HydroGeo HG Justyna Dabrowska ul. Słś owackiego 3 63 - 020 Zaniemy l te l/fax 0-612857 4 44 tel. kom. 0 50 1 9 61 357
NIP 786-150-92-46 REGON 300140453 BS Kórnik o/Zaniemyś l 57 9076 0008 2002 0072 0836 0001
PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA
DLA POWIATU ŚREDZKIEGO na lata 2012 – 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019
Środa Wlkp., lipiec 2011 r.
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
TYTUŁ OPRACOWANIA:
PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA POWIATU ŚREDZKIEGO na lata 2012 – 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019
ZLECENIODAWCA:
STAROSTWO POWIATOWE UL. DASZYŃSKIEGO 5 63 – 000 ŚRODA WLKP.
AUTOR OPRACOWANIA: DYREKTOR:
mgr Justyna Dąbrowska mgr Przemysław Dąbrowski mgr Alicja Dąbrowska
Środa Wlkp., lipiec 2011 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 2
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
SPIS TREŚCI
I. WSTĘP...... 7
1.1. Podstawa prawna opracowania ...... 7
1.2. Przedmiot i cel opracowania ...... 8
1.3. Terminologia ...... 9 1.3.1. Terminologia z zakresu rozwoju zrównoważonego ...... 9 1.3.2. Terminologia z zakresu ochrony środowiska ...... 10 1.3.3. Terminologia z zakresu gospodarki wodno-ściekowej...... 12
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU ...... 15
2.1. Dane administracyjne ...... 15
2.2. Położenie geograficzne...... 18
2.3. Warunki środowiskowe...... 18
2.4. Użytkowanie terenu...... 20
2.5. Walory kulturowe...... 22
2.6. Infrastruktura ...... 26 2.6.1. Gospodarka wodno – ściekowa ...... 26 2.6.2. Drogi i koleje...... 31 2.6.2.1. Drogi...... 31 2.6.2.2. Koleje ...... 38 2.6.3. Rurociągi...... 39 2.6.4. Podmioty gospodarcze...... 40
III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...... 42
3.1. Rzeźba terenu ...... 42
3.2. Litologia...... 43 3.2.1. Budowa geologiczna ...... 43 3.2.2. Zasoby kopalin ...... 44
3.3. Wody podziemne...... 48 3.3.1 Charakterystyka wód podziemnych...... 48 3.3.2. Główne zbiorniki wód podziemnych ...... 50 3.3.3. Zasoby wód podziemnych ...... 51 3.3.4. Złoża wód geotermalnych ...... 53
3.4. Wody powierzchniowe...... 54 3.4.1. Sieć rzeczna...... 54 3.4.2. Zbiorniki wodne...... 58
3.5. Gleby...... 63
3.6. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej ...... 65 3.6.1. Charakterystyka ogólna szaty roślinnej ...... 65 3.6.1.1. Zieleń urządzona ...... 66 3.6.1.2. Formy ochrony przyrody...... 68 3.6.1.3. Sieć ECONET...... 76
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 3
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
3.6.1.4. Natura 2000...... 77 3.6.1.5. Lasy ...... 92 3.6.2. Ogólna charakterystyka świata zwierząt ...... 94
3.7. Zestawienie wielkość zasobów i walorów przyrodniczych...... 95
IV. OCENA ZAGROŻEŃ I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ..... 97
4.1. Rzeźba terenu i przypowierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej ...... 97
4.2. Wody podziemne...... 97
4.3. Wody powierzchniowe...... 106 4.3.1. Stan czystości rzek...... 106 4.3.2. Stan czystości zbiorników wodnych...... 111 4.3.3. Zagrożenie powodziowe...... 115
4.4. Zagrożenia dla wód podziemnych i powierzchniowych...... 118
4.5. Gleby...... 121 4.5.1. Degradacja naturalna gleb ...... 121 4.5.2. Degradacja chemiczna gleb...... 122
4.6. Powietrze atmosferyczne ...... 126
4.7. Środowisko akustyczne...... 137 4.7.1. Hałas komunikacyjny...... 137 4.7.2. Hałas lotniczy ...... 140 4.7.3. Hałas przemysłowy...... 141
4.8. Przyroda ożywiona...... 142 4.8.1. Szata roślinna...... 142 4.8.2. Lasy ...... 143 4.8.3. Świat zwierzęcy ...... 145
4.9. Walory krajobrazowe...... 146
4.10. Synteza danych o stanie przeobrażeń środowiska przyrodniczego...... 146
V. ŹRÓDŁA PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ...... 149
5.1. Przekształcenia rzeźby terenu i przypowierzchniowej warstwy skorupy ziemskiej ...... 149
5.2. Miejsca poboru wód podziemnych...... 149
5.3. Miejsca zrzutu ścieków...... 153
5.4. Urządzenia wodne ...... 158
5.5. Przyczyny degradacji gleb ...... 161
5.6. Źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery...... 162
5.7. Źródła hałasu ...... 165
5.8. Źródła promieniowania elektromagnetycznego...... 166
5.9. Przyczyny degradacji szaty roślinnej i przeobrażeń fauny...... 168
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 4
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
5.10. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska (NZŚ)...... 169
VI. ANALIZA SWOT...... 171
VII. ZAŁOŻENIA SYSTEMU EDUKACYJNO - INFORMACYJNEGO...... 176
7.1. Potrzeba edukacji ekologicznej ...... 176
7.2. Powiatowe Centrum Edukacji Ekologicznej (PCEE)...... 178 7.2.1. Sposoby prowadzenia akcji edukacyjnej społeczeństwa...... 179 7.2.2. Społeczne kampanie informacyjne ...... 182 7.2.2.1. Media w kampanii informacyjnej ...... 183 7.2.2.2. Okresowe kampanie informacyjne...... 184
VIII. POLITYKA, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ...... 187
8.1. Cele, kierunki i zadania ekologiczne dla Powiatu Średzkiego...... 188 8.1.1. Racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych...... 188 8.1.1.1. Racjonalizacja zużycia wody ...... 188 8.1.1.2. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji...... 189 8.1.1.3. Zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych...... 189 8.1.2. Ochrona powietrza...... 190 8.1.2.1. Ograniczenie emisji do powietrza w energetyce i przemyśle...... 190 8.1.2.2. Ograniczenie emisji w sektorze mieszkalnictwa ...... 191 8.1.2.3. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych ...... 192 8.1.3. Ochrona przed hałasem ...... 192 8.1.3.1. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym...... 193 8.1.3.2. Ochrona przed hałasem przemysłowym ...... 193 8.1.4. Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym...... 194 8.1.4.1. Inwentaryzacja źródeł promieniowania elektromagnetycznego ...... 194 8.1.4.2. Preferowanie małokonfliktowych lokalizacji źródeł promieniowania elektromagnetycznego ...... 195 8.1.5. Ochrona wód ...... 195 8.1.5.1. Zarządzanie zasobami wodnymi ...... 195 8.1.5.2. Ochrona wód ...... 196 8.1.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa i retencja wodna ...... 197 8.1.6. Ochrona powierzchni ziemi ...... 198 8.1.6.1. Gleby użytkowane rolniczo...... 198 8.1.6.2. Zasoby kopalin ...... 199 8.1.7. Zasoby przyrodnicze ...... 199 8.1.7.1. Ochrona i rozwój systemu obszarów chronionych...... 200 8.1.7.2. Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym ...... 200 8.1.8.3. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt...... 201 8.1.8.4. Ochrona lasów ...... 201 8.1.8.5. Edukacja ekologiczna społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody ...... 202
IX. HARMONOGRAM ZADAŃ KRÓTKO I DŁUGOTERMINOWYCH...... 203 9.1. Przyjęte kryteria wyboru zadań priorytetowych ...... 203 9.2. Harmonogramy realizacyjne zadań ekologicznych...... 204
X. REALIZACJA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA...... 225
10.1. Założenia systemu finansowania inwestycji ...... 225 10.1.1. Emisja obligacji komunalnych...... 226 10.1.2. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej ...... 226 10.1.3. Wsparcie finansowe dla krajów członkowskich Unii Europejskiej...... 227 10.1.4. Bank Ochrony Środowiska ...... 232
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 5
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
10.1.5. Partnerstwo publiczno – prywatne...... 236
XI. SYSTEM MONITORINGU I WDRAŻANIA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA...... 238 11.1. Instrumenty prawne...... 240 11.2. Instrumenty finansowe...... 240 11.3. Instrumenty społeczne ...... 240 11.4. Instrumenty strukturalne...... 242
11.5. Monitorowanie Programu Ochrony Środowiska...... 243
11.5.1. Zasady monitoringu ...... 243 11.5.2. Monitorowanie założonych efektów ekologicznych...... 244
XII. STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM ...... 248
XIII. UWARUNKOWANIA PRAWNE...... 250
XIV. BIBLIOGRAFIA...... 253
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 6
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
I. WSTĘP
1.1. Podstawa prawna opracowania
Zgodnie z zapisami art. 17 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 Nr 25, poz. 150) organ wykonawczy powiatu w celu realizacji polityki ekologicznej państwa sporządza powiatowy program ochrony środowiska. Obowiązek ten był formalną przesłanką do opracowania w grudniu 2003 r. przez firmę ABRYS Technika Sp. z o.o. ul. Wiślana 46, Poznań - Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego. Program ten został zatwierdzony uchwałą nr XI/59/2003 Rady Powiatu Średzkiego z dnia 30.12.2003 r. w sprawie uchwalenia Programu Ochrony Środowiska i Planu Gospodarki Odpadami dla Powiatu Średzkiego. W 2007 r. sporządzono, a w 2008 r. uchwalono Aktualizację Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2008 - 2011, opracowaną przez firmę „SALMOPEM” Przemysław Dąbrowski z siedzibą w Zaniemyślu, ul. Słowackiego 3. Aktualizacja ta została zatwierdzona uchwałą nr XVI/105/2008 Rady Powiatu Średzkiego z dnia 28 marca 2008 r. Z realizacji Programu Ochrony Środowiska organ wykonawczy powiatu sporządza co 2 lata raport, który przedstawiany jest Radzie Powiatu. Pierwszy Raport z wykonania Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego został sporządzony w 2007 r. i obejmował okres od uchwalenia Programu Ochrony Środowiska tj. 01.01.2004 do 31.12.2006. Raport wraz ze Sprawozdaniem z realizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Powiatu Średzkiego w latach 2004 – 2006 zostały zatwierdzone uchwałą nr IX/55/2007 Rady Powiatu Średzkiego z dnia 27.06.2007 r. Uchwałą nr XLIII/254/2010 Rady Powiatu Średzkiego z dnia 27.10.2010 r. został zatwierdzony kolejny (drugi) Raport z wykonania Programu Ochrony Środowiska i Sprawozdanie z realizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Powiatu Średzkiego. Okres sprawozdawczy obejmował okres od 01.01.2007 r. do 31.12.2009 r. W celu dostosowania Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego do dokumentów nadrzędnych oraz aktualizacji danych zawartych w Programie w dniu 06.05.2011 r. została zawarta umowa pomiędzy Powiatem Średzkim, reprezentowanym przez Zarząd Powiatu Średzkiego, z siedzibą w Środzie Wlkp., ul. Daszyńskiego 5, a firmą „HYDROGEO” Justyna Dąbrowska z siedzibą w Zaniemyślu, ul. Słowackiego 3, której przedmiotem było opracowanie „Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015”.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 7
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1.2. Przedmiot i cel opracowania
Przedmiotem opracowania jest Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015. Program Ochrony Środowiska przedstawia szeroko rozumianą problematykę ochrony środowiska na terenie Powiatu Średzkiego, szczegółowo charakteryzuje wszystkie elementy środowiska oraz towarzyszące im zagrożenia. Przedstawia zagadnienia z zakresu ochrony powietrza, wód, powierzchni ziemi, środowiska akustycznego oraz zasobów przyrodniczych. Określa cele i priorytety ekologiczne, ustala harmonogram realizacji działań proekologicznych na lata 2012 – 2015, z perspektywą na lata 2016 - 2019 r. oraz prezentuje mechanizmy prawno – ekonomiczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów. Celem niniejszego opracowania jest konieczność ochrony środowiska lokalnego, w którym żyjemy i z którym związani jesteśmy kulturowo, społecznie i gospodarczo. Ochrona środowiska przyrodniczego jest jedną z dróg prowadzących do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, czyli takiego rozwoju społeczno – gospodarczego, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zaspokajania potrzeb zarówno współczesnych i przyszłych pokoleń. Powyższe zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska zostały uwzględnione w niniejszym opracowaniu, ze wskazaniem kierunków i hierarchii działań zmierzających do ich wprowadzenia na terenie Powiatu Średzkiego. Do najistotniejszych wytyczonych dla Powiatu Średzkiego, celów i kierunków działań w zakresie ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego należą:
1. racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych (zmniejszenie zużycia energii, surowców i materiałów, wzrost udziału wykorzystywanych zasobów odnawialnych, ochrona zasobów kopalin); 2. ochrona powietrza, ochrona przed hałasem (zapewnienie wysokiej jakości powietrza, redukcja emisji gazów i pyłów, zminimalizowanie uciążliwego hałasu); 3. ochrona wód (zapewnienie odpowiedniej jakości użytkowej wód, racjonalizacja zużycia wody, ochrona przed powodzią, właściwa gospodarka wodno-ściekowa); 4. ochrona gleb (racjonalne stosowanie nawozów, ochrona przed erozją); 5. ochrona zasobów przyrodniczych (zachowanie zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem ich różnorodności oraz rozwój zasobów leśnych, racjonalna eksploatacja lasów); 6. prowadzenie skutecznej akcji edukacyjno-informacyjnej gwarantującej powodzenie realizacji wyżej wymienionych działań;
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 8
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
7. konsolidacja zadań proekologicznych na terenie powiatu (realizacja wspólnej polityki proekologicznej dla Powiatu Średzkiego). Realizacja wyznaczonych celów ekologicznych w powiązaniu z programem edukacji ekologicznej społeczeństwa powinna zapewnić Powiatowi Średzkiemu rozwój zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju.
1.3. Terminologia
Program ochrony środowiska wymusza na wszystkich uczestnikach procesów decyzyjnych i inwestycyjnych zastosowanie jednakowej terminologii dotyczącej całokształtu ochrony środowiska. Poniżej podane zostały znaczenia zwrotów użytych w opracowaniu, które są zgodne z definicjami zawartymi w Ustawie Prawo Ochrony Środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 Nr 25, poz. 150).
1.3.1. Terminologia z zakresu rozwoju zrównoważonego
Ochrona środowiska - rozumie się przez to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na: • racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, • przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom, • przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego. Równowaga przyrodnicza - jest to taki stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej. Środowisko – rozumie się przez to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami. Zrównoważony rozwój - rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 9
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń.
1.3.2. Terminologia z zakresu ochrony środowiska
Emisja – rozumie się przez to wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: • substancje, • energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. Eutrofizacja – rozumie się przez to wzbogacanie wody biogenami, w szczególności związkami azotu lub fosforu, powodującymi przyspieszony wzrost glonów oraz wyższych form życia roślinnego, w wyniku którego następują niepożądane zakłócenia biologicznych stosunków w środowisku wodnym oraz pogorszenie jakości tych wód. Hałas - rozumie się przez to dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do 16 000 Hz. Obszar chronionego krajobrazu – obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Celem tworzenia obszarów chronionego krajobrazu może być w szczególności zapewnienie powiązania terenów poddanych ochronie w system obszarów chronionych. Oddziaływanie na środowisko - rozumie się przez to również oddziaływanie na zdrowie ludzi. Oddziaływanie na obszar Natura 2000 – rozumie się przez to podejmowane działania, które mogą w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin i siedlisk zwierząt lub w inny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki,dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000. Organ ochrony środowiska – rozumie się przez to organy administracji powołane do wykonywania zadań publicznych z zakresu ochrony środowiska, stosownie do ich właściwości określonej w tytule VII w dziale I Prawa ochrony środowiska. Organizacja ekologiczna – rozumie się przez to organizacje społeczne, których statutowym celem jest ochrona środowiska. Pomnikami przyrody – są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej i historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 10
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Poważna awaria – rozumie się przez to zdarzenie, w szczególności emisję, pożar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi, lub środowiska, lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Powierzchnia ziemi - rozumie się przez to naturalne ukształtowanie terenu, glebę oraz znajdującą się pod nią ziemię do głębokości oddziaływania człowieka, z tym że pojęcie „gleba” oznacza górną warstwę litosfery, złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie. Powietrze - rozumie się przez to powietrze znajdujące się w troposferze, z wyłączeniem wnętrz budynków i miejsc pracy. Poziom hałasu – rozumie się przez to równoważny poziom dźwięku A wyrażony w decybelach (dB). Poziom substancji w powietrzu - rozumie się przez to stężenie substancji w powietrzu w odniesieniu do ustalonego czasu lub opad takiej substancji w odniesieniu do ustalonego czasu i powierzchni. Pozwolenie, bez podania jego rodzaju – rozumie się przez to pozwolenie na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, o którym mowa w art. 181 ust. 1 Prawa Ochrony Środowiska. Standardy emisyjne –rozumie się przez to dopuszczalne wielkości emisji. Substancja niebezpieczna – rozumie się przez to jedną lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. Użytkami ekologicznymi – są zasługujące na ochronę „pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna i torfowiska, wydmy płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Wielkość emisji - rozumie się przez to rodzaj i ilość wprowadzanych substancji lub energii w określonym czasie oraz stężenia lub poziomy substancji lub energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz wytwarzanych odpadach.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 11
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zakład – rozumie się przez to jedną lub kilka instalacji wraz z terenem, do którego prowadzący instalacje posiada tytuł prawny, oraz znajdującymi się na nim urządzeniami. Zanieczyszczenie – rozumie się przez to emisję, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska.
