi ąza ć z szeroko rozumianymi uregulowaniami prawnymi. Istnieje potrzeba prawnej ochrony to żsamo ści wsi z jej fizycznymi (np. zabytki, krajobraz, przyroda) i duchowymi składnikami (np. nazwy geograficzne). W zakresie planowania przestrzennego zachodzi konieczno ść zapewnienia integralno ści i harmonii podstawowych typów przeznaczenia terenu, w tym: zabudowy mieszkaniowej, zabudowy usługowej, terenów rolniczych, zabudowy techniczno-produkcyjnej, terenów zieleni i wód, terenów komunikacji oraz terenów infrastruktury technicznej. St ąd uznaje si ę Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa (dalej PZPW) oraz Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (dalej SUiKZP) za narz ędzia realizacji projektu odnowy wsi. Odnowa wsi jest bowiem procesem, który musi by ć komplementarny w stosunku do strategii gminy i województwa 4. Szczególn ą rol ę przypisuje si ę Miejscowemu Planu Zagospodarowania Przestrzennego (dalej MPZP) b ędącemu aktem prawa miejscowego.

3 Raszeja E., 2004. Dziedzictwo kulturowe - kłopotliwy spadek czy źródło dobrobytu wsi? [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 42. 4 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 144.

6 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

2. Przegl ąd literatury 2.1. Odnowa wsi – zało żenia, rozwój i wdra żanie 2.1.1. Geneza i znaczenie odnowy wsi Po okresie II wojny światowej a zwłaszcza w latach 50-tych, Europa Zachodnia a pó źniej równie ż Wschodnia doznała fascynacji miastem, miejscem pracy, rozrywki, innego i dot ąd nieznanego życia. Niedost ępna dla wszystkich mieszka ńców wsi oferta miasta stała si ę silnym magnesem. Sama za ś wie ś stała si ę czym ś nienowoczesnym, mało post ępowym a co najgorsze powodem do wstydu i za żenowania. St ąd społeczno ści obszarów wiejskich starały si ę na śladowa ć a wr ęcz hołdowa ć stylowi miejskiemu. Konsekwencj ą stało si ę wi ęc życie po miejsku , co miało olbrzymi wpływ na przestrze ń i krajobraz wsi. Proces tych zmian nazwano urbanizacj ą czyli umiastowieniem. Szereg towarzysz ących temu zjawisk odbił si ę szczególnie na to żsamo ści wsi i jej zasobach. W jak że krótkim czasie powstała przepa ść pokoleniowa, zniszczono dorobek kulturowy wielu wcze śniejszych pokole ń. Jako nie-miejskie, mało nowoczesne i nastr ęczaj ące zgorszenia tradycje chłopskie zostały odrzucone. Zacz ął liczy ć si ę pieni ądz, wydajno ść , efektywno ść produkcji 5. Nast ąpiła industrializacja rolnictwa przenosz ąca na wie ś w sposób czysto mechaniczny miejski wzorzec produkcji. Paradygmat modernizacji miał wie ść ku przekształceniu wsi w jednostk ę miejsk ą. Oczekiwania te jednak nie zostały spełnione. Pogł ębiaj ąca si ę frustracja mieszka ńców wsi oraz ogólny kryzys obszarów wiejskich doprowadził w ostatnich dekadach ubiegłego wieku do wypracowania nowego paradygmatu odnowy wsi. Kategorie rozwoju i post ępu zostały przewarto ściowane, co zmieniło sposób postrzegania zmian społecznych 6. Prawdziwa popularyzacja terminu odnowa wsi przypadła na rok 1987 w zwi ązku z I Europejskim Kongresem Odnowy Wsi. Wywołało to impuls do utworzenia programu wsparcia obszarów wiejskich o zasi ęgu mi ędzynarodowym 7 i zdecydowanego ograniczenia negatywnych trendów rozwoju. Pomóc temu miała ochrona dziedzictwa kulturowego, docenienie wiejskiego stylu życia oraz zatrzymanie pogarszaj ącej si ę tendencji ekonomicznej

5 Knie ć W., 2004. Wiejsko ść - od frustracji po dum ę. Przypadek mieszka ńców wsi irlandzkiej . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 101-102. 6 Kaleta A., 2007. op. cit. s. 79. 7 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 18.

7 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne obszarów wiejskich 8. W pa ździerniku nast ępnego roku zawi ązano przy składzie 9 członków Europejsk ą Wspólnot ę Robocz ą ds. Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi (dalej ARGE). Celem organizacji jest wzmocnienie współpracy w aspekcie wymiany informacji i do świadcze ń mi ędzy instytucjami i osobami odpowiedzialnymi za odnow ę wsi 9. W roku 1994 eksperci Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast (dalej ECOVAST 10 ) opracowali uniwersalny i kompleksowy program na rzecz społeczno ści obszarów wiejskich oraz ich środowiska życia. Koncepcj ę t ę przedstawiono w dokumencie pt. Strategia dla wiejskiej Europy . Istot ą programu jest zintegrowany i zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich przy zaakcentowaniu pozycji i potencjału rozwoju lokalnego, który musi nast ępowa ć na podstawie zasobów miejscowych (społecznych, gospodarczych, kulturalnych, przyrodniczych, krajobrazowych). Koncepcja opiera si ę na trzech głównych zało żeniach: podkre ślanie równowa żno ści ludzi i otaczaj ącego ich środowiska, efektywna współpraca administracji rz ądowej i samorz ądowej ze społeczno ści ą lokaln ą oraz partycypacja społeczna 11 , podkre ślaj ąca zaanga żowanie społeczne w konsultacjach nad programami i przedsi ęwzi ęciami dotycz ącymi wsi 12 . Dwa lata pó źniej podczas III Kongresu przyj ęto Przewodni ą Koncepcj ę Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi w Europie . Po śród jej postulatów znalazły si ę i te dotycz ące rolnictwa, aktywizacji gospodarczej, rozwoju krajobrazu kulturowego, wzmacnianiu to żsamo ści kulturalnej i społecznej. Zwrócono uwag ę na aspekt odpowiedzialno ści mieszka ńców obszarów wiejskich 13 . Dzi ś za główn ą definicj ę odnowy wsi uwa żać mo żna t ę sformułowan ą przez Ryszarda Wilczy ńskiego (wojewod ę opolskiego), która głosi i ż jest to proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich, którego animatorem i podmiotem jest społeczno ść lokalna. Oddziałuje on na standard życia i jego jako ść oraz źródła utrzymania mieszka ńców, jednocze śnie zachowuj ąc to żsamo ść wsi wyra żaj ącą si ę warto ściami życia

8 Kaleta A., 2007. op. cit. s. 77-78. 9 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 19-20. 10 European Council for the Village and Small Town – ogólnoeuropejska pozarz ądowa organizacja utworzona w roku 1984, działaj ąca na rzecz obszarów wiejskich, w tym: aktywizacji społeczno ści wiejskich (w aspekcie kulturalnym, społecznym i gospodarczym), ochrony dziedzictwa naturalnego i kulturowego, a tak że szeroko poj ętej problematyki obszarów wiejskich. Sekcja Polska ECOVAST została zało żona w roku 1990 roku. 11 Raszeja E., 2002b. Strategia dla wiejskiej Europy – zintegrowany program odnowy wsi . [w:] Raszeja E. (red.). Obszary wiejskie – problemy, projekty, wizje . Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. s. 7-9. 12 Kami ński R., 2007. Odnowa wsi i LEADER: komplementarno ść metod rozwoju obszarów wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 166. 13 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 20-21.

8 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa duchowego, kulturowego i materialnego 14 . Im silniejsza świadomo ść to żsamo ści mieszka ńców tym jest wi ększa ich motywacja i zaanga żowanie w odnow ę swojej wsi. Ku sukcesowi ma wie ść wykorzystywanie głównie własnych lokalnych zasobów, a traktowanie tych zewnętrznych jako form ę wsparcia 15 . Sił ę do działania wie ś ma czerpa ć z faktu, że jest odmienna od miasta i tak ą chce pozosta ć. St ąd istnieje koncepcja odnowy nie tylko przestrzeni i architektury, ale tak że kultury, życia społecznego, edukacji, środowiska naturalnego, polityki, rolnictwa i gospodarki. I cho ć sam proces odnowy jest bardzo nie jednorodny i zmienny w czasie, a przy tym brak jest ogólnopolskiego wzorca jego przeprowadzenia, to istniej ą wr ęcz kanony odnowy wsi, którym warto si ę bli żej przypatrze ć. S ą nimi jednocze śnie pierwsze z przeprowadzonych na terenie Europy programy odnowy wsi austriackich i niemieckich 16 .

2.1.2. Europejskie wzorce Jeszcze do lat 70-tych ubiegłego wieku pa ństwa Europy Zachodniej stosowały wobec obszarów wiejskich tylko i wył ącznie polityk ę agrarn ą. Nie było nawet mowy o ich ekonomicznym wykorzystaniu na potrzeby turystyki 17 . Źródła odnowy wsi nale ży poszukiwa ć w niemieckim zwrocie Dorferneuerung . Od Niemiec rozpocz ął si ę bowiem ruch odnowy wsi, który stopniowo pod ąż ał przez Austri ę, Luksemburg, W ęgry, Rumuni ę, Słoweni ę, Czechy, Słowacj ę a ż po nasz kraj. Pocz ątki tego ruchu mo żna uto żsamia ć z małymi gminami, które obejmowały jedn ą lub kilka s ąsiednich wiosek. Taka struktura gminy, zbli żona wielko ści ą do naszej parafii była swoist ą mał ą ojczyzn ą18 . Pocz ąwszy od roku 1965 rozdział środków zwi ązanych z komasacj ą gruntów w Niemczech, zale żnym było od faktu posiadania planu rozwoju wsi. Pi ęć lat pó źniej przy procedurze scalania wprowadzono konieczno ść sporz ądzania planu odnowy wsi 19 .

14 Tam że. s. 12. 15 Wilczy ński R., 2012. Odnowa wsi w Polsce - dorobek 15-lecia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. s. 7. 16 Idziak W., 2004a. O odnowie wsi : poradnik . Fundacja Wspomagania Wsi. Warszawa 2004. s. 18-25. 17 Dworsky A., 2007. Zasady planowania na potrzeby programów odnowy wsi w krajach zachodnich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 235-236. 18 Idziak W., 2004a. op. cit. s. 18. 19 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 16.

9 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Były to pocz ątkowo plany wchodz ące w skład du żego procesu planistycznego jakim było Nowe Kształtowanie Przestrzeni Wiejskiej 20 . W roku 1976 w wyniku nowelizacji ustawy o scalaniu gruntów rozpocz ęto proces odnowy wsi. W nast ępnym roku uruchomiono Program Wspierania Przyszło ściowych Inwestycji (dalej ZIP), którego celem było o żywienie gospodarcze na obszarach wiejskich. W Niemczech wspomniana ju ż mała ojczyzna uto żsamiana była z parafi ą, bowiem odnowa wsi rozwin ęła si ę w landach gdzie dominował katolicyzm. Ponadto pokrycie si ę wspólnoty samorz ądowej z jej ko ścielnym odpowiednikiem zapewniało gwarancj ę przywództwa oraz łatwo ść w zaszczepianiu nowych idei. Od takich gmin rozpocz ęło si ę rozprzestrzenianie procesu odnowy wsi pocz ątkowo w ich najbli ższym otoczeniu. I cho ć nie zawsze była ona wprowadzana poprawnie pod wzgl ędem jako ściowym, to została pozytywnie przyj ęta przez kraje zwi ązkowe. Kolebk ą tego procesu została Bawaria 21 . Zaledwie 3 lata od momentu wprowadzenia programu ZIP Bawaria rozpocz ęła odnow ę wsi w 550 miejscowo ściach. Po tych do świadczeniach wyst ąpiono do rz ądu krajowego o przydział całkowicie nowego i niezale żnego programu regionalnego. Z uwagi na system jego wdra żania, bawarska odnowa wsi została nazwana odgórn ą. W roku 1996, przy okazji zmian administracyjnych, uproszczono i odbiurokratyzowano proces odnowy wsi 22 . Drugim z wa żniejszych wzorców niemieckiej odnowy wsi jest Nadrenia-Palatynat. Podobnie jak Bawaria korzystała ze środków ZIP. Środkami finansowymi na publiczne i prywatne projekty odnowy wsi rozporz ądzały okr ęgi (niem. Bezirk). I cho ć w pierwszej połowie lat 80-tych wspieranie procesu odnowy wsi le żało w kompetencjach ministerstw, to pó źniej procedur ę rozporz ądzania środków finansowych zdecentralizowano w kierunku powiatów. To spowodowało, że odnowa wsi stała si ę wielk ą obywatelsk ą inicjatyw ą. W latach 90-tych zwi ększono zasi ęg popieranych przedsi ęwzi ęć z budowlano-infrastrukturalnych na projekty o charakterze socjalnym i kulturalnym 23 . Odnowa wsi zainicjowana w Dolnej Austrii zyskała miano oddolnej , gdy ż nast ępowała du ża aktywno ść jej społeczno ści lokalnych oraz zaanga żowanie organizacji pozarz ądowych. Na bazie akcji Zachowa ć pi ękno Dolnej Austrii - stworzy ć j ą jeszcze pi ękniejsz ą, zainicjowano w roku 1984 proces odnowy wsi. Rok pó źniej utworzono Krajowe Biuro ds. Odnowy Wsi,

20 Dworsky A., 2007. op. cit. s. 236. 21 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 16-17, 21-22. 22 Tam że. s. 16-17. 23 Tam że. s. 17.

10 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI za ś do programu przyj ęto 52 wsie z liczby 130 zgłosze ń. Wspomniany ju ż I Europejski Kongres Odnowy Wsi, odbywaj ący si ę w listopadzie 1987 roku, był osi ągni ęciem Austriackiego Towarzystwa ds. Polityki Rolnej i Le śnej. Był to impuls do popularyzacji idei odnowy na terenie całej Europy. To wła śnie z poł ączonej inicjatywy Dolnej Austrii, Bawarii i Styrii zawi ązano ARGE. Po tych wydarzeniach Dolna Austria zmierzała, tworz ąc kolejno Regionalne Biuro ds. Odnowy Wsi oraz Dolnoaustriacki Zwi ązek Odnowy Wsi, do decentralizacji programu odnowy wsi. Pierwsze cele dolnoaustriackiego programu wiodły ku polepszeniu standardu życia mieszka ńców wsi, wyrównywaniu szans, ochronie środowiska czy zwi ększeniu stopnia identyfikacji i to żsamo ści z miejscem swojego życia. W roku 1994 zainicjowano now ą odnow ę wsi , która zast ąpiła dotychczasowe statyczne procesy procedurami dynamicznymi. Ich celem był przede wszystkim wzrost aktywno ści mieszka ńców. Zacz ęto skupia ć si ę na jako ści procesu odnowy wsi a nie ilo ści obj ętych ni ą jednostek wiejskich 24 . Inicjatywami ARGE zainteresowały si ę z czasem tak że kraje skandynawskie i kraje Beneluksu. Pod silnym wpływem do świadcze ń Dolnej Austrii były kraje Europy Środkowej a zwłaszcza Czechy 25 . Kraj ten poprzez wysoki poziom finansowania, jakość i skal ę projektów, stosunkowo mocno upodobnił si ę do swego austriackiego pierwowzoru. S ąsiednia Słowacja, pomimo wielu problemów natury to żsamo ści społecznej, stworzyła centralnie zarz ądzany Program Odnowy Wsi. Stanowi on pozytywny przykład promocji i wspierania projektów, które prowadz ą ku ochronie i tworzeniu regionalnej specyfiki. Pomimo niewielkich dotacji programy te charakteryzuj ą si ę fachowym doradztwem. To potwierdza, że oddziaływanie programów odnowy wsi jest mo żliwe nie tylko przy wysokich nakładach finansowych, jak w przypadku Bawarii, Saksonii Turyngii 26 . Poza wskazanymi wy żej pa ństwami, odnowa wsi znana jest te ż we Francji a tak że w innych krajach UE, które wprowadzały jej wytyczne w ramach inicjatywy LEADER. Przykładem jest tu Hiszpania i Irlandia 27 . Ta ostatnia, pomimo kryzysu rolnictwa i światowej recesji w latach 80-tych, potrafiła w przeci ągu dosłownie kilku lat zmniejszy ć bezrobocie oraz w szybkim tempie osi ągn ąć wysoki poziom gospodarczy. Ten fenomen tkwi tak że

24 Tam że. s. 18-19. 25 Tam że. s. 22. 26 Wilczy ński, 2007a. Podsumowanie VI Europejskiego Kongresu Odnowy Wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 246-247. 27 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 22.

11 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne w rozwoju rolnictwa i ochrony środowiska. Programy rolno- środowiskowe stanowi ą wa żne źródło utrzymania mieszka ńców obszarów wiejskich 28 . Warto tak że wskaza ć, że odnowa wsi ani nie została zaprowadzona ani nie istnieje taka potrzeba w przypadku obszarów wiejskich Szwajcarii. Nie działa tu bowiem żaden program odnowy wsi. W pa ństwie, w którym ka żda gmina jest społeczn ą autonomiczn ą jednostk ą, aspekt planowania rozwoju wsi jest elementem powszednim. Fakt ten wynika równie ż z tego, że terytorium Szwajcarii nie ucierpiało podczas II wojny światowej oraz uchroniło si ę od powojennych dewastacji 29 .

2.1.3. Polskie do świadczenia Podobnie jak w całej Europie tak i w Polsce plany umiastowienia wsi legły w gruzach. Nie udało si ę ujednolici ć obszarów wiejskich, które posiadaj ą swoj ą własn ą to żsamo ść , swoj ą własn ą histori ę. Ich specyfika przyrodnicza, kulturowa, społeczna i gospodarcza odró żnia ich od innych przestrzeni. Owa odr ębno ść powinna sta ć si ę fundamentem, na bazie którego buduje si ę przyszło ść , przy wzi ęciu głównie pod uwag ę warto ści zasobów lokalnych 30 . Przed transformacj ą ustrojow ą owe zasoby nie były uwzgl ędniane przy prowadzonej polityce rolnej. Rezultat tych działa ń jest widoczny do dzisiaj w postaci zdegradowanych struktur przestrzennych wsi oraz obcych skal ą i funkcj ą jednostek mieszkaniowych i produkcyjnych o charakterze paramiejskim (wielorodzinnym, blokowym). W układach wiejskich pojawiła si ę zabudowa rozproszona, burz ąc dotychczasow ą zwarto ść osiedli wiejskich 31 . Powstał powa żny konflikt pomi ędzy celami społecznymi a warto ściami wynikaj ącymi z to żsamo ści wsi, w tym warto ści kulturowych, przyrodniczych i innych. Z jednej strony d ąż ono do zaspokojenia potrzeb społecze ństwa w zakresie mieszkania, pracy i wypoczynku, z drugiej strony nast ępowały starania o zachowanie charakteru obszarów wiejskich, wyra żaj ącej si ę w lokalnym dziedzictwie kulturowym 32 . Jeszcze w latach 80-tych pojawiło si ę poj ęcie rewaloryzacji wsi, w której podstawowym problemem była ochrona pejza żu kulturowego. W jego skład wchodził krajobraz naturalny, struktura osadnicza, elementy materialne (w postaci budynków, zieleni etc.)

28 Knie ć W., 2004. op. cit. s. 103-104. 29 Dworsky A., 2007. op. cit. s. 235. 30 Raszeja E., 2004. op. cit. s. 41. 31 Heffner K., 2007. Fundamenty procesu przemian aktywizacyjnych na obszarach wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 53. 32 Kami ński Z., 2008. Współczesne planowanie wsi w Polsce - zagadnienia ruralisty . Wyd. Politechniki Śląskiej. Gliwice. s. 214.

12 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI oraz niematerialne 33 . Po transformacji ustrojowej, a tym samym upadku PGR-owskich gospodarstw, nast ąpiła degradacja społeczna ich pracowników i całych rodzin. Dziedzictwo kulturowe uległo dewastacji. Wówczas poj ęcie odnowy wsi było poj ęciem nowym, nieznanym, lecz przyj ętym pozytywnie przez społeczno ści wiejskie 34 . W przeciwie ństwie do poj ęcia czynu społecznego , które uległo wypaczeniu w okresie socjalizmu, pojęcie odnowy wsi nie zu żyło si ę, jednak jako metodyka rozwoju obszarów wiejskich poj ęcie odnowy wsi było wła ściwie nieznane. Brak do świadcze ń na gruncie polskim z zakresu oddolnego rozwoju odnowy wsi, rekompensowały inspiracje pochodz ące z Nadrenii-Palatynatu i Dolnej Austrii. W roku 1997 powstał opolski program odnowy wsi - pierwszy tego typu regionalny program rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. W trakcie jego wdra żania uczestnikami programu było 56 sołectw. Uruchomienie oddolnego procesu rozwojowego wspieranego przez gminy w duchu regionalnego programu stało si ę kluczem do odnowy. Dorobek do świadcze ń wpływał na lokaln ą rzeczywisto ść i emanował na metody i podej ścia rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Jeszcze w 1999 województwo opolskie podj ęło starania o uzyskanie członkostwa w ARGE, do czego doszło w rok pó źniej 35 . W ramach ubiegania si ę przez Polsk ę o członkostwo w Unii Europejskiej, uruchomiony został w roku 2000 przedakcesyjny instrument wsparcia SAPARD. Rozwój obszarów wiejskich wsparty został bezpo średnio działaniem 3. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich oraz działaniem 4. Ró żnicowanie działalno ści gospodarczej na obszarach wiejskich . Działania te wspierane były równie ż finansowo przez bud żet pa ństwa, który podobnie jak UE wspiera polityk ę zrównowa żonego rozwoju. Zaproponowane działania miały na celu ukształtowanie i dostosowanie warunków życia na wsi do ówczesnych wymaga ń, uwzgl ędniaj ąc przy tym potrzeb ę komplementarnego i wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich 36 . W roku 2002 podczas I Polskiego Kongresu Odnowy Wsi w Góra żdżach nast ąpiła decyzja aby do ww. działa ń wł ączy ć tak że odnow ę wsi. W tym momencie ze środków strukturalnych

33 Kornecki M., 1982. Problemy pejza żu kulturowego wsi . [w:] Ochrona Zabytków . Nr 3-4. s. 143-154. 34 Kistowski M., 2009. Problemy zrównowa żonego rozwoju terenów wiejskich - mi ędzy rozkwitem, peryferyzacj ą a degradacj ą. [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. s. 12. 35 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 140; Wilczy ński R., 2012. op. cit. s. 7. 36 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. Odnowa i rozwój wsi w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 137.

13 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Unii Europejskiej korzystał ju ż nie tylko opolski, lecz i utworzony rok wcze śniej pomorski program odnowy wsi 37 . Oba programy stały si ę pierwszymi o takiej skali działania koncepcjami odnowy polskich obszarów wiejskich. Mimo tego odnowa nie podlegała jednemu wzorowi i była realizowana na wiele sposobów. Z czasem powstawały kolejne programy pilota żowe oraz te realizowane w skali powiatów, gmin czy pojedynczych wsi 38 . Korzystnym w tym wzgl ędzie były kolejne realizowane programy wsparcia przez UE. W roku 2004 po wej ściu Polski do UE realizowano Sektorowy Program Operacyjny (dalej SPO) Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich . W ramach SPO uruchomiono działanie Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego 39 . Na teren Wielkopolski trafiło 40 mln zł na 15 projektów z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego oraz na 158 projektów z zakresu odnowy wsi. W przypadku tych ostatnich 61 projektów dotyczyło ukształtowania centrów wsi 40 . Te pocz ątkowe lata członkostwa Polski w UE cechuj ą si ę znacznym przy śpieszeniem zmian w wielu dziedzinach życia polskiej wsi, w tym kwestii rolnictwa. Zanotowano proces ró żnicowania, podczas którego zmniejsza si ę udział osób żyj ących wył ącznie z produkcji rolniczej. Ponadto coraz mniej ludzi ma z rolnictwem jak ąkolwiek styczno ść 41 . Od roku 2007 polityka zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich jest realizowana głównie poprzez Wspóln ą Polityk ę Roln ą i Polityk ę Spójno ści, a dokładnie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (dalej PROW) poprzez działania osi III Rozwój obszarów wiejskich i ró żnicowanie oraz osi IV LEADER 42 . Na lata 2007-2013 w ramach PROW na działanie Odnowa i rozwój wsi na terenie Wielkopolski zaplanowano 110 mln złotych 43 . Przy tym jednak nale ży wskaza ć, że odnowa wsi nie jest tylko programem finansowanym ze środków UE. Przykładem jest tu Opolszczyzna, gdzie przed przystąpieniem Polski do UE mieszka ńcy wsi dokonywali znacz ących działa ń przy stosunkowo niewielkim wsparciu władzy samorz ądowej 44 . Po latach do świadcze ń Opolszczyzna utworzyła swój własny wzorzec procesu odnowy wsi.

37 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 22. 38 Idziak W., 2004a. op. cit. s. 33. 39 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. op. cit. s. 138-139. 40 Kami ński B., 2009. Na wsi odnowa : nowa perspektywa . Krajowe Stowarzyszenie sołtysów. Pozna ń. s. 46. 41 Kami ński R., 2007. op. cit. s. 165. 42 Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. op. cit. s. 140. 43 Kami ński B., 2009. op. cit. s. 79. 44 Bł ąd M., 2007. Kilka refleksji na temat odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 109.

14 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

W modelowym uj ęciu dzieli si ę on na cztery fazy: inicjaln ą, pocz ątkow ą, zaawansowan ą i cało ściow ą. Im dalsza faza tym wi ększa pojemno ść tre ści i zło żono ści, wzrost planowanych nakładów oraz dłu ższy czas trwania. Zdaje si ę, że wzorzec ten determinuje i b ędzie determinował kolejne regiony w sposobie realizacji programów odnowy wsi 45 . W roku 2009 wprowadzono ustaw ę o funduszu sołeckim 46 , która wydawa ć si ę miała praktyczn ą realizacj ą pomocniczo ści. W uzasadnieniu do tej ustawy zaznaczono, że sołectwa są odwzorowaniem najsilniejszych wi ęzi ł ącz ących mieszka ńców, co wynika równie ż ze wspólnej tradycji historycznej. Niestety, fundusz sołecki stał si ę działaniem inwestycyjnym samorz ądów lokalnych. Mimo wprowadzania zmian w instrukcjach POM, te nadal obejmuj ą w przewa żaj ącej cz ęś ci pojedyncze inwestycje, a nie kompleksowe pomysły rozwoju wsi. Nie odpowiada to tak że pocz ątkowym zamierzeniom wł ączania odnowy wsi w struktury działa ń unijnych 47 . Wg ministerialnych wymogów POM powinien zawiera ć charakterystyk ę miejscowo ści, inwentaryzacj ę zasobów słu żą cych odnowie wsi, skrócon ą analiz ę SWOT oraz opis planowanych zada ń inwestycyjnych 48 . Tak przedstawiana odnowa wsi jest procesem zbiurokratyzowanym. Przydzielany wnioskowi numer ma ostatecznie doprowadzi ć do polepszenia warunków zamieszkania na wsi. Cz ęsto jednak ulega to tylko i wył ącznie materializacji w postaci zagospodarowania placu czy budowie drogi 49 . Wie ś powinna rozwija ć si ę w sposób kompleksowy, przy czym cz ęść z obszarów wiejskich zaznaczyło swój trend rozwoju jako kierunek monofunkcyjno ści. Jej przeciwie ństwem jest wielofunkcyjno ść i zwi ązany z ni ą nieodł ącznie rozwój zrównowa żony 50 .

45 Wilczy ński R., 2007b. Specyfika opolskiego programu odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 183-193. 46 Ustawa z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. 2009 nr 52 poz. 420). 47 Kami ński R., 2012. Społeczno ść wiejska jako aktywny podmiot rozwoju – mo żliwo ści i ograniczenia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. s. 33-35. 48 Instrukcja do Planu Odnowy Miejscowo ści w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. [dost ęp 25 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa- i-rybolowstwa/PROW-2007-2013/Dzialania-PROW-2007-2013/OS-3-Jakosc-zycia-na-obszarach-wiejskich-i- roznicowanie-gospodarki-wiejskiej/Odnowa-i-rozwoj-wsi/Pytania-odpowiedzi-odnowa-i-rozwoj-wsi/Instrukcja- do-Planu-Odnowy-Miejscowosci. 49 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 213. 50 Szczygielski M., 2004. Partnerstwo w rozwoju lokalnym - znaczenie kapitału społecznego w budowaniu obszarów wiejskich przyszło ści . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 17, 19-20.

15 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

No śnikiem rozwoju mog ą by ć posiadane przez wie ś zasoby przestrzenne, przyrodnicze, kulturowe i ludzkie. W zale żno ści od ich potencjału powinna zosta ć opracowana strategia gospodarki, przy czym zaleceniem jest jej ró żnicowanie 51 . Zało żenia tzw. europejskiego modelu wsi i rolnictwa jednoznacznie twierdz ą, i ż wie ś obok funkcji rolniczej ma pełni ć szereg innych w tym: mieszkaniowej, turystycznej, ochrony środowiska naturalnego, kultywowania tradycji i to żsamo ści oraz innych usług. S ą to wi ęc zało żenia zrównowa żonego rozwoju oparte na dokonaniu bilansu zasobów gospodarki lokalnej a dalej wytyczeniu programów rozwojowych. Istotnym jest wi ęc po raz kolejny czerpanie z zasobów lokalnych (kapitałów), a wspieranie i traktowanie jako komplementarnych zasobów zewn ętrznych 52 . W śród głównych kapitałów rozwojowych gospodarki lokalnej wymieni ć mo żna nast ępuj ące: fizyczny, finansowy, przyrodniczy, społeczny, ludzki, kulturowy i informacyjny. Poprzez analiz ę tych kapitałów istnieje mo żno ść lepszego wykorzystania tkwi ącego w nich potencjału 53 . Spo śród wszystkich kapitałów mo żna wskaza ć te czynniki, które jawi ą si ę jako pozytywne i wchodz ą w skład olbrzymiego kapitału pocz ątkowego programu odnowy wsi. Na poziomie regionalnym s ą nimi m. in. atrakcyjno ść całego programu odnowy wsi, sprzyjaj ąca realizacji struktura regionu, pełne zaanga żowanie si ę zarówno animatorów oraz bardzo dobra organizacja, kooperacja działa ń, a tak że, co wa żne - powszechna akceptacja. Na poziomie lokalnym istotne jest zaanga żowanie lidera odnowy wsi - wójta, koordynatora, sołtysa i grupy odnowy wsi. Dobrze, je śli program zainicjowany zostanie w sołectwie o du żym potencjale rozwojowym. Obok jednak znajduj ą si ę i zagro żenia. Najwi ększym z nich jest sama administracja gminna, która nie mo że podoła ć pobudzonej aktywno ści społeczno ści lokalnych. Inne zagro żenia to niestabilno ść polityczna, problemy finansowe, niska akceptacja, mentalno ść , brak wiedzy i wiary w powodzenie przedsi ęwzi ęcia 54 . Pomimo wskazanych powy żej zagro żeń mo żna mówi ć o sukcesie idei odnowy wsi. Wie ś nie jest ju ż postrzegana jako miejsce gorsze. Zainteresowanie ni ą ro śnie od kilku lat,

51 Majewski J., 1998. Turystyka wiejska - mi ędzy rozwojem a ochron ą dziedzictwa . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toru ń. s. 133-134. 52 Kami ński R., 2004. Wie ś jako dobre miejsce do życia. Dlaczego na wsi potrzebna jest odnowa? [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 28-31. 53 Idziak W., 2004b. Wie ś tematyczna jako przykład aktywizacji mieszka ńców obszarów wiejskich . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. s. 79. 54 Wilczy ński R., 2003. op. cit. s. 141-142.

16 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI czego efektem jest dodatnie saldo migracji 55 . Istnieje jednak przestroga w postaci ci ągle aktualnego schematu modernizacji. Drug ą pojawiaj ącą si ę w ątpliwo ści ą jest dyktat biurokracji. Narzucanie przedmiotu odnowy wsi, harmonogramów, okre ślanie wysoko ści środków - to tylko niektóre czynniki niesprzyjaj ące odnowie wsi rozumianej jako proces społeczny rz ądz ący si ę własn ą racjonalno ści ą. St ąd pojawia si ę postulat, aby wytworzy ć tzw. mi ękkie metody pomiaru efektów rozwoju społecznego. Pozwoliłoby to na utrzymanie przez aparat urz ędniczy kontroli nad wydatkowaniem za ś mieszka ńcom wsi dawałoby to mo żliwo ść dysponowania prawem planowania i realizacji wieloletnich akcji w celu poprawy jako ści życia 56 .

2.2. Aspekt utylitarno ści Ilo ść podj ętych ró żnorodnych działa ń w ramach jednego nurtu odnowy wsi jest dzi ś niezliczona. Owa ró żnorodno ść wynika z odr ębnej a przypisanej ka żdej wsi specyfice. Sama Wielkopolska ró żni si ę wewn ętrznie pod wieloma wzgl ędami. Ró żny charakter krajobrazu, ró żna historia, zmienno ść granic ma dzi ś odzwierciedlenie w krajobrazie 57 . Podobnie jest z całymi obszarami wiejskimi na terenie Europy zarówno w skali kraju, regionu i ko ńcz ąc na poszczególnych wioskach. Ta ró żnorodno ść jest adekwatna do unikalno ści, któr ą nale ży wspiera ć i zachowa ć. Rozwój bowiem nie polega na ujednolicaniu ale wyeksponowaniu tej odr ębno ści. Swoista unifikacja jest atutem, wielk ą korzy ści ą, któr ą opłaca si ę wykorzystywa ć58 . Dzi ś coraz gło śniej mówi si ę o odbudowie to żsamo ści, dbania o własne dziedzictwo kulturowe, na które składaj ą si ę zasoby materialne (architektura, sztuka) i niematerialne tj. duchowe (tradycje, muzyka, taniec etc.). Istnieje potrzeba uto żsamiania si ę z otaczaj ącą przestrzeni ą, któr ą w skrócie mo żna nazwa ć mał ą ojczyzn ą59 , oraz wszystkim tym, co si ę na ni ą składa, tak jak: nasze domy, ko ścioły, cmentarze czy drogi. To przestrze ń silnie z nami zwi ązana, zbudowana naszym własnym wysiłkiem. To przestrze ń bezcenna 60 . Jest ona cz ęsto jedyn ą szans ą na ochron ę swojej to żsamo ści wobec globalnej wioski . Nie chodzi o to, aby wyrzec si ę kultury światowej, ale o to aby korzysta ć z niej w sposób racjonalny. Podobnie jak autostrada jest ona

55 Bł ąd M., 2007. op. cit. s. 112. 56 Kaleta A., 2007. op. cit. s. 83-85. 57 Mizgajski A., 2009. Koncepcja zrównowa żonego rozwoju - impuls czy pułapka dla ochrony przyrody . [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. s. 18-21. 58 Bł ąd M., 2007. op. cit. s. 105. 59 Raszeja E., 2004. op. cit. s. 42. 60 Fundacja Kultury (red.), 1998. Małe ojczyzny : tradycja dla przyszło ści . Fundacja Kultury. Warszawa. s. 23-24.

17 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne wygodna i potrzebna. I cho ć musimy j ą tolerowa ć to nic nie stoi na przeszkodzie aby za prawdziw ą warto ść uznawa ć kultur ę, która wije si ę drobnymi ście żkami. Równie wa żny kulturowo co barokowa katedra mo że okaza ć si ę wiejski ko ściół, a stara chałupa znacznie wa żniejsza ni ż tandetne, nowobogackie wille z plastikowymi oknami61 . To historia zapisana w naszej wsi, której świadkiem jest ka żdy budynek b ędący warto ści ą kulturow ą sam ą w sobie. To nawet najprostszy dom czy budynek gospodarczy. Obiektów tych jest przecie ż najwi ęcej, a tak cz ęsto si ę o nich zapomina. Wbrew pozorom, to wła śnie one w najwi ększym stopniu wpływaj ą na krajobraz wsi 62 . Dzisiejszy charakter krajobrazu rolniczego jest wynikiem długotrwałego rozwoju. Jest sum ą zmian odbywaj ących si ę pod wpływem wielu czynników 63 . Pierwotnie stanowił miejsce pracy i mieszkania chłopów. Od społecze ństwa przemysłowego, odró żniała ich wi ęź pomi ędzy tymi dwoma czynnikami oraz przywi ązanie do lokalnego, przyrodniczego siedliska. To od nich zale żała i dalej zale ży ochrona krajobrazu, przyrody i kultury. S ą oni swoistymi zarz ądcami dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego 64 . W krajobrazie wsi znacz ącą rol ę pełni ą formy przestrzenne osiedla wiejskiego z jego charakterystycznym rozłogiem pól, sieci ą dróg i towarzysz ącą mu zieleni ą, ukształtowanych pod wpływem czynników naturalnych, kulturowych i historycznych. W krajobrazie, pod wzgl ędem wielko ści, wyra źną dominant ę stanowi ą zało żenia folwarczne i dworskie wraz z całym zapleczem budynków gospodarczych, siedzib ą wła ściciela, parkiem i sieci ą alei. Elementem, który poprzez sw ą ilo ść odgrywa równie znacz ąca rol ę jest zabudowa mieszkalna oraz wchodz ącą w skład zagrody zabudowa gospodarcza, w tym obory, stajnie, stodoły, spichlerze etc. Poza nimi odnale źć mo żna wiejskie budynki usługowe (ku źnie) i produkcyjne (młyny, wiatraki). Istotnym elementem krajobrazu wsi jest cz ęsto ko ściół oraz mniejsze elementy sakralne w postaci cmentarzy, kaplic, kapliczek i przydro żnych krzy ży. W ko ńcu elementem determinuj ącym regionalizm jest detal architektoniczny. Deskowania ścian szczytowych, boniowania, opaski drzwi i okien, okiennice

61 Chmielewski W., 1998. Odbudowa kulturowej to żsamo ści wsi . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruń. s. 230-231. 62 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. Zasady zagospodarowania terenu i kształtowania zabudowy mieszkaniowej - zapisy w planach miejscowych dla terenów wiejskich . [w:] Czarnecki W., Korolczuk D. (red.). Odnowa polskiej wsi . Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. Białystok. s. 215. 63 Raszeja E., 1998. Ochrona architektury i krajobrazu wsi . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruń. s. 205. 64 Kaleta A., 1998. Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruń. s. 45.