1.3.3. Terminologia z zakresu gospodarki wodno-ściekowej
Ścieki – rozumie się przez to wprowadzane do wód lub do ziemi: • wody zużyte, w szczególności na cele bytowe lub gospodarcze; • ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w ustawie z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 147 poz. 1003); • wody opadowe lub roztopowe, ujęte w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych o trwałej nawierzchni, w szczególności z miast, portów, lotnisk, terenów przemysłowych, handlowych, usługowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów; • wody odciekowe ze składowisk odpadów i miejsc ich magazynowania, wykorzystane solanki, wody lecznicze i termalne; • wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, z wyjątkiem wód wtłaczanych do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji zawartych w wodzie wtłaczanej do górotworu są tożsame z rodzajami i ilościami substancji zawartych w pobranej wodzie; • wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb łososiowatych; • wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb innych niż łososiowate albo innych organizmów wodnych, o ile produkcja tych ryb lub organizmów, rozumiana jako średnioroczny przyrost masy tych ryb albo tych organizmów w poszczególnych latach cyklu produkcyjnego, przekracza 1500 kg z 1 ha powierzchni użytkowej stawów rybnych tego obiektu w jednym roku danego cyklu. Ścieki bytowe – rozumie się przez to ścieki z budynków mieszkalnych, zamieszkania zbiorowego oraz użyteczności publicznej, powstające w wyniku ludzkiego metabolizmu oraz funkcjonowania gospodarstw domowych oraz ścieki o zbliżonym składzie pochodzące z tych budynków. Ścieki komunalne – rozumie się przez to ścieki bytowe lub mieszaninę ścieków bytowych ze ściekami przemysłowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, odprowadzane
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 12
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
urządzeniami służącymi do realizacji zadań własnych gminy w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków komunalnych. Ścieki przemysłowe – rozumie się przez to ścieki, niebędące ściekami bytowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi powstałe w związku z prowadzoną przez zakład działalnością handlową, przemysłową, składową, transportową lub usługową, a także będące ich mieszaniną ze ściekami innego podmiotu, odprowadzane urządzeniami kanalizacyjnymi tego zakładu. Instalacje – rozumie się przez to: • stacjonarne urządzenie techniczne; • zespół stacjonarnych urządzeń technicznych powiązanych technologicznie, do których tytułem prawnym dysponuje ten sam podmiot i położonych na terenie jednego zakładu; • budowle niebędące urządzeniami technicznymi ani ich zespołami, których eksploatacja może spowodować emisję. Przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne – przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej, jeżeli prowadzi działalność gospodarczą w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę lub zbiorowego odprowadzania ścieków, oraz gminne jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, prowadzące tego rodzaju działalność. Urządzenia wodne - rozumie się przez to urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, a w szczególności: • budowle: piętrzące, upustowe, przeciwpowodziowe i regulacyjne, a także kanały i rowy; • zbiorniki, obiekty zbiorników i stopni wodnych; • stawy rybne oraz stawy przeznaczone do oczyszczania ścieków, rekreacji lub innych celów; • obiekty służące do ujmowania wód powierzchniowych oraz podziemnych; • obiekty energetyki wodnej; • wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące do wprowadzania ścieków do wód lub urządzeń wodnych oraz wyloty urządzeń służące do wprowadzania wody do wód lub urządzeń wodnych; • stałe urządzenia służące do połowu ryb lub do pozyskiwania innych organizmów wodnych; • mury oporowe, bulwary, nabrzeża, pomosty, przystanie, kąpieliska; • stałe urządzenia służące do dokonywania przewozów międzybrzegowych.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 13
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Sieć – przewody wodociągowe lub kanalizacyjne wraz z uzbrojeniem i urządzeniami, którymi dostarczana jest woda lub, którymi odprowadzane są ścieki, będące w posiadaniu przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego. Urządzenia kanalizacyjne – sieci kanalizacyjne, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służących do wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi oraz urządzenia podczyszczające i oczyszczające ścieki oraz przepompownie ścieków. Urządzenia wodociągowe – ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych, studnie publiczne, urządzenia służące do magazynowania i uzdatniania wód, sieci wodociągowe, urządzenia regulujące ciśnienie wody. Przyłącze kanalizacyjne – odcinek przewodu łączącego wewnętrzną instalację kanalizacyjną w nieruchomości odbiorcy usług z siecią kanalizacyjną, za pierwszą studzienką, licząc od strony budynku, a w przypadku jej braku - od granicy nieruchomości gruntowej. Urządzenie pomiarowe – przyrząd pomiarowy mierzący ilość odprowadzanych ścieków, znajdujący się na przyłączu kanalizacyjnym. Przyłącze wodociągowe – odcinek przewodu łączącego sieć wodociągową z wewnętrzną instalacją wodociągową w nieruchomości odbiorcy usług wraz z zaworem za wodomierzem głównym.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 14
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU
2.1. Dane administracyjne
Powiat Średzki położony jest w środkowej części województwa wielkopolskiego, na południowy – wschód od miasta Poznania. Od północy powiat graniczy z Powiatem Poznańskim i Wrzesińskim, od wschodu z Powiatem Wrzesińskim, od południa z Powiatem Jarocińskim, a od zachodu z Powiatem Śremskim. Siedzibą władz powiatu jest miasto Środa Wlkp. - oddalone od stolicy województwa wielkopolskiego - Poznania - o 33 km.
Mapa 1. Podział administracyjny Województwa Wielkopolskiego.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 15
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Administracyjnie Powiat Średzki dzieli się na 5 gmin: • miejsko – wiejska: Środa Wielkopolska; • wiejskie: Dominowo, Krzykosy, Nowe Miasto nad Wartą, Zaniemyśl.
Mapa 2. Podział administracyjny Powiatu Średzkiego.
Zajmują one łączną powierzchnię 620,69 km2. Co do wielkości powiat znajduje się na 28 miejscu wśród 35 powiatów w województwie wielkopolskim, a w jego skład wchodzi 105 jednostek osadniczych (wsi sołeckich), w tym miasto Środa Wlkp. Na obszarze tym zamieszkuje ok. 55,4 tys. osób, z czego ponad 40 % stanowią mieszkańcy miasta Środa Wielkopolska. Pod względem liczby ludności powiat znajduje się na 26-tym miejscu w województwie. Współczynnik feminizacji dla powiatu wynosi 104, przy czym najwyższy jest w mieście Środa Wlkp. (108), a najniższy w gminie Nowe Miasto n. Wartą.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 16
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Powierzchnia i ludność Powiatu Średzkiego w 2009 r. T a b e l a 1 Powiat/ Powierzchnia Ludność Kobiety 2 Gminy w km ogółem mężczyźni kobiety na 1 km2 na 100 mężczyzn Powiat 624 55408 27156 28252 89 104 Średzki Gmina miejsko - wiejska Środa Wlkp. 207 30431 14843 15588 147 105 w tym miasto 18 22001 10581 11420 1224 108 Gminy wiejskie Dominowo 79 2955 1459 1496 37 103 Krzykosy 110 6656 3277 3379 60 103 Nowe Miasto 120 9078 4525 4553 76 101 n. Wartą Zaniemyśl 107 6288 3052 3236 59 106 Źródło: GUS Warszawa Ludność 2010 r.
W 2009 r. liczba dzieci i młodzieży do 18 roku życia (wiek przedprodukcyjny) w powiecie wynosiła 11 506, w tym 5549 dziewcząt. W wieku produkcyjnym było 36252 osoby w tym 1744 kobiety, a w wieku poprodukcyjnym 7650 osób, w tym 5359 kobiet. Wskaźnik ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosił 52,8. Dokładny rozkład struktury ludności Powiatu Średzkiego na dzień 31.12.2009 r. był następujący:
Ludność wg płci i wieku stan na 31.12. 2009 r. T a b e l a 2 Powiat Ogółem W wieku (w latach) Średzki
55408 cej ę 0-2 65 i 3 -6 7-12 13-15 13-15 16-18 19-24 25-29 30-39 40-49 50-59 60-64 wi 2025 2204 3560 2122 2469 5488 4968 8277 7120 8157 2943 6075 Źródło: GUS Warszawa Ludność 2010 r.
Do najważniejszych szlaków komunikacji drogowej przechodzących przez teren powiatu należą: autostrada A2 łącząca wschód Polski z zachodem, droga krajowa nr 11 Poznań – Katowice, droga krajowa nr 15 Środa Wlkp. – Gniezno, droga wojewódzka nr 432 Śrem – Września i droga wojewódzka nr 436 Śrem – Nowe Miasto n/Wartą. Głównym szlakiem komunikacyjnym kolejowym jest linia kolejowa Poznań – Ostrów Wlkp. – Katowice. Usytuowane są przy niej 4 stacje kolejowe w: Środzie Wlkp., Sulęcinku, Solcu i Chociczy. Powiat Średzki ma charakter rolniczo – przemysłowy. Teren powiatu jest równinny, monotonię krajobrazu urozmaica dolina rzeki Warty, ciąg jezior polodowcowych rynny kórnickiej oraz rozległe kompleksy leśne gmin: Krzykosy i Zaniemyśl.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 17
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Z uwagi na bliskość aglomeracji poznańskiej, dobrze rozwiniętą sieć dróg Powiat Średzki jest miejscem dogodnym dla inwestycji gospodarczych, zwłaszcza na terenie miasta Środa Wlkp., gdzie bardzo prężnie rozwija się sektor przemysłowy i usługowy.
2.2. Położenie geograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na mezoregiony fizyczno – geograficzne wg. Kondrackiego obszar powiatu należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie, makroregionu Pojezierze Wielkopolskie i Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej (Warszawsko-Berlińskiej) stanowiącej fragment Równiny Wrzesińskiej i Kotliny Śremskiej. Część północna Pojezierza to Równina Wrzesińska urozmaicona na południowym zachodzie długą rynną jezior Zaniemysko-Kórnickich. Południową część ziemi średzkiej zajmuje Kotlina Śremska, którą pośrodku przecina szeroka pradolina Warty, płynącej tutaj na linii wschód - zachód. Równina Wrzesińska charakteryzuje się młodoglacjalną rzeźbą terenu będącą pozostałością działalności lądolodu skandynawskiego. Cały obszar charakteryzuje płaska lub falista wysoczyzna morenowa, zbudowana z osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych, związanych ze stadiałem leszczyńskim i poznańskim zlodowacenia bałtyckiego. Wysoczyzna odznacza się wyrównaną powierzchnią poprzecinaną niewielką ilością drobnych obniżeń dolinnych. Urozmaiceniem rzeźby wysoczyzny morenowej jest długa rynna polodowcowa, którą wypełnia 9 jezior należących do tzw. „rynny jezior kórnickich”. Region Równiny Wrzesińskiej obejmuje powierzchnię ok. 2 150 km2. Kotlina Śremska stanowi rozszerzoną część doliny Warty w miejscu, gdzie rozgałęzia się ona, przechodząc w Poznański Przełom Warty. W dolinie Warty wydzielono trzy zasadnicze poziomy terasowe, których powierzchnię urozmaicają liczne starorzecza. Region zajmuje powierzchnię ok. 450 km2.
2.3. Warunki środowiskowe
Warunki środowiskowe Powiatu Średzkiego w dużym stopniu uzależnione są od położenia geograficznego, które kształtuje warunki przyrodnicze oraz klimatyczne danego obszaru. Klimat Pojezierza Poznańskiego należy do strefy klimatu umiarkowanego. Cechą tutejszego klimatu jest wzajemne oddziaływanie powietrza morskiego i kontynentalnego, co powoduje zmienne stany pogody. Najczęściej na teren powiatu napływa powietrze polarno-
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 18
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
morskie znad północnego Atlantyku. Latem jest to powietrze chłodne, powodujące znaczne zachmurzenie i opady atmosferyczne. W zimie powietrze to powoduje ocieplenie i odwilż. Drugim typem napływającego powietrza jest powietrze polarno-kontynentalne z Europy Wschodniej i Azji. Napływa ono głównie zimą i latem przynosząc ochłodzenie z jednoczesnym wypogodzeniem. Powiat Średzki według regionalizacji klimatycznej E. Romera położony jest w krainie Wielkich Dolin. Jest to obszar o najniższym w Polsce opadzie rocznym – średnioroczna suma opadów atmosferycznych kształtuje się tutaj poniżej 550 mm, największej liczbie dni słonecznych – ponad 50 oraz najmniejszej ilości dni pochmurnych w kraju – poniżej 130. Z danych Urzędu Miejskiego w Środzie Wlkp. wynika, że przeciętna suma opadów atmosferycznych w latach 1996 – 2001 na tym terenie wynosiła 550 mm, z maksimum opadów w lipcu (781 mm) i minimum w lutym (124 mm). Jest to teren leżący w strefie największych deficytów wodnych. Niedobór wody, mierzony różnicą rocznych sum opadowych i rocznej wartości parowania z wolnej powierzchni wody, wynosi ok. 300 mm. Średnie temperatury powietrza na podstawie danych ze stacji Pętkowo gm. Środa Wlkp. wynosiły odpowiednio: średnia minimalna stycznia –1,5 0C, średnia maksymalna lipca +19 0C, średnia roczna +8,8 0C. Liczba dni mroźnych waha się od 30 – 50 dni, liczba dni z przymrozkami wynosi średnio 100 – 110 dni, a przeciętny czas trwania pokrywy śnieżnej waha się od 38 – 60 dni. Okres wegetacyjny trwa 200 – 220 dni. Na większości terenu przymrozki występują jeszcze w połowie kwietnia. Przeważają tu wiatry z sektora zachodniego i południowo-zachodniego, co uwarunkowane jest cyrkulacją atmosferyczną w tej części kraju. Klimat powiatu należy do łagodnych, ciepłych, w pełni sprzyjających produkcji rolnej, niemniej do niekorzystnych zjawisk atmosferycznych należy erozja wietrzna oraz występujące na wiosnę gradobicia. Podstawowe parametry charakteryzujące klimat przedstawia tabela 3.
Parametry klimatyczne ze stacji meteorologicznej w Pętkowie T a b e l a 3 Parametr Wartość Średnia roczna temperatura powietrza 8,8oC Średni roczny opad 550 mm Średnia roczna prędkość wiatru 3,7 m/sek
Teren Powiatu Średzkiego nie wykazuje znacznych dysproporcji w lokalnych warunkach klimatycznych, przede wszystkim ze względu na mało urozmaiconą rzeźbę terenu. Pewne różnice klimatyczne zaznaczają się okresowo na terenach wysoczyznowych
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 19
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
oraz większych dolin rzecznych: Maskawy, Miłosławki, Strugi Średzkiej i Warty. W rejonie dolin rzecznych okresowo zalegają chłodniejsze masy powietrza o zwiększonej wilgotności oraz częściej występują przygruntowe przymrozki. Doliny rzeczne pełnią, więc okresowo rolę korytarzy umożliwiających spływ chłodnego powietrza. Zjawiska podwyższonej wilgotności powietrza oraz większej częstotliwości występowania mgieł i zamgleń towarzyszą również płytko występującym wodom gruntowym oraz podmokłościom. Pewien swoisty mikroklimat wprowadzają również kompleksy leśne rozproszone po terenie powiatu, w postaci większych i mniejszych enklaw roślinnych. Cechuje je większa wilgotność powietrza, zaciszność, zacienienie. Wpływają łagodząco na dobowe i roczne wahania temperatur. Oddziaływanie lasów na klimat terenów sąsiednich dotyczy przede wszystkim pasa o szerokości 50 – 100 m – wokół większego kompleksu leśnego.
2.4. Użytkowanie terenu
Powiat Średzki ma charakter rolniczo - przemysłowy, przy czym w gminach wiejskich zasadniczą funkcję odgrywa rolnictwo. Na terenie miasta Środa Wlkp. zlokalizowanych jest natomiast wiele zakładów usługowych i przemysłowych, a w pozostałych większych miejscowościach rozwija się handel i rzemiosło. Piękno krajobrazu i liczne obiekty zabytkowe powodują, że powiat jest również atrakcyjny pod względem krajobrazowym i turystycznym. Jeziora i atrakcyjne lesiste tereny w rejonie koryta Warty stwarzają dobre warunki dla letniego wypoczynku. Prężnie rozwija się baza noclegowa, a w gospodarstwach agroturystycznych istnieje możliwość konnej rekreacji. Uproszczoną strukturę użytkowania gruntów na terenie Powiatu Średzkiego, na podstawie danych otrzymanych ze Starostwa Powiatowego w Środzie Wlkp. przedstawia tabela 4.
Struktura użytkowania gruntów na terenie powiatu T a b e l a 4 Powierzchnia Udział w ogólnej Rodzaje gruntów ewidencyjna w ha powierzchni w % Powierzchnia ogólna 62 075 100 Użytki rolne 46 178 74,4 Użytki leśne 10 475 16,9 Grunty zabudowane i zurbanizowane 3 932 6,3 Wody 553 0,9 Tereny inne 938 1,5 Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. – stan z dnia 30.06.2011 r.
Szczegółowe użytkowanie gruntów na terenach poszczególnych gmin powiatu przedstawia tabela 5.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 20
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Formy użytkowania terenu w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 5 Grunty Powierzchnia Użytki Użytki Tereny zabudowane i Wody Gmina ogólna rolne leśne inne zurbanizowane ha Dominowo 7 874 6 730 588 439 6 111 Krzykosy 11 048 6 982 3 140 557 65 304 Nowe Miasto 11 845 8 354 2 503 722 90 176 Środa Wlkp. 18 855 16 120 1 420 1 074 55 188 (gmina) Środa Wlkp. 1 798 1 195 4 542 28 29 (miasto) Zaniemyśl 10 656 6 908 2 711 598 309 130 Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. – stan z dnia 30.06.2011 r.
Jak wynika z zestawienia przedstawionego w tabeli 3, najwięcej użytków rolnych w stosunku do całkowitej powierzchni gminy, mają gminy Dominowo i Środa Wlkp., co stanowi odpowiednio 85,5 % i 83,8 % gruntów ogółem.
Fot.1. Grunty orne na terenie gm. Dominowo. Fot.2. Użytki leśne na terenie gm. Zaniemyśl.
Najmniej użytków rolnych w stosunku do powierzchni gminy, znajduje się w gminie Krzykosy z 63,2 % udziałem oraz Zaniemyśl z 64,8 % udziałem gruntów ogółem. Natomiast największą lesistością charakteryzuje się gmina Krzykosy z 28,4 %-owym udziałem w całkowitej powierzchni gminy.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 21
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
2.5. Walory kulturowe
Na terenie Powiatu Średzkiego znajduje się wiele interesujących obiektów zabytkowych, między innymi: kościoły, zespoły pałacowo-parkowe i dworsko-folwarczne, a także ekspozycje wiatraków typu „koźlak”. Na szczególną uwagę zasługuje historyczny gród Giecz w gminie Dominowo, który w XI w był jednym z najważniejszych grodów piastowskich. Teren rezerwatu archeologicznego w Gieczu wraz z odsłoniętymi fundamentami palatium ksiązęcego jest miejscem stałej ekspozycji i prac archeologów.
Fot.3. Ruiny palatium, Grodziszczko, gm. Dominowo. Fot.4. Rekonstrukcja osady piastów, Grodziszczko.
Drewniane kościoły parafialne o konstrukcji zrębowej p.w. św. Marcina z 1767 r. w Śnieciskach (gmina Zaniemyśl) oraz p.w. św. Katarzyny Panny i Męczenniczki z 1751 r. w
Bagrowie (gmina Dominowo) są obiektami niezwykle urokliwymi i cennymi architektonicznie.
Fot.5. Grobowiec E. Raczyńskiego, Zaniemyśl. Wyspa wraz z modrzewiowym Domem Szwajcarskim położona na Jeziorze Raczyńskim w Zaniemyślu, nierozerwalnie wiąże się z osobą hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Ten społecznik i mecenas sztuki, po samobójczej śmierci został pochowany przy zachodniej ścianie neogotyckiego kościoła p.w. św. Wawrzyńca. Grobowiec zdobi posąg jego żony Konstancji (jako grecka bogini Hygea),
która również w nim spoczęła.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 22
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Ciekawy układ urbanistyczny z XIII – XIX w wraz z późnogotycką kolegiatą p.w. NMP Wniebowziętej jest wizytówką miasta Środa Wlkp. Niewątpliwą atrakcją jest Powiatowa Kolej Wąskotorowa z 1902 r., która regularnie kursuje w sezonie letnim na trasie Środa Wlkp. – Zaniemyśl. Kolej wąskotorowa nazywana potocznie „ciuchcią lub baną”, rozwija prędkość 25 km/h, a 14 km odcinek ze Środy Wlkp. do Zaniemyśla pokonuje w 45 minut.
Fot.6. Kolegiata p.w. N.M.P. Wniebowziętej w Fot.7. Powiatowa Kolej Wąskotorowa. Środzie Wlkp.
Nowe Miasto n. Wartą już w latach 1238 – 1934 posiadało prawa miejskie (obecnie wieś gminna). W XVII lokowano tutaj inne miasto – Laskówkę. Dzisiejszy układ wsi charakteryzuje się dwoma rynkami: Rynek i Zielony Rynek (Laskówka).
W miejscowości Solec (gmina Krzykosy) znajduje się neoromański kościół p.w. św. Katarzyny z lat 1906 – 1908 ze strzelistą wieżą. Przez Wartę prowadzi żelazny most kolejowy do Rogulska z kładką dla pieszych.
Wykaz najważniejszych zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie Powiatu przedstawia tabela 6.
Wykaz najważniejszych zabytkowych obiektów na terenie powiatu T a b e l a 6 Miejscowość Obiekt 1 2 Gmina Dominowo Bagrowo Kościół p.w. św. Katarzyny z 1751 r. Zespół dworski z końca XIX w Biskupice Zespół dworski z początku XIX w Borzejewo Zespół folwarczny z początku XX w, w tym park krajobrazowy przed 1880 r. Chłapowo Zespół dworski z XIX w Dominowo Kościół ewangelicki p.w. św. Andrzeja Boboli z początku XX w Pastorówka z początku XX w Zespół karczmy z początku XX w
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 23
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 Dzierżnica Zespół dworsko-folwarczny z końca XIX i początku XX w Wiatrak Koźlak z 1884 r. Giecz Zespół kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja z XII i XIII w Pozostałości zespołu dworskiego z XIX i XX w, w tym park krajobrazowy z początku XX w Grodziszczko Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej Pocieszenia z XVIII i XIX w znajdujący się na pozostałościach wczesnopiastowskiej, kamiennej świątyni z XII w Rezerwat archeologiczny Gród Piastowski w Gieczu z fundamentami Palatium książęcego z X w Marianowo Wiatrak Koźlak z 1865 r. Murzynowo Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela z XVIII i XIX w Kościelne Kaplica przedpogrzebowa z XIX w Zespół dworski z końca XIX w, w tym park krajobrazowy z ok. 1888 r. Nowojewo Pozostałości zespołu folwarcznego z 1900 r. Rusiborek Wiatrak Koźlak z końca XIX w Rusibórz Zespół dworski z końca XIX w, w tym park krajobrazowy z XIX i XX w Sobaszczewo Zespół folwarczny, w tym park krajobrazowy z XIX/XX Wysławice Gorzelnia dworska z początku XX w Zberki Zespół dworski, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Gmina Krzykosy Borowo Pozostałości zespołu folwarcznego z XIX/XX w Garby Pozostałości zespołu dworskiego z początku XX w, w tym park krajobrazowy z XIX w Lubrze Zespół dworski z XIX/XX w Młodzikowo Zespół pałacowy z XIX w, w tym park krajobrazowy Murzynowo Leśne Zespół dworski z 1906 r, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Murzynówko Zespół dworski z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w 2 mosty drogowe nad potokiem w kierunku Nowego Miasta z 1885 r Solec Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Katarzyny z XIX/XX w Sulęcin Zespół dworski z początku XX w, w tym park krajobrazowy z połowy XIX w Zespół dworca kolejowego z końca XIX w Sulęcinek Dwór z lat 20-30 XX w Gmina Nowe Miasto nad Wartą Boguszyn Zespół pałacowy z XIX/XX w Zespół folwarczny z końca XIX w Boguszynek Kościół fil. p.w. św. Józefa Oblubieńca NMP z 1773-1775 r. Chocicza Zespół dworsko - folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z XIX w Chwalęcin Pozostałości zespołu dworskiego z XIX w Dębno Zespół kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia NMP z XV – XX w Zespół pałacowy z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z połowy XIX w Klęka Zespół pałacowy z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z XIX w Zespół folwarczny z końca XIX w Kruczyn Zespół dworski z XIX w Skoraczew Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park leśny z 1937 r. Szypłów Zespół pałacowy z XIX w Zespół folwarczny z XIX w Nowe Miasto Zespół kościoła parafialnego p.w. Świętej Trójcy z XV – XX w Zespół kościoła ewangelickiego z XIX w Remiza strażacka z 1934 r. Młyn z początku XX w Spichlerz portowy z 1894 r. Most na zalewie Warty z 1909 r. – odbudowany w latach 1946 – 1947 Gmina Środa Wlkp. Babin Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z XVIII w Bieganowo Pozostałości zespołu folwarcznego z końca XIX w
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 24
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 Brodowo Zespół dworsko – folwarczny z końca XIX w, w tym park krajobrazowy Brzeziny Pozostałości zespołu folwarcznego z początku XX w Chocicza Pozostałości zespołu folwarcznego z początku XX w Chudzice Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Chwałkowo Zespół dworsko – folwarczny z początku XX w, w tym park krajobrazowy z XIX/XX w Dróżniczówka z 1910 r. Dębicz Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Most kolejki wąskotorowej nad kanałem z 1902 – 1903 r. Januszewo Zespół dworsko – folwarczny z końca XIX w, w tym park krajobrazowy Jarosławiec Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Kijewo Dróżniczówka z początku XX w Pozostałości zespołu folwarcznego z końca XIX w Koszuty Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Katarzyny i Najśw. Serca Jezusowego z XIX/XX w Zespół dworski z końca XVIII w (obecnie Muzeum Regionalne Ziemi Średzkiej), w tym park krajobrazowy z początku XIX w. Ekspozycja Wiatraków Koźlaków z XVIII i XIX w (3 sztuki) Mączniki Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Wawrzyńca z XVIII/XIX w. Zespół dworsko – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w. Nadziejewo Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w. Nietrzanowo Zespół kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych XIX/XX w Ołaczewo Pozostałości zespołu folwarcznego z końca XIX w Pętkowo Zespół folwarczny z XIX/XX w Pierzchno Zespół dworsko – folwarczny z XVIII/XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z końca XVIII w Zespół młyna z końca XIX w Pławce Kaplica p.w. św. Stanisława Kostki z 1934 r. Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy Połażejewo Pałacowy park krajobrazowy Zespół dworsko – folwarczny z końca XIX w, w tym park krajobrazowy Słupia Wielka Zespół dworski – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy z początku XIX Starkówiec Pozostałości zespołu dworsko – folwarcznego z końca XIX w, w tym park Piątkowski krajobrazowy z lat 80 XIX w Strzeszki Zespół dworsko – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Szlachcin Zespół dworsko – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Most drogowy nad ciekiem wodnym Wielki Rów z 1907 r. Środa Zespół kościoła kolegiackiego parafialnego p.w. NMP Wniebowziętej z Wielkopolska XV/XVI w Zespół kościoła ewangelickiego p.w. Najśw. Serca Jezusa z XIX w Pozostałości zespołu klasztornego Dominikanów (kościoła p.w. Św. Krzyża i klasztoru) z XV w Zespół cmentarza grzebalnego rzym. – kat. z 1913 r. Zespół cmentarza grzebalnego ewangelickiego z początku XX w Zespół dworsko – folwarczny z początku XX w Zespół dworsko – folwarczny „Źrenica” z połowy XIX i XX w Młyn z lat 30 XX w Topola Zespół dworsko – folwarczny z polowy XIX w, pozostałości parku krajobrazowego z II połowy XIX w Trzebisławki Zespół dworsko – folwarczny z początku XX w, w tym ogród Ulejno Zespół dworsko – folwarczny z początku XX w, w tym park krajobrazowy z XIX/XX w Winna Góra Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Michała Archanioła z XVIII/XIX w Zespół pałacowo – folwarczny z początku XX w, w tym park krajobrazowy z XVII w Zdziechowice Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 25
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 Zielniki Zespół dworsko – folwarczny z XIX/XX w, w tym park krajobrazowy z XIX w Żabikowo Zespół dworsko – folwarczny z końca XIX w, w tym park krajobrazowy Gmina Zaniemyśl Czarnotki Zespół dworsko – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy Wiatrak Koźlak z 1821 r. Jeziory Wielkie Zespół dworsko – folwarczny z XVIII w, w tym park krajobrazowy Łękno Zespół pałacowo – folwarczny z końca XIX w, w tym park krajobrazowy z 1890 r. Mądre Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jadwigi z 1896-1897 r. Pigłowice Zespół dworski z końca XIX w, w tym park krajobrazowy Płaczki Zespół dworsko – folwarczny z XIX w, w tym park krajobrazowy Polwica Zespół dworski z początku XIX w, w tym park krajobrazowy z końca XIX w Śnieciska Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Marcina z 1767 r. Zespół dworski z XIX w Zespół folwarczny z XIX w Wyszakowo Zespół dworski z lat 60 XIX w, w tym park krajobrazowy z początku XX w Zaniemyśl Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Wawrzyńca z XIX w Kościół ewangelicki parafialny p.w. Niepokalanego Serca NMP z 1854-1855 r. Zespół parkowy na wyspie Edwarda z początku XIX w Źródło:Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp., 2011 r.
2.6. Infrastruktura
2.6.1. Gospodarka wodno – ściekowa
Gospodarka wodno-ściekowa w gminach należących do Powiatu Średzkiego jest obecnie częściowo uregulowana. Powiat posiada pełen stopień zwodociągowania, a niedostatecznie rozbudowaną sieć kanalizacji sanitarnej. Widoczne są znaczne dysproporcje w długości sieci kanalizacyjnej pomiędzy gminą Środa Wlkp., a pozostałymi gminami wiejskimi. Zestawienie długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej wg stanu na 2010 r., zawiera tabela 7.
Wodociągi i kanalizacja w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 7 Gminy Sieć Połączenia prowadzące do Zużycie wody z Ścieki w km budynków mieszkalnych wodociągów w odprowadzane wodociągowa kanalizacyjna wodociągowe kanalizacyjne dam3 m3 w dam3 Środa 237,3 96,1 3467 1519 1069,0 35,3 1147,0 Wlkp. w tym 72,7 36,7 2421 590 806,4 36,8 1104,0 miasto Dominowo 74,1 8,6 503 99 158,5 54,3 31,1 Krzykosy 104,5 11,6 1418 197 166,4 25,0 19,0 Nowe 111,5 44,3 1328 657 273,8 30,1 198,4 Miasto Zaniemyśl 103,9 18,8 1127 627 216,5 34,5 146,0 POWIAT 631,3 179,4 7843 3099 1884,2 34,1 1541,5 Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2010, na podstawie sprawozdań przesłanych przez Urzędy Gmin.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 26
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Aktualnie działania samorządów lokalnych koncentrują się na rozbudowie i usprawnieniu gospodarki ściekowej, realizowanych jest wiele inwestycji poprawiających gospodarkę ściekową na terenie powiatu. Budowa nowych, modernizacja istniejących oczyszczalni ścieków czy rozbudowa kanalizacji sanitarnej, ewidentnie zmniejsza zagrożenie zanieczyszczenia środowiska ściekami bytowymi. Na terenie poszczególnych gmin brakuj systemu kontroli zbiorników bezodpływowych oraz oczyszczalni przydomowych. Procentowy udział mieszkańców poszczególnych gmin Powiatu Średzkiego, objętych siecią wodociągową wg stanu z czerwca 2011 r., przedstawia wykres 1.
% mieszkanców
100% 100 100 100 100 100 90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0% Dominowo Krzykosy Nowe Miasto n. Środa Wlkp. Zaniemyśl Wartą
Wykres 1. Procentowy udział mieszkańców poszczególnych gmin Powiatu Średzkiego objętych siecią wodociągową – stan na czerwiec 2011 r.
Wszyscy mieszkańcy gmin: Dominowo, Krzykosy, Nowe Miasto n. Wartą, Środa Wlkp. i Zaniemyśl są objęci siecią wodociągową. Zgodnie z danymi przekazanymi przez poszczególne Urzędy Gmin sieci wodociągowe wykonane są głównie z rur PVC. Występowanie sieci wodociągowych wykonanych z azbestu zgłosiły wszystkie gminy. Rury wodociągowe z azbestocementu rozpoczęto powszechnie stosować w latach 60. Na terenie Powiatu najwięcej rur wodociągowych wykonanych z azbesto – cementu pochodzi z lat 70. i 80., a więc rury mają około 30 lat. Mechanizm korozji rur wodociągowych jest identyczny jak płyt azbestowo – cementowych, to znaczy, że wraz z wiekiem rur, nasila się proces wypłukiwania
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 27
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
cementowego spoiwa włókien azbestowych. Rury stają się kruche i łamliwe, a do wody przedostają się włókna azbestu. W związku z brakiem inwentaryzacji sieci wodociągowej większość Urzędów Gmin nie dysponuje dokładnymi danymi odnośnie lokalizacji i ilości rur azbestowo – cemntowych znajdujących się na terenie gminy. Szacunkowo należy przyjąć, że około 15 - 20 % sieci wodociągowej wykonana jest z rur azbestowo – cementowych, które są systematycznie usuwane w trakcie przebudowy dróg czy podczas awarii.
Długość sieci wodociągowej wykonanej z rur azbestowo-cementowych T a b e l a 8 Długość sieci wodociągowej Gmina wykonanej z rur azbestowo-cementowych [km] Dominowo 16,500 Krzykosy 10,000 Nowe Miasto 4,500 Środa Wlkp. 17,599 Zaniemyśl 2,095 Źródło: Dane otrzymane z Urzędów Gmin lipiec 2011 r.
Zgodnie z postanowieniami „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”, który 14.05.2002 r. został przyjęty przez Radę Ministrów, zastępowanie rur azbestowo – cementowych w instalacjach ziemnych wyrobami bezazbestowymi powinno następować sukcesywnie i w miarę technologicznego zużycia, albo w przypadku woli wymiany na rury bezazbestowe. Kolejność usuwania wyrobów zawierających azbest powinna zostać określona w lokalnych programach np.: powiatowych, gminnych, wykonanych na bazie szczegółowej inwentaryzacji. Wszystkie gminy w powiecie średzkim opracowały Programy usuwania azbestu. „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest dla Powiatu Średzkiego na lata 2010 – 2032” został opracowany w marcu 2010 r.
Ilość materiałów zawierających azbest na terenie gmin T a b e l a 9 Ilość płyty azbestowo – cementowych Długość sieci wodociągowej Gmina wykonanej z rur azbestowo – cementowych m2 Mg** m3* km m2 Mg*** m3* Dominowo 121 617,1 1 337,8 1 097,0 16,5 12 099,9 169,4 138,9 Krzykosy 147192,9 1 619,1 1 327,6 10 7 333,3 140,0 66,1 Nowe Miasto n. 171 594,6 1 887,5 1 547,7 4,5 3 300,0 63,0 11,8 Wartą Środa Wlkp. 288 897,9 3 177,9 2 605,9 24 17 599,9 336,0 275,5 Zaniemyśl 217 840,6 2 396,2 1 964,8 5,79 4 243,9 81,1 66,5 Powiat Średzki 947 143,10 10 418,5 8 543 60,79 4 4577 789,5 558,8
* średnia objętość 1 tony składowanej masy wyrobów azbestowych wynosi 0,82 m3 ** średnia masa 1 m2 płyt azbestowo – cementowych wynosi 11 kg *** średnia masa 1 m rur azbestowo – cementowych wynosi 14 kg Źródło: Gminne Programy Usuwania Azbestu i Wyrobów Zawierających Azbest, 2010 (zmodyfikowane)
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 28
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Na podstawie danych zebranych w terenie i informacji udostępnionych przez Urzędy Gmin, można stwierdzić, że całkowita ilość materiałów budowlanych zawierających azbest (płyt azbestowo – cementowych) wynosi 947 143,1 m2, a długość sieci wodociągowej wykonanej z rur azbestowo - cementowych jest równa 60,79 km. Średni wskaźnik nagromadzenia azbestu dla województwa wielkopolskiego wynosi 27,4 Mg/ km2 i jest wyższy niż dla Powiatu Średzkiego, który tutaj wynosi 22,2 Mg/ km2. Powiat Średzki znajduje się na 11 miejscu (na 35) wśród powiatów województwa wielkopolskiego o najniższej ilości wyrobów zawierających azbest. Powiat Średzki – realizuje zadanie pn: „Likwidacja wyrobów budowlanych zawierających azbest na terenie powiatu średzkiego”, której celem jest dofinansowanie usuwania wyrobów budowlanych zawierających azbest z nieruchomości położonych na terenie powiatu. Dotychczas odbyły się dwie akcje w 2010 i 2011 r. Dane dotyczące poboru i zużycia wody na potrzeby gospodarki narodowej na terenie powiatu w 2009 roku przedstawiono w tabeli 10.