18 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI czy ganki, to tylko niektóre elementy mówi ące o specyfice miejsca. Wszystkie wskazane powy żej elementy tworz ą krajobraz 65 . To krajobraz kulturowy, w którym wprowadzone przez człowieka zmiany zaszły ju ż na tyle daleko, że tylko poprzez stałe zabiegi mo żna zapewni ć mu trwałe istnienie. To historia zapisana w przechodz ącym z pierwotnego, poprzez naturalny aż po krajobraz kulturowy. Kolejne nawarstwienia historyczne wywarły wpływ na form ę i wła ściwo ści krajobrazu. Zespół tych wła ściwo ści okre śli ć wi ęc mo żna tradycj ą miejsca 66 . Warto ść tradycji miejsca mo że okaza ć si ę korzystna równie ż w aspekcie ekonomicznym, czego przykładem jest rozwijana w Polsce od pocz ątku lat 90-tych agroturystyka. Oczekiwaniem go ści jest szeroko rozumiana wiejsko ść , która mo że si ę wyra żać w stylu życia, architekturze i krajobrazie. St ąd pojawiaj ą si ę coraz to nowe kwatery. W śród nich wi ększym powodzeniem ciesz ą si ę te, które uto żsamiaj ą si ę z tradycyjnym budownictwem wiejskiego domu. Lecz agroturystyka ma tak że inny wymiar. Wzbudza w mieszka ńcach wsi poczucie warto ści swojego miejsca zamieszkania. Rozbudzony zostaje patriotyzm i duma z małej ojczyzny 67 . Obecnie to żsamo ść wsi jest bardzo mocno zachwiana. Jej wymiar społeczny to post ępuj ący zanik zwi ązków młodego pokolenia z ojczyst ą ziemi ą oraz rozpadaj ąca si ę integracja społeczno ści wiejskich. Odnowa wsi pod ąż a ku odbudowie wiejskich warto ści społecznych. Obok zmian na gruncie socjologii, dokonywane s ą równie ż i te w przestrzeni przyrodniczo-krajobrazowej, cho ćby wskutek stosowania nowoczesnej agrotechniki 68 . Pomimo licznych zmian dokonuj ących si ę w architekturze, zarówno tych przedwojennych jak i powojennych, najbardziej destrukcyjne zmiany nast ąpiły na przestrzeni lat siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych. Paradygmat modernizacji i umiastowienia wsi doprowadził do napływu wzorców miejskich. Zmiany dokonuj ące si ę ówcze śnie w głównej mierze w skali nowopowstałych obiektów s ą zauwa żalne do dzisiaj. Najgorszym okazało si ę jednak niszczenie harmonii krajobrazu poprzez urbanizacj ę terenów podmiejskich, rekreacyjnych oraz o potencjalnie najwy ższych walorach krajobrazowych 69 . Skala obiektu, materiał, kolorystyka i jeszcze wiele innych elementów mo żna zmieni ć. Przestrze ń jest natomiast

65 Raszeja E., 2004. op. cit. s. 42-46. 66 Bogdanowski J., 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu . Zakład Narodowy imienia Ossoli ńskich. Wrocław. s. 23, 43. 67 Maciejewska W., 2002. Agroturystyka i jej wpływ na rozwój obszarów wiejskich . [w:] Raszeja E. (red.). Obszary wiejskie – problemy, projekty, wizje . Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. 108-112. 68 Kaleta A., 1998. op. cit. s. 53. 69 Raszeja E., 1998. op. cit. s. 218-221.

19 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne dobrem ograniczonym, której podział i zabudowa s ą współcze śnie procesami nieodwracalnymi 70 . Plan odnowy wsi, w korelacji z planowaniem przestrzennym, ma za zadanie zatrzyma ć te procesy i zabezpieczy ć wie ś przed dalsz ą dewastacj ą. Aby strzec to żsamo ści wsi, chroni ć tak że nale ży regionalizm, który w aspekcie architektoniczno-przestrzennym nie oznacza przywracaniu formy prymitywnej wiejskiej chałupy. Poprzez kontynuacj ę skali obiektów, proporcj ę ścian i dachów, zachowanie tradycyjnej kolorystyki, powrót do lokalnego detalu, wzbogacanie o mał ą architektur ę i ziele ń, ko ńcz ąc po ich dostosowaniu do otoczenia, dokonujemy dalszego zapisu naszej ci ągło ści osadniczej 71 . Istnieje potrzeba opracowania projektów nawi ązuj ących tradycj ą do mikroregionów a spełniaj ących współczesne wymagania funkcjonalne. Działania naprzeciw unifikacji a d ążą ce do zachowania to żsamo ści, spoczywaj ą w du żej mierze na projektantach i planistach, którzy kształtuj ą przestrze ń72 . Podobne w wyrazie postulaty zawierała Strategia dla wiejskiej Europy z roku 1994. Wskazywano wówczas na potrzeb ę odwoływania si ę w architekturze do przyj ętej tradycyjnie skali obiektów oraz wykorzystywanych podczas ich budowy materiałów 73 . W procesie odnowy wsi istniej ą korzystne działania pozwalaj ące na odkrycie, zachowanie oraz piel ęgnowanie naszego dziedzictwa kulturowego. Wszak że to spadek po naszych przodkach, o który musimy zadba ć. Mie ć przy tym nale ży świadomo ść , że świat pod ąż a na przód i st ąd niemo żliwym, a wr ęcz bezcelowym byłoby tworzenie wiernej kopii dawnej wsi. Poszanowanie tradycji, si ęganie do korzeni, ł ączenie starego z nowym, lecz bez nowego spojrzenia, bez innowacji nie pozwoli w zupełno ści na dopasowanie si ę do jak że dzi ś szybkich zmian 74 . Obszary wiejskie musz ą wł ączy ć si ę w procesy, które dyktuje globalizacja zachowuj ąc przy tym sw ą autonomiczno ść to żsamo ściow ą. Nale ży wykorzystywa ć wybrane kierunki lokalnych strategii rozwoju. Aby było to korzystne, trzeba opiera ć si ę na lokalnych zasobach i potencjale wiejskiej kultury. Konieczne jest planowanie polskiej wsi, która zmierza si ę z wieloma współczesnymi problemami 75 . Bardzo niepokoj ące w tym wzgl ędzie s ą wyniki bada ń CBOS-u przeprowadzone w lipcu 2003 roku pt. Stara czy nowa zabudowa – upodobania

70 Fundacja Kultury (red.), 1998. op. cit. s. 31. 71 Raszeja E., 1998. op. cit. s. 220-221. 72 Górnisiewicz B., 1999. Uwagi na temat zasad kształtowania architektury wiejskiej . Politechnika Krakowska im. Tadeusza Ko ściuszki. Kraków. s. 3-16. 73 Kaleta A., 1998. op. cit. s. 55-56. 74 Bł ąd M., 2007. op. cit. s. 106. 75 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 147.

20 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI i opinie Polaków . Wi ększo ść ankietowanych, bo 71%, na pytanie, czy przy remontowaniu i unowocze śnianiu swoich mieszka ń lokatorzy starych budynków powinni dba ć o zachowanie istniej ącego porz ądku architektonicznego i estetycznego ładu , odpowiedziało twierdz ąco. Jednocze śnie 62% ankietowanych wskazało, że przy budowie domu jednorodzinnego ka żdy powinien móc budowa ć taki dom, jaki mu si ę podoba 76 . To wła śnie domy w najwi ększym stopniu wpływaj ą na krajobraz wsi. Jedna inwestycja w postaci chocia żby budowy domu jednorodzinnego, która jest efektem pojedynczego człowieka, dotyczy paradoksalnie nas wszystkich jako odbiorców krajobrazu. Dlatego niepokoj ące s ą przytoczone powy żej wyniki bada ń, gdzie przecie ż wszystkim powinno zale żeć na kształtowaniu harmonii z otoczeniem w którym żyjemy i z krajobrazem który na co dzie ń postrzegamy 77 . Jest to bowiem korzy ść wspólna a nie indywidualna. Istnieje jednak grupa osób, co potwierdzaj ą przytoczone ju ż badania CBOS, twierdz ących że wi ększo ść nowo budowanych budynków kłuje w oczy (36% respondentów) oraz że powinny istnie ć jakie ś przepisy okre ślaj ące w pewnym stopniu, jak powinny wygl ąda ć budynki w danym miejscu (34% respondentów) 78 .

2.3. Aspekt aplikacyjno ści W polskich warunkach system prawny dotycz ący planowania przestrzennego jest fragmentaryczny i niespójny 79 . Najlepszy rozwi ązaniem byłoby ustalenie całkowicie nowych norm prawnych, które zagwarantowałyby w pełni ochron ę to żsamo ści wsi. Wobec jednak braku takiej mo żliwo ści zachodzi konieczno ść wykorzystywania obecnie funkcjonuj ących mechanizmów prawnych. Nale ży przy tym zakłada ć, że chocia żby w przypadku działa ń planistycznych ich postanowienia b ędą wspierane i konsekwentnie realizowane przez administracj ę gminn ą80 , która nie u świadamia sobie wagi zagro żeń wynikaj ących z współczesnych procesów rozwojowych. Warto zwróci ć uwag ę na fakt, że postulat ochrony przyrody nie jest ju ż dzi ś podwa żany. Jest to wynik do świadcze ń na gruncie widocznej 76 Derczy ński W. (oprac.), 2003. Komunikat z bada ń CBOS BS/112/2003 pt. Stara czy nowa zabudowa - upodobania i opinie Polaków . CBOS. s. 7. 77 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. op. cit. s. 215. 78 Derczy ński W. (oprac.), 2003. op. cit. s. 3, 7. 79 Niewiadomski Z., 2005. Regulacje prawne i administracyjne w gospodarce przestrzennej . [w:] K ędziora A., Ryszkowski L. (red). Ochrona środowiska w gospodarce przestrzennej . Zakład Bada ń Środowiska Rolniczego i Le śnego PAN. Pozna ń. 80 Barełkowski R., 2006. Integracja zamierze ń planistycznych i projektowych w kreacji przestrzeni wiejskiej. Aspekty metodyczne i praktyczne . [w:] Czarnecki W., Korolczuk D. (red.). Odnowa polskiej wsi . Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. Białystok. s. 49-53.

21 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne degradacji środowiska. Ochrona krajobrazu kulturowego jest za ś spychana na dalszy plan. Brak przedwczesnej reakcji na post ępuj ące zagro żenia prowadzi do jego dewastacji 81 . Niedobór mechanizmów koordynacji du żej liczby organów pa ństwa a posiadaj ących mo żliwo ść ingerencji w zarz ądzanie krajobrazem, s ą za ś przyczyn ą ich niewielkiej skuteczno ści 82 . To pa ństwu przypada dominuj ąca rola w kształtowaniu procesów, które docelowo znajduj ą swe odzwierciedlenie w specyfice terenów otwartych. Ta dominacja nie pokrywa si ę jednak z funkcj ą regulatora, co skutkuje żywiołowymi procesami skutecznie obni żaj ącymi jako ść przestrzeni wiejskiej 83 . Głównym instrumentem ochrony przestrzeni jest planowanie zagospodarowania przestrzennego. Niestety i tu wyst ępuj ą do ść powa żne uchybienia. Bagatelizuje si ę uwarunkowania przyrodnicze oraz krajobrazowe. Analizie cz ęsto nie podlegaj ą aktualne i przyszłe kolizje oraz konflikty funkcjonalne. Ponadto na stan krajobrazu wpływ mog ą mie ć inwestorzy, deweloperzy oraz inne osoby, które niekoniecznie s ą mieszka ńcami danego terenu 84 . Gospodarka gruntami prowadzona jest zgodnie z owymi planami. Ka żda z wydanych decyzji w sprawie wykorzystania gruntu na cele inwestycyjne oraz decyzji o zmianie przeznaczenia wpływa i mocno zapisuje si ę w krajobrazie. Nie zawsze jest to zapis pozytywny, czego przyczyny nale ży szuka ć w niedoskonałym ustawodawstwie. Planowanie przestrzenne w Polsce nie zostało wyposa żone w skuteczne narz ędzia do ustanawiania ładu przestrzennego 85 . Wg ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ład przestrzenny to takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijn ą cało ść oraz uwzgl ędnia w uporz ądkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno- gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne86 . Jest to cel nadrz ędny.

81 Raszeja E., 2008. Ochrona krajobrazu kulturowego w teorii i praktyce gospodarowania przestrzeni ą. [w:] Zimniewicz K. (red.). Bariery w zarz ądzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce . Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. s. 49. 82 Mizgajski A., 2008. Krajobraz jako przedmiot ochrony i zarz ądzania. Wybrane problemy . [w:] Zimniewicz K. (red.). Bariery w zarz ądzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce . Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. s. 47. 83 Mizgajski A., 2009. Koncepcja zrównowa żonego rozwoju - impuls czy pułapka dla ochrony przyrody . [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. s. 18-21. 84 Kistowski M., 2009. op. cit. s. 14-15. 85 Raszeja E., 2002a. Procedury i instrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach wiejskich Wielkopolski w aspekcie integracji z Uni ą Europejsk ą. Studioteka ZARYSY. Pozna ń. s. 55. 86 Art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717).

22 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

W aspekcie planowanych przekształce ń przestrzeni, ład przestrzenny wymusza sformułowanie reguł ochrony walorów. W perspektywie powstawania nowego zagospodarowania oznacza ustalenie wytycznych. Dla kontynuacji tradycji zapisanej w strukturach przestrzennych jak i dla stworzenia warunków rozwoju potrzebne s ą przepisy prawa lokalnego. Ich ustanawianie le ży w gestii planowania przestrzennego 87 . Tylko tak racjonalne działania pozwol ą na zachowanie ładu przestrzennego a tym samym ochron ę i wyakcentowanie atrakcyjno ści wsi. Nie nale ży zapomina ć, że ów ład jest rezultatem współpracy specjalistów wielu dziedzin oraz mieszka ńców 88 . Propagowana przez UE wielofunkcyjno ść obszarów wiejskich paradoksalnie przy śpieszyła degradacj ę krajobrazu. Niekontrolowany rozwój i brak skuteczno ści planowania przestrzennego wywarło negatywny wpływ na obszary wiejskie. W śród najcz ęstszych problemów mo żna wymieni ć deformacj ę zabudowy wiejskiej, unifikacj ę krajobrazu i deformacj ę historycznego rozplanowania wsi 89 . Źródło tych bł ędów wynika z braku pozytywnych wzorców, trendów czy skutecznego marketingu firm architektonicznych 90 . Ponadto z braku analiz krajobrazowych, nadmiernej urbanizacji czy te ż złej polityki gminy. Ta ostatnia kieruj ąc si ę racj ą ekonomiczn ą prowadzi do nadmiernego rozrostu s ąsiaduj ących wsi, co skutkuje ostatecznym zanikiem mi ędzy nimi granicy i zatarciem pierwotnych układów przestrzennych 91 . W tej sytuacji najbardziej skutecznym narz ędziem prawnym zagospodarowania przestrzennego jest MPZP. Kompleksowe zasady kształtowania przestrzeni nie mog ą by ć uj ęte w MPZP dla jednej czy dwóch działek. Formułowane bowiem wówczas zapisy zaspokajaj ą wył ącznie potrzeby indywidualnego inwestora. Zachodzi potrzeba tworzenia MPZP obejmujących obr ęb geodezyjny czy te ż cał ą wie ś92 . Wówczas zachodzi mo żliwo ść ochrony i kształtowania krajobrazu. Taki plan respektuje nadrz ędno ść ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego, ujmuj ąc przy tym potrzeby lokalnej społeczno ści 93 . Partycypacja społeczna przy tworzeniu tych planów jest zapewnieniem pó źniejszego przestrzegania ich ustale ń. Zawierana umowa społeczna przeciwdziała

87 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. op. cit. s. 214. 88 Nied źwiecka-Filipiak I., 2007. Ład przestrzenny i architektoniczny warunkiem trwałego rozwoju obszarów wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M. Wilczy ński R. (red.). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 114-115. 89 Raszeja E., 2002a. op. cit. s. 46-47. 90 Raszeja E., 2004. op. cit. s. 50. 91 Nied źwiecka-Filipiak I., 2007. op. cit. s. 118. 92 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. op. cit. s. 214. 93 Raszeja E., 1998. op. cit. s. 222-223.

23 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne ewentualnym protestom, które zachodz ą nie tyle z niewiedzy społeczno ści lokalnych co z niedoceniania aspektu partycypacji przez władze samorz ądowe 94 . W zapisach MPZP mo żna ustali ć zarówno wytyczne wy ższego rz ędu, jak i przeznaczenie terenu czy linie zabudowy, a tak że wiele innych zapisów dotycz ących zabudowy jak jego proporcje, wysoko ść , k ąt nachylenia i rodzaj dachu, wymóg zastosowania ganku, materiał czy kolor 95 . Coraz gło śniej mówi si ę o tworzeniu planów przeznaczenia i planów zabudowy, powszechnej a nie ograniczonej obszarowo ochrony krajobrazu, uchwaleniu kodeksu urbanistycznego lub chocia żby gminnych wytycznych 96 . Maj ąc nadziej ę, że powy ższe zapisy uchroni ą obszary wiejskie, nale ży d ąż yć równie ż do opracowania wzornika architektonicznego tj. katalogu projektów architektonicznych zabudowy z okre śleniem detalu, rozwi ąza ń konstrukcyjno-materiałowych czy podania gatunków ro ślin. Takie opracowania spotykane w wi ększo ści krajów Europy Zachodniej. W Polsce są niezwykł ą rzadko ści ą bez umocowania prawnego 97 . Takie wzorniki kreuj ą nowy wizerunek wsi ujmuj ąc przy tym zarówno tradycyjne formy, jak i nowe, wprowadzane w zgodzie z zastanymi i charakterystycznymi dla miejsca elementami 98 . Istnieje mo żliwo ść stworzenia zapisów od rodzaju materiału po zapisy dotycz ące zakazu wprowadzania zabudowy rozproszonej oraz plany urz ądzeniowo-rolne. Ujmowanie tych zapisów w MPZP uchroniłoby wie ś przed dalsz ą dewastacj ą.99 . Wyraz krajobraz wyst ępuje wielokrotnie w polskim ustawodawstwie, jednak brak jest jego prawnej definicji. O krajobrazie wspomina Ustawa o ochronie przyrody definiuj ąc go jako składnik środowiska przyrodniczego 100 , a tak że Prawo ochrony środowiska , gdzie krajobraz jest elementem środowiska 101 . Definicj ę krajobrazu mo żna w ko ńcu odnale źć w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (dalej EKK), w której poj ęcie krajobraz oznacza obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich 102 . I cho ć formalnie EKK obowi ązuje od dnia 1 stycznia 2005 r.,

94 Raszeja E., 2002a. op. cit. s. 69. 95 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. op. cit. s. 214-219. 96 Nied źwiecka-Filipiak I., 2007. op. cit. s. 116. 97 Jaszczuk-Silomowska B., 2006. op. cit. s. 217-218. 98 Nied źwiecka-Filipiak I., 2009. Wyró żniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-zachodniej . Monografie LXXV. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. 99 Nied źwiecka-Filipiak I., 2007. op. cit. s. 121-122. 100 Art. 20 pkt 20 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880). 101 Art. 3 pkt 39 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627). 102 Art. 1 lit. A Europejskiej Konwencji Krajobrazowej sporz ądzonej we Florencji dnia 20 pa ździernika 2000 r.

24 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI to jej przepisy nie implementowano jeszcze do prawa polskiego. Koniecznym jest jej wdro żenie 103 . Obecnie mo żna powiedzie ć, że krajobraz chroniony jest tylko po średnio. Przepisy dotycz ące obszarów chronionych skupiaj ą si ę na warto ściach przyrodniczych, st ąd mo żna stwierdzi ć o niedostatecznej ochronie krajobrazu w prawie polskim. Nie s ą w tym wzgl ędzie wystarczaj ące równie ż nowe formy ochrony przyrody jak przykładowo sie ć ECONET-PL 104 . Jest to nadal podej ście fragmentaryczne, skupiaj ące si ę jak inne formy ochrony przyrody w Polsce na ochronie wybranych elementów i obszarów. Ochrona ta powinna by ć nieograniczona i obejmowa ć cały krajobraz 105 . W zakresie ochrony przyrody, a dokładnie przy okazji ustanawiania pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego czy u żytku ekologicznego, istnieje mo żliwo ść ustanowienia nazwy projektowanego obiektu 106 . Nazwa ta z powodzeniem mo że nawi ązywa ć do tradycji miejsca, osoby czy te ż wydarzenia. Jest wi ęc to jeden z kolejnych aspektów aplikacyjno ści to żsamo ści wsi w prawie polskim. Podobn ą mo żliwo ść daje Pa ństwowy Rejestr Nazw Geograficznych, w którym mo żna zamie ści ć nazwy nie tylko rzek, strumieni ale tak że nazw bagien, uroczysk i wiele innych a nawi ązuj ących do zapomnianych lokalnych nazw topograficznych 107 . Istnieje tak że mo żliwo ść zagwarantowania to żsamo ści miejsca w nadawaniu placówkom publicznym imienia czy nazwy dróg, co le ży docelowo w gestii uchwały Rady Gminy 108 . Ponadto przy ustanawianiu szlaku turystycznego równie ż jest sposobno ść do nadawania stosownej nazwy, która mo że odwoływa ć si ę do to żsamo ści obszaru przez który przechodzi szlak. To żsamo ść wsi podtrzyma ć mo żna na podstawie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami . W śród form ochrony wyst ępuje wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego a tak że ochrona poprzez zapisy w MPZP i innych dokumentach, takich jak: decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego,

103 Drabi ński A., Kuriata Z., Nied źwiecka-Filipiak I., 2012. Odnowa wsi sposobem na zachowanie i wykorzystanie dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego obszarów wiejskich . [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. s. 36-42. 104 Raszeja E., 2002a. op. cit. s. 49, 51. 105 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 189-190. 106 Art. 44 ust. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880). 107 Zał. nr 1 rozporz ądzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 14 lutego 2012 r. w sprawie pa ństwowego rejestru nazw geograficznych ( Dz.U. 2012 nr 0 poz. 309). 108 Art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz.U.2001.142.1591).

25 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej czy decyzjach o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego 109 . Ponadto zauwa ża si ę przypadki wpisywania do rejestru zabytków całych zało żeń ruralistycznych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W przypadku Wielkopolski dotychczasowo w rejestrze umieszczone sze ść historycznych układów ruralistycznych 110 . Reasumuj ąc, w odniesieniu do planów odnowy wsi powinna nast ąpi ć ścisła korelacja z podstawowymi narz ędziami kształtowania przestrzeni, tj. SUiKZP oraz MPZP. Spo śród tych dwóch aktem prawa miejscowego jest MPZP. Zapisy w planie miejscowym pozwalaj ą zagwarantowa ć to żsamo ść przestrzeni. Cz ęsto jednak dotycz ą niewielkich obszarów a nawet dosłownie jednej działki. Wówczas niemo żliwo ści ą jest kształtowanie relacji przestrzennych, które dotycz ą całej wsi, ł ącznie z osiedlem wiejskim i otaczaj ącym go krajobrazem 111 .

109 Art. 7 ust. 1-4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568). 110 KOBIDZ (oprac.), 2009. Rejestr zabytków województwa wielkopolskiego . Warszawa. s. 28, 89, 94, 98, 102, 259. 111 Raszeja E., 2008. Ochrona krajobrazu kulturowego w teorii i praktyce gospodarowania przestrzeni ą. [w:] Zimniewicz K. (red.). Bariery w zarz ądzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce . Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. s. 58.

26 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

3. Metodyka pracy 3.1. Metody badawcze i projektowe W niniejszej pracy zastosowano zró żnicowane metody badawcze, do których nale żą : metoda SWOT, metoda oznaczenia pozycji strategicznej, metoda przekrojów historycznych, studium krajobrazu otwartego i metoda ankietyzacji. Metoda SWOT. Jest to jedna z metod analitycznych pozwalaj ąca wysun ąć niezale żną ocen ę na temat poszczególnych składników danego obszaru bada ń oraz jego otoczenia. Metoda ta wykorzystywana jest w planowaniu strategicznym. Zazwyczaj sprowadza si ę do wyró żnienia czterech elementów tj.: mocnych stron ( Strengths ), słabych stron ( Weaknesses ), szans (Opportunities ) i zagro żeń ( Threats ). Pierwsze litery angielskich słów tworzy skrót SWOT – nazw ę zastosowanej metody. Poprzez analiz ę ww. czynników mo żna wysun ąć wnioski w zakresie unikania zagro żeń, wykorzystywania szans, wzmacniania słabych stron czy opierania si ę na mocnych stronach przy prognozowaniu i planowaniu rozwoju wsi 112 . Metoda oznaczenia pozycji strategicznej . Zaprezentowana tu metoda jest wykorzystywana w głównej mierze przy analizie i formułowaniu strategii przedsi ębiorstw. Istniej ą jednak przypadki oznaczania pozycji strategicznej innych obszarów działania, np. potencjału turystyki 113 czy gospodarki morskiej 114 . Punktem wyj ścia mo że by ć wykonana uprzednio analiza SWOT. Ka żdej z cech przypisuje si ę wg obranej skali liczb ę punktów, gdzie przykładowo przy skali pi ęciopunktowej liczba 1 oznacza najmniejszy, a 5 najwy ższy wpływ danego czynnika. Po przypisaniu punktów wylicza si ę średni ą osobno dla ka żdego z elementów analizy SWOT. Nast ępnie dokonuje si ę porównania ww. punktów poprzez odj ęcie mniejszej od wi ększej średniej w parze S-W i O-T. Otrzymane wyniki odkłada si ę na osiach układu współrz ędnych ze strony wi ększych liczb oraz wyznacza od nich proste prostopadłe (Ryc. 1. ). Punkt przeci ęcia le żą cy w jednej z 4 ćwiartek informuje o wyznaczonej pozycji strategicznej 115 . W śród mo żliwych scenariuszy wyst ępuj ą nast ępuj ące pozycje:

112 Imiela T., 2000. Próba oceny pozycji strategicznej i koncepcja strategii dla du żej elektrowni na przykładzie Elektrowni Bełchatów II . Praca magisterska napisana w Zakładzie Zarz ądzania Strategicznego i Ekologii na Wydziale Organizacji i Zarz ądzania Politechniki Łódzkiej pod kierunkiem dr L. Berli ńskiego. Łód ź. s. 172. 113 Rudnicki R., Kozłowski L. Analiza SWOT potencjału turystycznego . Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. [dost ęp 27 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.ilawa.nazwa.pl/lot/images/stories/analiza%20swot.pdf. 114 Strategia Rozwoju Gospodarki Morskiej Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015 , 2006. Grupa Doradcza Sienna. Warszawa. s. 117. 115 Tam że. s. 170-176.

27 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Ryc. 1. Przykład wyznaczenia pozycji strategicznej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie źródła 116 .

● pozycja maxi-maxi - celem jest strategia agresywna wiod ąca zarówno do utrzymania tej uprzywilejowanej pozycji oraz maksymalizacji szans przy wykorzystywaniu mocnych stron. Strategia ta wiedzie ku mocnemu rozwojowi poprzez ekspansj ę; ● pozycja maxi-mini - celem jest strategia konserwatywna wiod ąca do ograniczania zagro żeń redukuj ąc je atutami. Strategia ta postuluje wykorzystywanie pojawiaj ących si ę okazji i zastosowanie dywersyfikacji tj. ró żnicowania produkcji, usług etc.; ● pozycja mini-maxi - celem jest strategia konkurencyjna wiod ąca do prób likwidacji słabo ści, które s ą niewydolne (niekonkurencyjne) i b ędące przeszkod ą dla szans jakie wyst ępuj ą w otoczeniu. Celem jest koncentracja produkcji, usług etc.; ● pozycja mini-mini - celem jest strategia defensywna wiod ąca do redukcji wewn ętrznych słabo ści oraz unikania zagro żeń z otoczenia. Pozycja ta wi ąż e si ę z potrzeb ą radykalnych kroków, jak: restrukturyzacja czy zmiana kierunku działa ń117 . Metoda warstw historycznych. Metoda pozwalaj ąca na zanalizowanie dynamiki rozwoju np. sieci osiedle ńczej, jednostki osadniczej czy innego obszaru. Zestawiane

116 Imiela T., 2000. op. cit. s. 177. 117 Por. Strategia Rozwoju Gospodarki... s. 117-118; Imiela T., 2000. op. cit. s. 177-178; Rudnicki R., Kozłowski L. op. cit.

28 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI są porównywalne materiały kartograficzne, ikonograficzne i inne o charakterze uzupełniaj ącym (najcz ęś ciej źródła archiwalne). Przykładem s ą mapy: topograficzne, katastralne, uwłaszczeniowe, wojskowe i zdj ęcia lotnicze (materiały fotogrametryczne). Charakteryzuj ą si ę one ró żną skal ą i dokładno ści ą opracowania, technik ą i rodzajem prezentacji danych. St ąd konieczno ści ą jest ich ujednolicenie graficzne, co nie zawsze jest prostym zadaniem. Przykładem jest cho ćby zestawienie XIX-wiecznych map uwłaszczeniowych ze zdj ęciami lotniczymi. Poprzez naniesienie w sposób syntetyczny na plany w postaci przekrojów, uzyskuje si ę obraz zmian o charakterze przestrzennym. Wówczas istnieje mo żliwo ść wysuni ęcia wniosków na temat historycznego rozwoju struktury przestrzennejoraz współczesnych trendów. Te ostatnie mog ą dotyczy ć konfrontacji naturalnych procesów rozwojowych z żywiołowymi współczesnymi

Ryc. 2. Przykłady ró żnych materiałów przydatnych do metody warstw historycznych. Źródło: Materiały kartograficzne i fotogrametryczne uj ęte w Bibliografii.

29 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne zmianami 118 . Analizie podlega ć mog ą takie elementy jak: układ przestrzenny, zabudowa, ziele ń, rozłóg pól, przebieg dróg, sie ć wodna i inne. Dostrzegalne zmiany w zakresie obiektów dotycz ą przede wszystkim ich lokalizacji i wielko ści. W szerszym aspekcie dostrzegalne jest tempo oraz kierunki zmian przestrzennych. Studium krajobrazu otwartego. Metoda ta składa si ę z nast ępuj ących elementów: inwentaryzacja zasobów krajobrazu, analiza wraz z waloryzacj ą oraz wytyczne projektowe. Pierwszy z etapów dotyczy zapisu krajobrazu a zwłaszcza elementów najcenniejszych oraz tych wpływaj ących na obni żenie lub degradacj ę warto ści krajobrazowo-widokowych. Badania terenowe skupiaj ą si ę na odwzorowaniu krajobrazu za pomoc ą szkiców, fotografii i map. Prace kameralne polegaj ą na stworzeniu jednorodnych szkiców linearnych. Drugi z etapów dotyczy analizy budowy krajobrazu z oznaczeniem takich elementów, jak: dominanty, tło czy ramy widoków. Ich forma, rozmieszczenie oraz relacje mi ędzy nimi wpływaj ą na atrakcyjno ść wn ętrz krajobrazowych. Nast ępnie przeprowadza si ę waloryzacj ę krajobrazu, której rezultatem jest wskazanie elementów atrakcyjnych i degraduj ących krajobraz, w stosunku do których wskazuje si ę odpowiednio: działania ochronne i działania korekcyjne (ewent. rekultywacyjne). W zakresie wytycznych projektowych formułuje si ę zało żenia ogólne oraz zasady dla poszczególnych wyznaczonych stref krajobrazu podlegaj ących ochronie, przekształceniom czy rekultywacji 119 . Badania ankietowe . Metoda gromadzenia informacji poprzez zbieranie odpowiedzi na pytania zadawane wskazanym osobom. Podstawowym narz ędziem jest kwestionariusz, czyli zbiór pyta ń uporz ądkowanych merytorycznie i graficznie, które maj ą zosta ć zadane badanym osobom (respondentom). Od jego starannego przygotowania zale ży powodzenie przedsi ęwzi ęcia badawczego. Musi by ć on tak zaprojektowany, aby jego wypełnienie nie wywoływało trudno ści. Składa si ę on mo że z pyta ń otwartych, zamkni ętych i specjalnych. Celem kwestionariusza jest wywołanie u ankietowanych okre ślonych reakcji słownych 120 .

118 Bogdanowski J., 1976. op. cit. s. 41. 119 Raszeja E., 2002a. op. cit. s. 82-97. 120 Michalska-Dudek I., 2011. Materiały z ćwicze ń z bada ń marketingowych 3/4 . Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. [dost ęp 10 sierpnia 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.michalska- dudek.pl/pliki/BM3.pdf.

30 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

3.2. Materiały i źródła Z uwagi na szeroki aspekt niniejszej pracy, w śród wykorzystanych materiałów i źródeł wyst ępuj ą: ● publikacje drukowane - ksi ąż ki i czasopisma XIX-, XX- oraz XXI-wieczne; ● akty prawne - ustawy i rozporz ądzenia; ● dokumenty planistyczno-prawne – Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa (dalej PZPW), Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (dalej SUiKZP), Plan Odnowy Miejscowo ści (dalej POM); ● źródła archiwalne – materiały pochodz ące z Archiwum Pa ństwowego w Poznaniu (dalej APP), Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu (dalej AAP), Archiwum Parafialnego w Murzynowie Ko ścielnym (dalej APMK), Archiwum Szkoły Podstawowej w Murzynowie Ko ścielnym (dalej APMK), Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku oraz S ądu Rejonowego w Środzie Wielkopolskiej (dalej SR ŚW); ● materiały kartograficzne – mapy XIX-, XX- oraz XXI-wieczne; głównie s ą to mapy topograficzne, administracyjne, uwłaszczeniowe, katastralne, turystyczne, ewidencyjne, zasadnicze i wojskowe; ● materiały fotogrametryczne – zdj ęcia lotnicze uzyskane z Centralnego O środka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie (dalej CODGiK); ● materiały ikonograficzne – pocztówki i fotografie; ● dane statystyczne – dane pochodz ące z Urz ędu Stanu Cywilnego w Dominowie (dalej USC) oraz Głównego Urz ędu Statystycznego w Warszawie (dalej GUS); ● źródła internetowe.

3.3. Model projektu odnowy wsi Analiza to żsamo ści wsi wraz z wpływaj ącymi na ni ą czynnikami musi by ć dokonana nie tylko na poziomie wn ętrz architektoniczno-krajobrazowych czy obr ębu wsi, ale równie ż gminy i regionu. St ąd stworzono autorski model projektu bazuj ący na trzech poziomach (skali) tj.: MAKRO, MEZO i MIKRO. Walorem zastosowanej metodyki jest jej przejrzysto ść i obiektywizm. Zaznacza si ę, że zastosowany model dotyczy procesu badawczego, a nie jest modelowym uj ęciem zwyczajowego przebiegu procesu odnowy wsi, o którym mowa w Rozdziale 2.1.3. Polskie do świadczenia .

31 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Skala MAKRO odnosi si ę do bada ń o najszerszym zasi ęgu terenowym. Nie istnieje mo żno ść ustalenia ich ścisłych granic bowiem te zmieniały si ę i były ustalone w kontek ście prowadzonych analiz. Przy szeroko rozumianej współczesnej praktyce projektowej osiedli wiejskich analizie podlega teren opracowania w kontek ście podsystemu wchodz ącego w skład wi ększego systemu, jakim mo że by ć region. Rozpatruje si ę przy tym powi ązania mi ędzy projektowanym obszarem a jego szerszym otoczeniem oraz podejmuje si ę próby harmonizacji przestrzeni przy rozwi ązywaniu konfliktów przestrzennych 121 . Skala MEZO odpowiada w przybli żeniu obszarowi obr ębu wsi, przy czym zakres bada ń w wybranych przypadkach musiał obj ąć teren wi ększy pozwalaj ący na uzyskanie odpowiedniego kontekstu przestrzennego. Dla bada ń nad wiejsk ą przestrzeni ą kulturow ą, za najbardziej wła ściw ą uwa ża si ę bowiem skal ę wspólnoty terytorialnej. I cho ć jest to przestrze ń zró żnicowana, to pełna jest wspólnych warto ści, znacze ń i symboli 122 . Skala MIKRO obejmuje najwa żniejsze przestrzenie publiczne na terenie wsi, tj. historyczne centrum, place, parkingi, drogi oraz obiekty o najwy ższym znaczeniu społeczno- kulturowym. Na bazie dogł ębnych analiz wykonano opracowanie projektów wybranych przestrzeni. Ka żdy z tych projektów musi by ć zgodny z wnioskami i zaleceniami wykazanymi na poziomie MAKRO i MEZO.

121 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 251. 122 Kami ński Z., 2008. op. cit. s. 155.

32 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

4. Badania własne Proces badawczy przebiegał zgodnie z przyj ętym przez autora modelem projektu odnowy wsi, którego wzorzec ukazuje Plansza No 1. Na ka żdym poziomie (skali) przedstawiono nast ępuj ące elementy: uwarunkowania zewn ętrzne, obszar opracowania, cel cz ąstkowy, zakres bada ń oraz syntez ę. Ostatni z elementów dotyczy analizy potencjału wsi, wytycznych bądź koncepcji oraz aspektu aplikacji. Poprzez aplikację rozumie ć nale ży ró żnego rodzaju dokumenty realizuj ące ide ę aplikacyjno ści (realno ści) projektu. W skali MAKRO analizy dotycz ą pocz ątkowo skali kraju, regionu, przechodz ąc stopniowo do coraz mniejszej skali za jaki uznano obszar zawarty mi ędzy czterema miejscowo ściami: Środa Wlkp., Miłosław, Wrze śnia i Dominowo. Trzy pierwsze to jednostki miejskie, czwarta za ś to siedziba gminy Dominowo. Murzynowo jako zlokalizowane po środku tego ż obszaru, wykazuje mniejsze lub wi ększe ci ąż enie ku wskazanym jednostkom. Synteza bada ń zestawiona została z aspektem aplikacyjno ści reprezentowanym w tym wzgl ędzie przez PZPW oraz SUiKZP. Zawarto ść merytoryczn ą obu dokumentów uproszczono na potrzeby tej skali do najwa żniejszych elementów. Wyniki tych bada ń oraz ewentualnie pojawiaj ące si ę zalecenia zaprezentowane zostały w postaci tekstowej i graficznej. W skali MEZO analizy miały za zadanie wskaza ć po cz ęś ci wytyczne dla otoczenia Murzynowa Ko ścielnego, bowiem aspekt to żsamo ści i widoczno ści nie zamyka si ę w graniach administracyjnych wsi. Z drugiej jednak strony, z uwagi na aspekt aplikacyjno ści w postaci MPZP, wytyczne wynikaj ące z analiz znalazły swe odzwierciedlenie dla obszaru w granicach administracyjnych wsi. MPZP z przyczyn organizacyjnych i korzy ści praktycznej powinien bowiem dotyczy ć terenu co najmniej w granicach obr ębów geodezyjnych a najlepiej w granicach wsi. Ponadto, co ju ż wcze śniej wykazano, MPZP musi by ć zgodny z SUiKZP, st ąd na tym poziomie musz ą by ć uj ęte wszystkie wnioski i zalecenia wykazane na poziomie MAKRO. Skal ę MIKRO uto żsamia si ę z projektami wybranych dla Murzynowa przestrzeni publicznych. W trakcie przeprowadzonych bada ń korzystano z metod, materiałów i źródeł ukazanych w Rozdziale 3. Metodyka pracy . Metoda SWOT oraz metoda oznaczania pozycji strategicznej zostały wykorzystane do badania kapitałów rozwojowych wsi. Celem było ukazanie pozycji strategicznej kapitału kulturowego na tle pozostałych kapitałów. Szczególn ą uwag ę, z racji warsztatu autora, zwrócono na metod ę warstw historycznych i studium krajobrazu. Dopełniaj ącą

33 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne rol ę, wa żną lecz nie fundamentaln ą, spełnia przeprowadzone badanie ankietowe. Celem przeprowadzonej ankietyzacji było ustalenie w jaki sposób mieszka ńcy postrzegaj ą Murzynowo - czy jest ono wsi ą poznan ą i docenian ą z uwagi na swoj ą to żsamo ść . Ponadto ankieta miała za zadanie rozpozna ć preferencje i upodobania mieszka ńców na temat architektury i krajobrazu. Wyniki tej ankiety, jako warto ściowego sposobu rozpoznania kapitału społecznego, zostały wykorzystane w postaci danych mówi ących o potrzebach, potencjale i wniosków dotycz ących rozwoju Murzynowa Ko ścielnego. Wyniki zostały zaprezentowane w kolejnych etapach pracy. Łącznie rozdysponowano 206 ankiet. Uzupełnionych kwestionariuszy zebrano 162, co stanowi 78,64% rozdanych ankiet. Rozdawanie jak i zbieranie ankiet przeprowadzono poprzez indywidualne przybycie do gospodarstw domowych. Ankiet ę przygotowano w formie czarno-białej i takowy wzór zastosowanego kwestionariusza został zamieszczony na Planszy No 2 . Poni żej w Tab. 1. zaprezentowano zestawienie uczestników badania z podziałem wg obranych kryteriów, tj. płci, wieku, czasu zamieszkania oraz kryterium za żyło ści z Murzynowem. Tab. 1. Zestawienie uczestników przeprowadzonego badania ankietowego.