Zestawienie poboru wody na terenie powiatu T a b e l a 10 w tym na potrzeby Powiat Ogółem w dam3
w dam3 przemysłu rolnictwo i sieci leśnictwo wodociągowej 1 2009 Średzki 4 196 429 551 3216 1) – pobór wody na ujęciach, przed wtłoczeniem do sieci Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2010 r.
W gminach Dominowo i Krzykosy zauważalny jest stosunkowo duży wzrost procentowego udziału mieszkańców objętych siecią kanalizacyjną – odpowiednio gmina Dominowo w 2007 r. miała wskaźnik 30 %, a gmina Krzykosy zaledwie 4%.
Procentowy udział mieszkańców poszczególnych gmin Powiatu Średzkiego objętych siecią kanalizacyjną wg stanu z czerwca 2011 r. przedstawia wykres 2.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 29
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
% m ie s z k a ńców
90
80 85
70 70 60 60 50 50 40
30
20 20 10
0 Dominowo Krzykosy Nowe Miasto n. Środa Wlkp. Zaniemyśl Wartą
Wykres 2. Procentowy udział mieszkańców poszczególnych gmin Powiatu Średzkiego objętych siecią kanalizacyjną – stan z czerwca 2011 r.
Dane dotyczące ilości wytwarzanych na terenie powiatu ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia przedstawiono w tabeli 11.
Ilość ścieków wytwarzanych na terenie powiatu T a b e l a 11 Ścieki przemysłowe i komunalne wymagających oczyszczenia w tym oczyszczone Powiat [w % ogółem] Ogółem [dam3] mechanicznie biologicznie i z podwyższonym chemicznie usuwaniem biogenów Średzki Rok 2009 1674 0,2 35,8 63,9 Rok 2010 1 757 0,3 33,1 66,6
Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2010 r.
Każda, spośród 5 gmin wchodzących w skład Powiatu Średzkiego, posiada gminne oczyszczalnie ścieków. Na terenie Powiatu istnieje 25 oczyszczalni ścieków, które charakteryzuje przepustowość powyżej 5 m3/d. Szczegółowy wykaz istniejących obiektów oczyszczalni na terenie Powiatu Średzkiego został zamieszczony w rozdziale V, punkcie 5.3. niniejszego opracowania - „Miejsca zrzutu ścieków”. Dane dotyczące ilości mieszkańców powiatu obsługiwanych przez oczyszczalnie przedstawiono w tabeli 12.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 30
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Mieszkańcy obsługiwani przez oczyszczalnie ścieków T a b e l a 12 Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków Powiat [w % ludności ogółem] razem Rok 2009 i 2010 Średzki 52,3 Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska, 2010 r.
Zgodnie z danymi przedstawionymi w tabeli 11, wskaźnik ilości ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków z roku na rok, systematycznie wzrasta. W 1999 r. wynosił 28 %, w 2005 r. uzyskał wynik 43,6 %, natomiast w 2010 r. 52,3%. Pomimo systematycznego wzrostu długości sieci kanalizacyjnej, stopień zbiorowego oczyszczania ścieków na terenie powiatu jest niewystarczający, zwłaszcza, że powiat posiada pełen stopień zwodociągowania. W takiej sytuacji konieczne jest zintensyfikowanie działań zmierzających do całkowitego uporządkowania sytemu odprowadzania i oczyszczania ścieków.
2.6.2. Drogi i koleje
2.6.2.1. Drogi
Na terenie Powiatu Średzkiego istnieje dobrze rozbudowana sieć dróg. Głównymi szlakami komunikacyjnymi są drogi krajowe: nr 11 i nr 15. Ich długość na obszarze powiatu wynosi odpowiednio DK nr 11 – 36,3 km i DK nr 15 – 3,7 km. Przez teren powiatu w odległości 9 km od miasta Środa Wlkp. na odcinku 12,0 km, przebiega autostrada A-2 z Nowego Tomyśla do Konina. Trasa autostrady przebiega przez gminę Środa Wlkp. na odcinku 5,0 km oraz gminę Dominowo – odcinek 7,0 km.
Fot. 8. Autostrada A-2, widok w miejscowości Giecz.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 31
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Ważną funkcję komunikacyjną spełniają również istniejące drogi wojewódzkie o nr 432 i 436 oraz drogi powiatowe, nieco mniejsze znaczenie mają drogi gminne. Długość dróg wojewódzkich na terenie powiatu wynosi odpowiednio 28,3271 km i 10,207 km, łączna długość dróg powiatowych 331,794 km, a dróg gminnych 411,539 km. Zestawienie danych dotyczących dróg istniejących na terenie powiatu przedstawia tabela 13.
Dane dotyczące dróg na terenie Powiatu Średzkiego T a b e l a 13 Opis odcinka na terenie powiatu Nr drogi Długość [km] Nazwa 1 2 3 Autostrady A2 12,0 Markowice - Górzno Drogi krajowe 11 36,3 Trzebisławki – Wolica Pusta 15 3,7 Miąskowo – Białe Piątkowo Drogi wojewódzkie 432 28,271 Mateuszewo - Zberki 436 10,207 Świętomierz - Klęka Drogi powiatowe w rozbiciu na gminy DOMINOWO 2443 4,560 Gułtowy - Giecz 3662 9,052 Giecz - Nekla 3663 9,301 Giecz – Kopaszyce 3664 3,258 Dominowo - Orzeszkowo 3665 1,831 Orzeszkowo – Targowa Górka 3666 2,975 Zberki – Miłosław 3729 2,275 Dominowo - Szrapki 3730 1,685 Chłapowo - Dominowo 3731 4,380 Pławce - Chłapowo 3771 2,500 Zdziechowice - Gablin 3772 6,266 Gułtowy - Borzejewo KRZYKOSY 3671 13,655 Borowo - Krzykosy 3675 2,000 Młodzikówko - Borowo 3676 7,548 Sulęcinek - Murzynówko 3677 5,895 Witowo - Orzechowo 3734 1,760 Mądre - Garby 3735 5,253 Młodzikowo - Sulęcin 3766 1,955 Młodzikowice - Potachy NOWE MIASTO n/WARTĄ 2907 8,940 Orzechowo – Mieszków 3678 4,075 Klęka – Wolica Nowa 3679 6,432 Boguszyn - Chwalęcin 3680 3,032 Chwalęcin - Szypłów 3739 7,245 Nowe Miasto n/Wartą - Wolica Kozia 3740 2,470 Dębno - Bieździadów 3741 4,705 Klęka - Radlin 3742 7,210 Klęka - Mieszków 3743 2,462 Boguszyn - Kruczyn 3744 3,154 Kruczyn - Skoraczew 3745 0,717 Kruczyn – Chwałkowo Kościelne 4076 5,415 Świączyń – Komorze Wielkopolskie 4084 6,590 Charłub - Chwalęcin
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 32
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 ŚRODA WLKP. – obszar miejski 2410 3,103 ul. Topolska, Witosa, Wrzesińska 2411 2,141 ul. Strzelecka 3662 1,455 ul. Nekielska 3667 3,140 ul. Harcerska 3718 1,914 ul. Brodowska 3719 1,377 ul. Jażdżewskiego, Dąbrowskiego, Brodowska 3720 3,139 ul. Kórnicka, Kilińskiego, Dolna 3721 1,910 ul. Kosynierów 3722 1,955 ul. Paderewskiego – ul. 20 Października 3723 0,991 ul. Kościuszki 3724 0,543 ul. Szpitalna, Kegla, Wiosny Ludów 3725 0,383 ul. Daszyńskiego 3725 0,077 ul. Daszyńskiego (lewa jezdnia) 3726 0,678 ul. Żwirki i Wigury 3727 1,043 ul. Hallera 3727 0,529 ul. Hallera (lewa jezdnia) ŚRODA WLKP. – obszar wiejski 2410 5,623 Krerowo – Środa Wlkp. 2411 7,493 Węgierskie – Środa Wlkp. 2481 4,066 Kromolice - Jarosławiec 3662 4,323 Środa Wlkp. - Dębicz 3667 10,790 Środa Wlkp. - Miłosław 3668 4,170 Brzezie - Grójec 3669 4,457 Połażejewo - Szlachcin 3670 5,163 Szlachcin - Brodowo 3671 5,175 Kijewo - Garby 3672 6,167 Koszuty - Pętkowo 3673 3,935 Trzebisławki - Koszuty 3674 2,245 Słupia Wielka - Śnieciska 3729 2,825 Dębicz - Szrapki 3731 1,995 Pławce - Borzejewo 3732 4,262 Środa Wlkp. - Chudzice 3733 5,152 Szlachcin - Pałczyn 3767 4,712 Janowo - Dębiczek 3768 3,969 Ulejno - Tadeuszewo 3769 3,860 Babin - Dębicz 3770 3,470 Bieganowo - Babin 3771 1,865 Zdziechowice - Gablin 3773 3,720 Biernatki - Trzebisławki ZANIEMYŚL 2468 4,176 Prusinowo - Zaniemyśl 2473 1,835 Błażejewo – Jeziory Wielkie 2474 4,620 Biernatki - Śnieciska 2475 1,200 Dębiec - Jaszkowo 3674 5,932 Śnieciska - Zaniemyśl 3675 7,000 Zaniemyśl - Czarnotki 3734 5,020 Pigłowice - Mądre 3735 8,983 Zaniemyśl - Młodzikowo 3735 0,503 ul. Raczyńskiego 3736 2,549 Śnieciska – droga 432 3737 3,690 droga 432 - Czarnotki 3738 3,910 Czarnotki - Zwola 3765 7,050 Zaniemyśl – Zwola 3766 1,245 Czarnotki - Młodzikowo 4072 1,670 Dąbrowa - Zwola Źródło: Powiatowy Zarząd Dróg w Środzie Wlkp., 2011 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 33
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Na terenie miasta Środa Wlkp. istnieją również ulice wchodzące w skład ciągów dróg powiatowych, które zostały ujęte w powyższej tabeli jako obszar miejski Środy Wlkp. - ich łączna długość wynosi około 24,3 km. Na wymienionych drogach, odbywa się ruch pojazdów samochodowych o zróżnicowanym natężeniu. Strukturę natężenia ruchu na poszczególnych drogach krajowych, wojewódzkich i powiatowych przedstawia tabela 14.
Natężenie ruchu na drogach krajowych i wojewódzkich przechodzących przez teren Powiatu Średzkiego T a b e l a 14 Opis odcinka Średnie natężenie ruchu [poj/dobę] Nr drogi Długość Nazwa 2000 r. 2005 r. 2010 r. [km] 11 36,3 Trzebisławki – Wolica Pusta 13 799 13 976 - 11 3,4 Środa Wlkp. Obwodnica - 11 143 12 128 11 8,8 Środa Wlkp – Miąsowo (Brodowo) - 13 993 15 312 11 11,8 Miaskowo - Klęka - 14 329 16 777 3,7 Miąskowo – Miłosław (Białe 15 3 861 2 573 4 099 Piątkowo) 432 5,6 Srem - Zaniemyśl 3 304 - - 432 18,1 Zaniemyśl – Środa Wlkp. 4 050 - - 432 24,9 Środa Wlkp. - Murzynowo 3 187 - - 432 28,3 Mateuszewo - Zberki 3 445 - - 432 39,1 Murzynowo - Września 3 238 - - 436 10,2 Świętomierz - Klęka 2 816 - - 2410 5,623 Krerowo – Środa Wlkp. 2 371 3 112 3 613 2410 4,710 Bieganowo - Jarosławiec - 3 222 3 740 2411 7,493 Kostrzyn – Środa Wlkp. 1 587 1 957 2 272 2443 4,560 Gułtowy - Giecz 684 841 976 2468 4,176 Jeziory Wielkie - Zaniemyśl 2 253 3 112 3 613 3662 4,323 Środa Wlkp. - Dębicz 1 611 - - 3662 9,052 Giecz - Chłapowo 928 1 300 1 509 3662 Środa Wlkp. - Janowo - 1 988 2 308 3664 3,258 Dominowo - Orzeszkowo 969 - - 3667 3,140 ul. Harcerska – Środa Wlkp. 1 705 2 104 2 442 3668 4,170 Brzezie - Grójec 563 660 766 3671 5,175 Kijewo - Garby 3 175 - - 3671 13,545 Sulęcin - Krzykosy 2 044 1 579 1 833 3672 6,120 Koszuty - Pętkowo 735 919 1 066 3674 2,245 Słupia Wielka - Śnieciska 427 596 691 3676 7,490 Sulęcinek - Murzynówko 1 744 - - 3676 Sulęcinek – Murzynowo Leśne - 591 686 3677 5,895 Witowo - Orzechowo 1 100 1 529 1 775 3678 4,075 Klęka – Wolica Nowa 1 490 1 837 2 132 3679 6,373 Boguszyn - Chwalęcin 424 558 647 3720 3,184 ul. Kórnicka – Środa Wlkp. 5 302 5 354 6 215 3737 3,690 Brzostek - Czarnotki 373 497 573 3739 7,245 Nowe Miasto– Wolica Kozia 1 695 2 404 2 791 3742 7,200 Klęka - Szypłów 516 390 452 3773 3,406 Biernatki - Trzebisławki 309 386 448 4076 5,955 Świączyń – Komorze Wlkp. 109 - - Źródło: Zarząd Dróg Powiatowych w Środzie Wlkp., 2011 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 34
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zarząd Dróg Powiatowych w Środzie Wlkp., wykonuje pomiary natężenia ruchu na drogach powiatowych, w różnych punktach co 5 lat (w roku 2000 i 2005). Obecnie zaniechano pomiarów, wykonuje się jedynie symulacje komputerowe, które specjalnie dla potrzeb aktualizacji Programu Ochrony Środowiska zostały przeprowadzone przez Zarząd dróg Powiatowych w Środzie Wlkp. na podstawie „Zasad prognozowania Ruchu Drogowego” opracowanego przez Główną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Prognozowanie daje łatwą możliwość oszacowania ruchu w okresie perspektywicznym w przypadku stabilnej sieci drogowej w analizowanym obszarze. Przy opracowywaniu prognozy wykorzystano metodę badania trendów, której słuszność została potwierdzona w praktyce, na podstawie porównania wielkości zakładanych w prognozie wykonanej przez Transprojekt - Warszawa w 1997 r. z wynikami pomiaru generalnego w 2000 r. Biorąc pod uwagę przygotowania kraju do integracji z Europą Zachodnią, uwzględniono w prognozie dodatkowy wzrost ruchu związany z otwarciem granic, ożywieniem gospodarczym i wzrostem PKB. Uproszczona metoda obliczania prognozy ruchu na drogach powiatowych i gminnych, może być stosowana dla odcinków dróg powiatowych i gminnych, dla których średni dobowy ruch (SDR) w roku bazowym jest mniejszy lub równy 2500 poj./dobę. Według danych z 2005 r. (rok bazowy, w którym zostały wykonane pomiary) SDR na drogach Powiatu Średzkiego wyniósł:1391 poj./dobę, a więc dla dróg powiatowych można było zastosować prognozę ruchu. Obliczenie prognozy ruchu w rozpatrywanym punkcie polega na: • obliczeniu średniego dobowego ruchu poszczególnych kategorii pojazdów, a następnie pojazdów samochodowych ogółem w założonym roku prognozy, • określeniu procentowej struktury rodzajowej prognozowanego ruchu. W dalszej części podano metodę obliczenia prognozowanego ruchu dla poszczególnych kategorii pojazdów.
Motocykle (kat. b), autobusy (kat. g) i ciągniki rolnicze (kat. h) Przyjmuje sie, że SDR motocykli, autobusów i ciągników rolniczych będzie pozostawał dla szystkich horyzontów czasowych do roku 2020 na tym samym poziomie co w roku azowym.
Samochody osobowe (kat. c) i dostawcze (kat. d) Średni dobowy ruch samochodów osobowych i dostawczych oblicza sie przez dodanie do ruchu w roku bazowym odpowiednich średnich przyrostów ruchu przedstawionych w poniższej tablicy
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 35
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
SDR Średni roczny przyrost ruchu w okresie 2000- 2020 pojazdów samochodowych (poj./dobę) ogółem poj./dobę Samochody Samochody osobowe (kat. c) dostawcze (kat. d) <250 4 1 250-499 13 2 500-999 25 3 1000-1499 42 5 1500-1999 60 7 2000-2500 80 19
Samochody ciężarowe bez przyczep (kat. e) i samochody ciężarowe z przyczepami (kat. f) Wielkość prognozowanego ruchu samochodów ciężarowych bez przyczep oblicza się wg wzoru: SDRp(e) = SDRb(e) * (1,02)n (poj./dobę) gdzie: SDRp(e) - prognozowany średni dobowy ruch samochodów ciężarowych bez przyczep, SDRb(e) - średni dobowy ruch samochodów ciężarowych bez przyczep w roku bazowym, n - liczba lat, dla których oblicza sie prognozę ruchu.
Wielkość prognozowanego ruchu samochodów ciężarowych z przyczepami oblicza się w podobny sposób, lecz wg wzoru: SDRp(f) = SDRb(f) * (1,025)n (poj./dobę) gdzie: oznaczenia jw. lecz dla samochodów ciężarowych z przyczepami. Przykład obliczenia prognozy na drodze powiatowej Należy obliczyć prognozę ruchu w 2010 r. na zamiejskim odcinku drogi powiatowej 2411P. Średni dobowy ruch w 2005 r., oszacowany na podstawie pomiarów wykonanych w m. maju i wrześniu zgodnie z zasadami przedstawionymi w Załączniku 2 wyniósł 1957 poj./dobę, w tym: motocykle - 24 poj./dobę samochody osobowe - 1510 poj./dobę samochody dostawcze - 311 poj./dobę samochody ciężarowe bez przyczep - 112 poj./dobę samochody ciężarowe z przyczepami - 68 poj./dobę autobusy - 6 poj./dobę ciągniki rolnicze - 29 poj./dobę Wyniki obliczeń zestawiono w poniższej tablicy
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 36
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Kategorie pojazdów SDR w 2005 r. Średni Wzrost Obliczony SDR w 2010 r. Symbol Nazwa poj./ % roczny w wskaźnik poj./ % dobę przyrost ciągu wzrostu dla dobę ruchu 5 lat okresu 5 lat (z tablicy jw.) b Motocykle 24 1,2 24 1,0 c Szam. oso. 1510 73,3 60 300 1810 75,7 d Sam. do. 311 15,1 2 10 321 13,4 e Sam. cię. 112 5,5 (1,02)5=1,1 123 5,14 b/przyczepy f Sam. cię. 68 3,3 (1,025)5=1,16 79 3,3 z/przyczepą g Autobusy 6 0,29 6 0,25 h Ciąg. rol. 29 1,4 29 1,21 SUMA ogółem b-h 2060 100 2392 100
Powyższy sposób obliczenia prognozy na 2010 r. winien być zastosowany oddzielnie dla każdej drogi na której był wykonany pomiar w 2005 r. Z uwagi na terminowość – przyjęto % wzrostu z tego pomiaru jako średnią (% wzrost SDR) dla dróg na których był wykonany pomiar w 2005 r. Dla dróg powiatowych % wzrost SDR w 2010 r. wynosi 16,1 % wyników z 2005 r. Dla obliczenia następnych lat można wykorzystać tą samą metodę % wzrostu. Zgodnie z uzyskanymi informacjami, natężenie ruchu na drogach powiatowych wynosi: • maksymalne – 6 215 samochodów/dobę; • minimalne – 448 samochodów/dobę; • średnie – 3 331 samochodów/dobę; O wielkości natężenia ruchu na drogach powiatu, pośrednio może również świadczyć ilość pojazdów samochodowych i ciężarowych zarejestrowanych na terenie Powiatu Średzkiego (dane z 2009 r.).
Pojazdy samochodowe na terenie Powiatu Średzkiego, stan na 31.12.2009 r. T a b e l a 15 Ogółem Motocykle Samochody Autobusy Samochody Powiat Środa osobowe specjalne Wlkp. 37376 2060 27012 82 163 Źródło: GUS Warszawa, 2010 r.
Samochody ciężarowe i ciągniki na terenie Powiatu Średzkiego, stan na 31.1.2.2009 r. T a b e l a 16 Samochody ciężarowe Ciągniki Powiat Środa w tym samochodowe rolnicze Wlkp. ogółem ciężarowo- ogółem w tym ogółem w tym osobowe siodłowe kołowe 4692 392 211 210 3156 2793 Źródło: GUS Warszawa, 2010 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 37
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Z przedstawionych danych wynika, że ruch kołowy na drogach powiatowych wzrósł o 16,1 % w stosunku do 2005 r. Systematycznie wzrastające natężenie ruchu samochodowego powoduje wzmożony hałas i emisję spalin. Na większości dróg powiatowych gospodarka wodno – ściekowa nie jest uregulowana, to znaczy, że ścieki opadowe z dróg odprowadzane są bezpośrednio do rowów, co powoduje zanieczyszczenie gleb, wód powierzchniowych i podziemnych. Podejmowane na drogach powiatowych, prace modernizacyjne mają na celu nie tylko poprawę jakości nawierzchni – zmniejszenie hałasu, ale również uregulowanie gospodarki wodno – ściekowej.
2.6.2.2. Koleje
Oś kolejową przechodzącą przez teren powiatu stanowi linia kolejowa drugorzędna Poznań – Ostrów Wlkp. – Katowice o długości około 34 km. Przebiega ona przez środkową część powiatu, przez gminy: Środa Wlkp., Krzykosy i Nowe Miasto.
Usytuowane są przy niej 4 stacje kolejowe: • Środa Wlkp., • Sulęcinek, • Solec, • Chocicza. Stacja Środa Wlkp. dysponuje bocznicą kolejową i rampami wyładowczymi.
Fot.9. Linia kolejowa Poznań – Katowice, przejazd kolejowy w Środzie Wlkp.
Niewielki fragment linii kolejowej drugorzędnej Gniezno – Jarocin przebiega na terenie gminy Nowe Miasto n. Wartą. Odcinek na terenie gminy ma długość ok. 19 km i brak przy nim stacji kolejowych. Na terenie powiatu przebiegają dodatkowo linie kolejowe wąskotorowe, które obecnie są nieczynne lub przewidziane do likwidacji (Mieszków – Czempiń). Wyjątek stanowi 14 km odcinek Środa Wlkp. – Zaniemyśl, na którym w miesiącach letnich kursuje zabytkowa wąskotorowa kolejka parowa (jedna z ostatnich w Polsce), pełniąca funkcję atrakcji turystycznej powiatu. Na odcinku tym istnieją dwie stacje (Środa Wlkp. Miasto i Zaniemyśl)
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 38
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
oraz 6 przystanków (Środa Wlkp. Wąskotorowa, Słupia Wielka, Annopole, Płaczki, Śnieciska, Polwica). Średzka Kolej Powiatowa 12 czerwca 1995 r. wpisana została do rejestru zabytków.
2.6.3. Rurociągi
Infrastruktura powiatu związana jest także z istniejącą na tym obszarze siecią systemu zaopatrzenia w gaz. Gaz ziemny transportowany jest siecią gazociągów przesyłowych PGNiG S.A., w struktury której wchodzi Wielkopolska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Sieć przesyłowa i liczne obiekty technologiczne systemu eksploatowane są przez regionalne oddziały przesyłu. Na terenie Powiatu Średzkiego jest to Regionalny Oddział Przesyłu w Poznaniu. Eksploatacją sieci rozdzielczej (średniego i niskiego ciśnienia) zajmują się zakłady gazownicze - terenowe oddziały PGNiG S.A. Zakłady gazownicze odpowiadają za ciągłość, jakość i bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego do klientów na wyznaczonym terenie działania, realizując zadania w zakresie dystrybucji na sieciach rozdzielczych oraz eksploatacji obiektów tej sieci. Zakłady gazownicze dostarczają gaz ziemny odbiorcom indywidualnym oraz grupie odbiorców z sektora handlu i usług. Każdy zakład posiada także przedstawicielstwa terenowe - rozdzielnie gazu. Teren powiatu obsługuje Zakład Gazowniczy w Poznaniu. Na terenie Powiatu Średzkiego sieć gazociągowa przebiega tylko w gminie Nowe Miasto n. Wartą, Środa Wlkp. (rozdzielnia Środa Wlkp.) i Zaniemyśl (rozdzielnia Kórnik). Są to gazociągi gazu zaazotowanego GZ – 41,5.
Sieć gazowa oraz odbiorcy i zużycie gazu z sieci w gospodarstwach domowych stan na 31.12. 2009 r. T a b e l a 17 Siec gazowa Połączenia Odbiorcy Zużycie gazu z sieci w km prowadzące gazu z sieci w hm3 na 1 Powiat do budynków w tys. mieszkańca Średzki mieszkalnych w m3 261,3 4 000 8,5 9,6 174,4
Źródło: GUS Warszawa, 2010 r.
Sieci gazowej nie posiada gmina Dominowo oraz Krzykosy (planuje się doprowadzenie gazu ze stacji Pętkowo poprzez projektowany gazociąg Ø 150 Pętkowo – Miłosław z odgałęzieniem Ø 100 do projektowanej stacji pomiarowej red. 10 w Sulęcinku). Całkowita długość sieci gazowej na terenie powiatu wynosi 261,3 km. Najbardziej znaczące dla kwestii ochrony środowiska jest istnienie na terenie powiatu gazociągów wysokiego ciśnienia.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 39
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
2.6.4. Podmioty gospodarcze
Aktualnie z danych uzyskanych z Urzędów Gmin wynika, że na terenie Powiatu Średzkiego funkcjonowało (stan w dniu 31 grudnia 2009 r.), 4 652 podmioty gospodarki narodowej, z czego 161 to podmioty sektora publicznego, a 4 491 sektora prywatnego.
Powierzchnia i ludność Powiatu Średzkiego w 2009 r. T a b e l a 18 Sektor Z ogółem Spółki handlowe
razem w tym z ą
Powiat/ Ogółem kapitałem ce ść
Gminy zagranicznym ą dzielnie dzielnie ł ki cywilne ł alno eczne ł ł prywatny publiczny publiczny Spó Spó gospodarcz dzia Osoby fizyczne prowadz Fundacje, stowarzyszenia i organizacje spo Powiat 4652 161 4491 223 51 261 44 121 3645 Średzki Gmina miejsko - wiejska Środa Wlkp. 3024 85 2939 163 34 186 29 69 2349 w tym 2512 76 2436 138 26 172 17 49 1944 miasto Gminy wiejskie Dominowo 156 8 148 10 2 5 4 6 108 Krzykosy 427 24 403 5 1 20 3 12 353 Nowe 577 23 554 26 10 30 3 21 465 Miasto n. Wartą Zaniemyśl 468 21 447 19 4 20 5 13 370 Źródło: GUS Warszawa Ludność 2010 r.
Na terenie miasta Środa Wlkp. istnieje wiele dużych zakładów produkcyjnych.
Fot. 10. Panorama przemysłowa, ul. Prądzyńskiego w Środzie Wlkp., widok od strony Bagien Średzkich.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 40
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Do najważniejszych podmiotów istniejących na terenie powiatu należą między innymi: • AQUAFORM S.A. – Środa Wlkp., • DECORA S.A. w Środzie Wlkp., • „HAND - MIĘS” Spóldzielnia Rolnicza w Miaskowie, • Homag Machinery Sp. z o.o. Środa Wlkp. Sp. z o.o., • „HYBNER” S.A. – Kijewo, • KNOTT Sp. z o.o. – Pławce, • LENA - LIGHTING S.A. w Środzie Wlkp., • MC BAUCHEMIE Sp. z o.o. Oddział MC I i MC II w Środzie Wlkp., • „MEBLE JAN TŁOK” w Zaniemyślu, • PFEIFER & LANGEN POLSKA S.A – CUKROWNIA – Środa Wlkp., • PHYTOPHARM S.A. w Klęce, • SCHELLING Obrabiarki do Drewna Sp. z o.o. w Środzie Wlkp., • SOLARIS Bus & Coach Sp. z o.o. – Środa Wlkp., • Średzka Spółdzielnia Mleczarska „JANA” w Środzie Wlkp., • ULTRAMENT - MC BAUCHEMIE Sp. z o.o. w Środzie Wlkp., • ZPOW w Kijewie.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 41
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
3.1. Rzeźba terenu
Omawiany obszar według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej (B. Krygowski 1961) położony jest w regionie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, subregionie Równiny Średzkiej oraz regionie Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej, w subregionie Odcinka Śremskiego pradoliny oraz w subregionie pradoliny Żerkowsko – Rydzyńskiej, które rozdziela subregion Równina Radlińska, oba subregiony należą do regionu Wysoczyzny Leszczyńskiej. Cały obszar Powiatu Średzkiego należy zaliczyć pod względem morfologicznym do terenów mało urozmaiconych.
Fot.11. Monotonny krajobraz Równiny Średzkiej, gm. Krzykosy.
Dominującym elementem morfologii jest wysoczyzna morenowa płaska i falista związana z akumulacyjną działalnością lądolodu zlodowacenia północnopolskiego. Znaczna część terenu powiatu posiada niewielkie deniwelacje, które nie przekraczają 10 m. Maksymalne i minimalne rzędne terenu na obszarach poszczególnych gmin wynoszą: • Dominowo - najniżej położony punkt to: 94,5 m n.p.m. (Sabaszczewo), a najwyżej położony punkt to: 125 m n.p.m. (Wzgórze Ludgardy),
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 42
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• Krzykosy - najniżej położony punkt to: 66,1m n.p.m. we wsi Młodzikowo, a najwyżej położony punkt to: 92,6 m n.p.m. (Góra Bismarka), • Nowe Miasto nad Wartą - najniżej położony punkt to: 65,0 m n.p.m. (Nowe Miasto), a najwyżej położony punkt to: 107,0 m n.p.m. (Szypłów), • Środa Wlkp. - najniżej położony punkt to:66,7 m n.p.m. (Nadziejewo), a najwyżej położony punkt to: 107,3 m n.p.m. (Zmysłowo), • Zaniemyśl - najniżej położony punkt to: 61,5 m n.p.m. (Zwola), a najwyżej położony punkt to: 106,1 m n.p.m. (Łysa Góra). Różnica, między najniżej (61,5 m n.p.m. – gmina Zaniemyśl) i najwyżej (125,0 m n.p.m. – gmina Dominowo), położonymi punktami wysokościowymi na terenie powiatu wynosi 63,5 m. W południowej części Powiatu Średzkiego dominującą formą ukształtowania powierzchni jest rozległa Pradolina Warszawsko – Berlińska, która wcina się ok. 40 m w głąb terenu. Pradolina oddzielona jest od wysoczyzny morenowej wyraźną krawędzią o wysokości ok. 10 m. Wzdłuż krawędzi wysoczyzny morenowej wydzielono terasy pradoliny rzeki Warty - terasę zalewową i terasę średnią z wydmami na powierzchni, których występują liczne starorzecza.
Fot.12. Wydmy na terenie gm. Krzykosy. Fot.13. Starorzecza w dolinie Warty, gm. Krzykosy.
3.2. Litologia
3.2.1. Budowa geologiczna
Omawiany obszar pod względem geologicznym leży w północnej części monokliny przedsudeckiej. Głębokie podłoże tworzy platforma paleozoiczna, na której spoczywa późniejsza pokrywa skał mezozoicznych i kenozoicznych.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 43
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Najstarsze utwory nawiercone na terenie Powiatu Średzkiego zaliczono do piętra waryscyjskiego. Reprezentują je karbońskie piaskowce oraz mułowce i iłowce, które zalegają na głębokości od 3268 do 3909,5 m p.p.t. Kompleks pokrywy permo – mezozoicznej monokliny przedsudeckiej zaczyna seria piaskowców, której miąższość wynosi ok. 660 m. Ten kompleks posiada najkorzystniejsze własności akumulacji węglowodorów. Utwory permu, których miąższość wynosi ok. 570 m, reprezentują ewaporaty (sole kamienne, anhydryty) i utwory ilaste. Trias wykształcony jest w postaci piaskowca pstrego przewarstwionego iłowcami i mułowcami z wkładkami piaskowców. W stropie występują wapienie na nich zalega kilka serii iłowco – mułowców z przewarstwieniami anhydrytów, gipsów i soli kamiennej. Łączna miąższość utworów triasu osiąga ok.1170 m. Osady jury to naprzemianległe serie mułowcowo – iłowcowo – piaskowcowe, w stropie jura wykształcona jest w postaci białych wapieni. Na skałach jurajskich zalegają bezpośrednio utwory neogeńskie (miocenu dolnego i środkowego), lokalnie występują piaszczyste utwory paleogenu (oligocenu). W spągu utworów mioceńskich występują piaski drobne i pylaste o miąższości 25 – 35 m. Kompleks ten przykryty jest serią węgli brunatnych, która osiąga miąższość od 2 do 16 m. Na węglach został złożony drugi kompleks piaszczysty o miąższości do 30 m, przewarstwiony seriami węgla brunatnego. W stropie utworów miocenu i spągu pliocenu występuje ił pstry, o łącznej miąższości do 100 m. Lokalnie w obrębie utworów ilastych występują soczewy piasków i żwirów o miąższości do 10 m. Utwory czwartorzędowe rozpoczyna kompleks glin zwałowych o miąższości do 30 m. W południowej części powiatu na glinach lub bezpośrednio na ile pstrym występują osady rzeczne (piaszczysto – żwirowe) zlodowacenia bałtyckiego Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej oraz holocenu doliny Warty. W rejonach starorzeczy wykształciły się namuły, gytie i torfy holocenu. Łączna miąższość utworów czwartorzędu na omawianym obszarze wynosi od 0 (na wychodniach iłów neogeńskich) do 40 m w zagłębieniach terenu.
3.2.2. Zasoby kopalin
Na terenie Powiatu Średzkiego występują udokumentowane złoża gazu ziemnego, kruszywa naturalnego oraz ilastych surowców ceramiki budowlanej. Zestawienie zasobów surowcowych na terenie powiatu przedstawia tabela 19.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 44
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zasoby surowców naturalnych T a b e l a 19 Zasoby Wydobycie Surowiec Jednostka geologiczne przemysłowe [za rok 2009] bilansowe gaz ziemny [mln m3] 7 153,51 4 047,5 440,13 kruszywo naturalne [tys. Mg] 14 786,0 6 707,0 241,0 surowce ilaste ceramiki [tys. Mg] 605,0 561,0 0,0 budowlanej
Źródło: PIG Warszawa 2010 r., Ministerstwo Środowiska
Eksploratorem złóż gazu na terenie Powiatu Średzkiego jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. Oddział w Poznaniu - Wielkopolska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w Warszawie. Aktualnie na terenie powiatu gaz ziemny wydobywa się ze złóż położonych w Radlinie (gm. Nowe Miasto n. Wartą) oraz w Kalejach i Kępie (gm. Zaniemyśl).
Fot. 14. Kopalnia gazu w Środzie Wlkp. Fot. 15. Kopalnia gazu w Kępie, gm. Zaniemyśl.