Lp. Kryterium Mo żliwe odpowiedzi / Liczba wskaza ń Suma nie kobieta męż czyzna 1 Płe ć okre ślono 90 57 15162 nie do 18 lat 19-30 lat 31-60 lat powy żej 60 lat 2 Wiek okre ślono 11 39 83 22 7 162 nie Czas od urodzenia od ponad 20 lat od 5 do 20 lat od 5 lat i krócej 3 okre ślono zamieszkania 79 41 25 15 2 162 moi przodkowie moja rodzina osiedliła mieszali w Murzynowie nie si ę w Murzynowie po II nie dotyczy Za żyło ść ju ż przed II wojn ą okre ślono 4 wojnie światowej z Murzynowem światow ą 82 21 51 8 162 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń ankietowych. Niniejsze opracowanie składa si ę z 4 głównych elementów: tekstu głównego, zestawu plansz, zestawu zał ączników aplikacyjnych i płyty CD.

34 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

4.1. Skala MAKRO

4.1.1. Wie ś w układzie administracyjnym i komunikacyjnym

Zało żeniem niniejszej analizy było ukazanie Murzynowa na tle podziałów administracyjnych zarówno w skali całego kraju, jak i kolejno: regionu, powiatu i gminy. Docelowo w obszarze opracowania ukazano przebieg najwa żniejszych granic, w tym powiatów i gmin. Drugim z analizowanych aspektów była komunikacja, gdzie na kolejnych rycinach ukazano struktur ę poł ącze ń drogowych, z których korzysta Murzynowo. W tym wzgl ędzie decyduj ące okazały si ę ci ąż enia ku aglomeracji pozna ńskiej, siedzibie powiatu, a tak że pojedynczym miastom i wsiom. Ilustracj ę graficzn ą tej analizy stanowi Plansza No 3 . Murzynowo zlokalizowane jest w województwie wielkopolskim, w s ąsiedztwie aglomeracji pozna ńskiej, stosunkowo blisko autostrady A2, która zapewnia szybki dojazd do stolicy. Przy tym nale ży wskaza ć, że blisko ść autostrady, jak i innej infrastruktury (drogowej, kolejowej) nie wi ąż e si ę jednocze śnie z oddziaływaniem głównych korytarzy transportowych o znaczeniu europejskim, krajowym czy mi ędzyregionalnym na Murzynowo. Poło żenie w klinie korytarzy prowadz ących z Poznania w kierunku zachodnim ku Warszawie (przez Wrze śni ę oddalon ą o 13 km i poł ączon ą z Murzynowem drog ą wojewódzk ą nr 432; ku Poznaniowi wiedzie droga krajowa nr 92 lub autostrada A2) oraz w kierunku południowo- wschodnim w kierunku Katowic (przez Środ ę Wlkp. oddalon ą o 14 km i poł ączon ą z Murzynowem drog ą wojewódzk ą nr 432; ku Poznaniowi wiedzie droga krajowa nr 11 i dalej droga ekspresowa S11) jest bardzo korzystne. Poło żenie w ich blisko ści, lecz nie na ich terenie ma pozytywny wyd źwi ęk nie tyle w dost ępno ści, co w bezpiecze ństwie wynikaj ącym z braku negatywnego wpływu dynamicznych procesów transportowych. Z uwagi na przynale żno ść administracyjn ą na kolejnej z rycin Planszy No 3 ukazano sie ć poł ącze ń komunikacyjnych z o środkami gminnymi na tle powiatu średzkiego. Równie ż i t ę struktur ę sieci komunikacyjnej mo żna uzna ć za sprzyjaj ącą. Zupełnie inne wnioski wypływaj ą z analizy struktury administracyjo-komunikacyjnej gminy Dominowo. Cho ć odległo ść z Murzynowa do siedziby gminy nie jest daleka (9 km), to kategoria drogi jest ni ższa (droga powiatowa). Niestety, istniej ąca sie ć komunikacyjna w sposób wyra źny dzieli Gmin ę Dominowo na 3 przestrzenie, gdzie w ka żdej z nich mo żna wskaza ć dominuj ącą jednostk ę osadnicz ą. W cz ęś ci północnej

35 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

(na północ od autostrady A2) jest to Giecz, w cz ęś ci środkowej Dominowo, a po południowej stronie drogi wojewódzkiej nr 432 to Murzynowo jest wsi ą dominuj ącą (pod wzgl ędem liczby ludno ści oraz faktu, i ż ww. miejscowo ści s ą wsiami ko ścielnymi). Gł ębsz ą analiz ę przeprowadzono na obszarze wsi i jej otoczenia. Murzynowo Ko ścielne poło żone jest mi ędzy czterema wa żniejszymi o środkami osiedle ńczymi ( Środa Wielkopolska, Wrze śnia, Miłosław, Dominowo). W otoczeniu Murzynowa graniczy ze sob ą a ż 5 gmin (Dominowo, Środa Wlkp., Wrze śnia, Miłosław, Nekla) wchodz ących w skład powiatu średzkiego i wrzesi ńskiego. Ponadto teren ten charakteryzuje si ę do ść du żym nawarstwieniem granic administracji ko ścielnej. w tym parafialnej (siedziba parafii), dekanalnej (dekanat średzki) i archidiecezjalnej (archidiecezja pozna ńska) 123 . Lokalizacja mi ędzy czterema jednostkami osadniczymi w postaci 3 miast i 1 wsi o znaczeniu lokalnym (siedziba gminy), cho ć ogranicza dost ęp do usług centrotwórczych i generuje koszty dojazdu, to nadal zapewnia do ść korzystny dost ęp do s ąsiedniej infrastruktury komunikacyjnej. Pozytywem jest po średnia dost ępno ść drogi wojewódzkiej, która w odcinku Środa Wlkp.-Zberki ju ż teraz charakteryzuje si ę nat ęż eniem ruchu samochodowego wi ększym od średniej wojewódzkiej (niebezpiecze ństwo hałasu akustycznego). Ta sytuacja jest równie ż dostrzegalna przez mieszka ńców Murzynowa. Około 27% ankietowanych wskazało na dobr ą lokalizacj ę mi ędzy miastami (9% ankietowanych) oraz niew ątpliwie wynikaj ący z tego fakt ciszy i spokoju (19% ankietowanych) 124 . Przy tych dwóch argumentach wskazuje si ę na korzy ść wynikaj ącą z braku bezpo średnio przebiegaj ącej infrastruktury (kategoria drogi wojewódzkiej), co mo żna przeło żyć na strategi ę odnowy wsi, tj. wykorzystywa ć maksymalnie własne zasoby (w tym wypadku cisza i spokój), a zewn ętrzne traktowa ć jako wsparcie (zlokalizowana w s ąsiedztwie droga wojewódzka). Przechodz ąca z Dominowa ku Miłosławowi droga powiatowa nr 32503 nie jest obecnie drog ą o du żym ruchu kołowym. Spogl ądaj ąc na planowane inwestycje drogowe w okolicach Murzynowa (budowa obwodnicy Środy Wlkp. i Miłosławia), nie mo żna oczekiwa ć nagłych zagro żeń ze strony komunikacji. Je śli chodzi o sie ć linii kolejowych, to ta jest dost ępna w trzech najbli ższych miastach. Dworzec w Miłosławiu jak i pobliskie dla Murzynowa stacje linii Ole śnica-Chojnice nie odgrywaj ą znacz ącej roli. Dworce kolejowe w Środzie Wlkp. i Wrze śni zapewniaj ą sprawny

123 Brak źródeł dla sporz ądzenia zał ącznika graficznego ukazuj ącego dokładny przebieg granic administracji ko ścielnej. 124 1% ankietowanych wskazał jako zalet ę Murzynowa zarówno dobr ą lokalizacj ę mi ędzy miastami jak i spokój.

36 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI dojazd do Poznania zajmuj ący odpowiednio ok. 35 i ok. 50 min (poci ągi regionalne) 125 . Łatwo ść dojazdu do Poznania zarówno transportem kolejowym jak i drogowym ukazuje Ryc. 3.

Ryc. 3. Czasowa dost ępno ść transportowa do Poznania (rok 2008). Źródło: Opracowanie własne na podstawie zał ącznika mapowego nr 11 do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (dalej KPZK)

Przy wszystkich jednak wskazanych zaletach problemem jest niestety sie ć poł ącze ń autobusowych, która b ędąc sprawn ą, zapewniałaby integracj ę z miastami i pozwalałaby na korzystanie z punktów przesiadkowych w Środzie Wlkp. czy Wrze śni. Nikła sie ć powi ąza ń komunikacji zbiorowej z okolicznymi miastami jest powodem narzeka ń ł ącznie 30% ankietowanych, ale jedynie 9% respondentów wyra ża potrzeb ę poł ącze ń autobusowych. Prawdopodobnie wynika to z faktu wzrastaj ącego udziału indywidualnej komunikacji samochodowej. Autor niniejszej pracy nie jest w stanie rozstrzygn ąć o konieczno ści (sugerowanej przez mieszka ńców) lub nieopłacalno ści (aspekt zarzucany przez przewo źników) polepszenia obsługi tej infrastruktury. Wskazuje jednak na obecn ą sytuacj ę i bardziej prawdopodobny udział przyszłych u żytkowników (9% ankietowanych). Na Planszy No 3 ukazano tak że inne aspekty komunikacji. Pierwszym z nich jest przebieg szlaków turystycznych przechodz ących przez Murzynowo. S ą to: szlak ko ściołów drewnianych oraz szlak Mazurka D ąbrowskiego, oba o zasi ęgu regionalnym. Po południowej stronie Murzynowa a w ci ągu drogi powiatowej ł ącz ącej Środ ę Wlkp. z Miłosławiem przebiega mi ędzyregionalna droga rowerowa. Drugim elementem wartym zaznaczenia jest sie ć dróg lokalnych w najbli ższym otoczeniu wsi. Ł ącznie z Murzynowa wybiega a ż 8 dróg (dwie polne

125 Ustalono na podstawie wyszukiwarki poł ącze ń kolejowych Twój Plan Podró ży.

37 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne i 6 asfaltowych, w tym 3 rangi powiatowej). Spogl ądaj ąc na ich rozkład przestrzenny mo żna stwierdzi ć o zanikaniu potrzeb poł ącze ń komunikacyjnych w kierunku południowo-zachodnim (drogi polne) oraz o dobrej strukturze dróg asfaltowych praktycznie we wszystkich pozostałych kierunkach. Wpływ na to maj ą niew ątpliwie ci ąż enia ku jednostkom miejskim. Reasumuj ąc, mo żna stwierdzi ć, że Murzynowo poło żone jest w s ąsiedztwie infrastruktury drogowej. Zdaje si ę, że taka lokalizacja chroni Murzynowo przed narastaj ącymi zagro żeniami ze strony urbanizacji i komunikacji, a daje wielk ą szans ę na rozwój wsi, a tak że integracj ę nie tylko z s ąsiednimi jednostkami osadniczymi, ale i z miastami, sk ąd zapewniony jest dost ęp do krajowej a nawet europejskiej sieci komunikacyjnej. Jedyn ą przeszkod ą jest komunikacja autobusowa, której poprawa pozwoliłaby wszystkim mieszka ńcom na korzystanie z dost ępnego systemu transportowego.

4.1.2. Wie ś w układzie społeczno-osadniczym Celem analizy układu osadniczo-społecznego było okre ślenie skali i siły zwi ązków Murzynowa z innymi jednostkami osadniczymi w szeroko rozumianym kontek ście osadniczym i społecznym. Wpływ na to maj ą wszelkiego rodzaju ci ąż enia, tak że te o charakterze historycznym, w tym administracyjne, gospodarczo-własno ściowe, ko ścielne i szkolne, a wi ęc stwarzaj ące szans ę na integracj ę. Powi ązania te dotycz ą w skali regionalnej obszaru dawnego zaboru pruskiego oraz Pozna ńskiego Obszaru Metropolitalnego. W ścisłym obszarze opracowania wa żne były ci ąż enia ku lokalnym jednostkom miejskim oraz wszystkim innym mniejszym jednostkom. Ilustracj ą niniejszej analizy jest Plansza No 4 . Analiz ę układu społeczno-osadniczego rozpocz ąć nale ży od uwarunkowa ń zewn ętrznych. Niew ątpliwie w tym wzgl ędzie dawny zabór pruski pełnił znacz ącą rol ę. Na pierwszej z rycin na Planszy No 4 zamieszczono nało żone na siebie granice dawnej Prowincji Pozna ńskiej (lata 1848-1918) oraz współczesnego województwa wielkopolskiego. Widoczne s ą trwałe powi ązania administracyjne Murzynowa z Poznaniem. Na kolejnej z rycin przedstawiono hierarchi ę sieci osadniczej na tle województwa wielkopolskiego. Równie ż i w tym przypadku Murzynowo zostało zakwalifikowane jako wie ś znajduj ąca si ę w strefie wpływu miasta Poznania, jako europola o znaczeniu krajowym. Zauważalny jest tak że nie bezpo średni kontakt z okolicznymi miastami lecz lokalizacja pomi ędzy dwoma bli źniaczymi ponadlokalnymi ośrodkami równowa żenia rozwoju ( Środa Wlkp. i Wrze śnia). Na trzeciej z kolei rycinie ukazano

38 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Pozna ński Obszar Metropolitalny wraz z oznaczeniem hierarchii sieci osadniczej oraz powi ąza ń pomi ędzy wa żniejszymi jednostkami osadniczymi. I cho ć Murzynowo nie jest zlokalizowane w sieci powi ąza ń (na co ma wpływ sie ć komunikacyjna), to wypływa z tego bardzo istotny wniosek o jego korzystnym poło żeniu. Podobnie jak w układzie administracyjno- komunikacyjnym, tak i w tym przypadku mo żna okre śli ć lokalizacj ę Murzynowa jako nie zwi ązan ą bezpo średnio z sieci ą komunikacji transportowej. Poło żenie na uboczu, lecz bardzo blisko miast i dobrej infrastruktury drogowej jest rzecz ą korzystn ą. Nale ży podkre śli ć, że Murzynowo poło żone jest na skraju kolejnej ju ż formy organizacji przestrzennej, jak ą jest Pozna ński Obszar Metropolitalny. Szersz ą analiz ę, ju ż w obszarze opracowania, zawarto na rycinie w skali 1 : 75000. Integracja przestrzenna w skali kraju czy regionu jest korzystna z uwagi na chocia żby kwestie ekonomiczne i gospodarcze, co jest istotne w przypadku odnowy wsi. W celu zbadania integracji o charakterze lokalnym poddano analizie historyczne zwi ązki gospodarcze, administracyjne, szkolne i ko ścielne Murzynowa z innymi miejscowo ściami ( Tab. 2. ).

39 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Tab. 2. Formy integracji Murzynowa z okolicznymi miejscowo ściami.

Sfera Lp. Forma integracji Datowanie Komentarz do roku 1793 126 Murzynowo weszło w skład starostwa spis miejscowo ści średzkiego w XIII, XIV lub XV wieku. 1 Starostwo średzkie wchodz ących w skład Skonfiskowane przez pa ństwo pruskie w 1793 zwi ązku (dalej spis) 127 roku. Klucz winnogórski z siedzib ą w Winnej Górze 1807 128 -ok. 1835 129 2 Klucz winnogórski nadany gen. Janowi Henrykowi D ąbrowskiemu spis 130 przez Napoleona I. ciowa

ś Klucz dóbr wyodr ębniony z napoleo ńskiej 3 Klucz źrenicki ok.1835 (spis) 131 -1866 132 donacji i nadany Bogusławie z d. D ąbrowskiej i Teodorowi Ma ńkowskim. Dobra Murzynowo Nazwa pojawiaj ąca si ę przy okazji wydzielenia 4 ok. 1835 (spis) 133 -ok. 1856 Ko ścielne klucza źrenickiego. Nazwa pojawiaj ąca si ę po raz pierwszy w roku

134 135 1856. Klucz obejmował zaledwie dwie Gospodarczo-własno 5 Klucz murzynowski ok. 1856 (spis) -1866 miejscowo ści. Poprzednia nazwa tj. Dobra Murzynowo Ko ścielne straciła na znaczeniu. Maj ętno ść zakupiona przez Józefa Ozdowskiego Maj ętno ść i jego żon ę Józef ę (z d. Golsk ą) oraz Antoniego 6 1868 (spis) 136 -1889 137 Murzynowo Ko ścielne Jachimowicza z żon ą Mari ą (z d. Ozdowsk ą). W roku 1889 nast ąpił podział maj ętno ści. 7 Parafia I* 1510 (spis) 138 Parafia wyodr ębniona w średniowieczu z parafii biechowskiej 139 . W latach 1538 140 -1922 141 8 Parafia II* 1784 (spis) 142 Murzynowo było fili ą Kolegiaty Średzkiej – cielna ś 9 Parafia III* 1900 (spis) 143 takowy zwi ązek uj ęto tak że w Tab. 3. Ko 10 Parafia IV* 2012 (spis) Wójtostwa utworzono po nowym podziale Wójtostwo w 11 1816-1837 (spis) 144 na powiaty. W 1837 zast ąpione okr ęgami Targowej Górce komisarycznymi. Okr ęg komisaryczny W roku 1902 siedzib ę okr ęgu komisarycznego 1836-1928 145 12 w Targowej przeniesiono do Dominowa. W roku 1928 spis 146 Górce/Dominowie przywrócono wójtostwa. GRN w Murzynowie Zlikwidowana z ko ńcem roku 1959 i wł ączona 13 1954 (spis) 147 -1959 148 Administracyjna Ko ścielnym do gromady Dominowo. Gmina Dominowo istnieje w obecnych kształcie 14 Gmina Dominowo 2012 (spis) od roku 1973. 15 Obwód szkolny I* 1828 (spis) 149 Spis pojawiaj ący si ę wraz wizytacj ą szkoły. 16 Obwód szkolny II* 1956, 1982 (spis) 150 Spisy znajduj ące si ę w kronice szkolnej.

Szkolna 17 Obwód szkolny III* 2012 (spis) Cz ęść dzieci ucz ęszcza do innych szkół. * - numerowanie rzymskie wprowadzone dla uporz ądkowania chronologicznego. Źródło: Opracowanie własne.

126 Frankowski S., 2011. Poła żejewo - ludzie, historia, zabytki . [w:] Średzki Kwartalnik Kulturalny . Nr 2. s. 49. 127 Por. Kozierowski S., 1931. Nazwy geograficzne i osad źcy ziemi średzkiej z map ą. Wydział Powiatowy

40 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Na podstawie Tab. 2. przeprowadzono ocen ę powi ąza ń danych miejscowo ści w zale żno ści od formy organizacji. Ocena ta o charakterze ilo ściowym polegała na zsumowaniu liczby zwi ązków, w której uczestniczy dana miejscowo ść , a nast ępnie uszeregowaniu od najwi ększej do najmniejszej liczby powi ąza ń. List ę tych miejscowo ść przedstawiono w Tab. 3 ., gdzie pojedynczy punkt sugeruje wyst ąpienie okre ślonego zjawiska. Ilo ść uzyskanych w ten sposób punktów oznacza liczb ę zwi ązków.

w Środzie. Pozna ń. s. 53; Büsching A. F. (red.), 1788. Magazin für die neue Historie und Geographie. T. 22. Johann Jacob Curts Witwe. Halle. s. 91. 128 Du żyński C., 1904. Echa historyczne . [w:] Dziennik Pozna ński . Nr 138. s. 4. 129 Frankowski S., 2011. op. cit. s. 49-50. 130 Prezydium PRN - Wydział O światy i Kultury w Środzie Wlkp., 1969. Materiały z sesji popularno-naukowej w Środzie Wlkp. po świ ęconej 151 rocznicy śmierci gen. Jana Henryka D ąbrowskiego . Środa Wlkp. s. 25 131 Frankowski S., 2011. op. cit. s. 49-50. 132 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej AAP). Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne - ci ęż ary budowlane i budowle I. 133 Frankowski S., 2011. op. cit. s. 49-50. 134 Biblioteka Kórnika PAN (dalej BK). R ękopisy. Sygn. BK 03459. Dziennik gospodarczy Murzynowa [Ko ścielnego] na rok 1856/57. 135 AAP. Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne - ci ęż ary budowlane i budowle I. 136 Sąd Rejonowy w Środzie Wielkopolskiej (dalej SR ŚW). V Wydział Ksi ąg Wieczystych. Sygn. Tom III. Wykaz I. Ksi ęga wieczysta maj ątku Murzynowo Ko ścielne. 137 Tam że. 138 Nowacki J., 1964. Archidiecezja Pozna ńska w granicach historycznych i jej ustrój . Ksi ęgarnia św. Wojciecha. Pozna ń. s. 366. 139 Nowacki J., 1964. op. cit. s. 365. 140 Łukaszewicz J., 1858. Krótki opis historyczny ko ściołów parochialnych (…) w dawnej dyecezyi pozna ńskiej . T. 1. Żupa ński Jan Konstanty. Pozna ń. s. 323. 141 Archiwum Parafialne w Murzynowie Ko ścielnym (dalej APMK). Dokumenty. Sygn. 2. Ogłoszenia parafialne, listy, wymienianki. 142 Chłapowski K. (oprac.), 2006. „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli Wła ściciele ziemscy w Koronie 1783-1784 . Chłapowski K., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2006. s. 815. 143 APMK. Wykazy. Sygn. 5. Spis ludno ści Parafii Murzynowo Ko ścielne Dekanatu Średzkiego. 144 Mazurkiewicz S., 2008. Mileszyna czyli Targowa Górka . Urz ąd Miasta i Gminy Nekla. Targowa Górka. s. 34-35. 145 Tam że. s. 34-35, 50. 146 Verzeichniss säemmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Posen (…) , 1845. W. Decker Posen. Pozna ń. s. 278-283. 147 Archiwum Pa ństwowe w Poznaniu (dalej APP). Akta gminy Dominowo (pow. średzki). Sygn. 48. Protokół z sesji Gminnej Rady Narodowej w Dominowie. 148 Ochowiak J., 2001. 770 lat Murzynowa Ko ścielnego. Z dziejów miejscowo ści - cz. III . [w:] Nasze Sprawy . Nr 9. s. 6. 149 AAP. Biskupi i arcybiskupi pozna ńscy. Sygn. OA V 007. Akta Arcybiskupie - Środa : Dekanat - Szkoły. 150 Archiwum Szkoły Podstawowej w Murzynowie Ko ścielnym (dalej ASPMK). Kronika szkolna.

41 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Tab. 3. Zestawienie miejscowo ści w zale żno ści od liczby form integracji z Murzynowem. Forma integracji/Lp. redzkie ś Murzynowo ść renicki ź tno g komisaryczny g ę Miejscowo ść ę GRN w Murzynowie w GRN Dominowo Gmina I szkolny Obwód II szkolny Obwód III szkolny Obwód Starostwo Starostwo Maj murzynowski Klucz I Parafia II Parafia III Parafia IV Parafia Wójtostwo Okr Klucz winnogórski Klucz Murzynowo Dobra Klucz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011121314151617 SUMA Sabaszczewo ●●●●●●●●●●●●●●●●● 17 Poła żejewo ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● 10 Bukowy Las ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● 10 Zberki ● ● ● ● ● ● ● ● ● 9 Kopaszyce ● ● ● ● ● ● ● ● ● 9 Mieczysławowo ● ● ● ● ● ● ● ● 8 Rusiborek ● ● ● ● ● ● ● 7 Tadeuszewo ● ● ● ● ● 5 Środa ● ● ● ● 4 Ołaczewo ● ● ● ● 4 Bagrowo, Biskupice, Borzejewo, Chłapowo, Dominowo, Dzier żnica, Gablin, Giecz, ● ● ● 3 Karolewo, Nowojewo, Orzeszkowo, Po świ ątno, Rusibórz, Szrapki, Wysławice Bogusławki, Krzykosy, Rogusko, Solec ● ● ● 3 Źrenica ● ● ● 3 Mączniki, Ulejno, Włostowo ● ● 2 Kopernik ● ● 2 Śródka ● ● 2 Michałowo ● ● 2 Mała Górka, Mystki, Racławki, Targowa ● ● 2 Górka, Zdziechowice Marianowo ● ● 2 Ksi ąż no, Pałczyn ● 1 Biskupice ● 1 Pławce ● 1 Chocicza ● 1 Bronisław, Brzezie, Chrustowo, Garby, Henrykowo, Pi ęczkowo, Przykuty, Rumiejki, ● 1 Śnieciska, Winna Góra Witowo, Zajezierze Źródło: Opracowanie własne.

42 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Dla obszaru opracowania sporz ądzono kartogram, ilustruj ący w zale żno ści od zebranych punktów sił ę zwi ązku z Murzynowem (od najmniejszego – kolor jasno żółty, po najwi ększy – kolor czerwony). Im dalej od Murzynowa, tym siły przynale żno ści zmniejszaj ą si ę, przy czym w sposób drastyczny widoczne jest to w kierunku południowo-wschodnim. Miejscowo ści poło żone po przeciwnej stronie, a w głównej mierze z uwagi na zwi ązki administracyjne, zwi ązane s ą z obecn ą Gmin ą Dominowo. Specyficznym obszarem jest Środa Wielkopolska (wraz ze Źrenic ą - obecnie dzielnica miasta), która ze wzgl ędu na kilkusetletnie zwi ązki parafialne wykazuje za żyło ść z Murzynowem. Jednoznacznie mo żna stwierdzi ć o niezwykle silnej ł ączno ści z s ąsiednimi miejscowo ściami w tym: Sabaszczewem, Poła żejewem, Bukowym Lasem, Zberkami, Kopaszycami, Mieczysławowem i Rusiborkiem a dalej Tadeuszewem. Wszystkie wy żej wymienione miejscowo ści składaj ą si ę na obecn ą parafi ę Murzynowo, co przedstawiono na Planszy No 4 . Integracja zbudowana na gruncie parafialnym wykazuje w tym wzgl ędzie olbrzymi ą warto ść . W sposób zdecydowany podkre śla si ę sił ę zwi ązku, praktycznie w ka żdym wymiarze, Murzynowa z Sabaszczewem. Te s ąsiaduj ące wsie s ą przykładem siły integracji oraz olbrzymiego kapitału społecznego, który nale ży wzmacnia ć i podkre śla ć.

4.1.3. Wie ś w układzie przyrodniczo-krajobrazowym Zamierzeniem analizy układu przyrodniczo-krajobrazowego jest zbadanie powi ąza ń, tj. korytarzy ekologicznych, stanowi ących silny aspekt integracji przestrzennej. Za uwarunkowania zewn ętrzne uwa ża si ę sie ć ECONET-POLSKA oraz sie ć korytarzy ekologicznych wyznaczonych przez PZPW Województwa Wielkopolskiego. Na podstawie analizy usytuowania Murzynowa Ko ścielnego wzgl ędem tej sieci, a tak że takich elementów jak lasy, planowane zalesienia i wyznaczone przez SUiKZP potencjalne lokalizacje elektrowni wiatrowych, wysuni ęto okre ślone wnioski. Ilustracj ą graficzn ą tej analizy jest Plansza No 5 . Obszar Murzynowa nie wchodzi w skład żadnej z przyj ętych form ochrony w ramach sieci ECONET-POLSKA, tj. obszarów w ęzłowych i wytyczonych korytarzy (o skali mi ędzynarodowej i krajowej). W roku 2005 prof. Włodzimierz J ędrzejewski na zlecenie Ministerstwa Środowiska wykonał Projekt korytarzy ekologicznych ł ącz ących europejsk ą sie ć Natura 2000 w Polsce .

43 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Na podstawie powy ższej ryciny mo żna stwierdzi ć, że Murzynowo jest zlokalizowane w przebiegu jednego z korytarzy wiod ących w kierunku północ-południe, nale żą cych do Korytarza Północno-Centralnego. Wg prof. J ędrzejewskiego wytyczona sie ć korytarzy powinna zosta ć uj ęta we wszelkiego rodzaju koncepcjach, strategiach czy planach dotycz ących zagospodarowania przestrzennego zarówno kraju, województwa jak i gminy 151 . Na Planszy No 4 na rycinie przedstawiaj ącej województwo wielkopolskie ukazano struktur ę korytarzy ekologicznych. Poza tymi wchodz ącymi w skład sieci ECONET-POLSKA znalazły si ę te ż te wytyczone przez prof. Włodzimierza J ędrzejewskiego. Murzynowo znajduje si ę wi ęc w przebiegu krajowej drogi migracji, rozprzestrzenia i wymiany genetycznej organizmów żywych. Jest to strefa nie zwi ązana z głównymi korytarzami migracji ptaków, a tak że pozbawiona jest znacz ących dolin rzecznych. Niestety, brak jest na tym obszarze tak że wi ększych kompleksów le śnych, co doskonale przedstawia warstwa CORINE Land Cover. Praktycznie całe otoczenie Murzynowa, zarówno w kierunku zachodnim jak i wschodnim, na obszarze kilkuset km 2 stanowi obszar bezle śny. Lokalizacja Murzynowa w przebiegu jedynego, w tak wielkiej pozbawionej du żych kompleksów le śnych przestrzeni, korytarza ekologicznego, mo żna uzna ć za strategiczn ą. Koniecznym s ą starania przeciwdziałaj ące mo żliwo ści ich zablokowania, tj. niszczenia ich ci ągło ści; wymagane s ą tak że dolesienia. Dla odcinka korytarza przechodz ącego przez Murzynowo wskazano Priorytet 2 152 , w celu zwi ększeniu lesisto ści dla odzyskania ł ączno ści ekologicznej. Ma to nie tyle wpływ na dany odcinek, co przekłada si ę na funkcjonowanie całej sieci 153 . Na obszarze opracowania analizie poddano 2 grupy elementów. Pierwsz ą stanowi ą korytarze ekologiczne, istniej ącą lesisto ść (tj. lasy, parki dworskie i pałacowe, ziele ń cmentarna), istniej ące obszarowe formy ochrony przyrody, a tak że planowane w studiach poszczególnych gmin dolesienia. Drug ą grup ę elementów stanowi ą tereny istniej ącej zabudowy zwartej, tereny planowanej zabudowy mieszkalnej (o charakterze wielkopowierzchniowym), wielkopowierzchniowe tereny planowanej pozostałej zabudowy (tereny przemysłowe, tereny aktywizacji gospodarczej, tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej) oraz potencjalne tereny

151 Jędrzejewski W., 2009. op. cit. s. 71-75. 152 Priorytet 1 i Priorytet 2 odnosz ą si ę do tych odcinków korytarzy ekologicznych, które powinny uzyska ć pierwsze ństwo zwi ększenia lesisto ści w sytuacji ograniczonych środków finansowych na zalesienia. 153 Jędrzejewski W., 2009. op. cit. s. 77-79.

44 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI lokalizacji elektrowni wiatrowych. Spogl ądaj ąc na obszar opracowania oraz ilo ść , wielko ść i sposób rozmieszczenia ww. elementów trudno mówi ć o niezachwianej ci ągło ści korytarza ekologicznego. Sytuacja ta nie jest odosobnion ą w otoczeniu korytarza, co przekłada si ę na znacz ącą fragmentaryzacj ę przestrzeni oraz wszechpanuj ący bezład planistyczny. W celu zapewnienia jakiejkolwiek dro żno ści krajowego korytarza ekologicznego niezb ędne jest przeanalizowanie wszystkich elementów znajduj ących si ę w jego przebiegu. Analizuj ąc pierwsz ą grup ę ww. elementów, na Planszy No 5 przedstawiono bieg krajowego korytarza ekologicznego stanowi ącego drog ę migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych. Przebieg ustalono na podstawie PZPW Województwa Wielkopolskiego. W tym miejscu nale ży wyra źnie wskaza ć, i ż w zakresie obszaru opracowania korytarz ekologiczny przechodzi wła ściwie przez gmin ę Środa Wlkp., Dominowo, Nekla i Wrze śnia. Gmina Miłosław praktycznie nie znajduje si ę w zakresie analizowanego odcinka 154 . Spo śród analizowanych SUiKZP pozostałych 4 gmin 155 , tylko gmina Nekla zawarła w swym SUiKZP informacj ę (tj. przeniosła jako jedyna obowi ązkowe wytyczne z planu wy ższego rz ędu 156 ), i ż przez jej teren przechodzi krajowy korytarz ekologiczny, wytyczaj ąc przy tym mo żliw ą drog ę migracji do linii przebiegu autostrady A2 157 . Lokalizacj ę miejsca, od którego nale ży wytyczy ć dalszy przebieg głównej drogi migracji przeniesiono na opracowywany obszar. Dalej krajowy korytarz przebiega w układzie południkowym docieraj ąc ostatecznie do obszaru Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego, który ulec ma poszerzeniu o zaznaczony na planie obszar. Warto zauwa żyć, że w rejonie Murzynowa przechodzi prostopadle do korytarza krajowego, regionalny korytarz doliny rzeki Wielkiej. Nie jest on jednak doceniany w zapisach SUiKZP Gminy Dominowo, gdzie jego rola jest pomijana w konfrontacji z korytarzem rzeki Moskawy. O Moskawie mówi si ę, i ż jest to element wa żny w lokalnym systemie przyrodniczym gminy i powiatu 158 . W śród postulatów wymienia si ę utworzenie na bazie Moskawy korytarza 154 Informacja o przebiegu krajowej drogi migracji została odnotowana w SUiKZP Gminy Miłosław [ze zmianami] , 2011. Zespół Projektowy . 155 Por. SUiKZP Gminy Dominowo [ze zmianami], 2012. Biuro Inwestycji i Technologii i Planowania Przestrzennego Sp. z o. o. Skórzewo; SUiKZP Gminy Nekla [ze zmianami] , 2011. INPLUS. Olsztyn; SUiKZP Gminy Środa Wielkopolska [ze zmianami], 2011. Zespół Projektowy; SUiKZP Miasta i Gminy Wrze śnia [ze zmianami] , 2008. Autorska Pracownia Architektoniczna Paweł Szumigała. Pozna ń. 156 W spisie materiałów wej ściowych do SUiKZP Gminy Dominowo uj ęty jest PZPW Województwa Wielkopolskiego. Niezrozumiałym jest wi ęc brak uj ęcia krajowego korytarza w planowaniu przestrzennym tej gminy. 157 Pomimo braku informacji na temat istniej ących przej ść dolnych autor dostrzega potrzeb ę budowy przej ścia górnego z uwagi na rang ę korytarza ekologicznego. 158 Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Dominowo ze zmianami , 2012.

45 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne ekologicznego ł ącz ącego kompleks Lasów Czerniejewskich z Pradolin ą Warszawsko-Berli ńsk ą. Nie warto ściuj ąc rangi korytarzy warto zauwa żyć, że podobn ą rol ę pełni korytarz Wielkiej. Miejsce, w którym przecina on Murzynowo uzna ć mo żna za obszar konfliktowy (kumulacja sprzecznych funkcji elementów). Stopie ń lesisto ści korytarza jest do ść mały, z wi ększym powierzchniowo kompleksem le śnym w północnej cz ęś ci analizowanego odcinka. W dalszym przebiegu dostrzegalne jest tylko w ąskie pasmo niewielkich lasów wzdłu ż zachodniej granicy Murzynowa, przy czym wskazuje si ę na biegn ący po jego wschodniej stronie korytarz ekologiczny doliny Wielkiej, który stanowi alternatywny przebieg drogi migracji organizmów żywych. Nikły procent pokrycia lasów jest dostrzegalny w SUiKZP Gminy Dominowo. Zaledwie 7,4% pokrycia gminy lasami, w stosunku do średniej wojewódzkiej (25,7%) jest wynikiem marnym. Porównuj ąc ww. Studium przed tegoroczn ą aktualizacj ą (dokonan ą 25 kwietnia 2012 roku) ze stanem rzeczywistym, mo żna stwierdzi ć faktycznie brak działa ń w kierunku zalesie ń. Niestety od wielu lat nic w tej kwestii si ę nie zmienia, pomimo tego, że s ą to wła ściwie jedyne planowane zalesienia w tej cz ęś ci analizowanego odcinka korytarza ekologicznego. Inaczej przedstawia si ę sytuacja na północ od Murzynowa, gdzie struktura planowanych zalesie ń tworzy znacznie wi ększe przestrzenie, wiod ące do poszerzania istniej ących ju ż kompleksów le śnych.

Analiza drugiej grupy elementów, tj. potencjalnych barier dro żno ści krajowego korytarza ekologicznego jest bardziej skomplikowana. Istniej ąca zabudowa zwarta historycznej wsi nie stanowi wyra źnej przeszkody dla migracji zwierz ąt. W przebiegu analizowanego odcinka korytarza znajduj ą si ę tylko dwa dominuj ące wielko ści ą osiedla wiejskie, tj. Targowa Górka i Murzynowo, oba o układzie południkowym. Wskazane w studiach tereny zaplanowanej zabudowy mieszkalnej przedstawiono z wyborem tych, których wielko ść mocno kontrastuje z dotychczasowym zagospodarowaniem ich otoczenia. W cz ęś ci północnej dostrzega si ę nadmiarowo planowan ą zabudow ę pomi ędzy planowanymi zalesieniami a istniej ącymi aczkolwiek niewielkimi lasami. Du żą jednak barier ę spełnia ć mo że w tej cz ęś ci planowana zabudowa w Targowej Górce. Ewidentnie realizacja tych planów zmniejszy światło korytarza ekologicznego. Podobna sytuacja dotyczy planów zabudowy terenów na wschód od wsi Szlachcin. Bardzo du ży problem dotyczy niestety tak że Murzynowa Ko ścielnego i s ąsiaduj ących

Biuro Inwestycji i Technologii i Planowania Przestrzennego Sp. z o. o. Skórzewo.

46 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI z nim wsi tj. Zberek i Bukowego Lasu. Przewidziane pasma zabudowy niemal ł ącz ące ww. wsie stanowi ą istotne zagro żenie w postaci trwałej bariery, podobnie jak lokalizacja zabudowy wzdłu ż rzeki Wielkiej. Pozytywem całej tej sytuacji jest nikła ilo ść terenów przemysłowych, cho ć te wytyczone po wschodniej (w okolicach Wrze śni i w ęzła autostradowego) i zachodniej stronie (w okolicach Dominowa, po obu stronach autostrady A2) korytarza, powinny zosta ć bezwzgl ędnie zlikwidowane. Problemem jest do ść sporych rozmiarów teren na północ od Murzynowa uj ęty w SUiKZP Gminy Dominowo jako głównie teren rolno-przemysłowy. Wa żnym etapem bada ń były analizy struktury wyznaczonych potencjalnych terenów dla lokalizacji elektrowni wiatrowych. W stosunku do nich samych nale ży wskaza ć kilka uwag. Pierwsz ą i podstawow ą jest bezzasadno ść ich lokalizacji na przebiegu korytarza ekologicznego o randze krajowej. W trakcie analizy ich lokalizacji na terenie gminy Dominowo natkni ęto si ę na kilka bł ędów. Elektrownie wiatrowe zostały wyznaczone w przypadku gminy Dominowo wraz ze zmian ą studium. Była to jedna z kilku z wprowadzonych zmian, lecz do ść istotna. Analiza zał ącznika graficznego studium gminy ukazuje wiele bł ędów w zakresie wyznaczonych potencjalnych terenów pod elektrownie wiatrowe. Zostały one przedstawione poni żej. ● Kwestia ochrony jedynego tej rangi w całej okolicy korytarza powinna by ć kwesti ą priorytetow ą, zwłaszcza dla gminy Dominowo, na której terenie nie znajduj ą si ę żadne obszary chronione. Uj ęcie faktu przebiegu korytarza by ć mo że spowodowałoby chocia żby zapis o mo żliwych trudno ściach przy opracowaniu operatu środowiskowego. Niestety takiej informacji brakuje. Paradoksem jest zapis: Rozwi ązania przestrzenne w gminie Dominowo powinny równie ż uwzgl ędnia ć ograniczenia w u żytkowaniu terenu wynikaj ące z ustanowionych oficjalnie obszarów chronionych oraz zwyczajowo stanowi ących szkielet systemu terenów zieleni i uznanych jako korytarze ekologiczne, obszary klimatyczne i rekreacyjne 159 . Zapis ten stoi w ostrej sprzeczno ści z zał ącznikiem graficznym studium; ● Druga uwaga odnosi si ę do normy odległo ści od zabudowy mieszkalnej (500 m) i kompleksów le śnych powy żej 10 ha (200 m). Projektant nie stosuj ąc si ę do tych norm w SUiKZP zapomniał o zabudowie pojawiaj ącej si ę tu ż za granic ą gminy, nie mówi ąc ju ż o zabudowie zagrodowej na jej terenie. Ponadto, analizuj ąc zał ącznik graficzny mo żna wywnioskowa ć o istotnym przedkładaniu kwestii budowy elektrowni wiatrowych nad planowanymi a potrzebnymi zalesieniami. Wrysowane potencjalne tereny budowy siłowni 159 Tam że.

47 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne wiatrowych granicz ą bowiem w sposób bezpo średni z planowanymi kompleksami le śnymi powy żej 10 ha ( Ryc. 4 ). W przypadku budowy elektrowni wiatrowych zalesienie nie b ędzie ju ż mo żliwe. Wykre ślone na wskazanej rycinie tereny potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych, które koliduj ą z istniej ącą i zaznaczon ą zabudow ą, a tak że ze struktur ą planowanych kompleksów le śnych nie s ą odosobnionym przypadkiem. Potwierdza to chocia żby sytuacja, gdzie tereny potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych wyznaczono w bezpo średnim s ąsiedztwie ponad 200-hektarowego kompleksu le śnego w rejonie Kopaszyc; ● Zaproponowany układ rozmieszczenia siłowni wiatrowych jest całkowicie niezrozumiały w aspekcie samej kompozycji. Wr ęcz oplataj ące miejscowo ść tereny elektrowni wiatrowych wynikaj ą z wyznaczenia maksymalnie mo żliwych terenów pod lokalizacje elektrowni; ● Wspomniana struktura doprowadziła do sytuacji, gdzie praktycznie całe Murzynowo znalazłoby si ę pod wpływem oddziaływania elektrowni wiatrowych, co z punktu widzenia życia społecznego jest niedopuszczalne;

Ryc. 4. Analiza terenów potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych w rejonie Murzynowa Ko ścielnego na terenie Gminy Dominowo, w obszarze krajowej drogi migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie SUiKZP Gminy Dominowo.

48 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

● W przeprowadzonej ankiecie skierowanej do mieszka ńców Murzynowo zawarto nast ępuj ące pytanie: Czy w Murzynowie s ą wytyczone potencjalne tereny pod budow ę elektrowni wiatrowych? (patrz Plansza No 2 - pyt. nr 11). W zdecydowanej wi ększo ści, bo w 76% przypadków, odpowied ź brzmiała nie wiem . Za zdecydowanym nie opowiedziało si ę 18% ankietowanych. Niestety tylko co 18 ankietowany odpowiedział poprawnie, przy czym i tak nie mo żna stwierdzi ć czy był on świadomy ilo ści wyznaczonych potencjalnych terenów pod budow ę elektrowni wiatrowych. Dodatkowo nale ży stwierdzi ć, że w trakcie dyskusji publicznej nad zmian ą SUiKZP Gminy Dominowo nie wniesiono żadnych uwag. W ustawowym terminie 14 dni wpłyn ęła tylko 1 uwaga 160 . Mo żna si ę wi ęc zastanawia ć nie tyle nad poziomem świadomo ści mieszka ńców co rzeczywist ą partycypacj ą społeczn ą projektu zmiany Studium . Bior ąc pod uwag ę tak wiele pojawiaj ących si ę bł ędów mo żna stwierdzi ć bardzo du żą aspiracj ę gminy do budowy elektrowni wiatrowych. Maj ąc świadomo ść , i ż wyznaczone tereny s ą tylko terenami potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych (nie musz ą prowadzi ć do maksymalnego wykorzystania wyznaczonych terenów), lecz maj ąc te ż na uwadze aż tak wiele przytoczonych powy żej w ątpliwo ści, nale ży gł ęboko zastanowi ć si ę nad rzetelno ści ą i merytoryczno ści ą sporz ądzonego zał ącznika graficznego do Studium 161 .

160 Uchwała Nr XIII/108/2012 Rady Gminy Dominowo z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dominowo ze zmianami. 161 Zał ącznik graficzny nie jest jedynym wykazuj ącym bł ędy. Przy tegorocznej aktualizacji Studium zauwa ża si ę w zał ączniku tekstowym posługiwanie si ę dawn ą nomenklatur ą typu Sobaszczewo (zamiast Sabaszczewo). Informacje typu: Postuluje si ę budow ę oczyszczalni w Gieczu, Murzynowie Ko ścielnym oraz Rusiborzu są nieprawdziwe, z racji sko ńczonej budowy oczyszczalni w Murzynowie w roku 2011. Szereg bł ędów zmusza do wydania negatywnej oceny dla tegorocznej aktualizacji Studium .

49 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.1.4. Synteza 4.1.4.1. Potencjał W zakresie zmierzenia potencjału wsi, podobnie jak w przypadku wcze śniejszych analiz, kierowano si ę wpierw zbadaniem uwarunkowa ń zewn ętrznych (głównie o charakterze społecznym, gospodarczym i przestrzennym). Sprawdzeniu podlegaj ą szanse rozwoju gospodarczego obszaru Murzynowa w stosunku do jego otoczenia, a tak że aspekt demograficzny. Dopiero dalej analizie poddano sam obszar opracowania. Za nadrz ędny uznano cel integracji społecznej i przestrzennej. Ilustracj ą jest Plansza No 6 . Wg ustale ń PZPW Województwa Wielkopolskiego praktycznie cała Gmina Dominowo znajduje si ę poza pasmem dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyj ątkiem jest niewielka północna cz ęść gminy oraz obszar jej południowo-wschodniej cz ęś ci wraz z obszarem Murzynowa Ko ścielnego (strefa wpływu w ęzła autostradowego i Wrze śni). Cała gmina uznana jest bowiem za stref ę intensywnej gospodarki rolnej. W analizie rozwoju Murzynowa w aspekcie społecznym autor planował skorzystanie z danych SUiKZP Gminy Dominowo. Niestety, dane w nim zawarte nie s ą danymi aktualnymi. Wraz z aktualizacj ą Studium nie zmieniono danych dotycz ących prognozy demograficznej i wskutek tego przedstawiono (a raczej skopiowano bez sprawdzenia tre ści) stare dane na temat prognozy na rok 2010, która szacowała liczb ę mieszka ńców na 3200 osób. Niestety, prognoza ta nie sprawdziła si ę (obecnie gmin ę zamieszkuje ok. 3000 osób). W takiej sytuacji, kolejna zaprezentowana prognoza na rok 2020 wymaga korekty. Podobnie jest z prognozowan ą liczb ą mieszka ńców samego Murzynowa Ko ścielnego. Pojawiaj ący si ę w Studium zapis, że te zabezpiecza tereny znacznie przekraczaj ące potrzeby (zarówno mieszkaniowe jak i dla działalno ści gospodarczej) 162 równie ż nie mo że by ć w pełni brany pod uwag ę. Argument, i ż gmina musi by ć przygotowana na ewentualno ść niespodziewanego wzrostu migracji nie odzwierciedla rzeczywisto ści i potrzeb gminy. Tak ą krytyk ę uzasadnia opracowanie Wielkopolskiego Biura Planowania Przestrzennego pt. Polityki przestrzenne gmin Pozna ńskiego Obszaru Metropolitalnego a prognoza demograficzna do roku 2020 163 . Według niego zapisy w SUiKZP Gminy Dominowo jeszcze przed zmian ą z tego roku przekraczały o ponad 225% rzeczywiste potrzeby terenów zurbanizowanych. Bior ąc pod uwag ę, że tegoroczna aktualizacja dotyczyła wytyczenia

162 Tam że. 163 Choroszko J., Derc A., Ma ćkowiak J., 2012. Polityki przestrzenne gmin Pozna ńskiego Obszaru Metropolitalnego a prognoza demograficzna do roku 2020. WBPP. Pozna ń.

50 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI kolejnych terenów mieszkaniowych, przyrost terenów zurbanizowanych znów uległ podwy ższeniu. Aspiracje gminy nie s ą w tym wzgl ędzie odosobnione, ale nie nale ży uzna ć ich za prawidłowe. Prowadzi ć mog ą bowiem do drastycznych w przestrzeni zmian, innymi słowy niszczenia ładu przestrzennego. Takim przykładem jest wspomniana ju ż wcze śniej planowana zabudowa mieszkaniowa w Murzynowie i w jego otoczeniu, która ukazana jest na rycinie zaprezentowanej na Planszy No 4 , ju ż w skali 1 : 500 000. Zabudowa o charakterze długiej ulicówki niszczy historyczny układ ruralistyczny. Podsumowuj ąc, potencjał wsi ukazany przez SUiKZP Gminy Dominowo jest zafałszowany, zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i społecznym. Przechodz ąc do czysto gospodarczych aspektów potencjału wsi, odwołano si ę do cech jakimi winna charakteryzowa ć si ę wie ś podatna na wielokierunkowy rozwój społeczno- gospodarczy, co stanowi odwołanie do po żą danego z punktu widzenia Unii Europejskiej rozwi ązania. Według Heffnera takie jednostki maj ą pierwszorz ędne znaczenie, za ś pozostałe posiadaj ą mniejsz ą rang ę. St ąd wyró żnia si ę wsie rozwojowe, potencjalnie rozwojowe i o nie wykorzystanych mo żliwo ściach rozwojowych 164 . Rozwój Murzynowa poddano analizie wymaganych kryteriów wsi rozwojowej, co ukazuje Tab. 4 .

164 Heffner K., 2007. Fundamenty procesu przemian aktywizacyjnych na obszarach wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. s. 54.

51 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Tab. 4. Kryteria wielokierunkowego rozwoju społeczno-gospodarczego osiedli wiejskich wg Heffnera 165 . Lp. Kryterium Tak/Nie Komentarz promienisty układ dróg dojazdowych, przechodz ąca droga powiatowa, poło żenie du ża dost ępno ść komunikacyjna, mo żliwo ść blisko drogi wojewódzkiej, która z jednej 1 penetracji struktur morfologicznych tworz ących Tak strony prowadzi do Środy Wlkp. (wjazd jednostk ę osadnicz ą na drog ę krajow ą nr 11), z drugiej do Wrze śni (wjazd na autostrad ę A2); w Miłosławiu wjazd na drog ę krajow ą nr 15 wi ększa liczba mieszka ńców, wyznaczaj ąca na dzie ń 30.06.2012 liczba mieszka ńców potencjał demograficzny wsi (co najmniej 300 2 Tak wynosi 344 osoby 166 ; liczba gospodarstw osób, tj. około 100 gospodarstw domowych lub domowych wynosi ok. 95 budynków mieszkalnych) brak negatywnych tendencji w rozwoju od zako ńczenia II wojny światowej, 3 demograficznym (prowadz ą do degradacji i Tak jak i w ostatnich latach liczba ludno ści niekorzystnych konsekwencji gosp.) oscyluje wokół 350 mieszka ńców 167 zró żnicowana struktura funkcjonalna dominacja rolnictwa jest niew ątpliwie (wielofunkcyjno ść ), najkorzystniej bez dominacji zauwa żalna, cho ć oprócz niej dostrzegalne 4 Tak/Nie funkcji rolniczej i w mniejszym stopniu są funkcje usługowe (sklepy, szkoła, ko ściół) mieszkaniowej, i gospodarcze (tartak) zabudowa zwarta w centralnej cz ęś ci wsi, brak rozproszenia zabudowy wsi jako czynnik zabudowa rozproszona poło żna przy dwóch 5 ułatwiaj ący integracj ę infrastrukturaln ą oraz Tak/Nie drogach, tj. w kierunku Poła żejewa społeczn ą i Bukowego Lasu zło żono ść morfologiczna wsi, mo żliwa wył ącznie zło żono ść morfologiczna tyczy si ę centrum w układach z udziałem zabudowy skupionej lub wsi oraz głównej ulicy; zabudowa zwartej z konsekwencjami analogicznymi do braku 6 Tak rozproszona tyczy si ę tylko zabudowy rozproszenia, ale zwi ększaj ąca dost ępno ść zagrodowej, która w du żej mierze powstała wewn ętrzn ą (wyjazdy, kontakty, korzystnie z po II wojnie światowej pojawiaj ących si ę mo żliwo ści), wyst ępowanie elementów układu centrum wsi o historyczny układ owalnicy – zachowany 7 Tak charakterze w ęzłowym i czytelny do dzisiaj. liczne nowe obiekty, w tym o funkcji 8 niemieszkaniowej i nierolniczej oraz wyst ępowanie Nie zjawiska nie zauwa żono zabudowy usługowej, przem. i wielorodzinnej. Źródło: Opracowanie własne. Na podstawie ww. Tab. 4 . mo żna stwierdzi ć, i ż Murzynowo posiada predyspozycje do wielokierunkowego rozwoju, przy czym trudno oceni ć, na ile mo że on by ć osi ągalny. W zastosowanych kryteriach pomini ęto aspekt to żsamo ści i kapitału społecznego. Według autora niniejszego opracowania potencjał wsi tkwi w jej integracji społecznej i przestrzennej. Oba te aspekty wyra żać si ę mog ą w takich formach organizacji jak gmina, parafia czy szkoła.

165 Tam że. s. 54-55. 166 Na podstawie danych USC w Dominowie. 167 Por. Ochowiak J., 2001. 770 lat Murzynowa Ko ścielnego. Z dziejów miejscowo ści - cz. III . [w:] Nasze Sprawy . Nr 9. s. 6.; na podstawie danych USC w Dominowie.

52 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Murzynowo Ko ścielne wchodzi w skład Gminy Dominowo, cho ć zlokalizowane jest na jej południowo-wschodnim kra ńcu. Zasi ęg parafii jest znacznie mniejszy co wyra źnie kontrastuje z obszarem i tak z jednej z najmniejszych gmin w Wielkopolsce ( Ryc. 5. ). Fakt braku pokrycia

Ryc. 5. Granice gminy Dominowo i parafii Murzynowo Ko ścielne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://maps.geoportal.gov.pl. si ę granic parafii i gminy nie jest rzecz ą korzystn ą. W landach Niemiec, gdzie wspólnota samorz ądowa pokrywała si ę ze wspólnot ą duchow ą, przeniosło si ę to na sukces odnowy wsi. Takie uwarunkowania wiodły do szybkiego i trwałego wprowadzenia nowych idei 168 . Ponadto wielko ść polskich gmin znacznie odstaje od ich niemieckich czy austriackich odpowiedników, gdzie wpływało to na stopie ń integracji ich mieszka ńców 169 . Niew ątpliwie rzecz ą korzystn ą byłoby stworzenie na tak zró żnicowanym przestrzennie i to żsamo ściowo obszarze punktów węzłowych, dla których w pierwszej kolejno ści nale ży opracowa ć projekty odnowy wsi. Za utworzeniem takiego modelu przemawiaj ą argumenty, opisane przez konkretne efekty: ● Efekt koncentracji środków w jednostkach o najwy ższym potencjale rozwoju mo że przenie ść si ę na korzystne oddziaływanie na ich otoczenie, co wpisuje si ę w obecn ą polityk ę spójno ści Unii Europejskiej w stosunku do regionów. W zaproponowanym rozwi ązaniu spodziewane korzystne oddziaływanie wpływałoby na okre ślon ą koncentrycznie przestrze ń; 168 Wilczy ński R., 2003. op. cit. 22. 169 Idziak W., 2004a. op. cit. s. 18.

53 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

● Efekt tzw. „kuli śnie żnej”. Podkre ślaj ąc rang ę wybranych miejscowo ści, oczekuje si ę od nich powodzenia przedsi ęwzi ęcia odnowy wsi i jego rozpropagowania na okoliczne tereny; ● Efekt integracji nie tylko mieszka ńców, ale i przestrzeni s ąsiaduj ących miejscowo ści. Wytypowane wsie nie maj ą za zadanie wywiera ć efektu konkurencji lecz partnerstwa; ● Efekt zrównowa żonego rozwoju całego terenu, wskutek równomiernego rozdzielania funduszy oraz jednoczesnego rozwoju wszystkich jednostek. St ąd powstała wizja stworzenia na badanym terenie sieci jednostek osadniczych b ędących punktami w ęzłowymi, cechuj ącymi si ę przede wszystkim du żym stopniem integracji społecznej i specyficzn ą tradycj ą miejsca. Skierowano nast ępuj ące pytanie do ankietowanych: Która z ni żej podanych instytucji Pana/Pani zdaniem przyczynia się do polepszania relacji społecznych mieszka ńców? (patrz Plansza No 2 - pyt. nr 12). Mo żliwymi odpowiedziami były: gmina, parafia, szkoła, przy czym 10% ankietowanych wybrało 2 lub 3 instytucje jednocze śnie. W śród nich głosy rozkładały si ę w miar ę równomiernie z niewielk ą przewag ą szkoły. Wyniki z pozostałych 90% odpowiedzi przedstawia Ryc. 6 .

Ryc. 6. Rozkład głosów na pytanie: Która z ni żej podanych instytucji Pana/Pani zdaniem przyczynia si ę do polepszania relacji społecznych mieszka ńców? Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

Wśród odpowiedzi ankietowanych mo żna zauwa żyć pewne prawidłowo ści. W ka żdej z grupy wiekowej odpowied ź gmina i szkoła otrzymywały niemal identyczn ą ilo ść głosów. Poparcie dla parafii wzrastało wraz z kolejno nast ępuj ącą grup ą wiekow ą. O ile w śród kobiet poszczególne głosy rozkładaj ą si ę bez nadmiernej dysproporcji, to dla a ż 49% m ęż czyzn to gmina jest najlepszym integratorem społecznym. Taki pogl ąd wyra ża 60% osób zamieszkuj ących Murzynowo od urodzenia, przy czym tendencja ta odwraca si ę dla tych, mieszkaj ących tu od ponad 20 lat. W śród nich to szkoła jest instytucj ą polepszaj ącą relacje społeczne

54 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

(54% ankietowanych). Podsumowuj ąc, to szkoła lub gmina zyskuje przewag ę punktow ą, przy czym trzecia z odpowiedzi, tj. parafia staje wówczas mniej wi ęcej na równi z drug ą z odpowiedzi. Mo żna wi ęc stwierdzi ć, i ż parafia jest alternatyw ą wówczas, gdy dwie pozostałe odpowiedzi konkuruj ą mi ędzy sob ą. Bior ąc pod uwag ę wykazan ą ju ż uprzednio do ść mocn ą, ale i trwał ą pozycj ę parafii, wewn ętrzne zwi ązki i zale żno ści jej miejscowo ści (w skład parafii wchodzi tak że wysoko przez ankietowanych doceniana szkoła, w postaci obwodu szkolnego), a tak że wielko ść , autor postanowił o wyborze jej siedziby jako formy organizacji dla pierwsze ństwa wykonania projektu odnowy wsi tj. jako punktu w ęzłowego. Podobnie post ąpiono z innymi wioskami ko ścielnymi. Ich obecn ą sie ć skonfrontowano z przedwojennym układem 170 . Po ich zakwalifikowaniu nadal jednak pozostawał problem integracji przestrzennej. Problem niekorzystnego rozlokowania punktów w ęzłowych, cz ęsto du żych odległo ści do ko ściołów a tak że cz ęste zmiany natury administracyjnej podległych im miejscowo ści starano si ę zniwelowa ć tworz ąc kolejne punkty w ęzłowe na bazie równie mocno co ko ścioły zakorzenionego elementu wsi wielkopolskiej – siedzib maj ątków ziemskich. Ich list ę ustalono na podstawie przedwojennej ksi ęgi adresowej maj ątków ziemskich 171 . Przy wyborze tych puktów maj ących spełnia ć rol ę w ęzłów sugerowano si ę lokalizacj ą (sprzyjaj ącą równomiernemu rozmieszczeniu w przestrzeni) i wielko ści ą (co ukazuje poniek ąd ich potencjał rozwojowy). Na Planszy No 6 ukazano struktur ę rozmieszczenia punktów w ęzłowych wraz z ich hipotetycznie istniej ącym oddziaływaniem przestrzennym. Jest oczywistym że wie ś, która dzi ęki temu znajdzie si ę pod wpływem 2 lub wi ęcej wsi-w ęzłów, b ędzie mogła w sposób korzystniejszy czerpa ć z ich potencjału rozwoju. Reasumuj ąc, w wyniku przeprowadzonej analizy wywnioskowano, że Murzynowo posiada istotny potencjał rozwojowy. Wyst ępowanie na tym terenie dynamicznych procesów społeczno-gospodarczych napawa optymizmem. Potencjał wielokierunkowego rozwoju społeczno-gospodarczego, dla Murzynowa jest prawdopodobnie osi ągalny. Wspiera ć go mo że silny kapitał to żsamo ści miejsca i integracji społeczno-przestrzennej wyra żaj ącej si ę w sieci jednostek osadniczych z pierwsze ństwem dla realizacji procesu odnowy wsi.

170 Borowski M., 1932. Adresowa ksi ąż ka parafialna. Cz. 1. Drukarnia L. Gronusia i Ski w Krakowie. Kraków. 171 Ostrowski A., 1926. Ksi ęga adresowa gospodarstw rolnych województwa pozna ńskiego . Biuro ogłosze ń Parafialnych. Pozna ń. s. 404-425, 470-483.

55 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.1.4.2. Wytyczne projektowe Na Planszy No 7 zamieszczono wytyczne projektowe w zakresie trzech przeanalizowanych układów, tj. administracyjno-komunikacyjnego, osadniczo-społecznego i przyrodniczo-krajobrazowego. Po lewej stronie planszy przedstawiono główne wytyczne, za ś na powi ększonym w centralnej cz ęś ci obszarze opracowania zawarto ich rozwini ętą wersj ę, do której odnosz ą si ę przedstawione poni żej uzasadnienia. W zakresie układu administracyjno-komunikacyjnego dostrzega si ę korzy ści ale i zagro żenia. Czerpa ć nale ży najwi ęcej ze statusu spokojnej wsi a korzysta ć z s ąsiaduj ącej infrastruktury drogowej. Owy spokój b ędzie na tyle trwały, na ile Murzynowo b ędzie wspiera ć swoj ą mał ą ojczyzn ę np. poprzez wspieranie tras rowerowych przebiegaj ących przez wie ś. Integracja społeczna i przestrzenna w klinie drogi wojewódzkiej nr 432 oraz drogi krajowej nr 15 jest konieczna przed wpływem rozrastaj ących si ę jednostek miejskich (czyt. Środy Wlkp., Wrze śni i Miłosławia). Pozycja dominuj ąca wsi w zakresie wykazanego ju ż potencjału oraz mo żliwo ści rozwojowych, tak że faktu bycia najwi ększ ą jednostk ą osadnicz ą w tej cz ęś ci gminy Dominowo oraz licznie pokrywaj ące w tym miejscu granice administracji samorz ądowej i ko ścielnej, wymusza odpowiednie starania. Wa żnym jest utrzymanie tej pozycji, co jednak nie oznacza ci ągłego i niekotrolowanego rozrostu przestrzennego wsi. Blisko ść miast nie mo że wywiera ć presji i czyni ć z Murzynowa zaplecza dla ich potrzeb. Dobra lokalizacja wsi nie zawsze jest bowiem czynnikiem korzystnym. Przykładem jest tu droga powiatowa wiod ąca z Dominowa do Miłosławia, a tak że droga wiod ąca w kierunku północ-południe ł ącz ąca Nekl ę (przechodz ąc przez targow ą Górk ę) z Miłosławiem. Przebieg tych dróg uzna ć nale ży za sygnał do rozwa żań nad środkami zabezpieczaj ącymi wie ś a nie wł ączaj ącymi j ą w do ść destrukcyjne z czasem procesy transportowe. Prostolinijny układ dróg dochodz ących do Murzynowa wpływa na zwi ększanie ich przepustowo ści, a co za tym idzie wzrost hałasu. Ustawienie znaków o kolejnych ograniczeniach pr ędko ści mo że nie przynie ść oczekiwanych rezultatów, za ś definitywne przeło żenie całego ruchu transportowego na inne trasy jest raczej niemo żliwe (no śno ść , kategoria i szeroko ść drogi, istniej ące zadrzewienie przydro żne). Postuluje si ę egzekwowanie od samochodów ci ęż arowych zakazu wjazdu na drogi gminne z kierunku Poła żejewo i Mieczysławowo (na bazie istniej ącego oznakowania). Droga wiod ąca ze Zberek jako droga wy ższej kategorii powinna w zupełno ści spełnia ć funkcj ę drogi głównej.

56 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

W zakresie układu osadniczo-społecznego postuluje si ę ochron ę integracji społecznej, głównie na gruncie obwodu szkolnego. Z uwagi na ni ż demograficzny a bardzo du ży potencjał społeczny, krzywd ą byłaby likwidacja miejscowej placówki o światowej. Owa integracja społeczna pokrywa si ę w du żej mierze z obszarem parafii i dlatego jest warta ochrony. Drugim aspektem jest integracja przestrzenna z s ąsiaduj ącymi z Murzynowem miejscowo ściami, nie przekraczaj ąc przy tym zwi ększaj ącej si ę bariery komunikacyjnej, któr ą stanowi droga wojewódzka nr 432. Na Planszy No 7 zamieszczono główne wytyczne w stosunku do układu osadniczo-społecznego. Zakre ślono silne zwi ązki społeczne i przestrzenne, postuluj ąc ich wsparcie np. poprzez wytyczenie trasy rowerowej, ł ącz ącej Sabaszczewo, Zberki, Mieczysławowo, Bukowy Las, Ksi ąż no, Pałczyn i Ołaczewo. Charakterystyczny dla wyznaczonego pier ścienia miejscowo ści jest du ży poziom powi ąza ń społecznych i przestrzennych przy jednoczesnym braku cennych obiektów zabytkowych. Zaprzeczeniem tego stanu rzeczy jest wyznaczony na planie drugi pier ście ń, przechodz ący przez wyznaczone w analizie potencjału mo żliwo ści rozwojowych wsi punkty w ęzłowe (Targowa Górka, Bardo, Biechowo, K ębłowo, Winna Góra, Szlachcin, Poła żejewo, Dominowo). Miejscowo ści zlokalizowane na tym szlaku cechuj ą si ę słabszymi powi ązaniami społecznymi i przestrzennymi z Murzynowem, lecz posiadaj ą istotne obiekty o charakterze zabytkowym (dwory, pałace, ko ścioły). Gruntowe odcinki dróg wchodz ące w skład wyznaczonych pier ścieni, je śli to tylko mo żliwe, powinny zosta ć obj ęte ochron ą. Godnym zauwa żenia jest promienista sie ć poł ącze ń drogowych wychodz ąca z Murzynowa w kierunku miejscowo ści, stanowi ących punkty w ęzłowe. Projekt tras rowerowych ma przyczynia ć si ę do integracji społecznej, wymiany do świadcze ń i rozszerzania procesu odnowy wsi, zwłaszcza w stosunku do wsi Sabaszczewo. W zakresie układu przyrodniczo-krajobrazowego za główn ą wytyczn ą uwa ża si ę wyznaczony przebieg krajowego korytarza ekologicznego oraz jego wewn ętrzn ą struktur ę. Jest to cel podstawowy słu żą cy integracji przestrzennej. Ta, nie do ść że jest obecnie zaburzana, to w przyszło ści mo że zosta ć całkowicie zniszczona,na co wskazuj ą zapisy SUiKZP. Postuluje si ę, aby wykorzystuj ąc przebieg korytarza, wspiera ć integracj ę w wielu wymiarach, w tym: ekologicznym, przyrodniczym i krajobrazowym, które mog ą si ę wzajemnie uzupełnia ć. Z uwagi na rozmieszczenie przestrzenne lasów oraz przebieg regionalnego korytarza ekologicznego doliny rzeki Wielkiej wnosi si ę o wprowadzenie niewielkiej korekty przebiegu korytarza (którego obecne granice i tak pozostaj ą granicami umownymi). Na Planszy No 7

57 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne przedstawiono poprawiony przebieg korytarza ekologicznego wraz z ukazaniem mo żliwych dróg migracji organizmów żywych. Aby w pełni wykorzysta ć potencjał krajowego korytarza ekologicznego nale ży zwi ększy ć jego przepustowo ść , projektuj ąc nie jedn ą, a co najmniej dwie drogi migracji. Obszar mi ędzy nimi nale ży traktowa ć jak stref ę buforow ą, zapewniaj ącą szersz ą ni ż kilkusetmetrow ą penetracj ę tego ż obszaru przez zwierz ęta. Na obszarze ukazano przebieg wspomnianych dróg wraz z oznaczeniem miejsc przeci ęcia przez drog ę wojewódzk ą nr 432. Postuluje si ę, aby co najmniej w tych miejscach wprowadzi ć ograniczenie pr ędko ści. Za punkt węzłowy uznano punkt przeci ęcia drogi migracji biegn ącej w pasie kompleksów le śnych oraz drogi migracji stanowi ącej dolin ę rzeki Wielkiej. Z uwagi na mał ą mo żliwo ść ochrony kompleksów le śnych w osi północ-południe postuluje si ę wprowadzenie ochrony prawnej doliny rzeki Wielkiej na odcinku od Barda do Sabaszczewa. Z uwagi na wielko ść doliny oraz walory przyrodnicze wnosi si ę o utworzenie u żytku ekologicznego, który w zamy śle ma zapewnia ć nie tylko integracj ę przestrzenn ą, ale i społeczn ą, ł ącz ąc teren a ż 3 gmin: Wrze śni, Miłosławia i Dominowa. W stosunku do sieci dróg migracji niezbędna jest oczywi ście realizacja planowanych zalesie ń oraz, je śli to mo żliwe, dalsze dolesianie i wspieranie tego procesu poprzez zadrzewienia śródpolne, aleje etc. Drug ą grup ę wytycznych projektowych stanowi ą zapisy w studiów poszczególnych gmin, wiod ące do udro żnienia korytarza. Bez ich dotychczasowych zmian i wprowadzenia dodatkowych, ci ągło ść korytarza zostanie przerwana. Pierwszym celem jest całkowite usuni ęcie terenów potencjalnych lokalizacji elektrowni wiatrowych (z uwagi na poło żenie i liczne bł ędy przy ich wytyczaniu chocia żby w przypadku Gminy Dominowo) oraz terenów przemysłowych. Drugim aspektem jest rozs ądne kształtowanie zabudowy mieszkalnej. Nie uznaje si ę w tym przypadku argumentu o stopniowej urbanizacji terenów przeznaczonych w SUiKZP na tereny mieszkaniowe. Ka żda nowo powstała działka budowlana ma powolny ale stopniowy wpływ na zmniejszanie przepustowo ści korytarza. Całkowicie niezb ędnym jest zakaz zabudowy terenów poło żonych w przebiegu lub bezpo średnim otoczeniu dróg migracji. Najwi ększe zastrze żenia kieruje si ę do 3 obszarów, które dotycz ą w zasadzie jednej kwestii, tj. aspiracji gmin do wytyczania zbyt du żych terenów mieszkaniowych. Powstaj ąca na ich terenie zabudowa rozproszona nie do ść , że generuje koszty (np. infrastrukturalne), to niszczy integracj ę przestrzenn ą (w wymiarze przyrodniczym i krajobrazowym) i społeczn ą. Pierwszym negatywnym przykładem jest obszar Targowej Górki, wokół którego wyznaczono do ść du że

58 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI tereny mieszkaniowe, których wielko ść stanowi mocny kontrast do obecnej wielko ści wsi. Drugim obszarem, który musi zmieni ć swe przeznaczenie jest otoczenie Szlachcina. Niezrozumiałym przez autora jest wielko ść terenów rolno-osadniczych, prowadz ących ewidentnie do zabudowy rozproszonej. W ko ńcu trzecim, ale i najgorszym przykładem z uwagi na rozpi ęto ść planowanej zabudowy (bariera równole żnikowa) jest odcinek dróg od Bukowego Lasu, poprzez Murzynowo ku Zberkom. I cho ć popieranie dalszego zabudowywania tych ulic mo że stanowi ć argument na gruncie ekonomii, stanowi to zagro żenie ci ągło ści systemu ekologicznego i nie uzasadnia takich decyzji zagospodarowania tych terenów. Postuluje si ę wprowadzenie całkowitego zakazu tworzenia ci ągów zabudowy wzdłu ż dróg na tym terenie, a wspieranie zabudowy zwartej, pod warunkiem okre ślenia maksymalnej pojemno ści przestrzennej. W stosunku do ostatniego z wymienionych terenów, a w ko ńcu najwi ększego powierzchniowo, postuluje si ę o wzbogacanie zadrzewieniami śródpolnymi oraz zwi ększanie małej retencji. Postulaty te dotycz ą przede wszystkim obszaru pomi ędzy drogami migracji. Celem nie jest bowiem tylko wspieranie dróg migracji, ale i powierzchniowej struktury krajowego korytarza ekologicznego.

4.1.4.3. Aplikacja W celu zagwarantowania realizacji wytycznych projektowych, Zał ącznik aplikacyjny No 1 prezentuje metody aplikacji w postaci zapisów do SUiKZP, a w stosunku do obszaru, który stanowi krajowa droga migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych. Przyczyn ą zaw ęż enia tej problematyki do wskazanego obszaru jest lokalizacja Murzynowa (jako przedmiotu niniejszego opracowania) w korytarzu ekologicznym. Zestawienie ukazane w Zał ączniku aplikacyjnym No 1 z oczywistych wzgl ędów nie wyczerpuje tematu, ale ukazuje podstawowe i najwa żniejsze wskazania ustalone podczas analiz. Dodatkowym zało żeniem aplikacyjnym jest sporz ądzenie wniosku o utworzenie u żytku ekologicznego na bazie doliny Wielkiej. Wspólnym elementem poza ci ągło ści ą u żytku ekologicznego musi by ć te ż jego nazwa. Najprostszym rozwi ązaniem byłoby wykorzystanie istniej ącej tj. Dolina Wielkiej. Niestety przecz ą temu wyniki przeprowadzonego badania ankietowego. Jedno z pyta ń brzmiało: Które z zaprezentowanych nazw historycznych kojarzy Pan/Pani z Murzynowem? (patrz Plansza No 2 , pyt. Nr 7) Spo śród mo żliwych do wyboru odpowiedzi rzeka Wielka została zakre ślona zaledwie 4 razy co stanowi bagatela

59 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

2,5% ankietowanych. Jednak poza t ą nazw ą autor ankiety zamie ścił tak że dwie inne, tj. Żele źnic ę172 i Bardziank ę. Pierwsza z nich nie doczekała si ę żadnego wskazania. Historyczna nazwa tego cieku nie jest wi ęc znana i cho ć byłaby warta przywrócenia, to ewidentnie lepsz ą propozycj ą jest potocznie stosowana nazwa Bardzianka. Tak ą odpowied ź udzieliło bowiem 25% respondentów 173 . Postuluje si ę wi ęc za nadaniem nazwy Dolina Bardzianki. W zwi ązku z tym, że utworzenie u żytku ekologicznego podejmuje si ę poprzez uchwał ę Rady Gminy, to te ż ka żda z gmin na której terenie znajduje si ę projektowany u żytek ekologiczny, musi go uchwali ć indywidualnie. St ąd sugeruje si ę podj ęcie współpracy władz gmin Dominowo, Miłosław i Środa Wlkp. w celu zastosowania ochrony prawnej cennej krajobrazowo doliny. Wniosek o jego utworzenie na terenie gminy Dominowo przedstawia Zał ącznik aplikacyjny No 2.