Na terenie Powiatu istnieje wiele udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego – piasków i żwirów. Wydobycie złóż kruszywa odbywa się systemem odkrywkowym lądowym, dwoma poziomami eksploatacyjnymi: suchym i zawodnionym. Na terenie gminy Środa Wlkp. istnieje najwięcej udokumentowanch złóż kruszywa naturalnego (17), w gminie Krzykosy 14 złóż, w gminie Zaniemyśl i Dominowo po 1 złożu. W gminie Nowe Miasto n. Wartą brak jest udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 45
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Na terenie gminy Nowe Miasto n. Wartą występują złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej. Złoże składa się z dwóch pól, dla których utworzono dwa obszary górnicze – obszar Chocicza – Zachód oraz obszar Chocicza – Wschód. Obecnie złoże nie jest eksploatowane. Na terenie Powiatu Średzkiego w największym stopniu prowadzona jest eksploatacja kruszywa naturalnego oraz gazu ziemnego.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 20.
Wykaz złóż surowców naturalnych T a b e l a 20 Zasoby Stan zag. Wydobycie za Wyszczególnienie geologiczne złoża przemysłowe rok 2009 bilansowe 1 2 3 4 5 gaz ziemny [mln m3] Kaleje 1) E 547,42 400,28 18,92 Kaleje-E (Środa Wlkp.) E 143,98 143,53 10,02 Kromolice P 318,69 - - Kromolice S 2) P 569,73 - 0,27 Radlin3) E 4 763,26 2 979,25 315,76 Środa Wlkp. P 284,64 - - Zaniemyśl E 525,79 524,44 95,16 kruszywo naturalne [tys. Mg] Czarne Piątkowo Z 764 - - Czarne Piątkowo DW T 131 131 - Czarne Piątkowo GS E 248 - 5 Czarne Piątkowo GS - II R 256 - - Czarne Piątkowo I R 232 - - Czarne Piątkowo III R 240 240 - Czarne Piątkowo IV E 613 613 11 Czarne Piątkowo JG* R 813 - - Czarnotki I R 39 - - Dzierżnica T 539 509 - Garby R 327 327 - Garby AS* R 728 631 - Garby FB E 271 210 56 Garby GM* R 1 631 - - Garby II R 436 436 -
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 46
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 4 5 Garby MB R 609 - - Garby MM E 557 336 68 Garby OS* E 270 270 59 Garby OS II E 2 277 1 761 3 Garby PS E 800 780 - Grójec E 117 89 21 Grójec I Z 515 - - Grójec T - M R 156 - - Kaźmierki PW* M - - - Kaźmierki PW II E 24 24 8 Miąskowo HM R 144 - - Murzynowo Leśne Z 863 - - Nietrzanowo Z 167 - - Nietrzanowo DD R 294 - -
Szlachcin T 350 350 -
Szlachcin II* E 251 - 10 Szlachcin SK R 224 - - Włostowo JZ R 95 - - surowce ilaste ceramiki budowlanej [tys. Mg] Chocicza Z 605 - -
1) złoże znajduje się na terenie trzech powiatów Poznań, Śrem, Środa Wlkp. 2) złoże znajduje się na terenie dwóch powiatów Poznań, Środa Wlkp. 3) złoże znajduje się na terenie dwóch powiatów Jarocin, Środa Wlkp. Źródło: PIG Warszawa 2010, Ministerstwo Środowiska
Skróty literowe stanu zagospodarowania zasobów w wykazach złóż oznaczają: E – złoża zagospodarowane – eksploatowane; P – złoże o zasobach rozpoznanych wstępnie; R – złoże o zasobach rozpoznanych szczegółowo; T – złoże zagospodarowane – eksploatowane okresowo; Z – złoże zaniechane.
Na terenie Powiatu Średzkiego, wzdłuż dolin trzech rzek: Średzkiej Strugi, Maskawy i Miłosławki, występują torfowiska niskie, na których znajdują się udokumentowane złoża torfu. Według Dokumentacji Geologicznej złoża torfu „Dolina rzeki Średzka Struga”, odcinek Środa – Kromolice (Zaremba 1957) oraz Dokumentacji Geologicznej złóż torfu „Dolina rzeki
Maskawy i Miłosławki”, na odcinku Środa – Miłosław (Stępień 1958) w podkategorii badań C2 cały obszar zajmuje powierzchnię 595,25 ha i zawiera torfowisko I o powierzchni 242 ha oraz torfowiska A, B, C, D, E, F o łącznej powierzchni 353,25 ha.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 47
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Średnia miąższość torfu wynosi 1,45 m (maksymalnie 2,65 m). Ogólne zasoby torfu zostały wyliczone na 2 070 tyś. m3, z czego zasoby bilansowe stanowią 922 tyś. m3. Średni stopień rozkładu torfu w profilach glebowych (31%,32%,33%) jest prawie jednolity dla całego złoża i poszczególnie występujących gatunków torfu, natomiast wysoka popielność – 19,2 %, 19,4 %, 21,0 % - świadczy o zanieczyszczeniu złoża utworami mineralnymi w postaci zamuleń i piasku (Zaremba1957). Wykonane wiercenia wykazują w przewadze torf trzcinowy i drzewny niski o wysokiej popielności, która waha się w granicach od 17% w warstwach spągowych do 42% w warstwach stropowych. Złoża A, B, E posiadają surowiec nie nadający się do wykorzystania przemysłowego, natomiast złoża C, D i F buduje torf o cechach surowca opałowego (Stępień 1958).
Pozostawione rozległe potorfia mają otwarte zwierciadło wody gruntowej, zarastając w partiach brzeżnych trzciną i pałką wodną. Powstały w wyniku dawnej ręcznej eksploatacji torfu. Stare drobne wyrobiska zostały zasypane. Torfowiska nie są obecnie eksploatowane, a ze względu na ich lokalizację, przyszła eksploatacja jest trudna do realizacji. Są wykorzystywane rolniczo jako użytki zielone.
3.3. Wody podziemne
3.3.1 Charakterystyka wód podziemnych
Teren Powiatu Średzkiego według podziału hydrogeologicznego Polski (B. Paczyński 1977, 1980) znajduje się w makroregionie Niżu Polskiego, w rejonie wielkopolskim, subregionie gnieźnieńsko – kujawskim i pradoliny warszawsko – berlińskiej.
Występowanie poziomów wodonośnych jest ściśle związane z budową geologiczną, która warunkuje istnienie skał umożliwiających gromadzenie się wody. Na obszarze Powiatu Średzkiego, rozpoznano dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie. Powszechnie do eksploatacji ujmowane jest piętro wód neogeńskich – poziom mioceński. Poziom ten odgrywa kluczową rolę w zaopatrzeniu w wodę pitną rejonu średzkiego.
Czwartorzędowe piętro wodonośne
W rejonie wielkopolskim występują wąskie, równoleżnikowe struktury związane z oddziaływaniem stadiałów zlodowaceń (bałtyckiego, środkowopolskiego) i okresów interglacjalnych. W związku z tym, widoczny jest silny związek struktur geomorfologicznych
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 48
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
ze strukturami hydrogeologicznymi czwartorzędu. W obrębie utworów czwartorzędowych występują dwa poziomy wodonośne: gruntowy i lokalnie wgłębny: międzyglinowy górny i międzyglinowy środkowy i dolny. Gruntowy poziom wodonośny wieku plejstoceńskiego, związany jest z piaszczysto – żwirowymi osadami Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej lub poza pradoliną z osadami dolin mniejszych cieków rzeki Maskawy i Średzkiej Strugi oraz w obrębie Rynny Kórnickiej zlokalizowanej w rejonie Zaniemyśla. Pradolina Warszawsko – Berlińska stanowi fragment GZWP nr 15 i tworzy serie osadów piaszczysto – żwirowych z okresu interglacjału eemskiego, zlodowacenia bałtyckiego oraz holocenu. Miąższość utworów wodonośnych waha się w granicach 10 – 15 m. Poziom gruntowy związany z pradoliną charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wody, które stabilizuje się na głębokości 1,27 – 4,0 m p.p.t. Zasilanie tego poziomu następuje na drodze infiltracji opadów atmosferycznych. Bazą drenażu jest rzeka Warta. Poza obszarem pradoliny poziom gruntowy występuje lokalnie i nie ma praktycznego znaczenia. Poziom Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej występuje na terenie gmin Krzykosy, Nowe Miasto n. Wartą i Zaniemyśl. Poziom międzyglinowy górny występuje na południe od Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej oraz lokalnie w rejonie Polesia (gmina Zaniemyśl). Poziom ten wiąże się ze strukturami piaszczysto – żwirowymi rozdzielające gliny morenowe zlodowacenia północnopolskiego od środkowopolskiego. Są to struktury fluwioglacjalne o miąższości dochodzącej do 25 m, przeważnie 5 – 10 m. Poziom międzyglinowy środkowy i dolny występuje w obrębie wysoczyzn, związany jest z osadami interstadialnymi zlodowaceń środkowopolskich oraz rzecznymi interglacjału mazowieckiego zdeponowanego w wąskich dolinach kopalnych w rejonach: Pławce – Giecz, Klejno – Rusibórz, Środa Wlkp., Słupia – Strzeszki, Brodowo, Jeziory Wielkie – Zaniemyśl. Budują go osady piaszczysto – żwirowe dolin kopalnych interglacjału mazowieckiego oraz lokalnie pokrywy fluwioglacjalne zlodowaceń południowopolskich oraz środkowopolskich. Miąższość osadów może dochodzić do 30 m, przeważnie 10 – 20 m.
Neogeńskie piętro wodonośne Głównym piętrem użytkowym obszaru Powiatu Średzkiego jest piętro neogeńskie, poziom mioceński. Wody podziemne występują w klastycznych osadach mioceńskich rozległego systemu wodonośnego niecki wielkopolskiej. Niecka wielkopolska została wydzielona w obrębie rozległego zbiornika mioceńskiego (Błaszyk T, Przybyłek J., Dąbrowski S., Górski J., 1992 – Stan rozpoznania i wykorzystania wód niecki trzeciorzędowej w Wielkopolsce), w oparciu o trzy kryteria: istnienie obniżenia w powierzchni mezozoicznej, ciągłość mioceńskiego poziomu wodonośnego oraz ciągłość nadkładu izolującego w postaci iłów serii poznańskiej. Niecka wielkopolska stanowi zbiornik
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 49
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
naporowych wód wgłębnych ograniczony od: południa Wałem Trzebnickim, zachodu kanałem Obry, północy pradoliną toruńsko – eberswaldzką, wschodu górną Notecią i doliną Prosny. W piętrze neogeńskim, poziomie mioceńskim można wyróżnić trzy warstwy wodonośne: dolną, środkową i górną. Tworzą je piaski od gruboziarnistych do pylastych i mułków, przedzielonych serią iłów i pokładów węgla.
Warstwa ta występuje w przedziale rzędnych 0 do – 20 m n.p.m. w formie nieciągłych soczewek piasków drobnoziarnistych, rzadziej średnioziarnistych i pylastych. Miąższość tej warstwy waha się w granicach 15 – 30 m. Współczynnik filtracji wynosi k = 0,01 - 0,12 m/h, a przewodność T = 0,7 – 4,0 m2/h. Warstwa mioceńska środkowa zbudowana jest przeważnie z piasków drobnoziarnistych, pylastych lub średnioziarnistych. Strop warstwy zalega na rzędnej około – 20 m n.p.m., a spąg lokalnie dochodzi do – 80 m n.p.m. Miąższość warstwy mioceńskiej środkowej wynosi 20 – 30 m, lokalnie 40 m. Parametry filtracyjne warstwy środkowej są następujące: k = 0,01 – 0,3 m/h, T = 5 – 30,0 m2/h, µ = 0,0001 – 0,00036 i 0,01 – 0,0015 w strefach zdepresjonowanych. Wydatek jednostkowy wynosi najczęściej q = 0,3 – 1,0 m3h/ms. Warstwa mioceńska środkowa jest najczęściej ujmowaną warstwą mioceńską. Warstwa mioceńska dolna występuje lokalnie w rejonie miejscowości Józefowo – Kępa Wielka (gmina Zaniemyśl). Wykształcona jest w postaci piasków drobnoziarnistych o miąższości dochodzącej do 20 m. Poziom mioceński – warstwa dolna łączy się lokalnie z nadległą warstwą środkową. Na terenie powiatu średzkiego warstwa mioceńska dolna, nie została ujęta do eksploatacji.
3.3.2. Główne zbiorniki wód podziemnych
Przez teren powiatu przebiega fragment głównego zbiornika wód podziemnych, GZWP nr 150 Pradolina Warszawsko – Berlińska. Występuje w piaszczysto – żwirowych utworach czwartorzędowych. Jego zasoby dyspozycyjne wynoszą 456,0 tys. m3/d, a średnia głębokość ujęć waha się między 25 a 30 m. Zestawienie parametrów charakterystycznych dla GZWP występującego na terenie powiatu przedstawia tabela 21.
Parametry GZWP występującego na terenie powiatu T a b e l a 21 Średnia Powierzchnia Zasoby Nr Typ Wiek głębokość Nazwa GZWP GZWP dyspozycyjne GZWP ośrodka skał ujęć [km2] [tys.m3/d] [m] Pradolina 150 Warszawa - porowy Q 1 904 25-30 456,0 Berlin Q - czwartorzęd Źródło: WIOŚ Poznań 2010 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 50
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
3.3.3. Zasoby wód podziemnych
Wody podziemne należy traktować jako jeden z bardzo ważnych dla gospodarki surowców. Celowa i ekonomiczna eksploatacja surowca - wody podziemnej, nie może być prowadzona bez szczegółowej znajomości geologicznych warunków występowania oraz jakości i ilości surowca zawartego w złożu. Zasoby wody podziemnej to ilość wody zawarta w określonych utworach skalnych danej struktury hydrogeologicznej. Według badań modelowych moduł zasilania poziomu gruntowego waha się w przedziale 96 do 240 m3/24h x km2 , a poziomu mioceńskiego tej części zbiornika 16 m3/24h x km2. Na terenie poszczególnych gmin powiatu występowanie wód podziemnych przedstawia się następująco: Gmina Dominowo – na terenie gminy występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie. Znajdują się one poza obszarem głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP). W obrębie piętra czwartorzędowego wody występują w utworach piaszczysto- żwirowych (poziom międzyglinowy górny, środkowy i dolny), woda tego poziomu jest nadmiernie zażelaziona, posiada znaczną twardość, a jej zasoby nie zaspokajają w pełni potrzeb. Warstwę wodonośną piętra neogeńskiego tworzą piaski kwarcowe mioceńskie przewarstwione wkładkami węgla brunatnego. Wydajność studni, podobnie jak w piętrze czwartorzędowym, wynosi Q = 10 – 40 m3/h. Woda jest lepszej jakości, mimo to wymaga uzdatnień dla celów komunalnych. Gmina Krzykosy – eksploatowane są dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie. W obrębie utworów czwartorzędowych występuje jeden poziom wodonośny – plejstoceński, związany z piaszczysto – żwirowymi osadami Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej i doliny Warty. Poziom ten charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wody, które stabilizuje się na głębokości 1,0 – 3,0 m p.p.t. Średnia wydajność jednostkowa poziomu wód gruntowych wynosi ok. 10 – 30 m3/h m. W piętrze neogeńskim występuje zasadniczo jeden poziom wodonośny – mioceński, który tworzą warstwy piasków drobnych i pylastych przewarstwionych węglem brunatnym. Poziom mioceński tworzą dwie warstwy wodonośne górna i środkowa. Górna warstwa wodonośna występuje w strefie 76, 0 – 84,0 m i tworzą ją piaski drobne. Zasadnicza warstwa wodonośna środkowa występuje na głębokości 92,0 – 132,0 m i zbudowana jest z piasków drobnych i pylastych przewarstwionych pokładami węgla brunatnego. W dolinie Warty poziom ten charakteryzuje się artezyjskim zwierciadłem wody, które stabilizuje się na wysokości 4 – 8 m n.p.t. Średnia wydajność tego poziomu wynosi Q = 20 – 60 m3/h. Gmina Nowe Miasto n. Wartą - na terenie gminy, występuje czwartorzędowy i neogeński poziom wodonośny oraz złoża wód mineralnych.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 51
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
W czwartorzędowym piętrze wodonośnym występuje jeden gruntowy poziom wodonośny wieku plejstoceńskiego. Związany jest on z piaszczysto – żwirowymi osadami Pradoliny Warszawsko – Berlińskiej lub poza pradoliną z osadami dolin mniejszych cieków. Poziom gruntowy charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wody, które stabilizuje się na głębokości 1,27 – 4,0 m p.p.t. Poza obszarem pradoliny poziom gruntowy występuje lokalnie i nie ma praktycznego znaczenia. Przeważnie ujmowany jest za pomocą studni kopanych. Z piętra czwartorzędowego korzysta również ujęcie w Aleksandrowie, które posiada zatwierdzone zasoby w ilości Q = 23,4 m3/h. Piętro neogeńskie - do celów eksploatacyjnych ujmowany jest poziom mioceński środkowy. Zatwierdzone zasoby komunalnych studni mioceńskich przedstawia tabela 22.
Zatwierdzone zasoby dla ujęć komunalnych T a b e l a 22 Ujęcie Zasoby zatwierdzone Depresja Wydajność 3 3 Q hśr [m /h] [m] Q [m /d] Chocicza 70 32,4 456 Chwalęcin 55 4,35 360 Nowe Miasto 35,0 8,5 302 Wolica Kozia 20,0 (miocen) 39,0 70,0 60,0 (plejstocen) 3,25 70,0 Q – wydajność źródło: Urząd Gminy w Nowe Miasto n. Wartą 2011 r.