172 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 173 Pozostałe ok. 73% ankietowanych nie wskazało żadnej odpowiedzi spo śród: Żele źnica, Bardzianka, Wielka.

60 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

4.2. Skala MEZO 4.2.1. Rodowód historyczny

Proces badawczy rodowodu historycznego wsi Murzynowo Ko ścielne został oparty na metodzie warstw historycznych. Celem analizy było zbadanie tempa i kierunku zmian przestrzennych. W pierwszej kolejno ści analizie poddano rozwój wsi w szerszym aspekcie przestrzennym, dalej analizowano zmienno ść struktury wewn ętrznej wsi. Tak ą procedur ę powtórzono dla kilku wybranych przekrojów czasowych. Podsumowanie stanowi konfrontacja map historycznych z aktualnymi planami studium. Ilustracj ę graficzn ą analizy warstw historycznych stanowi Plansza No 8 . ● Lokacja – XIII w . Punktem wyj ścia do rozwa żań była lokacja wsi. Wie ś idealnie wpisała si ę w XIII-wieczny proces osadniczy oparty na prawie niemieckim. Stanowiła ona dobra biskupie (własno ść biskupów wrocławskich), poło żona w środkowej Wielkopolsce, a jednocze śnie była pierwsz ą wsi ą o udanej lokacji na prawie niemieckim na terenie Wielkopolski 174 . Dokładnie 24 lutego 1231 roku w Lubiniu Władysław Odonic wydał dla Murzynowa akt lokacyjny 175 . Opisuje zasady lokacji na prawie niemieckim, za ś osadników okre śla jako Niemców lub innych go ści 176 . Średniowieczna wie ś zyskała kształt owalnicy, tj. typ rozplanowania wsi, posiadaj ącego centrum w postaci wrzecionowatego placu, otoczonego zabudow ą, z niwowym układem pól ( Ryc. 7 .).

Ryc. 7. Przykładowa owalnica. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rzymkowski A., Chowaniec M., 1972.

174 Topolski J. (red.), 1969. Dzieje Wielkopolski. T. 1. Wydawnictwo Pozna ńskie. Pozna ń. s. 257. 175 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (dalej KDW), Nr 592. 176 Friedberg M., 1946. Kultura polska a niemiecka : elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski średniowiecznej . T. 1. Wydawnictwo I Ż. Pozna ń. s. 197.

61 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Si ęgaj ąc do źródeł pisanych warto tylko wspomnie ć o najwa żniejszych wydarzeniach. 5 sierpnia 1266 roku Murzynów (bo tak zostaje okre ślone Murzynowo), przechodzi w r ęce Bolesława Pobo żnego. Wystawca dokumentu sporz ądzonego w Poznaniu stwierdza, że jego ojciec nadał Murzynowu cały szereg wolno ści, które teraz jego nast ępca przenosi na nowe posiadło ści biskupie 177 . Odt ąd Murzynowo stanowiło wi ęc własno ść ksi ążę cą. Jak dalej toczyły si ę kwestie własno ściowe – trudno ustali ć. Niepewna jest te ż data, od której wie ś stała si ę królewszczyzn ą. Ró żni autorzy przypisuj ą ten fakt na koniec XIII wieku 178 , czyli okres panowania Kazimierza Wielkiego 179 , wiek XV 180 lub po prostu nie stwierdzaj ą kiedy to mogło nast ąpi ć181 . Maj ąc na wzgl ędzie kilkuwiekow ą przynale żno ść wsi do starostwa średzkiego, a tak że przynale żno ść ko ścioła murzynowskiego jako filii do Kolegiaty Średzkiej, autor poddaje analizie materiały kartograficzne z pocz ątku XIX wieku.

● Pocz ątek XIX w. Analiza przytoczonych map z lat 1803 i 1821 ( Ryc. 8 ) dowodzi, że przez Murzynowo nie przechodził żaden z wa żniejszych traktów handlowych. Najbli ższy

Ryc. 8. Fragmenty map topograficznych z lat 1803 (autorstwa Davida Gilly'ego) i 1821 (atlas Wielkopolski Południowej) 182 .

177 Por. Maleczy ński K., 1928. Studya nad dyplomami i kancelary ą Odonica i Laskonogiego (1202-1239). TN. Lwów. s. 61; KDW, Nr 606. 178 Łęcki W., 1996. Wielkopolska : przewodnik . Sport i Turystyka – Muza. Warszawa. s. 248. 179 Ochowiak J., 2001. 770 lat Murzynowa Ko ścielnego. Z dziejów miejscowo ści - cz. I. [w:] Nasze Sprawy . Nr 7. s. 6. 180 Kozierowski S., 1935. op. cit. s. 238. 181 Du żyński C., 1904. op. cit. s. 4. 182 Special Karte von Suedpreussen : Arkusz BII. Skala 1:150 000. 1803.; Wielkopolska Południowa - atlas : cz ęść 8. Skala 1:150 000. 1821.

62 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Najbli ższy przebiegał w miejscowo ści Zberki. W przestrzeni zauwa żalny jest przede wszystkim zbiornik wodny o równole żnikowym kształcie, najwa żniejsze drogi, cieki i lasy. Z uwagi na skal ę, o wiele wi ększ ą warto ść przedstawiaj ą mapy uwłaszczeniowe (wykonane w skali 1:5 000), pojawiaj ące si ę w zwi ązku z reform ą uwłaszczeniow ą. Taki egzemplarz mapy został stworzony dla Murzynowa w roku 1826.

● Rok 1826 . Obszar Murzynowa Ko ścielnego był o wiele wi ększy od współczesnego. Si ęgał dalej na zachód (ziemie nale żą ce do ko ścioła 183 ) oraz najprawdopodobniej równie ż w kierunku północno-wschodnim, gdzie tworzyła si ę kolonia niemiecka, tj. Buchwald (patrz Ryc. 9). Poza nim w bezpo średnim otoczeniu Murzynowa istniały wówczas takie wsie jak: Sabaszczewo, Zberki, Ksi ąż no, Pałczyn i Ołaczewo. Układ komunikacyjny ł ączył dogodnie Murzynowo ze wszystkim wymienionymi wsiami. Jedn ą z wa żniejszych dróg była zapewne ta wiod ąca na południe do Winnogóry, siedziby klucza winnogórskiego, w skład którego Murzynowo wchodziło od roku 1807, czyli od chwili nadania tych ziem Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu 184 . Najbli żej Murzynowa znajdowało si ę Sabaszczewo, stosunkowo mała wówczas osada. Otaczaj ący krajobraz był niemal pozbawiony lasów, za ś bogaty w du żą ilo ść ł ąk i pastwisk. Niemal płaskie ukształtowanie terenu urozmaicała dolina rzeki Wielkiej oraz dominuj ące powierzchniowo lustro jeziora. W otoczeniu znajdowały si ę dwa wiatraki: jeden zlokalizowany w drodze na Zberki oraz drugi we folwarku Pałczynek. Układ rozplanowania wsi praktycznie nie zmienił si ę od czasów lokacji. Rozłóg stanowiły wielkopowierzchniowe pola po południowej i zachodniej cz ęś ci folwarku. Niewielki ciek płyn ący z północnego-zachodu w kierunku południowo-wschodnim oddzielał te grunty od gruntów chłopskich. Po wschodniej stronie owalnicy (za pleba ńskim folwarkiem) oraz zachodzie Murzynowa roztaczały si ę ziemie ko ścielne 185 . Na mocy reformy uwłaszczeniowej ówczesna dziedziczka nadała na u żytek ka żdorazowego sołtysa 4 morgi ziemi 186 . Owalnica, z folwarkiem dworskim na południu a pleba ńskim po wschodniej stronie, obudowana była ści śle zabudow ą. Tutaj te ż znajdowała si ę szkoła. W blisko ści ko ścioła istniała ju ż najprawdopodobniej karczma. O istnieniu parku dworskiego nie ma żadnych informacji,

183 APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne. 184 Szyperski S., 811. Powiat Pyzdrski w XVI stuleciu . [w:] Warta : tygodnik po świ ęcony nauce, rozrywce i wychowaniu . Nr 811. s. 6782. 185 APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne. 186 APP. Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. Recesy 110. Reces regulacyjno-separacyjny [wsi Murzynowo Ko ścielne] (…).

63 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne cho ć niezwykle interesuj ący 3-zbiornikowy staw mo że skłania ć do przypuszczenia co do jego istnienia. Przestrze ń historycznej owalnicy opływał strumie ń, tworz ąc barier ę przestrzenn ą oddzielaj ącą kilka zagród zlokalizowanych po północnej stronie wsi. Przy skrzy żowaniu dróg wyst ępuje działka wraz z obiektem o skomplikowanej bryle nale żą ca do zespołu dworskiego 187 . W roku 1765 w Murzynowie postawiono browar 188 . Prawdopodobnie to wła śnie ten budynek. Cho ć nie ma takowego potwierdzenia w źródłach to skomplikowana bryła oraz dalekie odsuni ęcie od ko ścioła i wsi (ryzyko po żaru) przemawiaj ą za t ą wersj ą. Z dala od wsi zało żono tak że cmentarz 189 . ● Rok 1888. Nast ąpiły wyra źne zmiany w przestrzeni. Obszar Murzynowa pomniejszony został o grunty nowo powstałych wsi – Buchwaldu i Mieczysławowa (na mapach od roku 1844). Odł ączone zostały tak że ziemie ko ścielne po zachodniej stronie wsi. Zmieniona sie ć dróg w rejonie Sabaszczewa spowodowana została budow ą folwarku oraz stopniowymi przenosinami zagród w jego pobli że. Od zachodu powstał ci ąg niewielkich lasów a po południowo-wschodniej stronie wybudowano lini ę kolejow ą Ole śnica-Chojnice. Przeprowadzona na szerok ą skal ę melioracja gruntów nie oszcz ędziła jeziora, niszcz ąc chyba najbardziej atrakcyjn ą krajobrazowo cz ęść tutejszej okolicy. Znikn ęło ono jak si ę zdaje w latach 1846-1849. W roku 1866 Murzynowo zostało oderwane od klucza winnogórskiego 190 a dwa lata pó źniej zostało zakupione przez rodzin ę Ozdowskich i Jachimowiczów 191 . Zmiana własno ści zaowocowała powstaniem zacz ątku współczesnego parku i budow ą czworaków dla pracowników folwarku. Po północnej cz ęś ci wsi powstały kolejne nowe zagrody. Z krajobrazu kilka lat pó źniej (w latach 1896-1901) znikn ął wiatrak poło żony przy drodze w kierunku Zberek. ● Rok 1936. Przy niezmienionej ju ż sieci dróg zbudowano kolejki gospodarcze. Jedn ą z nich była ta wiod ąca z Sabaszczewa przez Murzynowo i Pałczynek w kierunku linii kolejowej. Granice wsi po raz kolejny i prawdopodobnie ju ż ostateczny zostały zmienione. W drodze

187 APP. Urz ąd katastralny w Środzie. Sygn. 86. Verhandlungen über die Vermessung und Einschätzung Gemeinde Murzynowo Ko ścielne. 188 Szczepaniak M., 1977. Karczma, wie ś, dwór : rola propinacji na wsi wielkopolskiej od połowy XVII do schyłku XVIII wieku . Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa. s. 126. 189 APMK. Dokumenty. Sygn. 7. Akta ko ścioła parafialnego w Murzynowie Ko ścielnym dotycz ące cmentarza grzebalnego. 190 AAP. Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne- ci ęż ary budowlane i budowle I. 191 Sąd Rejonowy w Środzie Wielkopolskiej (dalej SR ŚW). V Wydział Ksi ąg Wieczystych. Sygn. Tom III. Wykaz I. Ksi ęga wieczysta maj ątku Murzynowo Ko ścielne.

64 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

podziału maj ętno ści Murzynowo Ko ścielne dziedzice Józef Ozdowski i Antoni Jachimowicz rozdzielili swe ziemie 192 . Okoliczne wsie zacz ęły si ę nieznacznie powi ększa ć o now ą zabudow ę. Przy drodze wiod ącej z Bukowego Lasu (dawniej Buchwald) do Murzynowa, zacz ęły powstawa ć pierwsze zagrody, za ś przy drodze wiod ącej do Pałczyna powstała zagroda poniatówka. Północna cz ęść wsi stopniowo powi ększała si ę o now ą zabudow ę, za ś historyczna owalnica niemal zatrzymała si ę w czasie. Wyj ątkiem jest nowy budynek organistówki przy ko ściele 193 . Nast ąpiły tak że zmiany w krajobrazie poprzez znaczne powi ększenie parku dworskiego wraz z powstaniem sadu po stronie zachodniej. Cało ść została otoczona od zachodu szpalerem topoli włoskich, od północy alej ą grabow ą, a od wschodu szpalerem lipowym. Wzdłu ż drogi wychodz ącej z folwarku na południe utworzono alej ę klonow ą194 . Przy plebanii zało żono park 195 . ● Rok 1960. Po II wojnie światowej i likwidacji maj ątków ziemskich drogi ł ącz ące dawniej zaprzyja źnione folwarki straciły na znaczeniu. Jest to zwłaszcza zauwa żalne po południowej stronie Murzynowa. Przestała ju ż istnie ć tak że kolejka gospodarcza. Okres bezpo średnio po wojnie nie charakteryzował si ę natomiast nagłymi zmianami w zakresie budownictwa mieszkalnego. Zauwa żalne s ą pojedyncze siedliska w postaci zabudowy rozproszonej przy drodze w kierunku Bukowego Lasu oraz w kierunku Poła żejewa, w zwi ązku z rozparcelowaniem gruntów maj ątku ziemskiego. Sama struktura przestrzenna osiedla wiejskiego nie uległa jeszcze zmianom. Układ gruntów był praktycznie identyczny jak ten z momentu uwłaszczenia chłopów. Po wschodniej stronie wsi powstał, nie wiedzie ć czemu, zniszczony wcze śniej (lub pomini ęty na mapach) niewielki las. Zabudowa w centrum wsi nadal pozostawała niezmienion ą, cho ć zauwa żalna jest presja ze strony dawnych czworaków kierunku południowym ku parkowi, likwidacja karczmy (adaptacja na mieszkania), a tak że powstały w roku 1950 na gruntach sołeckich przy rozstaju dróg a na południu wsi budynek stra żnicy 196 .

192 Tam że. 193 AAP. Parafie. Sygn. PA 266/2. Rada parafialna i wykaz kapitałów, inwentarz parafialny ko ścioła. 1936 r. 194 Mikulski D., 2011. Inwentaryzacja i rewaloryzacja parku dworskiego w Murzynowie Ko ścielnym . Praca in żynierska napisana w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu pod kierunkiem dr in ż. Agnieszki Wilkaniec. Pozna ń; praca została zło żona u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu. 195 AAP. Dekanaty. Sygn. DA XXXII/0075. Akta dek. średzk. dot. Ko ścioła filialnego w Murzynowie Ko śc. 196 APP. Akta gminy Dominowo (pow. średzki). Sygn. 45. Protokół z sesji Gminnej Rady Narodowej w Dominowie.

65 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

● Rok 2012. Na przestrzeni ostatnich 50 lat nast ąpiły bardzo powa żne zmiany przestrzenne. Zauwa żalne prostowanie dróg zniszczyło łagodnie skr ęcaj ącą drog ę z kierunku Pałczyna do Murzynowa. Nast ąpiły tylko drobne zmiany obszaru lasów (powstanie żwirowni i dzikiego wysypiska śmieci) i cieków. Najwi ększe zmiany dotyczyły jednak zabudowy. W stosunku do roku 1826 zmiany wywołane okresem socjalizmu mo żna okre śli ć jako destrukcyjne. Cz ęść północna wsi stała si ę zapleczem produkcyjnym. Powstały w tej cz ęś ci: pawilon handlowo-przemysłowy wraz z dobudowan ą pó źniej poczt ą, zlewnia mleka oraz zakład maszynowy (SKR). Intensywny rozwój gospodarstw rolnych i przemysłu doprowadził do du żych zmian przestrzennych, którym towarzyszyła wielkokubaturowa zabudowa mieszkalna. Najwa żniejsz ą zmian ą dotycz ącą historycznej owalnicy wsi była katastrofalna decyzja o wyburzeniu starego budynku szkoły. Nawet utworzony za ni ą nowy budynek nie zdołał jej uchroni ć przed zniszczeniem. Powstały przed ni ą plac wprowadził wyrw ę w pierzei ulicy. W kierunku wschodnim, za szkoł ą, powstał tzw. Blok Nauczyciela , który poprzez sw ą kubatur ę zachwiał powa żnie panoram ę wsi od strony powstałego w latach 80-tych boiska wiejskiego. Zabudowa zagrodowa nie uległa du żym zmianom, przez co czytelny jest do dzi ś harmonijny układ owalnicy. W południowej cz ęś ci wsi sytuacja jest znacznie gorsza. W latach 60-tych na miejscu XIX-wiecznych czworaków postawiono po raz kolejny wielkokubaturowe obiekty – bloki mieszkalne dla pracowników PGR. Poprzez gospodark ę PGR nast ąpiła dewastacja parku dworskiego. Układ trzech historycznych stawów, istniej ących ju ż wówczas od minimum 150 lat, został zast ąpiony prostym zbiornikiem wodnym. Zmianom uległa te ż dawna karczma, któr ą w latach 1979/1980 rozbudowano i przemianowano na świetlic ę wiejsk ą. Dodatkowo w roku 2011 po południowej stronie stra żnicy zbudowano oczyszczalni ę ścieków. Mimo w ątpliwych korzy ści, nale ży si ę jednak zastanowi ć, czy lokalizacja (w bezpo średnim s ąsiedztwie regionalnego korytarza ekologicznego) była decyzj ą słuszn ą. Reasumuj ąc, mo żna stwierdzi ć nast ępuj ące istotne zmiany: ● stopniowa rozbudowa wsi w kierunku północnym, ● trwało ść historycznej owalnicy, ● pojawiaj ącą si ę z czasem zabudow ę rozproszon ą (lecz nadal w dopuszczalnych granicach), ● destrukcyjne zmiany przestrzeni w okresie socjalizmu.

66 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Wobec ww. zmian, skonfrontowano plany gmin wyra żone w SUiKZP, których prognoza tyczy si ę najdalej 2022 roku. Zakładane tempo zmian urbanizacyjnych wyra żone w tych dokumentach planistycznych jest kolosalne. Praktycznie dotyka ono ka żdej wsi i skal ą zabudowy przypomina co najmniej tereny inwestycyjne na terenach podmiejskich. Niemal identycznie jak w przypadku analizy poziomu (skali) MAKRO, tak i tu wypływaj ą wnioski o praktycznie samym negatywnym wyrazie. Ilość i wielko ść terenów przeznaczonych do zabudowy stoi w sprzeczno ści ze zmianami, które dokonywały si ę na tych ziemiach przez ostatnie 186 lat. Wyznaczone tereny budowlane przekraczaj ą powierzchni ę istniej ącej zabudowy. Tworzone w oderwaniu od tradycji tereny budowlane są całkowicie obce dla historycznych centrów wsi. Wielkopowierzchniowe tereny mieszkaniowe po wschodniej stronie Murzynowa, tu ż przy dolinie rzeki Wielkiej s ą nieuzasadnionym wymysłem planistycznym. Zało żone w ten sposób kierunki rozbudowy wsi nie przystaj ą do tych, które nakre śliła historia. Planowane plomby s ą obce zwłaszcza dla terenów, których to żsamo ści ą jest zabudowa rozproszona. Przykładem jest istniej ąca przy drodze wiod ącej do Pałczyna poniatówka. Plany zabudowy o charakterze pasm ł ącz ących dwie, zupełnie odr ębne wsie, są niedopuszczalne. Zarzut ten tyczy si ę rozbudowy wsi Murzynowo i poł ączenie jej z Bukowym Lasem. Cho ć zamierzenia autorów studium nie s ą tak szybko osi ągalne, to b ędą prowadzi ć do unicestwienia historycznej odr ębno ści obu, tak bardzo ró żnych struktur osadniczych (jedna to zabudowa owalnicowa o rodowodzie średniowiecznym, druga - XIX-wieczna kolonia niemiecka). Analiza planów pozwala na stwierdzenie, że przewidziana zabudowa w Murzynowie jest znacznie wi ększa od tej istniej ącej. Ich przyszła struktura skutecznie zamknie widoczno ść historycznej owalnicy z kierunku północno-zachodniego. Reasumuj ąc, zmiany zaproponowane w SUiKZP s ą zmianami destrukcyjnymi, wiod ącymi do stworzenia obcych tradycji układów przestrzennych. Nie chc ąc ponawia ć po raz kolejny tych samych zarzutów, autor podkre śla jedn ą kwesti ę: je śli nie zostan ą wprowadzone zakazy dalszej zabudowy i nie nast ąpi drastyczna zmiana spojrzenia, to za kilkadziesi ąt lat dzisiejsze czasy w sferze planowania przestrzennego zostan ą okre ślone jako gorsze ni ż te odbywaj ące si ę w okresie socjalizmu, zarówno ze wzgl ędu na kierunek jak i tempo zmian. Wydzielanie i zabudowywanie kolejnych działek b ędzie ju ż w zasadzie nieodwracalne.

67 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.2.2. Dziedzictwo kulturowe

4.2.2.1. Zasoby niematerialne

Według spostrze żeń autora, nie tylko w Murzynowie, ale i w całej Polsce, w wyniku kryzysu obszarów wiejskich spowodowanym okresem socjalizmu, polska tradycja została nieco zepchni ęta na dalszy plan życia człowieka. Dostrzega si ę oderwanie od tradycji przodków, zanik wi ęzi pokole ń, migracje młodzie ży, brak zainteresowana mał ą ojczyzn ą, a wr ęcz rozwój procesu globalizacji. W pierwszej kolejno ści zwraca si ę uwag ę na niszczenie tradycji narodowej. Regionalizm wyra ża si ę nadal, cho ć w coraz mniejszym stopniu, tradycj ą kuchni czy j ęzyka zwi ązanego z Wielkopolsk ą. Na terenie Murzynowa nie istniała żadna tzw. grupa regionalna kultury ludowej Wielkopolski (tak jak w innych rejonach np. Bambrzy, To śtoki etc.) 197 , cho ć z pewno ści ą wie ś miała swój własny charakter ta ńca i muzyki. Z zakresu kultury lokalnej autorowi nie s ą znane specyficzne zwyczaje czy wierzenia na terenie Murzynowa. Je śli takowe istniały, nie s ą dzi ś kultywowane. Do ich zbadania potrzebny jest wywiad, szeroka konsultacja społeczna. Autor dostrzega jeden niezaprzeczalnie najwa żniejszy element dziedzictwa kulturowego Murzynowa, którym jest bogata historia. Z uwagi jednak na ograniczono ść niniejszej pracy wskazuje jedynie na trzy przykładowe kwestie wa żne dla tradycji miejsca. ● Do ść prozaiczna, a jedna z najbardziej bliskich ludziom kwestia. to nadawanie imion swoim potomkom. Dawniej proces wyboru imienia był nieco inny ni ż dzisiaj. Dziecko otrzymywało kilka imion. Powołuj ąc si ę na indywidualne badania autora, w historii rodu Ozdowskich zauwa żyć mo żna pi ękn ą tradycj ę ziemia ńsk ą. Pierwsze imi ę dziecka było bardzo cz ęsto pojawiaj ącym si ę po raz pierwszy w rodzinie. Tu ż za nim nast ępowały dwa kolejne – po dziadkach lub babciach dziecka. Podkre ślało to zwi ązki kolejnego pokolenia z przodkami, czego obecnie zdaniem autora brakuje. ● W zakresie kultury regionalnej zanikaj ą stopniowo zwyczaje, które kojarzone mogły by ć nie tylko z Wielkopolsk ą ale tak że z Ziemi ą Średzk ą czy Wrzesi ńsk ą. Jak ju ż niewiele si ę ostało z dawnych tradycji ukazuje analiza dzieł Oskara Kolberga 198 . I cho ć autor nie zanotował nie zanotował wprost żadnej wzmianki z Murzynowa, to ilo ść pozostałych odnosz ących si ę do terenu powiatu średzkiego czy wrzesi ńskiego jest bardzo du ża. Dla przykładu, w okolicach

197 Program Wielkopolska Odnowa Wsi , 2011. Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. 198 Kolberg O., 1875-1882. Lud : jego zwyczaje, sposób życia (…). Ser. IX-XV. W. Ks. Pozna ńskie. Drukarnia Uniwersytetu Jagiello ńskiego. Kraków.

68 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Środy (by ć mo że i w Murzynowie) koszyki z wielkanocnymi darami po świ ęca ksi ądz pleban, a organista, korzystaj ąc z tej gratki, wybiera ze wszystkich koszów w rz ąd (rz ęd) ustawionych jako haracz po jednem jajku dla siebie. Ledwie ksi ądz wymówi ostatnie: benedictus et aspergo, kropi ąc zkoleji ustawione kosze, ju ż chwackie parobczaki unosz ą takowe do wozów i p ędz ą na wy ścigi do domów swojich, w tem przekonaniu, że kto pierwszy stanie we wsi i w domu, najpierw uko ńczy żniwa 199 . Ponadto jedna z XIX-wiecznych rycin ukazuje tradycyjny ubiór chłopów z okolic Wrze śni i Środy ( Ryc. 9. ).

Ryc. 9. XIX-wieczna rycina przedstawiaj ąca tradycyjny ubiór chłopów z okolic Wrze śni i Środy. Źródło. Kolberg O., 1875. s. verso okładki.

● Zwraca uwag ę specyficzny element kultury niematerialnej Murzynowa, czyli nazewnictwo topograficzne. Z uwagi na historyczn ą zmienno ść granic Murzynowa zasi ęg to żsamo ści wsi si ęga tak że obszaru Poła żejewa, Zberek, Mieczysławowa i Bukowego Lasu. W Tabeli 5 . przedstawiono list ę obiektów geograficznych w szeregu alfabetycznym, które istniej ą b ądź istniały na terenie Murzynowa lub w jego bezpo średniej okolicy.

199 Kolberg O., 1875. Lud : jego zwyczaje, sposób życia (…) . Ser. IX. W. Ks. Pozna ńskie. Cz. 1. Drukarnia Uniwersytetu Jagiello ńskiego. Kraków. s. 135.

69 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Tab. 5. Obiekty geograficzne na terenie Murzynowa i w jego najbli ższym otoczeniu.

Pierwotny rodzaj Nazwa obiektu Lp. obiektu Lokalizacja, komentarz i źródło geograficznego geograficznego Bardzianka, Główny ciek przepływaj ący przez Murzynowo; płynie od strony Barda Bardeczka, w kierunku Szlachcina a ż do Moskawy; urz ędowa nazwa to Wielka, 1 rzeka Wielka, historyczna to Żele źnica, tradycyjna to Bardzianka; dawne niem. Żele źnica Grosse Graben 200 . Niewielkie obni żenie terenowe na obszarze dawnych ziem nale żą cych 2 Dołek łąka do probostwa; obecnie małe śródpolne oczko wodne 201 . 3 Ga ć nieokre ślono b. d. 202 Ciek okalaj ący od strony północnej i wschodniej historyczn ą owalnic ę 4 Janikówka strumie ń Murzynowa; prawobrze żny dopływ Wielkiej 203 . Ks. Czesław Du żyński, murzynowski pleban, w jednym ze swych artykułów w Dzienniku Pozna ńskim umie ścił list ę funkcjonuj ących w jego czasach nazw topograficznych. Niestety nie podał on ich cz ęść wsi 5 Kamionki lokalizacji 204 . Wg starszych mieszka ńców, okre ślenie Kamionki tyczy Murzynowo si ę cz ęś ci wsi na północ od historycznej owalnicy. Nazwa wywodzi si ę od kamiennych fundamentów stawianych w tej cz ęś ci wsi domów oraz od przejazdów (nad ulicznymi rowami) wyło żonych kamieniami. Pastwisko po południowo-wschodniej stronie od zabudowa ń na Bukowym Lesie. Był to dawny, a kra ńcowy ju ż obszar Murzynowa. 6 Kąty łąka Nazwa została zaczerpni ęta od lokalizacji, tj poło żenia w klinie mi ędzy gruntami ówczesnego Buchwaldu i Ksi ąż na. Obecnie pole uprawne 205 . Zdaniem autora mógł by ć to niewielki lewobrze żny ciek zasilaj ący 7 Korytówka strumie ń Wielk ą, który wyznaczył niewielki fragment granicy Murzynowa w klinie dróg wiod ących z Murzynowa do Winnej Góry i Pałczyna 206 . 8 Łoza nieokre ślone b. d. 207 9 Łosina nieokre ślone b. d. 208 Niewielki ciek, prawy dopływ Wielkiej, wyznaczaj ący fragment 10 Mirusze strumie ń granicy mi ędzy Murzynowem a Mieczysławowem 209 .

200 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 201 Por. APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne; APP. Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. L. Śro. 64. Karte von der Feldmark Murzynowo Ko ścielne nebst Vorwerk und Kolonie Buchwald. Skala 1:5 000. 1826/1827. 202 Du żyński C., 1904. Echa historyczne . [w:] Dziennik Pozna ński . Nr 106. s. 3-4. 203 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 204 Du żyński C., 1904. op. cit. 205 Por. Du żyński C., 1904. op. cit.; APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne. 206 Kozierowski S., 1935. Szematyzm historyczny ustrojów parafjalnych dzisiejszej Archidiecezji Pozna ńskiej . Pozna ńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Pozna ń. s. 238. 207 Du żyński C., 1904. op. cit. 208 Du żyński C., 1904. op. cit. 209 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9.

70 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Pierwotny rodzaj Nazwa obiektu Lp. obiektu Lokalizacja, komentarz i źródło geograficznego geograficznego Błota mi ędzy Murzynowem a Bardem, zapewne kojarzone z dawnym jeziorem po południowo-wschodniej stronie Murzynowa, w dolinie rzeki Wielkiej 210 . Na ten fakt wskazuje nazwa ł ączki Za Murk ą 11 Mórka błota (patrz pozycja 22). Analiza map topograficznych dowodzi o osuszeniu jeziora ok. roku 1850. W inwentarzu ko ścioła murzynowskiego w roku 1827 jezioro okre ślono jako Staw 211 Niewielkie wyniesienie po południowej stronie zespołu dworskiego 12 Ostrówek pole w Murzynowie. Obecnie ł ąka. Wg źródeł archiwalnych było to pole, co potwierdza zdj ęcie lotnicze z roku 1960 212 . Ciek płyn ący od strony Mystek, przez Zberki, ł ąkę Zł ączewo (patrz pozycja 23) i Sabaszczewo. Prawobrze żny dopływ Wielkiej. 13 Rogo źnica strumie ń W porównaniu z opisem cieku Strzy żowiec (patrz pozycja 17) nast ępuje jednak w ątpliwo ść co do lokalizacji cieku 213 . Niewielka ł ąka po południowej stronie Wielkiej przy drodze wiodącej 14 Rokicina łąka z Murzynowa do Winnej Góry. Nazwa pochodzi od wierzby rokity 214 . By ć mo że moczary (istniej ące do dzisiaj) w miejscu uj ścia Miruszy 15 Sadowisko moczary do Wielkiej 215 . Nieokre ślona lokalizacyjnie ł ąka na Murzynowie Ko ścielnym 216 . Zdaniem autora mogła ci ągn ąć si ę wzdłu ż niemal całego Strzy żowca 16 Strzy żewiec łąka w odcinku równole żnikowym (patrz pozycja 17), co dokumentuje mapa uwłaszczeniowa. Wg ks. Stanisława Kozierowskiego to ciek płyn ący od Zberek w kierunku Murzynowa i b ędący prawym dopływem Żele źnicy. 17 Strzy żowiec strumie ń Najprawdopodobniej to obecny strumie ń płyn ący od strony Poła żejewa w kierunku Sabaszczewa, dowodów jednak na to nie ma217 . Suchy D ąb Dawna wie ś poło żona mi ędzy Murzynowem a Zberkami wspomniana dawna 18 in. Ostrówka, w Słowniku geograficznym... w roku 1890. Messtischblatt z roku 1888 miejscowo ść Rowce lokalizuje w tym miejscu wiatrak wraz z pojedyncz ą zagrod ą218 . Niewielka skupina jesionów na dawnych ł ąkach dominialnych Świ ątynia 19 zagajnik pomi ędzy Murzynowem a Sabaszczewem; wg tradycji ustnej miejsce Dumania spotka ń dziedziców. Istniała ju ż z pewno ści ą w roku 1925 219 .

210 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 15. 211 Por. APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne; Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 212 Por. APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne; CODGiK, Materiały fotogrametryczne, sygn. 9_0291, Zdj ęcie lotnicze. 213 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 214 Por. Chlebowski B. (red.), 1888. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (…). T. IX. Nakładem Władysława Walewskiego. Warszawa. s. 702; Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 14. 215 Du żyński C., 1904. op. cit. 216 Chlebowski B., 1890. op. cit. s. 162. 217 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 218 Por. Chlebowski B., 1890. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (…) . T. XI. Nakładem Władysława Walewskiego. Warszawa. s. 543; Topographische Karte : 2067 Miloslaw, skala 1:25 000, 1888. 219 Informacja P. J. Gumpera; APP, Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. 395. Projekt do rozbudowania Rowu Wielkiego (…) - Murzynowo K., pow. średzki. Skala 1:2 000. 1925.

71 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Pierwotny rodzaj Lokalizacja, komentarz i źródło Nazwa obiektu Lp. obiektu geograficznego geograficznego Ciek stanowi ący cz ęś ciowo granic ę mi ędzy Murzynowem a Zberkami, 20 Ule śnica strumie ń płyn ący z północy na południe; prawobrze żny dopływ Wielkiej 220 . 21 Wygony nieokre ślono b. d. 221 Łąka poło żona na północ dawnego jeziora a za zabudowaniami 22 Za Murk ą łąka pleba ńskimi; pomi ędzy gruntami chłopskimi a dawnymi ziemiami nale żą cymi do probostwa 222 . Nazwa uto żsamiana z funkcj ą – ł ączyła w XIX wieku ziemie czterech wsi: Murzynowa, Kopaszyc, Poła żejewa i Zberek 223 ; nazwa wywodzi 23 Zł ączewo łąka si ę te ż od istniej ącej w tym miejscu wsi – Złomiszewo. W pó źniejszym czasie funkcjonowały nazwy Zło ńczewo czy te ż Zwonczewo 224 ; pisano tak że o Zb ąszewie – prawdopodobnie to ta sama nazwa 225 . Źródło: Opracowanie własne. Łącznie autorowi udało si ę okre śli ć historyczne nazwy a ż 23 obiektów fizjograficznych. Dla 14 z nich ustalono w miar ę pewn ą lokalizacj ę. Zdaniem autora w stosunku do dalszych 5 obiektów istniej ą podstawy do uznania ich poprawnej lokalizacji. By ć mo że przeprowadzenie konsultacji społecznej pozwoli na okre ślenie lokalizacji 4 pozostałych obiektów lub te ż odnalezienie całkowicie nowych. Ilustracj ę graficzn ą rozmieszczenia odnalezionych obiektów geograficznych przedstawia Plansza No 9. Najwi ększa ich koncentracja dotyczy najbli ższego otoczenia wsi. W postaci szeregu map i zdj ęć i lotniczych ukazano ich fakt trwało ści i zmienno ści. Ukazane obiekty geograficzne, tj. Świ ątynia Dumania, Za Murk ą, Ostrówek i Rokicina, w intensywny sposób oddziałuj ą na krajobraz Murzynowa. Wa żnym elementem tego etapu bada ń była ankieta. Do respondentów skierowano nast ępuj ące pytanie: Które z zaprezentowanych nazw historycznych kojarzy Pan/Pani z Murzynowem? Zestaw mo żliwych 15 (wszystkich prawidłowych) odpowiedzi ukazuje Plansza No 2 – pyt. nr 7. Ponad połowa ankietowanych zaznaczyła tylko 1 odpowied ź. Cztery osoby zaznaczyły maksymalnie 4 odpowiedzi. W śród zamieszczonych nazw a ż 9 osi ągn ęło maksymalnie 5 wskaza ń. Nieco wi ększ ą ilo ść uzyskały kolejno: Dołek, Za Murk ą, Świ ątynia Dumania i Rokicina. Około 1/4 respondentów kojarzy Bardziank ę. Najwi ęcej, bo 41% ankietowanych wskazało na Ostrówek. Na podstawie przytoczonych wyników mo żna stwierdzi ć 220 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 9. 221 Du żyński C., 1904. op. cit. 222 Du żyński C., 1904. op. cit. 223 APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne. 224 Kozierowski S., 1931. op. cit. s. 36. 225 Chlebowski B., 1890. op. cit. s. 162.

72 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI o nie przetrwaniu bogatego dla Murzynowa nazewnictwa obiektów geograficznych. Tym niemniej, bez wzgl ędu na to ile odpowiedzi udzielił dany respondent, to zawsze wi ęcej było osób ch ętnych do przywrócenia dawnych nazw ni ż tych, którzy wyra żali swój sprzeciw. Taka teza wyłania si ę z analizy odpowiedzi na pytanie: Dawniej funkcjonowało w Murzynowie wiele nazw historycznych w tym nazwy cieków, pól i ł ąk. Czy byłby/byłaby Pan/Pani skłonna do ich przywrócenia i u żywania chocia żby w mowie? (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 8). Ogółem 61% ankietowanych wyraziło aprobat ę. Nieznacznie bardziej skłonni do tego rozwi ązania s ą męż czy źni. W dwóch pierwszych wyznaczonych kategoriach wiekowych (do lat 18 i 19-30 lat) zgłaszane jest około 45% poparcie dla tego rozwi ązania. Podobnie s ądz ą osoby które nie wskazały żadnej nazwy topograficznej. Ukazuje to coraz mniejszy stopie ń uto żsamiania si ę ze swoj ą mał ą ojczyzn ą oraz odrywanie si ę od tradycji, zachowanej w nazwach. Zauwa żalny jest rosn ący udział osób popieraj ących przywrócenie dawnego nazewnictwa w wy ższych przedziałach wiekowych. Docelowo a ż 3/4 mieszka ńców powy żej 60 roku życia wyra ża aprobat ę (patrz Ryc. 10. ).

Ryc. 10. Rozkład procentowy ukazuj ący aprobat ę dla przywrócenia dawnego nazewnictwa topograficznego w zale żno ści od przedziału wiekowego ankietowanych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

Zdaniem autora potencjał tkwi ący w nazewnictwie topograficznym jest w przypadku Murzynowa obok zwyczajów i obrz ędów jednym z najwa żniejszych w śród zasobów niematerialnych dziedzictwa kulturowego. Jest to bowiem kapitał, którego wi ększo ść miejscowo ści mo że z ró żnych wzgl ędów nie posiada ć. Istotnie jest to dziedzictwo, które trzeba przywróci ć i chroni ć w taki sposób, aby nie umkn ęło ono ludzkiej pami ęci. Jest ono bowiem tak samo wa żne i tak łatwo podatne na zniszczenia co zabytkowe obiekty.

73 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.2.2.2. Zasoby materialne

Punktem wyj ścia do analizy zasobów materialnych wsi jest zbadanie rozplanowania wsi, jej rozłogu oraz form działek. Ponadto analizie układu ruralistycznego, podlegaj ą: zabytkowe zespoły zabudowy, zabudowa mieszkalno-gospodarcza, pojedyncze inne obiekty oraz formy zieleni. Ilustracj ę graficzn ą stanowi Plansza No 10 .

Rozplanowanie wsi, rozwój układu ruralistycznego, rozłogu Analiza ta została wykonana na bazie bada ń rodowodu historycznego wsi (s. 61-67). Wie ś owalnicowa zlokalizowana została po północnej stronie doliny Wielkiej, (dawniej tak że jeziora), po śród okalaj ącego j ą strumienia Janikówka. Ukształtowanie terenu jest niemal płaskie z niewielkim wyniesieniem, na którym zlokalizowany ko ściół. Jest on punktem centralnym, na osi którego wyznaczono główne drogi, prowadz ące obecnie niemal we wszystkich kierunkach. W skład pierwotnej owalnicy wchodz ą 2 zespoły budowlane (dworski i sakralny) oraz zabudowa mieszkalna z funkcjami towarzysz ącymi. Na przestrzeni wieków układ ten prawdopodobnie nie ulegał wi ększym zmianom. Zgodnie z analiz ą rodowodu historycznego na Planszy No 10 przedstawiono kierunki rozwoju wsi od I poł. XIX wieku do czasów współczesnych. Głównym kierunkiem jest ten z czasów uwłaszczenia tj. kierunek północny, co jest zauwa żalne w analizie rozłogu wsi. Pierwotnie ziemie należą ce do maj ątku oraz ko ścioła zajmowały ponad połow ę współczesnego obszaru wsi, stanowi ąc olbrzymie przestrzenie mocno kontrastuj ące z wydzielonymi podczas uwłaszczenia gruntami chłopskimi. W mi ędzyczasie ziemie ko ścielne przeszły na własno ść dziedzica wsi 226 , cho ć tradycja miejsca w nazwie probostwo jest nadal żywa. Po II wojnie światowej grunty te w wi ększo ści rozparcelowano. Pojawiaj ąca si ę zabudowa nie zdołała jednak zatrze ć historycznego rozłogu pól. Nadal trwałe s ą granice pomi ędzy trzema formami własno ści, tj. granica pomi ędzy ziemiami maj ątku i gruntami chłopskimi (dawniej ciek) raz mi ędzy tymi ostatnimi a gruntami probostwa (strumie ń Janikówka). Niewielkim zmianom uległa struktura niw siedliskowych od czasów uwłaszczenia. Poza działkami stanowi ącymi zwart ą pierzej ę zachodniej strony owalnicy, mo żna dostrzec działki o wyró żniaj ącej si ę formie. Średnio s ą one szerokie na 35 m i długie a 145 m. Stosunek szeroko ści do długo ści (gł ęboko ści) wynosi wi ęc 1:4. W pozostałych cz ęś ciach wsi zagrody

226 Na wskutek po żaru folwarku pleba ńskiego w roku 1832 grunty ko ścielne w ilo ści ok. 50 ha zostały wypuszczone w wieczyst ą dzier żaw ę dziedzicowi wsi. Na pocz ątku XX w. ziemie zostały abluowane.

74 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI sytuowano na działkach z okresu uwłaszczenia, albo z powojennej parcelacji. Dodatkowo ulegały one podziałom na mniejsze.

Zabytkowe zespoły zabudowy Na terenie owalnicy – historycznej cz ęś ci wsi - wyró żni ć mo żna dwa cenne zespoły zabudowy: dworski i sakralny. Pierwszy z nich znajduje si ę na południe od nawsia. Kolejno dalej na północ zlokalizowany jest zespół sakralny z dominant ą ko ścioła. Zespół dworski zło żony jest z kilku zasadniczych cz ęś ci, tj.: folwarku, dworu z parkiem, świetlicy wiejskiej (dawniej budynek ober ży) i bloków mieszkalnych (dawniej czworaków). Do gminnej ewidencji zabytków wpisano: obor ę, owczarni ę, magazyn, piwniczki oraz dwór wraz z parkiem. Ten ostatni decyzj ą WKZ został wpisany do rejestru zabytków pod nr 1755/A w dniu 5 maja 1977 roku 227 . Dominant ą całego zespołu s ą zabudowania folwarku. Po jego północnej stronie zlokalizowany jest, dzi ś zdewastowany XIX-wieczny park krajobrazowy. Dalej na północ znajduje si ę świetlica wiejska, która niegdy ś była karczm ą przynale żną, według stanu na dzie ń dzisiejszy, do maj ątku 228 . Północno-zachodni fragment zespołu stanowi ą obecnie 2 bloki mieszkalne wraz z budynkami gospodarczymi. Jeszcze w roku 1960 stały w tym miejscu dwa czworaki. Zespół sakralny według ewidencji zabytków obejmuje nast ępuj ące obiekty: ko ściół, dzwonnic ę, grobowce Ozdowskich i Jachimowiczów, kaplic ę przedpogrzebow ą229 , plebani ę i organistówk ę. W układzie przestrzennym mo żemy za ś wyró żni ć folwark pleba ński, ko ściół wraz z otoczeniem i budynek organistówki. Folwark pleba ński uległ zniszczeniu w wyniku po żaru w roku 1832 230 . Pierwotnych zabudowa ń ju ż nie odbudowano, a ziemie ko ścielne przekazano dziedzicowi wsi w wieczyst ą dzier żaw ę w roku 1838 231 . Obecnie folwark pleba ński stanowi ą: mała obórka z roku 1864 232 , stodoła przejazdowa z roku 1882 233 , dawna owczarnia

227 KOBIDZ (oprac.), 2009. Rejestr zabytków województwa wielkopolskiego . [dost ęp 20 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.nid.pl/UserFiles/File/Rejestr%20Zabytk%C3%B3w/rejestr%20zabytk%C3%B3w%20- %20stan%20na%2031%20grudnia%202010/WLK-rej.pdf. 228 Ogłoszenia , 1913. [w:] Przewodnik Katolicki. Nr 34. s. 14. 229 Najprawdopodobniej dotyczy to grobowca rodziny Golskich. 230 AAP. Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne- ci ęż ary budowlane i budowle I. 231 Tam że. 232 AAP. Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne- ci ęż ary budowlane i budowle I. 233 Por. APMK. Dokumenty. Sygn. 1. Protokuły Rady Parafialnej w Murzynowie Ko ścielnem; APMK. Dokumenty. Sygn. 4. Ksi ęga protokułów Dozoru Ko ścielnego w Murzynowie Ko ścielnym.

75 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

(adaptacja na salk ę parafialn ą) oraz plebania (z roku 1864 234 ) z parkiem. W południowo- zachodnim kra ńcu parku w roku 1983 wybudowano kaplic ę przedpogrzebow ą235 . Ko ściół pochodzi z roku 1742 236 . W roku 1900 od strony zachodniej dobudowano murowan ą naw ę237 . Na terenie przyko ścielnym znajduj ą si ę: drewniana dzwonnica prawdopodobnie z roku 1841 238 , grobowiec rodziny Golskich z ok. 1870 roku 239 , grobowce rodziny Jachimowiczów i Ozdowskich z roku 1910 240 oraz murowana kapliczka, by ć mo że z okresu rozbudowy ko ścioła. Cały teren otacza drewniane ogrodzenie z bram ą wej ściow ą na osi ko ścioła. Teren przyko ścielny pozbawiony jest starszego drzewostanu.

Zabudowa mieszkalno-gospodarcza Historyczn ą owalnic ą otacza tradycyjna zabudowa mieszkalna Murzynowa. Prawdopodobnie cz ęść domów została wzniesiona na fundamentach (lub te ż opiera si ę na ścianach) budynków sprzed II wojny światowej. Kilka budynków o podobnym charakterze znajduje si ę w północnej cz ęś ci wsi. S ą to domy parterowe z dachem dwuspadowym lub naczółkowym z niewielkim detalem w postaci gzymsów czy opasek wokół okien. Na skutek powojennych modernizacji znikn ęły dawne ganki od strony drogi. Zast ąpiono je, podobnie jak wi ększo ść okien, oknami panoramicznymi. Drug ą grup ę stanowi zabudowa mieszkalna powstała po II wojnie światowej, do lat 60-tych. S ą to domy bardzo zbli żone do najstarszych budynków. W kolejnych latach nast ąpiła moda na budow ę domów wielkokubaturowych, cz ęsto 2-kondygnacyjnych z zastosowaniem stropodachu. Do dzi ś stanowi ona przykład zerwania z tradycj ą miejsca. Podobny wniosek odnosi si ę do współczesnej, nie tylko murzynowskiej zabudowy mieszkalnej. Charakteryzuje si ę ona zastosowaniem kolumn, portyków, wielokrotnie łamanych dachów oraz z reguły wielk ą kubatur ą. Tradycyjnie do zagrody nale żały tak że budynki gospodarcze. Obecnie najcenniejszymi s ą drewniane stodoły, które poprzez swoj ą kubatur ę dominuj ą w krajobrazie. Du ża cz ęść pozostałych budynków gospodarczych uległa modernizacji i dostosowaniu do obecnie prowadzonej gospodarki rolnej.

234 AAP. Konsystorz i Kuria Arcybiskupia. Sygn. KA 7782. Murzynowo Ko ścielne- ci ęż ary budowlane i budowle I. 235 APMK. Dokumenty. Sygn. 11. Akta wizytacji. 236 Archiwum Parafialne Kolegiaty w Środzie Wlkp. (dalej APK ŚW). Akta ko ścioła parafialnego Średzkiego tycz ące si ę ko ścioła parafialnego i filialnego w Murzynowie i zobowi ązanie Kolegiaty Średzkiej do odbudowania ko ścioła po spaleniu z roku 1741. 237 APMK. Dokumenty. Sygn. 6. Akta odno śnie rozszerzenia ko ścioła w Murzynowie Ko ścielnym. 238 APMK. Dokumenty. Sygn. 8. Inwentarze ko ścioła - Murzynowo Ko ścielne. 239 Nekrolog Józefa Golskiego , 1870. [w:] Dziennik Pozna ński. Nr 20. s. 4. 240 APMK. Dokumenty. Sygn. 4. Ksi ęga protokułów Dozoru Ko ścielnego w Murzynowie Ko ścielnym.

76 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Na Planszy No 10 ukazano reprezentatywne dla Murzynowa bryły budynków mieszkalnych. Jak bliskie lub jak dalekie od skromnego wyrazu tych obiektów s ą upodobania mieszka ńców wsi ukazały wyniki badania ankietowego. Poproszono ankietowanych o wyra żenie oceny estetycznej w skali od 1 do 5 punktów przykładowych domów jednorodzinnych (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 14). Rozkład głosów w postaci ich korelacji ukazuje Ryc. 11 . Najni żej oceniony został dom typu kostka ( średnia 2,5 punktów) oraz stary, skromny dom (średnia 2,8 punktów). Zdecydowanie ranking wygrały dwa pozostałe budynki. przy czym fakt wyst ąpienia w bryle jednego z domów ozdobnego portyku był na tyle determinuj ący, że typ domu b ędący swoist ą mozaik ą cech tradycyjnego budownictwa jest najlepiej ocenianym w śród

Ryc. 11. Granice gminy Dominowo i parafii Murzynowo Ko ścielne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://maps.geoportal.gov.pl. mieszka ńców Murzynowa. Ł ącznie 80% ankietowanych przyznało domowi z portykiem najwy ższ ą, 5-punktow ą ocen ę. Optymizmem napawa jednak wysoka pozycja drugiego z domów – współczesny utrzymany w skali, skromny, niewielki lecz w klimacie wiejsko ści. Konieczne jest wprowadzenie regulacji prawnych, które zatrzymaj ą proces budowy domów niezgodnych z tradycyjnym wyrazem wsi. Jak do tego zamierzenia odnosz ą si ę mieszka ńcy, ukazały wyniki w pytaniu: Obecnie w Polsce buduje si ę du żo domów jednorodzinnych, które odró żniaj ą si ę od siebie oraz od starej zabudowy (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 10). Po takim wprowadzaj ącym stwierdzeniu, ponad 3/4 ankietowanych wyraziło opini ę, że ka żdy powinien móc budowa ć taki dom, jaki mu si ę podoba (patrz Ryc. 12 ).

77 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Ryc. 12. Rozkład procentowy ankietowanych na temat budowy nowych domów jednorodzinnych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń ankietowych.

Ratunkiem dla wsi powinno by ć jednak wprowadzenie przepisów reguluj ących zarówno budow ę jak i cały proces kształtowania przestrzeni. W tym wzgl ędzie jedynym skutecznym narz ędziem jest stworzenie MPZP wraz ze wzornikiem architektoniczno-krajobrazowym.

Inne obiekty Poza historycznymi zespołami zabudowy oraz tradycyjnymi zabudowaniami mieszkalno- gospodarczymi na terenie Murzynowa wyst ępuje tylko kilka obiektów godnych uwagi. Na południu wsi znajduje si ę niewielki ceglany budynek stra żnicy z roku 1950 241 . W jego pobli żu stoi figura Matki Bo żej z Dzieci ątkiem Jezus. Pierwotnie znajdowała si ę ona przy ko ściele, jednak w trakcie II wojny światowej została przeniesiona w obecne miejsce, co uchroniło j ą przed zniszczeniem. Obecnie stanowi ciekawy akcent zamkni ęcia drogi. Ponadto na terenie wsi zlokalizowane s ą dwa krzy że: jeden przy drodze wiod ącej do Poła żejewa (jeszcze przed II wojn ą światow ą wyznaczał kraniec wsi), drugi postawiony jest na rozstaju dróg po północnej stronie owalnicy. Na koniec warto zwróci ć uwag ę na stoj ący na nawsiu Pomnik Powsta ńców Wielkopolskich z roku 1986. Jest to rekonstrukcja pomnika, który został zniszczony przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Pierwotnie nie był to jednak pomnik ku czi powsta ńców, poniewa ż w roku 1928 postawiono go tylko i wył ącznie pod hasłem Kopca Niepodległo ści 242 .

241 APP. Akta gminy Dominowo (pow. średzki). Sygn. 45. Protokół z sesji Gminnej Rady Narodowej w Dominowie. 242 Wiadomo ści bie żą ce , 1928. [w:] Głos Średzki . Nr 248. s. 2.

78 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Formy zaprojektowanej zieleni Dominuj ący w przestrzeni wsi jest park dworski. W jego skład wchodz ą m. in.: szpaler topolowy, aleja grabowa, szpaler lipowy a tak że pojedyncze egzemplarze drzew. W śród tych ostatnich wskazuje si ę na dwa egzemplarze pretenduj ące do miana pomników przyrody: dąb szypułkowy ( Quercus robur L.) o pier śnicy 109 cm oraz żywotnik zachodni (Thuja occidentalis L.) o pier śnicy 43 cm. Ju ż nie na terenie parku ale mocno zwi ązane z zespołem dworskim, s ą aleje klonowe - jedna po południowej stronie wzdłuż drogi do Winnogóry oraz druga po północnej stronie bloków mieszkalnych, na osi drogi wiod ącej w kierunku ko ścioła. Park pleba ński ust ępuje niemal pod ka żdym wzgl ędem parkowi dworskiemu, ale jest równie cenny ze wzgl ędu na swoj ą histori ę, si ęgaj ącą roku 1913 243 . Do dzisiaj z tamtego okresu przetrwało tylko kilka obumieraj ących egzemplarzy klonów jesionolistnych. Prawdopodobnie krótka alejka lipowa, grupa wi ązów oraz kilka innych drzew pochodz ą z lat 30-tych XX wieku. Na nawsiu rosn ą kasztanowce i lipy drobnolistne. Dawniej na terenie przyko ścielnym rosły świerki, klony i lipy. Inn ą form ą zaprojektowanej zieleni jest cmentarz. W roku 1917 został powtórnie powi ększony. Przy tej okazji posadzono robinie białe oraz krzewy ligustru 244 . Do dzisiaj zachowało si ę kilka robinii, reszta uległa przeprowadzonym kilka lat temu wycinkom. Wśród pozostałych form wyst ępuje szcz ątkowa aleja lipowo-klonowa w kierunku cmentarza (posadzona tu ż po II wojnie światowej) oraz szpaler wierzb głowiastych wzdłu ż drogi do Mieczysławowa. Ponadto przy rozstaju dróg a wokół stoj ącego w tym miejscu krzy ża znajduje si ę grupa kasztanowców. Do dzisiaj istniałaby by ć mo że jeszcze jedna z alei. W roku 1928 tutejsza dziedziczka zasadziła 220 młodych brzóz przy drodze wiod ącej do Sabaszczewa. Nieznani wówczas sprawcy zniszczyli jednak wszystkie sadzonki 245 .

Podsumowuj ąc powy ższ ą analiz ę,mo żna stwierdzi ć, że: ● pomimo dynamicznego procesu rozwoju układu ruralistycznego w XIX i XX wieku do dzisiaj widoczne jest historyczne rozplanowanie wsi oraz rozłóg pól. Szczególnie dobrze zachował si ę układ niw siedliskowych oraz granice trzech XIX-wiecznych własno ści

243 AAP. Dekanaty. Sygn. DA XXXII/0075. Akta dek. średzk. dot. Ko ścioła filialnego w Murzynowie Ko śc. 244 APMK. Dokumenty. Sygn. 7. Akta ko ścioła parafialnego w Murzynowie Ko ścielnym dotycz ące cmentarza grzebalnego. 245 Wiadomo ści bie żą ce , 1928. [w:] Głos Średzki. Nr 199. s. 1.

79 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne gruntów (pa ńskie, ko ścielne, chłopskie); ● niezwykle cenny jest układ jednorodnych architektonicznie domów, m.in. w ci ągu zachodniej pierzei owalnicy; ● budynki gospodarcze zwłaszcza w postaci stodół silnie oddziaływaj ą na krajobraz wsi; ● o historii wsi przypominaj ą cenne zespoły zabudowy (sakralny i dworski), ale i niewielkie obiekty kultury sakralnej jak krzyże i figura. Dziedzictwo kulturowe Murzynowa w zakresie zasobów materialnych podkre śla tak że ziele ń, która jest niestety najbardziej podatna na zniszczenia.

4.2.3. Studium krajobrazu Krajobraz Murzynowa analizowano poprzez wytyczenie makrown ętrza krajobrazowo- architektonicznego, którego granice oparto na kompleksach le śnych (granice konkretne), ciekach i alejach (granice obiektywne), oraz ukształtowaniu terenu lub horyzoncie (granica subiektywna). W tak wydzielonym wn ętrzu przeprowadzono dalsze analizy, czego ilustrację graficzn ą stanowi Plansza No 11 . Podczas bada ń starano si ę wyznaczy ć mikrown ętrza dla badanego obszaru. Takie działanie wynikało z potrzeby ochrony najwa żniejszych widoków. Obecnie coraz trudniej spotka ć wsie o zachowanej, harmonijnej sylwecie w krajobrazie. Głównie poprzez niekontrolowan ą zabudow ę, w tym zabudow ę rozproszon ą, zanikła ich czytelno ść . Zdaje si ę, że niemo żliwym jest dzi ś odbudowa pierwotnego stanu. Dlatego rozwi ązaniem mo że by ć kształtowanie krajobrazu poprzez mikrown ętrza. W przypadku Murzynowa takie działanie jest tym bardziej korzystne z uwagi na czynniki przyrodnicze. Przebiegaj ąca przez Murzynowo krajowa droga migracji obliguje do zwi ększenia lesisto ści, a tak że tworzenia zadrzewie ń śródpolnych. Pełni ć mog ą one jednocze śnie funkcj ę przyrodnicz ą, jak i krajobrazow ą.

Krajobraz Murzynowa nie opiera si ę na dominantach architektonicznych (cho ć pretenduje do tego miana bryła ko ścioła). Autor dostrzega dominacj ę zieleni, któr ą najlepiej reprezentuje szpaler topolowy zlokalizowany wzdłu ż zachodniej granicy parku dworskiego. W krajobrazie wsi dominuj ące s ą oczywi ście pola uprawne, które s ą przedpolem widokowym dla historycznej owalnicy. Podobn ą funkcj ę spełniaj ą kompleksy ł ąkowe wchodz ące w skład doliny Wielkiej. Wa żne s ą nie tylko poszczególne panoramy wsi ale tez wjazdy, które s ą

80 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI wizytówk ą wsi. Sekwencje kolejnych widoków świadcz ą o atrakcyjno ści krajobrazu. Zdaniem autora, mieszka ńcy Murzynowa nie s ą do ko ńca w stanie doceni ć otaczaj ącego ich krajobrazu. Tylko niewielka cz ęść ankietowanych w przeprowadzonym badaniu ankietowym zwracała uwag ę na krajobraz wsi. Zdaje si ę, że wiele problemów przestrzennych wynika z niedoceniania zalet mieszkania w miejscowo ści, któr ą cechuj ą pi ękne krajobrazy. W ankiecie poproszono ankietowanych o uszeregowanie trzech fotografii ró żnych typów krajobrazu od najmniej do najbardziej interesuj ącego (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 15). Wyniki tej sondy ukazuje Ryc. 13 . Tylko 14% mieszka ńców doceniło krajobraz rolniczy.

Ryc. 13. Upodobania mieszka ńców Murzynowa w zakresie trzech ró żnych typów krajobrazu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

Reasumuj ąc, krajobraz Murzynowa z pewno ści ą zasługuje na uznanie chocia żby w oczach mieszka ńców wsi. S ą oni bowiem nie tylko głównymi odbiorcami krajobrazu, ale i kształtuj ącymi jego wizerunek. Mowa w tym miejscu głównie o rolnikach, którzy władaj ą najwi ększ ą przestrzeni ą wsi, tj. polami uprawnymi, stanowi ącymi przedpole widokowe dla historycznej owalnicy.

4.2.4. Synteza 4.2.4.1. Potencjał

Celem tego etapu bada ń jest wskazanie potencjału miejscowo ści, dla której sporz ądzony jest projekt odnowy wsi, w zakresie posiadanych przeze ń kapitałów rozwojowych gospodarki lokalnej. Poprzez oznaczenie ich pozycji strategicznej mo żna wskaza ć, które dziedziny nie s ą mocn ą stron ą Murzynowa i powinny ulec naprawie, a które s ą tymi wiod ącymi i na których nale ży oprze ć rozwój wsi.

81 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

W przeanalizowanych przez autora dokumentach, w tym gminnych strategiach rozwoju czy Planach Odnowy Miejscowo ści yst ępuje analiza SWOT. W ocenie autora jest ona analiz ą korzystn ą, pod warunkiem, że jest wykonana rzetelnie, adekwatnie do zastanej rzeczywisto ści oraz że jest wyczerpuj ąca. Niestety, bardzo rzadko si ę to zdarza. Informacje s ą nieaktualizowane, wykonywane na zasadzie kopiuj wklej , bardzo cz ęsto bez gł ębszego przemy ślenia wpisywanych zwrotów. Podane argumenty s ą zbyt ogólne i nie zdaj ą si ę by ć argumentami odwołuj ącymi si ę w pełni do lokalnej problematyki. Ponadto analiza ta zostaje zawarta w owych opracowaniach jako konieczno ść do zakwalifikowania dokumentu spełniaj ącego wymogi formalne dla pozyskania funduszy. Do stworzenia analizy SWOT, poza wszechstronnymi badaniami autora, posłu żyły tak że wyniki badania ankietowego, gdzie jedno z pyta ń brzmiało: Prosz ę wymieni ć jakie Pana/Pani zdaniem zalety i wady posiada Murzynowo (patrz Plansza No 2 - pyt. nr 3). Fakt zaistnienia danych argumentów miał działanie uzupełniaj ące lub koryguj ące dla zastosowanej przez autora punktacji (w skali pi ęciopunktowej) ka żdego ze zjawisk analizy SWOT. Z przeprowadzonego badania ankietowego wyłania si ę kilka podstawowych wniosków: ● mieszka ńcy doceniaj ą przede wszystkim szerok ą gam ę dost ępnych na miejscu usług, instytucji, obiektów; doceniaj ą poło żenie mi ędzy miastami; du ża cz ęść ankietowanych podkre śla cisz ę i spokój okolicy; niektórzy zwracaj ą uwag ę na otaczaj ący ich krajobraz; ● mieszka ńcy zwracaj ą uwag ę na niedziałaj ącą świetlic ę wiejsk ą, brak miejsca integracji mieszka ńców; wyra żany jest te ż brak atrakcji, zabaw; problemem jest brak poł ącze ń komunikacji zbiorowej z miastami; brak inicjatyw, solidarno ści i zaanga żowania to do ść powa żny problem, przy czym ilo ść takich komentarzy świadczy o potrzebie zastosowania procesu odnowy wsi. Podsumowuj ąc, w Tab. 6. zaprezentowano zgodnie z metod ą SWOT i metod ą oznaczania pozycji strategicznej analiz ę kapitałów rozwojowych Murzynowa Ko ścielnego.

82 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Tab. 6. Analiza SWOT kapitałów rozwojowych wsi.

KAPITAŁ FIZYCZNY (budynki, drogi, urz ądzenia, sieci infrastruktury etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty • istniej ące na miejscu usługi w postaci 5 • tylko jedno uj ęcie wody dla potrzeb 2 sklepów, agencji pocztowej a tak że wodoci ągu wiejskiego bezpo średni dost ęp do obiektów • słabe poł ączenia komunikacyjne z 3 oświaty, kultury i obiektów miastami w zakresie transportu sakralnych publicznego • zadbane i estetyczne zagrody 4 • niezadowalaj ący stan dróg 5 wiejskie, wchodz ące w skład • brak chodników oraz chodniki złej 5 historycznej owalnicy jako ści • pełne zwodoci ągowanie 3 • du ża ilo ść postsocjalistycznej 4 • dobre poło żenie komunikacyjne – 5 zabudowy (bloki, SKR, budynek mi ędzy trzema miastami mleczarni, pawilon handlowy) • brak przechodz ących tras o du żym 4 • niedogodna komunikacja do siedziby 2 nat ęż eniu ruchu gminy • promienisty układ dróg 2 • zaniedbane/zlikwidowane rowy 1 wychodz ących z centrum wsi przydro żne • powszechna telefonizacja 1 • nieczynna świetlica wiejska 5 • plac zabaw 4 • brak infrastruktury rekreacyjno- 4 • du ża ilo ść przetrwałych polnych dróg 4 wypoczynkowej (brak ście żek • parking przyszkolny i przyko ścielny 2 rowerowych, boisk, miejsc rozrywki) • blisko ść regionalnej, krajowej i 3 lub jej zły stan mi ędzynarodowej sieci • mało znaków drogowych – mało 2 komunikacyjnej czytelny układ komunikacyjny • niski standard obiektów 3 dotycz ący skrzy żowa ń administrowanych przez OSP • znaczne rozproszenie zabudowy 5 • gospodarstwo agroturystyczne 2 utrudnia rozwój infrastruktury • sie ć kanalizacyjna 2 technicznej oraz pot ęguje koszty • dekapitalizacja infrastruktury w tym 3 przestarzała hydrofornia • brak o świetlenia ko ścioła 1 • trudny odst ęp do słu żby zdrowia 3 Średnia punktów 3,14 Średnia punktów 3,21 Szanse Punkty Zagro żenia Punkty • adaptacja zabudowy 2 • wzrastaj ące nat ęż enie ci ęż kiego 4 postsocjalistycznej transportu przyczyn ą pogorszenia si ę • podnoszenie jako ści infrastruktury 4 jako ści dróg wiejskiej • poszerzanie istniej ących oraz budowa 1 • spowolnienie i ograniczanie ruchu 4 nowych dróg samochodowego (zwłaszcza • awaryjno ść sieci wodoci ągowej 3 ci ęż arowego) • dekapitalizacja obiektów wchodz ących 4 • planowane remonty dróg (zwłaszcza 4 w skład Spółdzielni Kółek Rolniczych droga powiatowa) • brak konserwacji i nale żytego 2 • odnawianie budynków – poprawa 3 utrzymania nowych obiektów i sieci estetyki infrastruktury

83 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

brak opłacalno ści infrastruktury 4 wprowadzenie wi ększej ilo ści 3 • • kanalizacyjnej poł ącze ń autobusowych oddziaływanie regionalnych i 2 budowa boiska wielofunkcyjnego w 4 • • krajowych korytarzy transportowych ramach Planu Odnowy Miejscowo ści wzrastaj ące koszty modernizacji 5 rewitalizacja świetlicy wiejskiej 5 • • starego budownictwa Średnia punktów 3,63 Średnia punktów 3,13

KAPITAŁ FINANSOWY (zasoby gotówki, finanse, grunty, nieruchomo ści, zasoby ruchome etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty

• wsparcie finansowe z gminy 3 • niedoinwestowana sfera sportu 5 • fundusz sołecki 2 • niedobór środków własnych gminy, 4 • grunt szkolny oraz nawsie jako tereny 5 zwi ązany z powi ększeniem zakresu o przeznaczeniu na cel publiczny zada ń przy braku pełnego ich kosztów • warto ść maszyn, urz ądze ń i sprz ętów 3 • niewystarczaj ące instrumenty 3 w zakresie reaktywuj ącej si ę OSP wspieraj ące rozwój lokalnej • samorz ąd terytorialny finansuj ący 4 przedsi ębiorczo ści remont ko ścioła • praktycznie brak instytucji 4 • przedsi ębiorstwa usługowe i zakłady 3 pozarz ądowej w pozyskiwaniu przemysłowe przyczyn ą polepszenia środków zewn ętrznych koniunktury gospodarczej • brak skutecznych instrumentów 4 • dost ępno ść funduszy unijnych 2 polityki rolnej pozwalaj ących na • kapitał społeczny jako najwa żniejsza 5 zwi ększenie opłacalno ści małych warto ść w procesie odnowy wsi gospodarstw rolnych • wysokie koszty produkcji rolnej 5 • niestabilna sytuacja rynku rolnego 4 • problem ubo żenia społecze ństwa 3 Średnia punktów 3,38 Średnia punktów 4 Szanse Punkty Zagro żenia Punkty • mo żliwo ść pozyskania zewn ętrznych 3 • mniejsza pula środków w zwi ązku z 4 środków na finansowanie inwestycji dominacj ą siedziby gminy zwi ązanych z ochron ą środowiska • wzrastaj ące koszty inwestycji typu 5 • dost ęp do zewn ętrznych źródeł 5 modernizacji czy budowy finansowania inwestycji rozwojowych • poło żenie na uboczu wa żniejszych 3 dla podmiotów gospodarczych szlaków komunikacyjnych a tym • sprzyjaj ąca polityka regionalna, 4 samym mniejsze prawdopodobie ństwo w tym adresowana do rozwoju pozyskiwania środków finansowych obszarów wiejskich na remonty dróg • mo żliwo ść pozyskania środków na 4 • mniejsza pula środków w ramach 4 realizacj ę projektów mi ękkich programów unijnych PROW 2014- • Wielkopolski Program Odnowy Wsi 4 2020 • mo żliwo ść pozyskiwania sponsorów 4 • kryzys gospodarczy 5 w zakresie organizacji zabaw etc. • brak stabilno ści finansowej gminy 4 • uregulowanie kwestii prawnej 4 • mniejsza pula środków na remont 4 dawnego maj ątku ziemskiego ko ścioła Średnia punktów 4,14 Średnia punktów 4,29

84 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

KAPITAŁ PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWY (jako ść klimatu, rze źba, ró żnorodno ść biologiczna, czysto ść etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty • du ża ilo ść dni słonecznych w roku 1 • brak wi ększych zbiorników wodnych 4 • zło żona sie ć wodna 3 • mała powierzchnia lasów 5 • ochrona wód poprzez istniej ącą 3 • mało urozmaicona fauna 2 kanalizacja • płaskie ukształtowanie terenu 1 • krajowy korytarz ekologiczny 3 • mała ilo ść sadów 2 • brak dzikich wysypisk śmieci 2 • zdegradowany teren dawnej żwirowni 1 • cykliczne sprz ątanie wsi 1 • brak pomników przyrody 3 • zwi ększona świadomo ść ekologiczna 2 • nie uregulowana do ko ńca kwestia 3 • segregacja i wywóz odpadów 3 gospodarki ściekowej • ró żnorodno ść środowisk 2 • monokultury le śne 3 • biocenotyczna funkcja parku 4 • brak miedz, żywopłotów, zadrzewie ń 4 dworskiego i parku pleba ńskiego śródpolnych • zadrzewione nawsie 4 • niewykorzystane szanse przy 2 • regionalny korytarz ekologiczny rzeki 5 tworzeniu nasadze ń alejowych Wielkiej • silne wiatry zachodnie oraz brak 4 • dominuj ące i akcentuj ące formy 4 naturalnych barier przeciwwietrznych zieleni (szpaler topolowy, Świ ątynia • deficyt wody 4 Dumania etc.) • cuchn ąca oczyszczalnia i chlewnie - 2 • brak uci ąż liwego przemysłu 4 brak zieleni izolacyjnej • zachowana mozaika krajobrazu 3 • wysoki stopie ń zanieczyszczenia wód 2 powierzchniowych Średnia punktów 2,93 Średnia punktów 2,8 Szanse Punkty Zagro żenia Punkty • powołanie u żytku ekologicznego 5 • wycinka drzew, zwłaszcza tych 4 Dolina Bardzianki osta ńcowych i wzbogacaj ących • odtworzenie przydro żnych alei, 5 lokalne korytarze ekologiczne realizacja sieci zieleni śródpolnej • niesprzyjaj ące warunki do zwi ększenia 3 • obiekty typowane na pomniki 3 małej retencji (klimat – pustynnienie, przyrody gospodarka człowieka) • budownictwo ekologiczne 1 • bardzo du ży areał projektowanych 5 • ekologizacja rolnictwa 3 ferm wiatrowych w bezpo średnim • promocja rodzimych odmian drzew, 2 sąsiedztwie wsi krzewów, kwiatów etc. • zwi ększaj ące si ę nat ęż enie ruchu, 3 • rekultywacja dawnej 1 zwłaszcza pojazdów ci ęż arowych żwirowni/dawnego dzikiego • zwi ększaj ący si ę poziom hałasu 2 wysypiska akustycznego b ędącego przyczyn ą • ochrona starych sadów 3 rozwoju komunikacji i przemysłu • ziele ń pełni ąca dla szkoły funkcj ę 3 • spadek poziomu wód gruntowych jako 3 dydaktyczn ą niebezpiecze ństwo osuszania terenów • ugruntowanie w świadomo ści rolnika 4 bagiennych funkcji stra żnika i konserwatora • ekologiczne wymogi UE 1 przyrody • brak egzekwowania przepisów z 4 • rewaloryzacja parku 3 zakresu udzielania pozwole ń na dworskiego/pleba ńskiego wycink ę

85 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

• plany urz ądzenia lasów prywatnych 4 • słabe prawo oraz równie słaba wiedza 4 z koncepcj ą przecz ącą monokulturze na jego temat a wydłu żaj ącą granic ę lasu • popularyzacja obcych dla polskiej wsi 3 • zapobieganie erozji wietrznej poprzez 5 gatunków ro ślin zalesienia • zabudowa zajmuj ąca cenne 5 • moda na zdrowy tryb życia, ekologi ę 2 przyrodniczo obszary • kontynuacja tworzenia monokultur 3 le śnych • kolizja działa ń rozwijaj ących 3 gospodark ę z funkcj ą ochrony przyrody • komasacja gruntów 4 Średnia punktów 3,14 Średnia punktów 3,36

KAPITAŁ SPOŁECZNY I LUDZKI (współpraca ludzi, zaufanie, organizacja, aktywno ść etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty • Murzynowo jako wie ś ko ścielna, 5 • pasywno ść i konserwatyzm 2 siedziba parafii, miejsce integracji • brak przekazu tradycji i zwi ązków 3 • wyra żana ch ęć budowy wi ęzi 4 pokole ń mi ędzyludzkich • brak solidarno ści mieszka ńców 3 • grupa ludzi prawdziwie aktywnych 2 • spadek dochodów mieszka ńców, 2 społecznie będący przyczyn ą utraty nadziei na • wysoki udział ludno ści w wieku 3 lepsze jutro i głoszonym brakiem przedprodukcyjnym perspektyw rozwojowych 1 • osoby z wy ższym wykształceniem 2 • starzenie si ę społecze ństwa 5 • aktywno ść cz ęś ci mieszka ńców wsi w 3 • brak miejsca integracyjnego ramach reaktywuj ącej si ę OSP wszystkich mieszka ńców, wliczaj ąc w • druga po Dominowie najwi ększa wie ś 4 to młodzie ż 4 pod wzgl ędem liczby mieszka ńców w • brak organizacji działaj ących na celu gminie wskrzeszania inicjatyw społecznych 2 • szkoła podstawowa jako instytucja 5 • wysoki poziom bezrobocia, rozbudzaj ąca wi ęzi społeczne od szczególnie w grupie ko ńcz ących najmłodszych lat nauk ę • lokalni twórcy ludowi 1 • migracja młodych do miast 3 • cyklicznie odbywaj ący si ę festyn 2 • brak Lidera i Grupy Odnowy Wsi 2 szkolny • patologie społeczne (alkoholizm 4 • aktywna młodzie ż 3 wśród młodzie ży, wandalizm, chuliga ństwo) b ędący wynikiem braku pomysłu i mo żliwo ści zagospodarowania wolnego czasu Średnia punktów 3,09 Średnia punktów 2,82 Szanse Punkty Zagro żenia Punkty

• aktywizacja społeczno ści wiejskich 4 • brak akceptacji społecznej 2 poprzez spotkania, imprezy, konkursy, • brak wiary w efekty 4 wycieczki, tworzenie kół • zazdro ść , zawi ść i podejrzliwo ść w 2 zainteresowa ń, chórów stosunku • powołanie stowarzysze ń, grup 3 do ludzi aktywnych

86 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

działania, organizacji na rzecz • wyizolowanie si ę społecze ństwa 1 wspierania zwi ązków społecznych • mniejsze zainteresowania si ę wsi ą 3 • rewitalizacja świetlicy 5 przez siedzib ę gminy • podkre ślanie roli szkoły i ko ścioła 5 • przyjmowanie niekorzystanych postaw 1 jako integratorów życia społecznego społecznych i narastaj ące zjawiska • wybór oraz edukacja Liderów oraz 4 dziedziczenia biedy członków Grupy Odnowy Wsi • mo żliwa likwidacja szkoły w zwi ązku 5 • wsie partnerskie – np. Murzynowo, 3 z ni żem demograficznym Murzynowo Le śne, Murzynowiec etc. • pogł ębiaj ące si ę bezrobocie 3 • udział mieszka ńców w 4 • bieda i apatia 2 przygotowywaniu i tworzeniu planów zagospodarowania przestrzennego – wzrost partycypacji społecznej • programy dokształcania dorosłych i 2 przekwalifikowania zawodowego • wzbudzanie w ludziach poczucia 4 własnej warto ści i umiej ętno ści oraz odpowiedzialno ści za swoje mienie i mienie publiczne Średnia punktów 3,78 Średnia punktów 2,56

KAPITAŁ KULTUROWY (zabytki, układ przestrzenny, parki, tradycja, obyczaje etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty • obiekty wpisane do rejestru zabytków 3 • brak ochrony dziedzictwa kulturowego 4 (ko ściół, park dworski) w MPZP • zachowany układ przestrzenny 5 • stosunkowo mała ilo ść obiektów o 1 centrum wsi (owalnica) du żych walorach architektonicznych • niezabudowane nawsie 4 • narastaj ący miejski styl życia 4 • w małym stopniu zaburzony 4 wyra żaj ący si ę w destrukcyjnych historyczny układ ruralistyczny zmianach przestrzeni • wyremontowany z zewn ątrz ko ściół 5 • nieuregulowana kwestia prawna 3 • bogata historia w tym I lokacja 5 dawnego maj ątku ziemskiego wiejska na terenie Wielkopolski oraz • zniszczony budynek świetlicy 4 interesuj ąca nazwa wiejskiej (dawna ober ża) • siedziba parafii jako kulturotwórcza 3 • zdewastowany park dworski 3 funkcja Murzynowa • pojawiaj ąca si ę zabudowa mieszkalna 4 • odbywaj ący si ę corocznie odpust 1 o du żej kubaturze i skomplikowanej parafialny formie, nieprzystaj ąca do tradycyjnej • dobrze rozwini ęta działalno ść 3 zabudowy wiejskiej kulturalna • modernizacje budynków – wymiana 3 i artystyczna (szkoła) okien na plastikowe i panoramiczne, • historyczne, bogate nazewnictwo 4 niszczenie proporcji, stosowanie topograficzne materiałów innych ni ż tradycyjne, • budowa płotów z obcych 2 to żsamo ściowo materiałów (klinkier) • brak egzekwowania podstawowych 5 zapisów SUiKZP Średnia punktów 3,7 Średnia punktów 3,3

87 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Szanse Punkty Zagro żenia Punkty • przywrócenie historycznego 5 • dalsza modernizacje budynków 2 nazewnictwa topograficznego mieszkalnych • rewitalizacja grobowców 2 i gospodarczych przyko ścielnych • brak odwoływania si ę do tradycyjnych 4 • podwy ższanie świadomo ści 3 wzorców budowlanych – zwi ększaj ąca krajobrazowej, przestrzennej poprzez si ę popularno ść domów z szkolenia, wydawnictwa, wej ściowymi portykami poradnictwo, konkursy • brak nale żytego utrzymania obiektów 2 • wzrost zainteresowania 2 wpisanych do ewidencji zabytków odpoczynkiem na wsi/za miastem • wyburzanie starych budynków i 1 • odnowa przestrzeni publicznej 5 stawianie w to miejsce nowych • moda na genealogi ę 2 obiektów • opracowanie wsi 5 • brak dobrej woli ze strony gminy 2 • trend odnowy wsi 3 o ustanowienie form ochrony przyrody • utworzenie kółka regionalnego w 4 • post ępuj ąca globalizacja 2 szkole podstawowej z naciskiem na • wyznaczone w SUiKZP tereny 4 kultur ę lokaln ą zabudowy mieszkalnej • pomoc merytoryczna GOK-u 3 • zwi ększanie przepustowo ści dróg - 1 • wzornik architektoniczno- 3 wprowadzenie inwazyjnej krajobrazowy komunikacji • adaptacja starych budynków do 2 • brak akceptacji i woli ze strony gminy 2 nowych funkcji o kolejne wpisy do gminnej ewidencji zabytków (w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków) • ewentualna wycinka drzew na terenie 2 nawsia • brak akceptacji społecznej dla ochrony 3 nie tylko pojedynczych obiektów ale i przestrzeni • likwidacja placówki o światowej jako 5 obiektu kulturalnego Średnia punktów 3,25 Średnia punktów 2,5

KAPITAŁ INFORMACYJNY (zasoby informacji, wiedza, mo żliwo ści kontaktu etc.)