Gmina Środa Wlkp. - na jej terenie występują i są eksploatowane wody dwóch poziomów wodonośnych: czwartorzędowego i neogeńskiego. Piętro czwartorzędowe – poziom plejstoceński, z uwagi na niewielką miąższość warstw wodonośnych, nie odgrywa większego znaczenia. W Brodowie, Nadziejewie, Słupi Wielkiej i Brzeziu istnieją lokalne zasoby tego poziomu, które są eksploatowane i wykorzystywane głównie przez indywidualnych odbiorców (studnie kopane). Głównym poziomem użytkowym jest poziom neogeński – warstwa mioceńska środkowa. Warstwę wodonośną budują piaski pylaste i drobne zalegające pod znaczną miąższością warstwy iłów poznańskich. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi średnio 42 – 53 m i wyraźnie wzrasta w kierunku północnym. W rejonie Środy Wlkp. zasoby eksploatacyjne wycinka basenu mioceńskiego wynoszą Q – 539 m3/h. Ujęcia przemysłowe na terenie miasta (m.in. cukrownia, mleczarnia, szpital) mają łączne zasoby 137 m3/h, ujęcia wiejskie o zatwierdzonych zasobach – 479 m3/h. Ogółem wielkość zasobów eksploatacyjnych zatwierdzonych w kat. „B” wynosi 1457,1 m3/h, w tym: z utworów neogeńskich – mioceńskich 1 333,3 m3/h, z utworów czwartorzędowych 124,8 m3/h. Gmina Zaniemyśl – użytkowe zbiorniki wodonośne występują w obrębie utworów czwartorzędu i neogenu. Podstawowym jest zbiornik wód neogeńskich. W utworach czwartorzędowych związanych z GZWP nr 150 występuje poziom wód gruntowych oraz
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 52
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
lokalnie poziom wód wgłębnych. Poziom wód gruntowych występuje głównie w piaskach i żwirach, natomiast wód wgłębnych w przewarstwieniach piaszczystych wśród glin morenowych. Miąższość warstwy wodonośnej waha się w granicach 5,0 – 25,0 m. Zatwierdzone zasoby wód wynoszą 224 m3/h, z czego wykorzystuje się tylko 50 m3/h. W piętrze neogeńskim ujmowane są wody poziomu mioceńskiego górnego i środkowego. Wyróżnia się tu 3 warstwy wodonośne: dolną (poniżej 30 m p.p.t.), środkową (15 - 25 m p.p.t.) i górną (5 -10 m p.p.t.). Eksploatowane są warstwy górna i środkowa. Łączna wielkość zasobów eksploatacyjnych zatwierdzonych w kat. „B” wynosi 465,3 m3/h, w tym: z utworów czwartorzędowych 83,7 m3/h, z utworów neogeńskich – mioceńskich 381,6 m3/h.
3.3.4. Złoża wód geotermalnych
Na terenie powiatu występują złoża wód geotermalnych posiadające walory lecznicze. W latach 60. wody termalne rozpoznano wierceniami w miejscowościach: • Koszuty (gm. Środa Wlkp.): - odwiert IG-2 „Środa” – głębokość użytkowa 1 040 m, temperatura samowypływu 40,5 0C, wydajność 40 m3/h, jakość wody: 0,8% solanka chlorkowo-sodowo-bromkowa, średnio zmineralizowana, dyspozycyjna ilość wody 1000 m3/d; - odwiert IG-3 „Środa” – głębokość użytkowa 1 300 m, wydajność zbliżona do wydajności odwiertu IG-2; • Kaleje V (gm. Zaniemyśl) - głębokość użytkowa 700 m, temperatura samowypływu 38,3 0C, dyspozycyjna ilość wody 168 m3/d, jakość wody: 0,21 % solanka chlorkowo-sodowa-bromkowa; • Polwica-1 (gm. Zaniemyśl) - głębokość użytkowa 700 m, wydajność 7,0 m3/h, temperatura samowypływu 26 0C, dyspozycyjna ilość wody 432 m3/d, jakość wody: 0,21 % solanka chlorkowo-sodowa, średnio zmineralizowana, dyspozycyjna ilość wody 168 m3/d. Wody termalne występujące na terenie Powiatu Średzkiego to solanki chlorkowo – sodowe o temperaturze samowypływu nie przekraczającej 410C i mineralizacji w granicach 8,0 g/l. Wody tego typu są wykorzystywane bezpośrednio w balneotechnice, choć można je również wykorzystać do niskotemperaturowych ogrzewań płaszczowych lub gruntowych. Aktualnie wody termalne występujące na terenie powiatu nie są eksploatowane - stanowią nie wykorzystane dotychczas bogactwo naturalne. Na przeszkodzie eksploatacji stoją względy ekonomiczne, a także brak koncepcji ich wykorzystania.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 53
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
3.4. Wody powierzchniowe
3.4.1. Sieć rzeczna
Analizowany obszar Powiatu Średzkiego należy w całości do dorzecza Warty. Głównym ciekiem jest rzeka Warta płynąca równoleżnikowo ze wschodu na zachód. Sieć rzeczną tworzy przede wszystkim rzeka Warta wraz z jej dopływami prawobrzeżnymi: Maskawą (Moskawa) i Kanałem Borowskim oraz lewobrzeżnym Rowem Rogusko. Pozostałe cieki to między innymi Średzka Struga, Wielka (Wielki Rów) i Miłosławka (Szywra), będące dopływami Maskawy. Tworzą one gęstą sieć cieków o dendrologicznym układzie. W przebiegu głównych cieków dominuje kierunek południkowy; jedynie Miłosławka i Maskawa w swym dolnym biegu wykazują przebieg równoleżnikowy. Cieki charakteryzują się śnieżno-deszczowym reżimem zasilania z jednym maksimum i minimum w ciągu roku. Po osiągnięciu wiosennego maksimum (luty, marzec), stan wody i przepływy wyraźnie się zmniejszają. Stosunki hydrograficzne na terenie powiatu zostały częściowo ukształtowane przez człowieka. Wszystkie mniejsze cieki zostały pogłębione, wyprostowane i stanowią część systemu melioracyjnego. W związku z powyższym na obszarach wysoczyznowych, zbudowanych z glin zwałowych drobne cieki mają charakter okresowy. Rowy melioracyjne przez połączenie ich z małymi ciekami spowodowały zmianę gęstości i przebiegu sieci hydrograficznej.
Warta Dorzecze Warty leży w zlewni rzeki Odry. Warta jest głównym prawobrzeżnym dopływem Odry, o długości 808,2 km. Powierzchnia dorzecza Warty wynosi 53 710 km2. Przez obszar Powiatu Średzkiego w gminach Nowe Miasto n. Wartą i Zaniemyśl rzeka Warta przepływa na odcinku 38 km (340,0 km – 302,0 km), w tym 16 km stanowi granicę z Powiatem Śremskim. Koryto Warty ma charakter naturalny, tworząc liczne zakola. Na omawianym obszarze jest to rzeka o reżimie nizinnym. Charakterystyczne przepływy Warty w latach 1971 – 1998 przedstawia tabela nr 23.
Charakterystyczne przepływy Warty w latach 1971 – 1998 T a b e l a 23 Obserwowane wartości w m3/s Rzeka Posterunek WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ 790 301 101 40,9 24,3 Źródło: IMGW Poznań, 1999 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 54
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Naturalny rytm rzeki Warty od połowy lat 80., zakłócony został przez budowę zbiornika retencyjnego Jeziorsko, co wpłynęło na bardziej wyrównany przebieg stanów i przepływów rzeki. Obszar doliny rzecznej jest objęty systemem zabudowy hydrotechnicznej, Warta na całym odcinku posiada ostrogi. Po stronie północnej Warta na całym odcinku jest obwałowana, natomiast po południowej jedynie od okolic Komorza na zachód i Dębna na północny wschód. W czasie wezbrań zasięg wód powodziowych nie przekracza obszaru międzywala.
Fot.16. Rzeka Warta, gm. Krzykosy. Fot.17. Warciska w dolinie rzeki Warty, gm. Nowe Miasto n. Wartą.
W dolinie Warty występuje wiele warcisk tzn. małych zbiorników wodnych poniżej 1 ha będących starorzeczami Warty. Starorzecza i zagłębienia erozyjne pełnią rolę lokalnych zbiorników retencyjnych. Oprócz systemu wód powierzchniowych na zasoby wodne składają się również wycieki źródliskowe znajdujące się w strefie krawędziowej doliny Warty od Nowego Miasta n. Wartą po Dębno.
Maskawa Maskawa jest prawobrzeżnym dopływem Warty, uchodzącym do niej w km 307,2, 11 km, na wschód od miejscowości Śrem, w okolicach Józefowa. Całkowita długość rzeki wynosi 56,4 km, w tym 44,5 km występuje na terenie Powiatu Średzkiego, a jej powierzchnia zlewni wynosi 620,8 km2. Jest ciekiem typowo nizinnym, o średnim spadku 0,08 ‰. Zarówno na rzece głównej jak i jej dopływach istnieje szereg jazów, liczne łączące się rowy melioracyjne, a w km 29,5 rzeki Maskawy – zbiornik retencyjny „Środa” zasilany jej wodami.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 55
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Rzeka przepływa przez gminy: Dominowo, Środa Wlkp. (19,4 km), Krzykosy (5,2 km) i Zaniemyśl (9,0 km).
Fot. 18. Maskawa, gm. Dominowo.
Charakterystyczne wahania stanów wody w rzece Maskawie na posterunku w IMGW Brodowie (P.z. 67,2 m n.p.m., km 13,8 A = 354 km2) w latach 1975 – 1982 przedstawia tabela 24, a przepływy tabela 25.
Wahania stanu wód w rzece Maskawy, na posterunku IMGW w Brodowie w latach 1975 – 1982 T a b e l a 24 Poziom wody maksymalny minimalny Rok Średni Amplituda zima lato zima lato hydrologiczny roczny roczna m n.p.m. m 1975 69,15 67,83 67,84 67,56 67,98 1,59 1976 68,99 68,46 67,65 67,59 67,86 1,40 1977 69,12 68,89 67,78 67,76 68,29 1,36 1978 68,50 68,38 67,72 67,55 67,97 0,95 1979 69,39 68,44 67,72 67,51 68,05 1,88 1980 68,63 69,44 67,66 67,71 68,11 1,78 1981 69,38 68,36 67,81 67,66 68,09 1,72 1982 69,52 - 67,91 - - - Źródło: IMGW Poznań
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 56
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wahania stanu wód w rzece Maskawy, na posterunku IMGW w Brodowie w latach 1975 – 1980 T a b e l a 25 Przepływ maksymalny minimalny Rok Średni Amplituda hydrologiczny zima lato zima lato roczny roczna m3/s 1975 6,92 0,56 0,59 0,20 1,56 6,72 1976 4,93 1,40 0,41 0,20 0,91 4,73 1977 6,78 5,47 0,72 0,29 2,43 6,49 1978 3,87 1,18 0,67 0,03 1,11 3,84 1979 8,29 2,27 0,69 0,08 1,48 8,21 1980 4,23 7,91 0,62 0,46 2,01 7,45 Źródło: IMGW Poznań
Głównymi dopływami Maskawy są: • Średzka Struga (jest prawostronnym dopływem rzeki Maskawy oraz lewostronnym dopływem rzeki Kopli, uchodzi do Maskawy w 26,0 km biegu rzeki w Środzie Wlkp. Całkowita długość Średzkiej Strugi wynosi 15,7 km, a powierzchnia zlewni 58,2 km2. Wzdłuż zachodniej strony strugi występują mokradła z zarastającymi zbiornikami wodnymi. Przepływa przez teren gminy Środa Wlkp. na odcinku o długości 10,5 km); • Wielka inaczej Wielki Rów (jest lewostronnym dopływem Maskawy i uchodzi do niej w 22,0 km biegu rzeki, całkowita długość rzeki wynosi 27,2 km, a powierzchnia zlewni 99,8 km2. Przepływa przez teren gminy Środa Wlkp. odcinkiem 9,0 km); • Miłosławka inaczej Szywra (uchodzi do Maskawy w 7,8 km biegu rzeki, długość jej wynosi 36,3 km, a powierzchnia zlewni 182,9 km2. Biegnie przez teren gminy Krzykosy – 11,7 km i gminy Zaniemyśl na odcinku 7,1 km). Wymienione dopływy Maskawy posiadają również rozbudowaną sieć własnych dopływów.
Pozostałe cieki wodne na terenie powiatu Pod względem zasobności w wody powierzchniowe, Powiat Średzki zaliczany jest do obszarów o średniej zasobności. Prócz wymienionych głównych rzek Maskawy, Miłosławki i Warty wraz z ich podstawowymi dopływami przez teren powiatu przepływają również cieki wymienione w tabeli 15. Długość rowów szczegółowych i cieków naturalnych na terenie powiatu wg ewidencji na dzień 30.06.2011 wynosi 624,86 km. Rowy te utrzymywane są przez Związek Spółek Wodnych w Środzie Wlkp. i Gminną Spółkę Wodną w Zaniemyślu.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 57
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wykaz pozostałych cieków przepływających przez Powiat Średzki T a b e l a 26 Gmina Długość cieku na terenie powiatu Nazwa cieku (przez którą przepływa ciek) [km] Kanał Miłosławski Zaniemyśl, Krzykosy, Środa Wlkp. 17,0 Kanał Borowski Zaniemyśl, Krzykosy 13,2 Rów „B” Nowe Miasto 11,5 Wielki Rów Środa Wlkp., Dominowo 11,1 Brodek Zaniemyśl 6,9 Jezierski Zaniemyśl 6,2 Polwicki Zaniemyśl 6,1 Kanał Ulgi Zaniemyśl 5,1 Kanał Pałczyński Środa Wlkp. 3,8 Drgań Zaniemyśl 3,7 Lutynia Nowe Miasto 3,5 Bystrotok Zaniemyśl 3,4 Odnoga Brzostowska Nowe Miasto 2,5 Kamionka Zaniemyśl 2,1 Kanał Dębiecki Środa Wlkp. 1,0 Źródło: Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu, Inspektorat we Wrześni, 2011 r.
3.4.2. Zbiorniki wodne
Do naturalnych zbiorników wodnych na terenie powiatu należą 4 jeziora (J. Raczyńskiego, J. Łękno, J. Jeziory Małe i J. Jeziory Wielkie) położone na terenie gminy Zaniemyśl. Należą one do większego zespołu (8 jezior) wypełniających polodowcową rynnę nazywaną Rynną Kórnicką. Są to jeziora przepływowe przez, które przepływa rzeka Kamionka zwana też Koplą. Dodatkowo na terenie gminy Środa Wlkp. znajduje się jeden sztuczny zbiornik retencyjny, zasilany głównie wodami powierzchniowymi.
Jeziora
Wszystkie jeziora występujące na obszarze powiatu znajdują się na terenie gminy Zaniemyśl. Zaliczano je do Rynny Kórnickiej i są to: Jezioro Raczyńskie, Jezioro Łękno, Jezioro Jeziory Małe i Jezioro Jeziory Wielkie. Ich charakterystykę morfologiczną przedstawia poniższa tabela 27.
Charakterystyka morfologiczna jezior na terenie Powiatu Średzkiego T a b e l a 27
Powierzchnia Objętość Głębokość [m] Kategoria Jezioro zwierciadła 3 podatności na wody [ha] [tys. m ] maksymalna średnia degradację Raczyńskie 84,4 2 342,9 5,8 2,8 III Łękno 26,1 581,0 5,0 2,2 III Jeziory Małe 44,3 2 600,9 8,0 3,0 II
Jeziory Wielkie 60,3 1 817,0 5,4 3,0 non
Źródło: Stan Środowiska w Powiecie Średzkim 2003 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 58
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Jezioro Raczyńskie
Jezioro Raczyńskie położone jest na południowy-zachód od miejscowości Zaniemyśl. Jest pierwszym zbiornikiem ciągu ośmiu jezior położonych w Rynnie Kórnickiej. Z Jeziora Raczyńskiego wypływa rzeka Kamionka. Zbiornik zajmuje powierzchnię 84,4 km2 i ma kształt silnie wydłużony. Dno jeziora jest silnie zróżnicowane, o średniej głębokości 2,8 m, z dwoma głęboczkami i dwoma wyniesieniami w postaci wysp. Większa – Wyspa Edwarda – ma powierzchnię 3,1 ha. Na Wyspie Edwarda znajduje się park wpisany do rejestru zabytków. Rośnie tam starodrzew liściasty z wieloma pomnikami przyrody, głównie dębami. Bezpośrednie otoczenie jeziora stanowi drzewostan liściasty z dominacją olchy – ustalono strefę ochronną jeziora na górnej krawędzi zbocza rynny jeziornej. Planuje się utworzenie obszaru chronionego krajobrazu o przewodniej funkcji rekreacyjnej, który obejmowałby m.in. zlewnię Jeziora Raczyńskiego.
Fot.9. Jezioro Raczyńskie, widok na Wyspę Edwarda.
Nad brzegami jeziora zlokalizowane są sezonowe ośrodki wypoczynkowe, pole namiotowe, kąpieliska, punkty gastronomiczne i prywatne działki rekreacyjne, toteż jest ono narażone na silne obciążenie turystyczne i rekreacyjne. Jezioro jest zbiornikiem typu sandaczowego, na którym prowadzona jest gospodarka rybacka.
Jezioro Łękno
Jezioro Łękno położone jest na zachód od Zaniemyśla. Zasilane jest przez rzekę Kamionkę wpływającą do niego od strony południowo-wschodniej, z odległego o ok. 1 km Jeziora Raczyńskiego. Jezioro to zajmuje powierzchnię 26,1 km2, a jego średnia głębokość
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 59
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
wynosi 2,2 m. Jest ono w niewielkim stopniu wykorzystywane w celach rekreacyjnych i turystycznych – zabudowa rekreacyjna znajduje się na południowo-wschodnim brzegu. Korzystny dla Jeziora Łękno (I kategoria) jest sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej, którą stanowią chroniące zbiornik lasy.
Jezioro Jeziory Małe
Jezioro Jeziory Małe położone jest na zachód od miejscowości Łękno. Zajmuje powierzchnię 44,3 km2. Jego średnia głębokość wynosi 5,5 m. Od strony południowej zbiornik zasilany jest przez rzekę Kamionkę, a od południowo-zachodniej przez rów melioracyjny. Jezioro wykorzystywane jest w niewielkim stopniu na cele rekreacyjne – zabudowa z nią związana znajduje się na północno-wschodnim brzegu zbiornika.