Mocne strony Punkty Słabe strony Punkty

• strona internetowa szkoły 1 • brak szerokopasmowego dost ępu do 3 podstawowej Internetu • pracownia komputerowa w szkole z 4 • niewystarczaj ący sposób prezentacji 2 dost ępem informacji publicznej do Internetu • brak wiedzy na temat własnej 5 • wi ększo ść gospodarstw domowych 4 miejscowo ści posiadaj ących komputer • brak opracowania monograficznego 4 • informacje o Murzynowie w 2 dla wsi gminnych folderach • brak efektywnych spotka ń 4 • biblioteka szkolna 2 mieszka ńców • ciekawo ść własnej wsi 4 • stosunkowo nie du ża liczba osób z 2

88 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

• czerpanie informacji z lokalnych 5 wy ższym wykształceniem gazet pochodz ących z dwóch • mało interesuj ąca strona internetowa 3 powiatów gminy jako słaba promocja wsi • zebrania wiejskie 2 • brak strony internetowej parafii 3 Średnia punktów 3 Średnia punktów 3,25 Szanse Punkty Zagro żenia Punkty

• strona internetowa wsi 3 • likwidacja szkoły i tym samym 5 • łatwiejszy i ta ńszy dost ęp do Internetu 4 pracowni komputerowej • globalizacja 2 • wyizolowywanie si ę społecze ństwa 3 • kursy i szkolenia z zakresu 3 • koszty utrzymywania ł ączy 4 informatyki internetowych • promocja wsi w zakresie swej 4 • odpływ ze wsi ludzi aktywnych i 2 to żsamo ści dobrze wykształconych • rewitalizacja świetlicy jako szansa na 5 • ubo żenie społecze ństwa 3 odbudow ę miejsca wymiany • trudno ści w opracowaniu działa ń o 4 do świadcze ń charakterze rozwijania kontaktów • opracowanie historii wsi jako źródło 5 społecznych informacji dla mieszka ńców • konkurencja s ąsiednich miejscowo ści 2 w zakresie własnej promocji Średnia punktów 3,71 Średnia punktów 3,29 Źródło: Opracowanie własne.

Na podstawie przedstawionej powy żej analizy SWOT oraz punktacji wszystkich wymienionych w niej argumentów wyznaczono pozycj ę strategiczn ą kapitałów wsi, a tak że kapitału samej miejscowo ści. Wyniki zamieszczono na Ryc. 14.

89 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Ryc. 14. Wyznaczona pozycja strategiczna kapitałów rozwojowych. Źródło: Opracowanie własne. Z powy ższej analizy wypływaj ą nast ępuj ące wnioski: ● Kapitał finansowy jest najsłabszym kapitałem wsi. Istotnie, przyj ął on strategi ę defensywn ą, która obliguje do podj ęcia zdecydowanych kroków. Wydaje si ę, że nawet wysoki poziom wsparcia gminy nie polepszy dostatecznie tego stanu. Potrzebne s ą kroki wiod ące do pozyskiwania środków finansowych z zewn ątrz a zwi ązanych z procesem odnowy wsi. ● Kapitał przyrodniczy w wyniku pojawiaj ących si ę zagro żeń przy wi ększo ści mocnych stron przyj ął pozycj ę maxi-mini tj. strategi ę konserwatywn ą. Poprzez swoje mocne strony wie ś powinna redukowa ć zagro żenia. By ć mo że formy ochrony przyrody b ędą w tym wzgl ędzie korzystne dla poprawy jej stanu. ● Kapitał informacyjny ewidentnie przyj ął pozycj ę mini-maxi. Zgodnie ze strategi ą konkurencyjn ą, nale ży zwalczy ć swoje słabo ści aby móc wykorzystywa ć pojawiaj ące si ę w otoczeniu szanse. By ć mo że zwi ększenie poziomu informacji na temat własnej wsi przy wykorzystaniu tak że Internetu oka że si ę w tym wzgl ędzie korzystne.

90 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

● Kapitał informacyjny znalazł si ę niemal na granicy strategii konkurencyjnej i agresywnej. W ka żdym jednak wypadku nast ępuje konieczno ść wykorzystywania szans z otoczenia, a tych współcze śnie nie brakuje. ● Kapitał kulturowy ulokowany został na mocnej pozycji maxi-maxi. Tylko strategia agresywna mo że wie ść ku sukcesowi. Ilo ść pojawiaj ących si ę okazji jest bardzo du ża. Nie wystarcza ju ż tylko wspieranie si ę na swoich atutach, ale tak że na prawdziwym ich wykorzystywaniu na szersz ą skal ę. Istnieje potrzeba ich szerszego wyeksponowania. ● Kapitał społeczny i ludzki równie ż przyj ął strategi ę agresywn ą. Atut wsi w postaci aktywnej społeczno ści musi zosta ć wykorzystany w otoczeniu gdzie pojawia si ę tak du żo szans. ● Kapitał całej wsi wykazało podsumowanie wszystkich 244 argumentów. Okazało si ę, że wie ś posiada identyczn ą średni ą punktów zarówno wad jak i zalet, przy czym wyst ępuj ą wi ększe szanse ni ż zagro żenia. Reasumuj ąc, tylko od samej wsi b ędzie zale żeć w któr ą stron ę będzie zmierza ć. Aby móc w stanie wykorzystywa ć pojawiaj ące si ę do ść cz ęsto szanse, musi przyj ąć strategi ę agresywn ą, poprzez wskazany kapitał społeczny i ludzki oraz kapitał kulturowy.

Mo żna stwierdzi ć, że to od samych mieszka ńców b ędzie zale żeć w jaki sposób pokieruj ą rozwojem swojej wsi. Autor dostrzega w tej sytuacji szans ę m. in. w stworzeniu wsi tematycznej, która b ędzie wymaga ć du żego zaanga żowania społecznego, aby w pełni wykorzysta ć swój drugi najwa żniejszy kapitał – kapitał kulturowy. W przypadku Murzynowa najwi ększ ą mocn ą stron ą jest jej intryguj ąca nazwa i bogata historia drzemi ąca w zasobach materialnych. Aby stworzy ć projekt tematycznej wsi nale ży przeprowadzi ć szerokie konsultacje społeczne, podczas których nale ży znale źć pomysł na rozwój np. poprzez stworzenie wspólnej mapy my śli. Przykład stanowi mapa my śli dla wsi Czarne (zob. Idziak W., 2004a. s. 124. ). Budowanie skojarze ń wokół słowa czarny, a nast ępnie ich analiza mo że ukaza ć perspektywy rozwojowe. Niewykluczone, że i w taki sposób mieszka ńcy Murzynowa znale źliby własny pomysł na rozwój swojej wsi, polepszaj ąc tym samym sytuacj ę kapitału finansowego.

91 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.2.4.2. Wytyczne projektowe Z analizy rodowodu historycznego wypływaj ą wnioski na temat modelu rozwoju wsi, nie tylko samego Murzynowa, ale te ż w korelacji z s ąsiednimi miejscowo ściami. Na analizowanym obszarze wyst ępuj ą ró żne formy genetyczne osiedli wiejskich. Jest to zabudowa zwarta o rodowodzie średniowiecznym (Murzynowo, Zberki, Ołaczewo, Pałczyn, Ksi ąż no) oraz o XIX- wiecznej historii, w tym Mieczysławowo (kolonijna zabudowa ulicowa) i Bukowy Las (kolonia niemiecka). Aby utrzyma ć kierunki historycznego rozwoju postuluje si ę zachowanie zwartej zabudowy wsi średniowiecznych. Nie mo że jednak doj ść do sytuacji coraz wi ększego zacie śniania zabudowy mi ędzy Bukowym Lasem a Murzynowem (ł ączenia dwóch ró żnych typów wsi). Zabudowa poniatówki - z racji swojej formy (zabudowa oddalona od drogi, zagrody oddalone od siebie), powinna pozosta ć w takiej formie. Folwark Pałczynek jako samodzielna i historyczna zabudowa nie mo że zosta ć wchłoni ęta przez zbli żaj ącą si ę zabudow ę z Ksi ąż na. Ka żdy nowo powstały dom w najbli ższym jego otoczeniu zaburzy sił ę oddziaływania te dominaty. W stosunku do zasobów niematerialnych dziedzictwa kulturowego podkre śli ć nale ży jego warto ść drzemi ącą w nazewnictwie topograficznym. Jednak bez zastosowania odpowiednich czynników mi ękkich cały potencjał mo że zosta ć zaprzepaszczony. St ąd nale ży kultywowa ć w dalszym ci ągu i bardziej pr ęż nie kultur ę lokaln ą. Szansy na przywrócenie tradycji i kultury nale ży szuka ć przede wszystkim w konsultacjach społecznych. Ma ona za zadanie integrowa ć pokolenia. Do ewidencji zabytków powinny zosta ć wpisane zarówno obiekty budowlane (np. drewniane stodoły) jak i formy zaprojektowanej zieleni (np. park pleba ński). Zdaniem autora, gdyby nie zniszczono starej szkoły oraz czworaków, Murzynowo miałoby szans ę na uzyskanie miana zabytkowego układu ruralistycznego. Niestety, te dwie zmiany do ść znacznie obni żyły warto ść historycznej owalnicy. Szans ą na uchronienie tego co pozostało s ą zapisy w SUiKZP oraz MPZP. Ponadto proponuje si ę ustanowienie pomników przyrody dla ochrony najbardziej warto ściowych drzew lub ich grup. Plan Odnowy Miejscowo ści Murzynowo Ko ścielne daje takow ą szans ę, tj.: mo żliwo ść obj ęcia ochron ą prawn ą nowych obiektów – siedlisk i stanowisk wyst ępowania cennych gatunków . Krajobraz Murzynowa, cho ć z pewno ści ą nie nale ży do wybitnych, to zasługuje na uznanie i ochron ę. W studium gminy Dominowo zapisano, że istnieje brak skutecznych przepisów z zakresu budownictwa i zagospodarowania przestrzennego zabezpieczaj ących

92 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI krajobraz przed degradacj ą. Jest to prawd ą, ale odpowiednie sporz ądzanie i wykorzystywanie narz ędzia którym jest studium pozwoliłoby chocia ż na cz ęś ciow ą jego ochron ę. Niestety obecnie jest zupełnie inaczej. W odwołaniu do ww. wytycznych, sporz ądzono Plansz ę No 12. Zdaniem autora kompilacja czynników przyrodniczych (zalesianie,wprowadzanie zadrzewie ń), krajobrazowych (odtwarzanie osi, poł ącze ń widokowych) i kulturowych (historia, nazewnictwo topograficzne) mo że przyczyni ć si ę do rozwoju wsi. Przykładem s ą zaproponowane zmiany w strukturze wsi ale tak że wprowadzenie elementów narracyjnych. Cz ęść wytycznych znalazła swe odwzorowanie w Aplikacji (Rozdział 4.2.4.3.).

4.2.4.3. Aplikacja Cz ęść aplikacyjna poziomu (skali) MEZO obejmuje: wnioski o zmian ę/ustalenie nazw obiektów geograficznych, wnioski o utworzenie pomników przyrody, wnioski o wpisy do gminnej ewidencji zabytków oraz zapisy do SUiKZP i MPZP. ● W zakresie wytypowanych przez autora 13 obiektów geograficznych istnieje mo żliwo ść ich prawnego zagwarantowania, tj. wpisania do Pa ństwowego Rejestru Nazw Geograficznych (dalej PRNG). Nie było to jednak jedynym zamierzeniem. Celem nadrz ędnym jest rozwój kapitału kulturowego i społecznego. Oczywi ście tylko od tutejszej społeczno ści b ędzie zale żeć czy nazwy te b ędą wykorzystywane czy te ż nie. Prawo w tym wzgl ędzie ma motywowa ć i utrzyma ć gin ące nazwy. Oprócz tego, że znajd ą si ę one w PRNG, to zostan ą tak że zawarte na mapach topograficznych jako trwałe świadectwo bogatego dziedzictwa kulturowego wsi. Kolejny raz nawi ązuje si ę wi ęc do idei odnowy wsi, gdzie nale ży korzysta ć w pełni z własnych zasobów (dziedzictwo kulturowe), a zewn ętrzne (prawo) traktowa ć jako form ę wsparcia. Zgodnie z Art. 8. ust. 1. ustawy z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urz ędowych nazwach miejscowo ści i obiektów fizjograficznych ( Dz.U. 2003 nr 166 poz. 1612 ), u rz ędowa nazwa jest ustalana, zmieniana lub znoszona na wniosek rady gminy . Rada Gminy przekazuje wniosek do ministra wła ściwego do spraw administracji publicznej za po średnictwem wojewody. Wniosek ten, zgodnie z Art.8. Ust. 4. musi zawiera ć oprócz uchwały rady gminy w sprawie wyst ąpienia o ustalenie, zmian ę lub zniesienie urz ędowej nazwy, wraz z uzasadnieniem; stosowne opinie, map ę topograficzn ą z granicami wsi lub lokalizacj ą obiektu fizjograficznego, a tak że informacje

93 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne o kosztach finansowych proponowanej zmiany. Rozporz ądzenie Ministra administracji i cyfryzacji z dnia 14 lutego 2012 r. w sprawie pa ństwowego rejestru nazw geograficznych okre śla wszystkie atrybuty nazw geograficznych, które znajduj ą si ę w Pa ństwowym Rejestrze Nazw Geograficznych. Na potrzeby niniejszej pracy sporz ądzono metryczki obiektów geograficznych proponowanych do uj ęcia w PRNG, okre ślaj ąc najwa żniejsze atrybuty, w tym: nazw ę główn ą, klas ę obiektu, rodzaj obiektu, miejscowo ść , gmin ę, powiat i współrz ędne geograficzne. Dodatkowo sporz ądzono krótk ą charakterystyk ę wraz z podaniem źródeł informacji. Ostatnim elementem jest fragment mapy topograficznej z orientacyjn ą lokalizacj ą obiektu. Metryczki obiektów fizjograficznych zostały zawarte w Zał ączniku aplikacyjnym No 3 . ● W zakresie ochrony przyrody wnosi si ę o ustanowienie jako pomniki przyrody trzech obiektów: d ębu szypułkowego i żywotnika zachodniego (oba drzewa zlokalizowane na terenie zabytkowego parku dworskiego) oraz alei klonowej po południowej stronie folwarku w Murzynowie Ko ścielnym. Przygotowane wnioski stanowi ą kolejno Zał ącznik aplikacyjny No 4, No 5 i No 6. Ochrona obiektów zaproponowanych na pomniki przyrody nie jest działaniem podj ętym wył ącznie z przyczyn presti żowych. Wiek drzew jest stosunkowo niewielki, lecza autor zwraca uwag ę na fakt, że w dzisiejszych realiach trudniej jest drzewom do żywa ć s ędziwego wieku. Je żeli przedwcze śnie nie obejmie si ę ich ochron ą, to mo żna nie doczeka ć wspaniałych egzemplarzy drzew. Ponadto zwraca si ę uwag ę, że kryteria wg których wybiera si ę drzewa na pomniki przyrody s ą tylko i wył ącznie orientacyjne. Je śli drzewo posiada walory kulturowe to jest jak najbardziej mo żliwo ść obj ęcia go ochron ą. Jego warto ść wzrasta tym bardziej, je żeli w jego otoczeniu nie wyst ępuj ą starsze okazy drzew. Autor dostrzega tak że czwarty pomnik przyrody – szpaler topolowy, wyznaczaj ący zachodni ą granic ę zespołu dworskiego. W tym wypadku nie sporz ądzano wniosku z uwagi na konieczno ść zebrania opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Gatunek drzewostanu nie obliguje do obj ęcia go ochron ą. Z drugiej jednak strony jest to przykład niezwykle ju ż rzadkiej (zestaw ok. 30 egzemplarzy drzew) i cennej wiekowo (ok. 75 lat) formy ro ślinnej. ● W zakresie do ochrony zabytków postuluje si ę o wpisanie do gminnej ewidencji zabytków kilku obiektów wskazanych w Zał ączniku aplikacyjnym No 7. Pierwszym z nich jest obiekt in żynierski w postaci mostku na rzece Wielka. Jego wi ększy odpowiednik uznany

94 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI za zabytek techniki znajduje si ę w Szlachcinie, równie ż na przebiegu tego samego cieku. Przyczyn ą postulatu o wpis do ewidencji jest pogarszaj ący si ę stan techniczny obiektu. Autor dostrzega warto ści zabytkowe tak że w gospodarstwie stanowi ącym dawniej folwark Pałczynek oraz zabudowaniach przedwojennej poniatówki. W Murzynowie postuluje si ę wpisanie do ewidencji: kilku budynków mieszkalnych, budynków gospodarczych w postaci stodół oraz parku pleba ńskiego. ● W zakresie zagospodarowania przestrzennego autor dokonał cz ęś ciowej naprawy zał ącznika graficznego ujmuj ącego rejon Murzynowa Ko ścielnego. Ponadto zawarł najwa żniejsze zapisy do MPZP. W tym miejscu składa si ę wniosekt o stworzenie takiego MPZP, gdzie szczególne miejsce powinien zaj ąć aspekt architektoniczno-krajobrazowy. Wszystkie ww. zalecenia przedstawia Zał ącznik aplikacyjny No 8.

95 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.3. Skala MIKRO 4.3.1. Identyfikacja potrzeb społecznych

Problematyka potrzeb społecznych mieszka ńców Murzynowa dotyczy wielu kwestii. Zadaniem autora było zwrócenie uwagi na wielko ść tych potrzeb w zale żno ści od kapitałów rozwojowych wsi. Badanie oparto na wynikach przeprowadzonej ankiety. Ilustracj ę graficzn ą stanowi Plansza No 13 . Do mieszka ńców skierowano nast ępuj ące pytanie: Czego Pana/Pani zdaniem najbardziej brakuje w Murzynowie? (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 9). W opinii autora ka żda odpowied ź jest wa żna. Po pierwsze pokazuje nie tylko zbiorowe, ale i indywidualne potrzeby. Po drugie ukazuje niekiedy to, czego inni nie potrafili dostrzec. Zestaw uzyskanych odpowiedzi przedstawiono w postaci tzw. burzy mózgów na Planszy No 13 . Spo śród nich pojawiło si ę wiele indywidualnych odpowiedzi, niekiedy nawet obecnie niemo żliwych do realizacji (jezioro, bankomat, Biedronka). Pokazuj ą jednak one ró żnorodno ść potrzeb w śród mieszka ńców. Cz ęść z nich wyra żonych zostało przez wi ększe grono osób (13-15 wskaza ń). Zwrócono uwag ę na brak nast ępuj ących elementów: ● miejsca spotka ń dla młodzie ży, ● imprez i zabaw, ● boiska sportowego, ● dobrych dróg i chodników, ● poł ącze ń autobusowych, ● świetlicy, ● miejsca spotka ń mieszka ńców. W powy ższych odpowiedziach dostrzega si ę potrzeby w zakresu kapitału fizycznego, ale zdecydowanie na pierwszym miejscu znalazła si ę problematyka kapitału społecznego - mieszka ńcom Murzynowa brakuje wspólnego miejsca integracji. Wyra żany jest brak o żywionego życia kulturalnego. Ponadto brak jest lidera, osoby która umiałaby pokierowa ć wszystkimi, aby nam si ę lepiej żyło , oddolnych inicjatyw społecznych , dobrej organizacji i ambitnych planów . Zdarzały si ę odpowiedzi b ędące pomysłem na odnow ę wsi. Wg niektórych osób w Murzynowie brakuje: łąk bez słupów,aby mo żna było puszcza ć latawce , miejsca gdzie mo żna by posiedzie ć na ławce; szkoda że nikt nie wpadnie na pomysł uporz ądkowania i zrobienia kilku ławek .

96 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Kolejne z pyta ń brzmiało: Jakie wg Pana/Pani miejsca w Murzynowie s ą najbardziej atrakcyjne, a które mało interesuj ące i wymagaj ące naprawy? (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 4). Zdecydowanie jako miejsce mało atrakcyjne okre ślono budynek świetlicy, a dalej m.in. park dworski, dwór, boisko wiejskie i plebani ę wraz z parkiem. Ponadto wskazano kilka innych odpowiedzi. Miejscem najbardziej atrakcyjnym jest ko ściół, a dalej plac zabaw i szkoła. Rozmieszczenie przestrzenne atrakcyjnych i mało ciekawych przestrzeni, w zale żno ści od liczby wskaza ń, ukazano na Planszy No 13. Nale ży zaznaczy ć, że niekiedy miejsce powszechnie uznane za atrakcyjne otrzymywało tak że negatywne opinie. Wówczas dokonywano przeliczenia ró żnicy obu typów głosów. Niestety, wi ęcej jest miejsc wymagaj ących naprawy ani żeli tych atrakcyjnych. Ognisko problemów wyst ępuje w historycznym centrum Murzynowa. Praktycznie poza ko ściołem i jego najbli ższym otoczeniem przestrze ń owalnicy wymaga wprowadzenia zmian. Ponownie to świetlica jest najwi ększym problemem. Zagadnienie to jest tym powa żniejsze, i ż dotyczy obiektu s ąsiaduj ącego z ko ściołem - najbardziej warto ściowym i atrakcyjnym obiektem Murzynowa. Ponadto miejsca nieciekawe to te, zwi ązane z terenami zieleni, tj. parkami. W stosunku do cz ęś ci parkowo-dworskiej autor wykonał projekt rewaloryzacji ( Ryc. 15 ), w zwi ązku z realizacj ą pracy in żynierskiej w roku 2011 246 . Realizacja tego projektu jest obecnie praktycznie niemo żliwe. Konieczna jest zmiana statusu prawnego zespołu dworskiego, tj. zwrot obiektu prawowitym spadkobiercom lub ewentualnie sprzeda ż. Do tego czasu niemo żliwym jest podj ęcie szerszych działa ń ratuj ących ten obiekt. W stosunku do parku pleba ńskiego autor zauwa ża du ży potencjał. Naprawa tego miejsca powinna opiera ć si ę na zaanga żowaniu wszystkich mieszka ńców/parafian. Celem mo że by ć stworzenie miejsca spotka ń przy okazji wa żnych wydarze ń na gruncie ko ścielnym. Miejscem problematycznym jest tak że boisko wiejskie, znajduj ące si ę we wschodniej cz ęś ci wsi. Na koniec autor zauwa ża narastaj ące problemy w cz ęś ci północnej wsi w zwi ązku ze zdekapitalizowan ą zabudow ą (pawilon handlowy, dawna zlewnia mleka, SKR). Obecnie obiekty te s ą mało dostrzegane przez mieszka ńców, co wynika ze skupienia uwagi na świetlicy wiejskiej oraz z oddalenia tych obiektów od centrum wsi.

246 Mikulski D., 2011. op. cit.

97 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Ryc. 15. Projekt rewaloryzacji parku dworskiego w Murzynowie Ko ścielnym. Źródło: Mikulski D., 2011. 247

Reasumuj ąc, specyfika potrzeb mieszka ńców obliguje do podj ęcia procesu odnowy wsi. Potrzeby te dotycz ą zwłaszcza historycznej cz ęś ci Murzynowa. Jest to najwi ększy problem w wymiarze społecznym, jak i przestrzennym. Podejmowane obecnie próby odnowy miejscowo ści (zrealizowany plac zabaw, planowane wielofunkcyjne boisko szkolne na rok 2013) są niew ątpliwie bardzo korzystne. Z punktu widzenia jednak kapitału społecznego nie s ą one wystarczaj ące i trafione. Autor podkre śla, że niepodj ęcie działa ń na rzecz najwi ększego niebezpiecze ństwa, jakim jest brak miejsca integracji wszystkich mieszka ńców, mo że okaza ć si ę zgubne. Kapitał społeczny jest bowiem niemo żliwy do kupienia, a jego odbudowa trwa latami. Za koniecznym przeprowadzeniem odnowy wsi przemawia tak że aspekt przestrzenny, przy czym ten nie mo że obejmowa ć poszczególnych obiektów (boisko, świetlica) ale cał ą przestrze ń wsi, prowadz ąc przy tym do jej rozwoju i odbudowy dziedzictwa kulturowego.

247 Mikulski, D. op. cit. Zał ącznik No 3.

98 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

4.3.2. Upodobania i preferencje Identyfikacja potrzeb społecznych wskazała na kumulacj ę problemów w historycznym centrum Murzynowa. W stosunku do tej przestrzeni mieszka ńcy wyrazili swoje preferencje i upodobania, okre ślili wady i zalety oraz stopie ń atrakcyjno ści miejsca. Sposób postrzegania cennych obiektów, a tak że upodobania i preferencje w stosunku do obiektu szkoły i świetlicy przedstawiaj ą poni ższe analizy.

W przeprowadzonym badaniu ankietowym zadano pytanie: Które wg Pana/Pani obiekty w Murzynowie znajduj ą si ę w rejestrze zabytków? (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 5). Wyniki przedstawia Ryc. 16 . Niemal wszyscy ankietowani prawidłowo wskazali kościół, ale a ż 56% respondentów jest w bł ędzie wskazuj ąc na dwór, jako b ędący zabytkiem. Na liczb ę 162 ankietowanych tylko 2 osoby wskazały w pełni prawidłowe odpowiedzi, tj. ko ściół i park dworski. Drugi z obiektów zdobył zaledwie 17% głosów ankietowanych. Ta niewiedza zdaniem autora mogła si ę przyczyni ć do dewastacji parku. Zdaje si ę, że nawet cz ęść mieszka ńców nie wie o jego istnieniu. Paradoksalne, ale i zarazem optymistyczne jest to, że najwi ęcej, bo 32% mieszka ńców, proponuje obj ęcie ochron ą prawn ą wła śnie parku (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 6). Około 17% ankietowanych wybierało ko ściół oraz dwór, jako obiekty winne obj ęcia ochron ą prawn ą. Poza pojedynczymi wskazaniami niemal 9% ankietowanych doceniło rozległ ą dolin ę Wielkiej. Jest to grupa osób która prawdziwie docenia krajobraz Murzynowa, nie skupiaj ąc si ę tylko i wył ącznie na obiektach o cechach zabytkowych.

Ryc. 16. Procentowy udział ankietowanych wskazuj ących na ich zdaniem obiekt zabytkowy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

99 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

W ankiecie poproszono ankietowanych o ocen ę estetyczn ą czterech ró żnych obiektów architektonicznych (patrz Plansza No 2 – pyt. nr 13). W śród nich znalazł si ę budynek starej szkoły, jej modernistyczny odpowiednik czyli świetlica wiejska, a tak że dawna ober ża. Zastanawiaj ące w opinii autora jest wynik oceny budynków szkół: nowej bryły z roku 1994 oraz starej szkoły (najprawdopodobniej z pocz ątku XX w.). Otrzymały one niemal identyczn ą średni ą punktów (3,5-3,6 pkt). Tylko co trzeci ankietowany ocenił star ą szkoł ę wy żej punktowo ni ż jej nowy odpowiednik. Stary budynek szkoły bardziej ceni ą ankietowani powy żej 60 roku życia ni ż Osoby w wieku 19-30 lat. W kryterium okresu zamieszkania w Murzynowie około 1/3 osób mieszkaj ących tu od urodzenia docenia star ą szkoł ą, przy czym odr ębne zdanie wyra żaj ą osoby zamieszkuj ące Murzynowo od 5 lat lub krócej (tylko 20% ankietowanych). Przyczyn ą jest zapewne fakt, że cz ęść osób mogła nigdy nie widzie ć tego budynku na własne oczy. Ocenie poddano tak że budynek świetlicy wiejskiej oraz budynek ober ży, stoj ący dawniej w tym samym miejscu. W celu pełnego obiektywizmu badania kwestionariusz nie podawał jednak tej informacji. Wzajemn ą korelacj ę wyników tych dwóch obiektów ukazuje Ryc. 17 . Świetlica osi ągn ęła średni ą 1,8 punktów. Dawny budynek ober ży niemal dwukrotnie wi ęcej.

Ryc. 17. Korelacja ocen przyznawanych obecnemu budynkowi świetlicy oraz dawnej ober ży. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

Reasumuj ąc, park dworski, który został zdewastowany doczekał si ę pozytywnej opinii wśród mieszka ńców w zakresie potrzeby jego ochrony. Mieszka ńcy sugeruj ą ponadto o warto ści zabytkowej budynku plebanii. Potrzebna jest zmiana my ślenia na temat zabudowy wielkokubaturowej, która zaszkodziła skutecznie wsi wypieraj ąc star ą zabudow ę (szkoła, bloki

100 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI mieszkalne). By ć mo że mieszka ńcy nie s ą świadomi jak wielk ą warto ść reprezentował sob ą obiekt starej szkoły. Zrozumiałym jest, że cz ęść nigdy nie widziała lub jej nie pami ęta. Pozytywem jest natomiast postrzeganie budynku świetlicy, a dokładnie jej pierwowzoru w postaci ober ży. Obliguje to do powrotu do pierwotnej bryły i architektury obiektu, który był świadkiem wydarze ń zapewne jeszcze w XIX wieku.

4.3.3. Synteza 4.3.3.1. Potencjał W ramach wcze śniejszych analiz wykazano z jednej strony mo żliwo ści rozwojowe wsi, z drugiej potrzeb ę jej odnowy. Te dwa elementy mog ą wspiera ć si ę wzajemnie spełniaj ąc potrzeby społeczne oraz chroni ąc i rozwijaj ąc dziedzictwo kulturowe. Jak wykazały badania ankietowe, najwi ęcej potrzeb, ale i środków, kumuluje si ę w obr ębie historycznej owalnicy. Jej potencjał mo żna rozwa żać na wielu płaszczyznach. Dwie z nich: społeczna i przestrzenna, wydaj ą si ę w pełni odpowiada ć potencjale wsi Murzynowo. Historyczna owalnica jest spójnikiem, sercem całego układu komunikacyjnego Murzynowa. St ąd wynika jej dost ępno ść dla wielu u żytkowników. W najbli ższym jej otoczeniu zamieszkuje spora cz ęść mieszka ńców Murzynowa, dla których owalnica wraz ze szkoł ą i ko ściołem jest miejscem kształtuj ącym relacje społeczne. Nie jest nim natomiast świetlica wiejska, w której tkwi olbrzymi potencjał społeczny. Żaden bowiem obiekt na terenie Murzynowa nie pozwala na integracj ę wszystkich mieszka ńców, dlatego te ż powinien by ć on zacz ątkiem odnowy wsi. Potencjał tkwi w bogatej historii, swoistej tradycji miejsca, której nale ży si ę szacunek. Zasoby materialne w postaci zespołu dworskiego i sakralnego s ą subdominatami tej przestrzeni społecznej. Wydaje si ę, że kolejn ą mogłaby stanowi ć świetlica wiejska. Wszystko po to, aby w pełni wykorzysta ć potencjał miejsca. Mo żna stwierdzi ć, że jest on tak że ukryty w tym, co tak bardzo spowszedniało mieszka ńcom. To ziele ń, która mimo zdewastowania (park dworski), braku zainteresowania (park pleba ński) oraz niedoceniania (zadrzewione nawsie) broni si ę sw ą wielko ści ą, której inne przestrzenie mog ą po prostu nie posiada ć. Reasumuj ąc, potencjał historycznego centrum Murzynowa tkwi w miejscu i w ludziach. Potrzeby mog ą wyra żać mieszka ńcy, ale przestrze ń nie jest do tego zdolna. St ąd w pierwszej kolejno ści nale ży si ę jej ochrona oraz przemy ślane i wpisuj ące si ę w jej charakter projekty spełniaj ące potrzeby społeczne.

101 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

4.3.3.2. Koncepcja projektowa Wskazane ju ż wcze śniej wytyczne krajobrazowe i prawne maj ą za zadanie przede wszystkim zatrzyma ć negatywne procesy niszcz ące to żsamo ść wsi. Koncepcja projektowa ma za ś za zadanie przywrócenie i wyeksponowanie to żsamo ści w obr ębie danej przestrzeni. Autor dostrzega konieczno ść wprowadzenia zmian w przestrzeni historycznej owalnicy. Najwi ększ ą uwag ę zwrócono na przestrze ń mi ędzy budynkiem świetlicy wiejskiej a ko ściołem. Jest to miejsce publiczne najbardziej zdegradowane ze wszystkich. Potencjał tkwi w układzie przestrzennym, architekturze i zieleni. Poprzez odpowiednie wyeksponowanie tych elementów, przy jednoczesnym integrowaniu ró żnych funkcji mo żna stworzy ć przestrze ń przyjazn ą dla mieszka ńców. W śród zało żeń projektowych wymieni ć mo żna: ● wykrystalizowanie układu przestrzennego, ● uczytelnienie pierzei ulic, ● uporz ądkowanie wn ętrza urbanistycznego, ● gradacja przestrzeni o charakterze publicznym, półpublicznym i prywatnym, ● regulacja układu komunikacyjnego, ● nowe funkcje przestrzeni niweluj ące problemy komunikacyjne, ● tworzenie przestrzeni integracyjnych o charakterze publicznym i kameralnym.

4.3.3.3. Aplikacja Poprzez aplikacj ę rozumie si ę mo żliwo ści realizacyjne oraz gwarancje prawne rozwi ązania ukazanego w koncepcji projektowej. Postuluje si ę wprowadzenie takich zapisów w MPZP Murzynowa Ko ścielnego, które zagwarantuj ą tak że wykonanie projektu przestrzeni publicznych, w tym regulacj ę układu drogowego. W ramach pracy nie sporz ądzono propozycji zapisów do MPZP z racji tego, że projekt ten jest tylko koncepcj ą. Musi by ć on poddany konsultacji społecznej. Nie mo że by ć ona wizj ą wył ącznie projektanta, lecz tak że wizj ą wynikaj ącą z życia i pracy mieszka ńców. Z pewno ści ą b ędzie on ulegał zmianom i stopniowemu doprecyzowaniu. Zwraca si ę uwag ę, że nie oczekuje si ę wprowadzenia jednocze śnie wszystkich zmian w ramach zaproponowanej koncepcji. Autor jest świadomy, że jest to niemo żliwe, chocia żby w zakresie środków finansowych. Najwa żniejsze jest to, aby plan był wyznacznikiem stopniowo wprowadzanych zmian. Jedna źle przeprowadzona inwestycja mo że doprowadzi ć do przekre ślenia całej idei odnowy wsi.

102 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

5. Podsumowanie i wnioski

Murzynowo Ko ścielne, podobnie jak wiele innych miejscowo ści, zmaga si ę z wieloma problemami natury społecznej i przestrzennej. Potrzebne jest podj ęcie działa ń z zakresu odnowy wsi, dla naprawy negatywnych zjawisk oraz w celu uchronienia przed rosn ącymi zagro żeniami.

Proces badawczy post ępował zgodnie dokonanym podziałem na 3 poziomy: MAKRO,MEZO i MIKRO. Na ka żdym poziomie wykonano szereg analiz, podsumowuj ąc je w syntetycznych wnioskach, ko ńcz ąc poszczególne rozdziały. Autor zało żył, że analizy nie mog ą by ć przeprowadzane jedynie w mikroskopijnej skali miejsca. Odnosi si ę to tak że do realizacji projektów odnowy wsi. Zastosowana metodyka pozwoliła odkry ć zwi ązki wsi z otaczaj ącą przestrzeni ą, co oznaczało konieczno ść prowadzenia bada ń w szerszym kontek ście przestrzennym. Nie badano wsi wył ącznie w jej granicach administracyjnych, ale przeprowadzano badania w ró żnych skalach, w tym: kraju, regionu, wn ętrza architektoniczno-krajobrazowego, a ko ńcz ąc na skali przestrzeni publicznych. Działanie to pozwoliło na zbadanie miejscowo ści w ró żnych aspektach. Problematyka pracy dotkn ęła zarówno kwestii administracyjnych i komunikacyjnych jak te ż technicznych, a ż po tzw. czynniki mi ękkie (społeczne). Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na zrozumienie, w jaki sposób mieszka ńcy postrzegaj ą swoj ą mał ą ojczyzn ę oraz jakie posiadaj ą preferencje i upodobania w kwestii architektury i krajobrazu.

Zgodnie z przyj ętym modelem, opracowany projekt cechuje si ę aspektem utylitarno ści (korzy ści) i aplikacyjno ści (realno ści). W pierwszej kwestii zbadano dogł ębnie to żsamo ść wsi, od rodowodu historycznego, poprzez zasoby przestrzenno-kulturowe i studium krajobrazu. Z powodzeniem przeanalizowano kapitał kulturowy, co pozwoliło sformułowa ć stosowne wnioski, wiod ące do jego odkrycia, ochrony i wykorzystania. Pojawiła si ę mo żliwo ść przeniesienia niektórych postulatów na realne działania, w tym wnioski i zapisy do studium i Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego

Zgodnie z przedstawionym we wst ępie zało żeniem, autor nie był w stanie zbada ć wszystkich procesów społecznych. Badania dały tylko pogl ąd na problematyk ę społeczn ą wsi. Niezb ędne s ą dalsze konsultacje społeczne, bowiem rozmowy z mieszka ńcami pozwol ą na doprecyzowanie postawionych w pracy zało żeń. Konieczno ści ą jest wł ączenie specjalistów

103 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne z zakresu socjologii. Projekt odnowy wsi ma bowiem charakter interdyscyplinarny. Zgodnie z p rzyj ętym celem, najszerzej i najdokładniej zbadano to żsamo ść kulturow ą wsi. Konsultacja ze specjalistami z zakresu ekologii pozwoli wskaza ć na zasadno ść zaproponowanych rozwi ąza ń. Ekonomi ści oceni ą, czy zaproponowane zmiany s ą osi ągalne. Pomoc ekspertów z zakresu prawa pozwoli doprecyzowa ć wnioski i przenie ść je na grunt prawny przy sporz ądzaniu SUiKZP i MPZP.

Przeprowadzone wszechstronne analizy stały si ę podstaw ą dla sformułowania wniosków, zarówno o charakterze badawczym jak i aplikacyjnym.

Wnioski badawcze ● Murzynowo jako osiedle wiejskie jest zdolne do rozwoju społeczno-gospodarczego, co jest korzystne w procesie odnowy wsi. Posiada przy tym du ży potencjał w zakresie ró żnych kapitałów rozwojowych. Stanowi o środek o silnej to żsamo ści, wykraczaj ącej poza granice administracyjne wsi, co wi ąż e si ę obszarem obwodu szkolnego i parafii. Potencjał wsi tkwi tak że w bogatej historii, której nie s ą do ko ńca świadomi jej mieszka ńcy. Lokalizacja mi ędzy miastami oraz wa żnymi szlakami komunikacyjnymi z jednej strony jest w stanie zapewni ć rozwój, z drugiej niesie niebezpiecze ństwo inwazyjnego transportu.

● Wie ś posiada bardzo du ży kapitał społeczny. Mo żna go tak okre śli ć cho ćby na podstawie zaanga żowania mieszka ńców w prowadzone przez autora badania ankietowe. Rozwój Murzynowa napotyka przy tym wiele problemów społecznych. Głównym jest brak integracji mieszka ńców. Przeprowadzone badania ujawniły potrzeb ę wyłonienia lidera wsi, który byłby zdolny do koordynacji projektu odnowy wsi. Przy tym istnieje grupa osób, która poza oczekiwaniami potrafi wskaza ć dobre pomysły na rozwój swojej miejscowo ści. Zwracaj ą oni uwag ę na ró żnorodno ść potrzeb i zagro żeń. Przypuszczalnie jest to przyszła lokalna grupa działania (LGD).

● Zbadano i potwierdzono du ży kapitał wsi w zakresie dziedzictwa kulturowego. Murzynowo mo że poszczyci ć si ę dobrze zachowanym układem ruralistycznym. I cho ć uległ on cz ęś ciowemu osłabieniu na skutek złych decyzji planistycznych, to nadal posiada ukryty potencjał, którego mieszka ńcy nie widz ą. Przyczyn ą jest globalizacja, moda na wszystko co nowe i uniwersalne. Okres socjalizmu zniszczył kultur ę ludow ą, zapomniane zostały tradycje i cenne dla wioski nazewnictwo topograficzne. Obecnie zjawisko to pogł ębia si ę.

104 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

● Zagro żeniem dla wsi jest złe planowanie przestrzenne, wyra żone poprzez tworzone SUiKZP. Obecnie wiedzie ono bardziej do bezładu aniżeli oczekiwanego ze strony prawa ładu przestrzennego. Istniej ące zapisy w studium s ą bardzo ogólne przy tym nie respektuj ące to żsamo ści wsi. Brak jest spojrzenia architekta krajobrazu oraz wła ściwego spojrzenia na kwestie przyrodnicze. Tworzone zapisy odpowiadają wymogom formalnym dokumentu, a nie prawdziwym potrzebom rozwojowym wsi.

Wnioski aplikacyjne ● W celu podj ęcia procesu odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne zachodzi konieczno ść integracji wszystkich mieszka ńców, tj. pełnego wykorzystania kapitału społecznego. Pierwszym zadaniem odnowy wsi nie powinno by ć wspieranie kapitału fizycznego, ale wła śnie wykorzystanie tzw. czynników mi ękkich. Potrzebna jest partycypacja mieszka ńców przy tworzeniu dokumentów planistycznych, głównie SUiKZP oraz MPZP. Powinny nast ąpi ć szerokie konsultacje społeczne, pozwalaj ące wysłucha ć zdania ka żdego z mieszka ńców.

● Odnowa wsi Murzynowo powinna skupi ć si ę na ochronie przed dalszymi niepokoj ącymi zjawiskami. Wa żnym jest wykluczenie zabudowy wi ększo ści zaproponowanych terenów o przeznaczeniu mieszkaniowym oraz terenów potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych. Nale ży wprowadzi ć odpowiednie zapisy dotycz ące ochrony krajobrazu do studium. Dopiero w dalszej kolejno ści mo żna postulowa ć o stworzenie MPZP.

● Projekt odnowy powinien obj ąć obszary najbardziej problematyczne, w tym głównie centrum wsi. Poprzez prawidłow ą realizacj ę zało żeń autora, mo żna rozszerza ć ide ę odnowy na dalsze tereny. Zawsze jednak powinny by ć to miejsca, na które mieszka ńcy zwracaj ą najwi ększ ą uwag ę, bowiem to oni s ą bezpo średnimi odbiorcami procesu odnowy. Takie działania powinny równie ż stanowi ć pozytywny przykład dla innych miejscowo ści.

● W celu ochrony kapitału kulturowego nie s ą wystarczaj ące wpisy do ewidencji czy rejestru zabytków, ustanawianie pomników przyrody lub te ż u żytków ekologicznych. S ą one tylko i wył ącznie form ą wsparcia w procesie odnowy. Zachodzi potrzeba ukazania mieszka ńcom, co tak naprawd ę ich otacza oraz jak ą ma to warto ść . Poza najcenniejszymi obiektami, w tym ko ściołem i dworem, nale ży wskaza ć tak że inne obiekty na terenie wsi.

105 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Społeczno ść wiejska musi doceni ć to, że s ą one świadectwem historii, dziedzictwem, któremu nale ży si ę ochrona.

● Niniejszy projekt zawiera wiele pomysłów wiod ących do odnowy wsi. Projekt rewaloryzacji parku, odnowa placu przed świetlic ą, wnioski o ustanowienie pomników przyrody – to tylko cz ęść rozwi ąza ń, mo żliwych do zastosowania. Konieczne jest jednak etapowanie odnowy wsi. Rozpocz ąć nale ży od działa ń, mog ących przynie ść du ży efekt a tym samym aprobat ę społeczno ści wiejskiej.

106 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

6. Streszczenie Współcze śnie istnieje wiele problemów i zagro żeń obszarów wiejskich. W celu zatrzymania procesów niszcz ących wiejskie warto ści społeczne i przestrzenne, a tak że naprawy ich negatywnych skutków, tworzy si ę projekty odnowy wsi. Celem pracy jest wykonanie zintegrowanego projektu odnowy rodzinnej wsi autora, tj. Murzynowa Ko ścielnego, poło żonego w gminie Dominowo, w powiecie średzkim, w województwie wielkopolskim. Projekt odnosi si ę w głównej mierze do aspektu to żsamo ści wsi i warto ści życia wiejskiego jako centralnego elementu modelu odnowy wsi. Autor postawił sobie za zadanie stworzenie projektu charakteryzuj ącego si ę dwoma podstawowymi cechami, tj. utylitarno ści ą i aplikacyjno ści ą. Aspekt utylitarno ści reprezentuje w tym wzgl ędzie odkrycie i odbudow ę to żsamo ści wsi oraz zrozumienie, że jest ona kapitałem rozwojowym. Aspekt aplikacyjności nale ży wi ąza ć z szeroko rozumianymi uregulowaniami prawnymi. Bogata historia, krajobraz i architektura stanowi ą bezcenn ą warto ść wsi Murzynowo Ko ścielne. Jej potencjał nale ży wykorzysta ć poprzez studium krajobrazu, projekty odnowy przestrzeni publicznych oraz obj ęcie całego obszaru wsi wspólnym Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego, b ędącego aktem prawa miejscowego.

Nowadays there are many problems and risks concerning rural areas. In order to stop the processes, that destroy rural social values and planning, and also to repair their negative effects, village renewal projects are created. The aim of this study was to create an integrated renewal project of author’s home village Murzynowo Ko ścielne, which is located in the commune of Dominowo, in the district of Środa, in the Wielkopolska Region. The project refers mainly to the aspect of village identity and to the values of country life as a central element of the village renewal model. The main idea was to create a design which is characterized by two main features: the usability and the reality of implementation. Usability aspect should be understood by the discovery and restoration of village identity, while the aspect of the implementation reality should be associated with broadly defined legislation rules. Rich history of the village, landscape and architecture are priceless assets to Murzynowo Ko ścielne. Its potential should be implemented through landscape studies, public space renewal projects and the coverage of entire village area under one local plan of spatial development, which is an act of local law.

107 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

7. Bibliografia Barełkowska K., 2006. Specyfika regulacji planistycznych na obszarach wiejskich - ochrona krajobrazu kulturowego w zapisach miejscowych planów. [w:] Czarnecki W., Korolczuk D. (red.). Odnowa polskiej wsi . Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. Białystok. Barełkowski R., 2006. Integracja zamierze ń planistycznych i projektowych w kreacji przestrzeni wiejskiej. Aspekty metodyczne i praktyczne . [w:] Czarnecki W., Korolczuk D. (red.). Odnowa polskiej wsi . Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. Białystok. Bł ąd M., 2007. Kilka refleksji na temat odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Bogdanowski J., 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu . Zakład Narodowy imienia Ossoli ńskich. Wrocław. Borowski M., 1932. Adresowa ksi ąż ka parafialna. Cz. 1. Drukarnia L. Gronusia i Ski w Krakowie. Kraków. Büsching A. F. (red.), 1788. Magazin für die neue Historie und Geographie . T. 22. Johann Jacob Curts Witwe. Halle. Chlebowski B. (red.), 1888. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (…). T. IX. Nakładem Władysława Walewskiego. Warszawa. Chlebowski B., 1890. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (…) . T. XI. Nakładem Władysława Walewskiego. Warszawa. Chłapowski K. (oprac.), 2006. „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli Wła ściciele ziemscy w Koronie 1783-1784 . Chłapowski K., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2006. Chmielewski W., 1998. Odbudowa kulturowej to żsamo ści wsi . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toru ń. Choroszko J., Derc A., Ma ćkowiak J., 2012. Polityki przestrzenne gmin Pozna ńskiego Obszaru Metropolitalnego a prognoza demograficzna do roku 2020. WBPP. Pozna ń. Derczy ński W. (oprac.), 2003. Komunikat z bada ń CBOS BS/112/2003 pt. Stara czy nowa zabudowa- upodobania i opinie Polaków . CBOS.

108 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Drabi ński A., Kuriata Z., Nied źwiecka-Filipiak I., 2012. Odnowa wsi sposobem na zachowanie i wykorzystanie dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego obszarów wiejskich . [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju . Kancelaria Prezydenta RP. Du żyński C., 1904. Echa historyczne . [w:] Dziennik Pozna ński . Nr 106. Dworsky A., 2007. Zasady planowania na potrzeby programów odnowy wsi w krajach zachodnich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Europejska Konwencja Krajobrazowa sporz ądzona we Florencji dnia 20 pa ździernika 2000 r. Ratyfikowana przez Polsk ę 27 wrze śnia 2004 roku, weszła w życie 1 stycznia 2005 roku. Frankowski S., 2011. Poła żejewo- ludzie, historia, zabytki . [w:] Średzki Kwartalnik Kulturalny . Nr 2. Friedberg M., 1946. Kultura polska a niemiecka : elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski średniowiecznej . T. 1. Wydawnictwo I Ż. Pozna ń. Fundacja Kultury (red.), 1998. Małe ojczyzny : tradycja dla przyszło ści . Fundacja Kultury. Warszawa. Górnisiewicz B., 1999. Uwagi na temat zasad kształtowania architektury wiejskiej . Politechnika Krakowska im. Tadeusza Ko ściuszki. Kraków. Heffner K., 2007. Fundamenty procesu przemian aktywizacyjnych na obszarach wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Idziak W., 2004a. O odnowie wsi: poradnik . Fundacja Wspomagania Wsi. Warszawa 2004. Idziak W., 2004b. Wie ś tematyczna jako przykład aktywizacji mieszka ńców obszarów wiejskich . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. Imiela T., 2000. Próba oceny pozycji strategicznej i koncepcja strategii dla du żej elektrowni na przykładzie Elektrowni Bełchatów II . Praca magisterska napisana w Zakładzie Zarz ądzania Strategicznego i Ekologii na Wydziale Organizacji i Zarz ądzania Politechniki Łódzkiej pod kierunkiem dr L. Berli ńskiego. Łód ź. Jaszczuk-Silomowska B., 2006. Zasady zagospodarowania terenu i kształtowania zabudowy mieszkaniowej - zapisy w planach miejscowych dla terenów wiejskich . [w:] Czarnecki W., Korolczuk D. (red.). Odnowa polskiej wsi . Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. Białystok.

109 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Jędrzejewski W., 2009. Sie ć korytarzy ekologicznych ł ącz ących obszary chronione w Polsce . [w:] Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.). Ochrona ł ączno ści ekologicznej w Polsce. Materiały konferencji mi ędzynarodowej Wdra żanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce . Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk. Białowie ża. Kaleta A., 1998. Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toru ń. Kaleta A., 2007. Odnowa wsi z perspektywy historycznej . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Kami ński B., 2009. Na wsi odnowa: nowa perspektywa . Krajowe Stowarzyszenie sołtysów. Pozna ń. Kami ński R., 2004. Wie ś jako dobre miejsce do życia. Dlaczego na wsi potrzebna jest odnowa? [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. Kami ński R., 2007. Odnowa wsi i LEADER: komplementarno ść metod rozwoju obszarów wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Kami ński R., 2012. Społeczno ść wiejska jako aktywny podmiot rozwoju- mo żliwo ści i ograniczenia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Kami ński Z., 2008. Współczesne planowanie wsi w Polsce- zagadnienia ruralisty . Wyd. Politechniki Śląskiej. Gliwice. Kistowski M., 2009. Problemy zrównowa żonego rozwoju terenów wiejskich- mi ędzy rozkwitem, peryferyzacj ą a degradacj ą. [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. Knie ć W., 2004. Wiejsko ść - od frustracji po dum ę. Przypadek mieszka ńców wsi irlandzkiej . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. Kolberg O., 1875. Lud: jego zwyczaje, sposób życia (…) . Ser. IX. W. Ks. Pozna ńskie. Cz. 1. Drukarnia Uniwersytetu Jagiello ńskiego. Kraków.

110 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Kornecki M., 1982. Problemy pejza żu kulturowego wsi . [w:] Ochrona Zabytków . Nr 3-4. Kozierowski S., 1931. Nazwy geograficzne i osad źcy ziemi średzkiej z map ą. Wydział Powiatowy w Środzie. Pozna ń. Kozierowski S., 1935. Szematyzm historyczny ustrojów parafjalnych dzisiejszej Archidiecezji Pozna ńskiej . Pozna ńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Pozna ń. Łęcki W., 1996. Wielkopolska : przewodnik . Sport i Turystyka- Muza. Warszawa. Łukaszewicz J., 1858. Krótki opis historyczny ko ściołów parochialnych (…) w dawnej dyecezyi pozna ńskiej . T. 1. Żupa ński Jan Konstanty. Pozna ń. Maciejewska W., 2002. Agroturystyka i jej wpływ na rozwój obszarów wiejskich . [w:] Raszeja E. (red.). Obszary wiejskie- problemy, projekty, wizje . UMWW. Pozna ń. Majewski J., 1998. Turystyka wiejska- mi ędzy rozwojem a ochron ą dziedzictwa . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruń. Maleczy ński K., 1928. Studya nad dyplomami i kancelary ą Odonica i Laskonogiego (1202-1239). TN. Lwów. Mazurkiewicz S., 2008. Mileszyna czyli Targowa Górka . Urz ąd Miasta i Gminy Nekla. Targowa Górka. Mikulski D., 2011. Inwentaryzacja i rewaloryzacja parku dworskiego w Murzynowie Ko ścielnym . Praca in żynierska napisana w Katedrze Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu pod kierunkiem dr in ż. Agnieszki Wilkaniec. Pozna ń. Mizgajski A., 2008. Krajobraz jako przedmiot ochrony i zarz ądzania. Wybrane problemy . [w:] Zimniewicz K. (red.). Bariery w zarz ądzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce . Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. Mizgajski A., 2009. Koncepcja zrównowa żonego rozwoju- impuls czy pułapka dla ochrony przyrody . [w:] Kamieniecka J. (pod koordynacj ą). Jak zapewni ć rozwój zrównowa żony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. Nekrolog Józefa Golskiego , 1870. [w:] Dziennik Pozna ński. Nr 20. s. 4. Nekrologia , 1911. [w:] Dziennik Pozna ński . Nr 92. s. 4. Nied źwiecka-Filipiak I., 2007. Ład przestrzenny i architektoniczny warunkiem trwałego rozwoju obszarów wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M. Wilczy ński R. (red.). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa.

111 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Nied źwiecka-Filipiak I., 2009. Wyró żniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-zachodniej . Monografie LXXV. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Niewiadomski Z., 2005. Regulacje prawne i administracyjne w gospodarce przestrzennej . [w:] K ędziora A., Ryszkowski L. (red). Ochrona środowiska w gospodarce przestrzennej . Zakład Bada ń Środowiska Rolniczego i Le śnego PAN. Pozna ń. Nowacki J., 1964. Archidiecezja Pozna ńska w granicach historycznych i jej ustrój . Ksi ęgarnia św. Wojciecha. Pozna ń. Ochowiak J., 2001. 770 lat Murzynowa Ko ścielnego. Z dziejów miejscowo ści- cz. I. [w:] Nasze Sprawy . Nr 7. Ochowiak J., 2001. 770 lat Murzynowa Ko ścielnego. Z dziejów miejscowo ści- cz. III . [w:] Nasze Sprawy . Nr 9. Ogłoszenia , 1913. [w:] Przewodnik Katolicki. Nr 34. s. 14. Ostrowski A., 1926. Ksi ęga adresowa gospodarstw rolnych województwa pozna ńskiego . Biuro ogłosze ń Parafialnych. Pozna ń. Paradowski M., Zieli ńska R., 2007. Odnowa i rozwój wsi w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Prezydium PRN- Wydział O światy i Kultury w Środzie Wlkp., 1969. Materiały z sesji popularno-naukowej w Środzie Wlkp. po świ ęconej 151 rocznicy śmierci gen. Jana Henryka D ąbrowskiego . Środa Wlkp. Program Wielkopolska Odnowa Wsi , 2011. Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. Raszeja E., 1998. Ochrona architektury i krajobrazu wsi . [w:] Kaleta A. (red.). Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni ą Europejsk ą. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toru ń. Raszeja E., 2002a. Procedury i instrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach wiejskich Wielkopolski w aspekcie integracji z Uni ą Europejsk ą. Studioteka ZARYSY. Pozna ń. Raszeja E., 2002b. Strategia dla wiejskiej Europy – zintegrowany program odnowy wsi . [w:] Raszeja E. (red.). Obszary wiejskie – problemy, projekty, wizje . Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń.

112 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Raszeja E., 2004. Dziedzictwo kulturowe - kłopotliwy spadek czy źródło dobrobytu wsi? [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. Raszeja E., 2008. Ochrona krajobrazu kulturowego w teorii i praktyce gospodarowania przestrzeni ą. [w:] Zimniewicz K. (red.). Bariery w zarz ądzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce . Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 14 lutego 2012 r. w sprawie pa ństwowego rejestru nazw geograficznych (Dz.U. 2012 nr 0 poz. 309). Rozporz ądzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (Dz.U. 2003 nr 164 poz. 1587). Rzymkowski A., Chowaniec M., 1972. Ruralistyka . Arkady. Szczepaniak M., 1977. Karczma, wie ś, dwór: rola propinacji na wsi wielkopolskiej od połowy XVII do schyłku XVIII wieku . Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa. Szczygielski M., 2004. Partnerstwo w rozwoju lokalnym - znaczenie kapitału społecznego w budowaniu obszarów wiejskich przyszło ści . [w:] Karczewska M., Smolarz E. (red.). Jak uczyni ć wie ś dobrym miejscem do życia? Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Bydgoszcz. Szyperski S., 1890. Powiat Pyzdrski w XVI stuleciu . [w:] Warta: tygodnik po świ ęcony nauce, rozrywce i wychowaniu . Nr 811. Topolski J. (red.), 1969. Dzieje Wielkopolski. T. 1. Wydawnictwo Pozna ńskie. Pozna ń. Uchwała Nr XIII/108/2012 Rady Gminy Dominowo z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dominowo ze zmianami. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880). Ustawa z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. 2009 nr 52 poz. 420). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627). Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urz ędowych nazwach miejscowo ści i obiektów fizjograficznych ( Dz.U. 2003 nr 166 poz. 1612 ). Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz.U.2001.142.1591).

113 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Verzeichniss säemmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Posen (…) , 1845. W. Decker Posen. Pozna ń. Wiadomo ści bie żą ce , 1928. [w:] Głos Średzki. Nr 199. s. 1. Wiadomo ści bie żą ce , 1928. [w:] Głos Średzki . Nr 248. s. 2. Wilczy ński R., 2003. Odnowa wsi perspektyw ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Fundacja Fundusz Współpracy: Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. Pozna ń. Wilczy ński, 2007a. Podsumowanie VI Europejskiego Kongresu Odnowy Wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Wilczy ński R., 2007b. Specyfika opolskiego programu odnowy wsi . [w:] Kłodzi ński M., Bł ąd M., Wilczy ński R. (red). Odnowa wsi w integruj ącej si ę Europie . Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. Wilczy ński R., 2012. Odnowa wsi w Polsce- dorobek 15- lecia. [w:] Odnowa wsi szans ą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce . Materiały Forum Debaty Publicznej pt. Potencjał obszarów wiejskich szans ą rozwoju w zwi ązku z 15-leciem odnowy wsi w Polsce. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Forum Debaty Publicznej. Zaj ączkowski K. (red.), 2001. Dobór drzew i krzewów na obszarach wiejskich . Instytut Badawczy Le śnictwa. Warszawa.

DOKUMENTY PLANISTYCZNO-PRAWNE Gminna ewidencja zabytków. Gmina Dominowo. Gminna ewidencja zabytków. Gmina Miłosław. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, 2011. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Plan Odnowy Miejscowo ści Murzynowo Ko ścielne na lata 2012-2019, 2012. Urz ąd Gminy Dominowo. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego , 2010. Samorz ąd Województwa Wielkopolskiego. Pozna ń. Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego , 2010. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego. Strategia Rozwoju Gospodarki Morskiej Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015, 2006. Grupa Doradcza Sienna. Warszawa.

114 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Dominowo [ze zmianami], 2012. Biuro Inwestycji i Technologii i Planowania Przestrzennego Sp. z o. o. Skórzewo. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Miłosław [ze zmianami] , 2011. Zespół Projektowy. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Nekla [ze zmianami] , 2011. INPLUS. Olsztyn. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Środa Wielkopolska [ze zmianami], 2011. Zespół Projektowy. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Wrze śnia [ze zmianami] , 2008. Autorska Pracownia Architektoniczna Paweł Szumigała. Pozna ń.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. Zespoły: Biskupi i arcybiskupi pozna ńscy Dekanaty Konsystorz i Kuria Arcybiskupia Parafie Archiwum Pa ństwowe w Poznaniu. Zespoły: Akta gminy Dominowo (pow. średzki) Starostwo Powiatowe w Środzie Urz ąd katastralny w Środzie Archiwum Parafialne w Murzynowie Ko ścielnym. Zespoły: Dokumenty Wykazy Archiwum Parafialne Kolegiaty w Środzie Wlkp. Archiwum Szkoły Podstawowej w Murzynowie Ko ścielnym. Biblioteka Kórnicka. Zespoły: Rękopisy Sąd Rejonowy w Środzie Wielkopolskiej. Zespoły: V Wydział Ksi ąg Wieczystych

115 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE I FOTOGRAMETRYCZNE AMS M641, 651, 671 / GSGS 4416 Germany, Poland, Middle Danube : Arkusz P12 Kalisz i N12 Gniezno. Skala 1:100 000. 1944. Austria-Hungary: 3rd Military Mapping Survey: 35-52. Skala 1:200 000. 1896. Karte des Deutschen Reiches- Grossblatt/Einheitsblatt: Arkusz Kalisz i Gniezno-Wrze śnia. Skala 1:100 000. 1937/1942. Karte von der Feldmark Murzynowo Ko ścielne nebst Vorwerk und Kolonie Buchwald. APP. Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. L. Śro. 64. Skala 1:5 000. 1826/1827. Karte von Murzynowo Ko ścielne und Sobasciewo. APP. Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. L. Śro. 66. Skala 1:5 000. 1858. Mapa ewidencyjna. Nr 59/6/11/65. Arkusz 1 i 2. Skala 1:5 000. 1965. Mapa sytuacyjno- wysoko ściowa. Arkusz 423.414.134. Skala 1:1 000. 1993. Mapa sytuacyjno- wysoko ściowa. Arkusz 423.414.184. Skala 1:1 000. 1999. Mapa Taktyczna Polski : Arkusz A39 B25 Wrze śnia. Skala 1:100 000. 1924. Mapa topograficzna. Arkusz 423.41. Skala 1:25 000. 1982. Mapa topograficzna. Arkusz 423.414. Skala 1:10 000. 1984. Mapa topograficzna. Arkusz 423.43. Skala 1:25 000. 1982. Mapa topograficzna. Arkusz 423.432. Skala 1:10 000. 1991. Mapa topograficzna. Arkusz N-33-143-B. Skala 1:50 000. 1999. Mapa turystyczna powiatu średzkiego. Skala 1:70 000. 2006. Mapa zasadnicza. Arkusz 423.414.182. Skala 1:1 000. 2010. Projekt do rozbudowania Rowu Wielkiego (…) - Murzynowo K., pow. średzki. APP. Starostwo Powiatowe w Środzie. Sygn. 395. Skala 1:2 000. 1925. Topographische Karte: 3770 Miloslaw. Skala 1:25 000. 1944. Topographische Ubersichtskarte des Deutschen Reiches: Arkusz Wrze śnia. Skala 1:200 000. 1901. Special Karte von Suedpreussen: Arkusz BII. Skala 1:150 000. 1803. Środa- mapa powiatu. Skala 1:130 000. 1844. Wielkopolska Południowa- atlas : cz ęść 8. Skala 1:150 000. 1821. Wielkopolska- mapa ko ścielna. Skala 1:750 000. 1846. Zdj ęcia lotnicze. CODGiK. Materiały fotogrametryczne. Sygn. 8_0385. Sygn. 9_0291. Sygn. 22_3106.

116 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

MATERIAŁY IKONOGRAFICZNE Pocztówka. Ko ściół pw. Św. Jana Chrzciciela. Format 9,5 x 15 cm. Ok. 1936. Pocztówka. Murzynowo ko ścielne. Format: 9 x14 cm. Ok. 1905. Pocztówka. Murzynowo-ko ścielne. Format: 9 x 14 cm. Wydawca: L. Durczykiewicz. Ok. 1910. Pocztówka. Pozdrowienie z Murzynowa K. Format: 9 x 14 cm. Wydawca: Postkartenspezialfabrik A. Rademacher. Breslau. Ok. 1907.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE Instrukcja do Planu Odnowy Miejscowo ści w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. [dost ęp 25 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/PROW-2007- 2013/Dzialania-PROW-2007-2013/OS-3-Jakosc-zycia-na-obszarach-wiejskich-i- roznicowanie-gospodarki-wiejskiej/Odnowa-i-rozwoj-wsi/Pytania-odpowiedzi-odnowa-i- rozwoj-wsi/Instrukcja-do-Planu-Odnowy-Miejscowosci. KOBIDZ (oprac.), 2009. Rejestr zabytków województwa wielkopolskiego . [dost ęp 20 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.nid.pl/UserFiles/File/Rejestr%20Zabytk %C3%B3w/rejestr%20zabytk%C3%B3w%20-%20stan%20na%2031%20grudnia %202010/WLK-rej.pdf. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski. [dost ęp 25 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=17006&tab=3. Mapa Sieci Dróg powiatowych Powiatu Średzkiego . [dost ęp 21 lipca 2012]. Dost ępny w Internecie: http://www.srodawlkp-powiat.pl/dir/zalacznik/wiadomosc/5801/powiat.gif. Michalska-Dudek I., 2011. Materiały z ćwicze ń z bada ń marketingowych 3/4. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu . [dost ęp 10 sierpnia 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.michalska-dudek.pl/pliki/BM3.pdf. Rudnicki R., Kozłowski L. Analiza SWOT potencjału turystycznego . Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. [dost ęp 27 lipca 2012 r.]. Dost ępny w Internecie: http://www.ilawa.nazwa.pl/lot/images/stories/analiza %20swot.pdf. Tabela wiekowa drzew prof. Longina Majdeckiego . [dost ęp 21 lipca 2012]. Dost ępny w Internecie: http://drzewa.net/pytania/Pozostale/610.

117 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

PORTALE INTERNETOWE Portal Biuletynu Informacji Publicznej Urz ędu Gminy Dominowo. http://www.biuletyn.net/nt-bin/start.asp?podmiot=dominowo Portal Biuletynu Informacji Publicznej Urz ędu Miasta i Gminy Miłosław. http://www.miloslaw.bip.net.pl Portal Biuletynu Informacji Publicznej Urz ędu Miasta i Gminy Nekla. http://nekla.nowoczesnagmina.pl Portal Biuletynu Informacji Publicznej Urz ędu Miasta i Gminy Środa Wielkopolska. http://www.biuletyn.net/nt-bin/start.asp?podmiot=srodawlkp Portal Biuletynu Informacji Publicznej Urz ędu Miasta i Gminy Wrze śnia. http://bip.wrzesnia.pl Portal Drzewa i Krzewy. http://drzewa.net Portal Geoportalu. http://maps.geoportal.gov.pl Portal Inspekcji Ochrony Środowiska. http://clc.gios.gov.pl Portal Ligi Ochrony Przyrody w Sanoku. http://www.lop.org.pl Portal Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. http://www.minrol.gov.pl Portal Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. http://www.mrr.gov.pl Portal Samorz ądowy Serwis Informacyjny- powiat średzki. http://www.srodawlkp-powiat.pl Portal Środa Wielkopolska i okolice. http://www.srodawlkp.org Portal Wielkopolskiego Biura Planowania Przestrzennego. http://www.wbpp.poznan.pl Portal Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. http://www.wbc.poznan.pl

118 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

8. Spis tabel, rycin, plansz i zał ączników aplikacyjnych TABELE Tab. 1. Zestawienie uczestników przeprowadzonego badania ankietowego ...... s. 34 Tab. 2. Formy integracji Murzynowa z okolicznymi miejscowo ściami ...... s. 40 Tab. 3. Zestawienie miejscowo ści w zale żno ści od liczby form integracji z Murzynowem ...... s. 42 Tab. 4. Kryteria wielokierunkowego rozwoju społeczno-gospodarczego osiedli wiejskich wg Heffnera ...... s. 52 Tab. 5. Obiekty geograficzne na terenie Murzynowa i w jego najbli ższym otoczeniu ...... s. 70 Tab. 6. Analiza SWOT kapitałów rozwojowych wsi ...... s. 83

RYCINY Ryc. 1. Przykład wyznaczenia pozycji strategicznej ...... s. 28 Ryc. 2. Przykłady ró żnych materiałów przydatnych do metody warstw historycznych ...... s. 29 Ryc. 3. Czasowa dost ępno ść transportowa do Poznania (rok 2008) ...... s. 37 Ryc. 4. Analiza terenów potencjalnej lokalizacji elektrowni wiatrowych w rejonie Murzynowa Ko ścielnego na terenie Gminy Dominowo, w obszarze krajowej drogi migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych ...... s. 48 Ryc. 5. Granice gminy Dominowo i parafii Murzynowo Ko ścielne ...... s. 53 Ryc. 6. Rozkład głosów na pytanie: Która z ni żej podanych instytucji Pana/Pani zdaniem przyczynia si ę do polepszania relacji społecznych mieszka ńców? ...... s. 54 Ryc. 7. Przykładowa owalnica ...... s. 61 Ryc. 8. Fragmenty map topograficznych z lat 1803 (autorstwa Davida Gilly'ego) i 1821 (atlas Wielkopolski Południowej) ...... s. 62 Ryc. 9. XIX-wieczna rycina przedstawiaj ąca tradycyjny ubiór chłopów z okolic Wrze śni i Środy ...... s. 69 Ryc. 10. Rozkład procentowy ukazuj ący aprobat ę dla przywrócenia nazewnictwa topograficznego w zale żno ści od przedziału wiekowego ankietowanych ...... s. 73 Ryc. 11. Granice gminy Dominowo i parafii Murzynowo Ko ścielne ...... s. 77 Ryc. 12. Rozkład procentowy ankietowanych na temat budowy nowych domów jednorodzinnych ...... s. 78

119 Projekt odnowy wsi Murzynowo Ko ścielne

Ryc. 13. Upodobania mieszka ńców Murzynowa w zakresie trzech ró żnych typów krajobrazu ...... s. 81 Ryc. 14. Wyznaczona pozycja strategiczna kapitałów rozwojowych ...... s. 90 Ryc. 15. Projekt rewaloryzacji parku dworskiego w Murzynowie Ko ścielnym ...... s. 98 Ryc. 16. Procentowy udział ankietowanych wskazuj ących na ich zdaniem obiekt zabytkowy ... s. 99 Ryc. 17. Korelacja ocen przyznawanych obecnemu budynkowi świetlicy oraz dawnej ober ży...... s. 100

PLANSZE Plansza No 1 Model projektu Plansza No 2 Wzór kwestionariusza Plansza No 3 Wie ś w układzie administracyjnym i komunikacyjnym Plansza No 4 Wie ś w układzie osadniczo-społecznym Plansza No 5 Wie ś w układzie przyrodniczo-krajobrazowym Plansza No 6 Potencjał – mo żliwo ści rozwojowe wsi Plansza No 7 Wytyczne projektowe Plansza No 8 Rodowód historyczny Plansza No 9 Zasoby niematerialne Plansza No 10 Zasoby materialne Plansza No 11 Studium krajobrazu Plansza No 12 Wytyczne projektowe Plansza No 13 Identyfikacja potrzeb społecznych Plansza No 14 Koncepcja projektowa

ZAŁ ĄCZNIKI APLIKACYJNE Zał ącznik No 1 zapisy do SUiKZP w stosunku do obszaru krajowej drogi migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych Zał ącznik No 2 wniosek o utworzenie u żytku ekologicznego Dolina Bardzianki na terenie gminy Dominowo Zał ącznik No 3 wnioski o ustalenie/zmian ę nazw obiektów geograficznych Zał ącznik No 4 wniosek o uznanie d ębu szypułkowego za pomnik przyrody

120 praca magisterska - DANIEL MIKULSKI

Zał ącznik No 5 wniosek o uznanie żywotnika zachodniego za pomnik przyrody Zał ącznik No 6 wniosek o uznanie alei klonowej za pomnik przyrody Zał ącznik No 7 obiekty postulowane do ochrony poprzez wpis do gminnej ewidencji zabytków Zał ącznik No 8 zalecenia dotycz ące SUiKZP oraz MPZP

121