Jezioro Jeziory Wielkie
Jezioro Jeziory Wielkie położone jest na południe od miejscowości o tej samej nazwie. Zasilane jest przez rzekę Kamionkę od południa i rów melioracyjny od wschodu. Kamionka po przepłynięciu jeziora wypływa z jego północnego krańca w kierunku kolejnego jeziora Bnińskiego leżącego na terenie gminy Kórnik. Średnia głębokość zbiornika wynosi 4,2 m i zajmuje powierzchnię 60,3 km2.
Zbiorniki retencyjne
Zbiornik retencyjny „Środa”
Sztuczny zbiornik retencyjny „Środa” usytuowany w 29,5 km rzeki Maskawy powyżej Środy Wlkp. (gm. Środa Wlkp.), wybudowany został w latach 1968 – 1971.
Fot. 20. Zbiornik retencyjny „Środa”.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 60
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Posiada powierzchnię geodezyjną 47,7 ha i objętość ok. 900 m2. Wysokość piętrzenia wynosi 7,10 m. Jazy pozwalają na piętrzenie wody w celu nawadniania podsiąkowego lub ujęć bezpośrednich. Minimalna powierzchnia zalewowa wynosi 22,9 ha, średnia 35 ha, a maksymalna 45 ha. Zbiornik powstał w celu zwiększenia retencji, a także dla potrzeb rolnictwa, przemysłu i służb przeciwpożarowych. Obecnie wodę do nawodnień pobiera kilku rolników, natomiast nie korzysta z niej przemysł. Zbiornik spełnia głównie role zaplecza rekreacyjnego dla potrzeb mieszkańców Środy. Jest on zasilany wodami rzeki Maskawy.
Obiekty małej retencji wodnej Do obiektów małej retencji wodnej na terenie powiatu należy zaliczyć przede wszystkim małe zbiorniki wodne (stawy) przeznaczone do gromadzenia wody w celu nawodnień upraw rolniczych.
W okresie od II półrocza 2007 r. do I półrocza 2011 r. Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. wydało łącznie 12 pozwoleń wodnoprawnych na wykonanie stawów , 16 pozwoleń wodnoprawnych na wykonanie stawów i pobór wód powierzchniowych oraz 10 pozwoleń tylko na pobór wód.
Oprócz wyżej wymienionych zbiorników do obiektów małej retencji wodnej zalicza się również zbiorniki hodowlane (stawy rybne).
Wykaz istniejących stawów na terenie powiatu z uwzględnieniem podziału gminnego, przedstawia tabela 28. W tabeli 29 przedstawiono wykaz pozwoleń na pobór wód powierzchniowych.
Wykaz stawów na terenie powiatu T a b e l a 28 Gmina Miejscowość Powierzchnia [m2] 1 2 3 Dominowo Biskupice 1 750 Dominowo Dominowo 1 500 Dominowo Dzierznica 15 000 Dominowo Giecz 3 000 Dominowo Rusiborek 8 100 Krzykosy Borowo 5 900 Krzykosy Borowo 7 372 Krzykosy Garby 7 010 Krzykosy (cele tech.) Garby 1 000 Krzykosy Krzykosy 900 Krzykosy Miąskowo 3 500
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 61
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 Krzykosy Młodzikowo 2 004 Krzykosy Młodzikowo 9 300 Krzykosy Murzynowo Leśne 2 625 Krzykosy Pięczkowo 2 000 Krzykosy Sulęcin 1 320 Krzykosy Sulęcinek 2 300 Nowe Miasto Boguszyn 1 000 Nowe Miasto Boguszynek 300 Środa Wlkp. Annopole 14 000 Środa Wlkp. Chocicza 5 355 Środa Wlkp. Dębiczek 5 950 Środa Wlkp. Dębiczek 4 731 Środa Wlkp. Henrykowo 7 170 Środa Wlkp. Koszuty 1 200 Środa Wlkp. Mączniki 7 500 Środa Wlkp. Pętkowo 2 350 Środa Wlkp. Romanowo 4 650 Środa Wlkp. Strzeszki 2 660 Środa Wlkp. Środa Wlkp. 2 800 Środa Wlkp. Włostowo 5 200 Środa Wlkp. Zmysłowo 1 100 Środa Wlkp. Zmysłowo 3 800 Środa Wlkp. Zmysłowo 800 Zaniemyśl Czarnotki 5 000 (2 stawy) Zaniemyśl Kępa Mała 1 477 Zaniemyśl Luboniec 2 800 Zaniemyśl Lubonieczek 3 220 Zaniemyśl Śnieciska 1 200 Zaniemyśl Zwola 750
Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. 2011r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 62
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wykaz pozwoleń na pobór wód powierzchniowych T a b e l a 29 Lp. Gmina Miejscowość 1 Biskupice 2 Dzierżnica Dominowo 3 Giecz 4 Rusiborek 5 Borowo 6 Garby (cele tech.) 7 Mięskowo 8 Krzykosy Młodzikowo 9 Murzynowo Leśne 10 Sulęcin 11 Sulęcinek 12 Brodowo 13 Brzezie 14 Chocicza 15 Chwałkowo 16 Henrykowo 17 Pętkowo Środa Wlkp. 18 Pierzchnica 19 Romanowo 20 Strzeszki 21 Zmysłowo 22 Zmysłowo 23 Żabikowo 24 Kępa Wielka 25 Zaniemyśl Śnieciska 26 Śnieciska Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. 2011 r.
3.5. Gleby
Mimo monotonii ukształtowania powierzchni pokrywa glebowa jest zróżnicowana. Na piaskach występują bielicoziemy, na glinie morenowej brunatnoziemy, w płytkich zagłębieniach terenu czarne ziemie bagienne. W dolinach cieków wyróżnia się głównie grunty mineralne w postaci mad, oraz gleby torfowe i murszowo – torfowe powstałe z torfu torfowisk niskich występujących na tym terenie. Gleby występujące na obszarze powiatu w większości zaklasyfikowane zostały do gleb o średnio dobrej, średniej i słabej jakości. Gleby klasy VI i V zajmują 27 %, natomiast znaczny procent, bo 40 % stanowią ziemie IV klasy bonitacyjnej. Gleby klasy III zajmują 30 % powierzchni. Najmniejszy udział zajmuje klasa II - 2%, natomiast klasa I w ogóle nie występuje. Szczegółową klasyfikację gleb powiatu z uwzględnieniem podziału na poszczególne gminy, pod względem ich jakości bonitacyjnej przedstawiono w tabeli 30.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 63
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zestawienie klasyfikacji gleb na terenie powiatu T a b e l a 30 Klasa bonitacyjna gruntów ornych wyrażona w [%] Powiat/gmina I II III a III b IV a IV b V VI VI RZ Średzki 0 2 15 15 30 10 17 10 1 Dominowo 0 0 10 18 43 7 13 8 1 Krzykosy 0 0 2 2 10 9 41 33 3 Nowe Miasto 0 0 8 17 40 12 20 3 0 Środa Wlkp. 0 4 26 19 28 10 9 4 0 Zaniemyśl 0 0 13 13 28 13 18 15 0 Źródło: Urzędy Gmin, 2010 - 2011 r.
Największe obszary gleb należących do wyższych klas bonitacyjnych (III a i III b) znajdują się w gminach Środa Wlkp. i Dominowo. Dodatkowo, na terenie gminy Środa Wlkp. występuje niewielki obszar gleb II klasy bonitacyjnej, które należą do obszarów prawnie chronionych. Gminy położone na terenie Powiatu Średzkiego, zostały również sklasyfikowane przez Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach pod względem wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w sposób przedstawiony w tabeli 31.
Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie powiatu T a b e l a 31 Ocena gleb w punktach IUNG Jakości i Wskaźnik Ogólny wskaźnik Bonitacja przydatności syntetyczny rolniczej Powiat/Gmina rolniczej jakości przestrzeni Grunty Użytki Grunty Użytki Grunty Użytki produkcyjnej orne zielone orne zielone orne zielone Średzki 50,1 36,5 51,0 35,0 50,6 35,8 67,3 Dominowo 54,6 38,8 57,1 37,8 55,8 38,3 72,7 Krzykosy 31,6 31,9 34,7 30,7 33,2 31,3 50,5 Nowe Miasto 52,7 40,1 51,3 39,2 52,0 39,7 68,9 Środa Wlkp. 62,1 39,6 61,2 38,6 61,7 39,1 78,6 Zaniemyśl 49,5 32,2 50,7 27,7 50,1 30,5 65,6
Źródło: WIOŚ Poznań, 2005 r.
Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej charakteryzuje warunki mniej lub bardziej korzystne danego obszaru dla wegetacji uprawianych roślin. Im wartość wskaźnika wyższa, tym lepsze warunki dla produkcji rolnej. Na terenie Powiatu Średzkiego najwyższy wskaźnik charakteryzuje gminy Środa Wlkp. i Dominowo, a najniższy gminę Krzykosy. Znaczący udział w produkcji rolnej mają uprawy zbożowe – pszenica, żyto, mieszanki zbożowe, owies, pszenżyto i kukurydza. Oprócz zbóż uprawiane są na dużą skalę buraki cukrowe i ziemniaki. Powiat posiada również dobrze rozwinięte ogrodnictwo, a zwłaszcza uprawę cebuli, ogórków i kapusty. Strukturę rodzaju wybranych najpospolitszych upraw w poszczególnych gminach powiatu w latach 2010 - 2011 przedstawiono w tabeli 32.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 64
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Struktura głównych upraw w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 32 Powierzchnia i rodzaj uprawy [ha] Gmina zboża ziemniaki buraki cukrowe kukurydza Dominowo 2 970 875 256 710 Krzykosy 4 987 220 45 310 Nowe Miasto 3 600 190 135 600 Środa Wlkp. 6 850 1 550 1 100 700 Zaniemyśl 3 117 482 173 629 Razem 21 524 3 317 1 709 2 949 Źródło: Urzędy Gmin, 2010 - 2011 r.
Bezpośredni wpływ na rodzaj upraw ma produkcja zwierzęca prowadzona na terenie powiatu. Część uzyskanych plonów jest wykorzystywana jako pasze. W ostatnich latach zauważa się znaczny wzrost produkcji kukurydzy, kosztem zmniejszenia areału innych zbóż. Według danych uzyskanych z gmin do dominujących kierunków produkcji zwierzęcej na terenie powiatu należą: tucz trzody chlewnej, fermy drobiu, hodowla bydła, owiec i koni. Na terenie powiatu w miejscowości Środa Wlkp., Sulęcinek i Murzynowo Leśne prowadzona jest hodowla strusi.
3.6. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej
3.6.1. Charakterystyka ogólna szaty roślinnej
Ze względu na stosunkowo niewielką lesistość powiatu, roślinność nieleśna pełni ważną funkcję przyrodniczą. Szczególną rolę odgrywają zbiorowiska łąkowe, torfowe i szuwarowe w dolinach rzek, przede wszystkim Warty, Maskawy i Średzkiej Strugi, a także zbiorowiska roślinności wodnej towarzyszącej brzegom jezior, głównie Jeziora Raczyńskiego i Jeziora Łękno.
Na obszarze powiatu występują również fragmenty borów mieszanych (świeżych, wilgotnych). W drzewostanie dominują gatunki drzew liściastych: 2 gatunki dębów: szypułkowy (Quercus robur) i bezszypułkowy (Quercus sessilis), brzoza brodawkowata (Betula pendula), buk (Fagus.) oraz jesion (Fraxinus). Ponadto występują zbiorowiska drzew iglastych z udziałem sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), świerku (Picea) i modrzewia (Larix).
Warstwa krzewów to przede wszystkim leszczyna pospolita (Corulus avellana), ale jest to zbiorowisko raczej słabo rozwinięte.
Na szczególną uwagę zasługuje roślinność wodna, najbogatsza florystycznie i najbardziej zróżnicowana, występująca nad brzegami jezior i rzek. Z gatunków rzadkich flory
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 65
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
wielkopolski wymienić można: wolffię bezkorzeniową, rdestnicę, świetlika, starca błotnego, goździka pysznego, oczeret, zamokrzycę ryżową.
3.6.1.1. Zieleń urządzona
Ważną rolę w systemie ekologicznym powiatu spełnia roślinność nieleśna – zieleń urządzona czyli: zieleń śródpolna, zieleń parkowa oraz zieleń cmentarna. Zadrzewienia śródpolne, przydrożne i przywodne pełnią rolę migracyjnych korytarzy środowiskowych, urozmaicają krajobraz powiatu, podnoszą walory estetyczno-krajobrazowe oraz spełniają na obszarach użytkowanych rolniczo funkcję zabezpieczającą przed procesami erozyjnymi. Pasmowe zadrzewienia, które występują przy szlakach komunikacyjnych i wzdłuż granic własności pełnią rolę nie tylko krajobrazową, ale również ochronną (zapory śnieżne). Krajobraz upiększają ogrody przydomowe, które swą różnorodnością barw i gatunków są wizytówką mieszkańców powiatu. Dopełnieniem zieleni urządzonej jest drzewostan występujący na cmentarzach czynnych jak i nieczynnych. Urząd Miejski w Środzie Wlkp. w 2007 r. przeprowadził inwentaryzację wszystkich drzew rosnących w parkach miejskich, na osiedlach oraz przy drogach publicznych na terenie miasta Środa Wlkp. Każde drzewo zostało scharakteryzowane pod względem gatunkowym, określono ich wielkość, stan zdrowotny oraz konieczne zabiegi pielęgnacyjne. Zgodnie z inwentaryzacją na terenach komunalnych miasta znajduje się 7 707 drzew, miejsce ich występowania przedstawia tabela nr 33.
Inwentaryzacja drzew na terenie miasta Środa Wlkp. T a b e l a 33 Miejsce występowania Ilość [sztuk] Drogi publiczne 3 576 Parki 1 976 Osiedla 1 525 Źródło: Urząd Gminy Środa Wlkp., 2007 r.
Ogólny rozkład ilości drzew pod względem gatunkowym przedstawia tabela nr 34.
Rozkład gatunkowy drzew na terenie miasta Środa Wlkp. T a b e l a 34 Gatunek Ilość [sztuk] Ilość [%] 1 2 3 Lipa 1 600 20,7 Klon 1 085 14,1 Jarząb 544 7,0 Topola 521 6,7 Jesion 413 5,4 Grochodrzew 385 5,0 Brzoza 294 3,8 Kasztanowiec 199 2,5
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 66
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 Dąb 172 2,2 Platan klonolistny 33 0,4 Miłorząb dwuklapowy 4 0,05 Glediczja trójciernista 1 0,01 Inne 2 456 31,9 Źródło: Urząd Gminy Środa Wlkp., 2007 r.
Większość drzew na terenie miasta jest w dobrej kondycji zdrowotnej, około 80 % z nich posiada I klasę zdrowotności. W przyszłości Urząd Miejski planuje inwentaryzację zieleni na terenach wiejskich gminy Środa Wlkp. Dotychczas nie przeprowadzono aktualizacji inwentaryzacji drzewostanu miejskiego i nie wykonano inwentaryzacji zieleni wiejskiej. Z danych uzyskanych w Urzędzie Miejskim wynika, że stan liczebny drzewostanu miejskiego nie uległ zmianie, wycinane są drzewa chore lub zagrażające bezpieczeństwu ruchu, a w zamian sadzone są nowe. Na terenie powiatu istnieje 60 parków o łącznej powierzchni 226,12 ha, w tym 6 parków miejskich. Część z nich została wpisana do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W tabeli 35 zamieszczono wykaz istniejących parków z uwzględnieniem przy ich lokalizacji podziału gminnego.
Wykaz istniejących parków T a b e l a 35
Powierzchnia Miejscowość Rodzaj parku parku [ha] w tym wód [ha] 1 2 3 4 Gnina Dominowo Chłapowo dworski 9,08 0,50 Dzierżnica pałacowy 8,86 0,75 Giecz (bez grodziska) podworski, folwarczny 3,30 brak Kopaszyce dworski 2,09 brak Murzynowo Kościelne dworski 2,35 0,51 Rusibórz dworski (angielski) 3,20 0,44 Zberki dworski 4,80 0,54 Gmina Krzykosy Garby dworski z II połowy XIX w 4,0 - Młodzikowo dworski z końca XIX w 2,44 - Murzynówko dworski z II polowy XIX w 2,05 - Sulęcin dworski z połowy XIX w 3,44 - Sulęcinek dworski z końca XIX w 1,48 - Borowo dworski - - Murzynowo Leśne dworski - - Gmina Nowe Miasto n. Wartą Boguszyn podworski, krajobrazowy 3,90 0,45 Chocicza krajobrazowy 5,48 0,07 Dębno krajobrazowy – styl barokowy 4,40 brak Klęka podworski, krajobrazowy 5,60 0,08 Skoraczew podworski, krajobrazowy 4,32 brak Szypłów podworski, krajobrazowy 5,72 0,25 Kruczyn krajobrazowy - - Gmina Środa Wlkp. Bieganowo podworski, krajobrazowy 1,82 0,12
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 67
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 4 Brodowo dworski, krajobrazowy 7,70 0,10 Chudzice dworski, krajobrazowy 5,00 0,15 Dębicz dworski, krajobrazowy 2,74 0,18 Januszewo dworski, krajobrazowy 0,87 0,09 Jarosłwiec dworski, krajobrazowy 6,85 0,69 Koszuty dworski 4,67 0,04 Mączniki podworski 4,90 0,35 Nadziejewo dworski, krajobrazowy 3,20 0,25 Pętkowo krajobrazowy 2,19 0,014 Pierzchno dworski, krajobrazowy 4,22 0,27 Pławce podworski, krajobrazowy 1,60 brak Połażejewo pałacowy, krajobrazowy 2,75 0,14 Rumiejki podworski, krajobrazowy 2,56 0,12 Słupia Wielka krajobrazowy 4,20 - Starkowiec Piątkowski krajobrazowy 2,54 brak Strzeszki podworski 3,45 0,05 Szlachcin pałacowy 8,20 0,20 Środa Wlkp. - miasto 6 parków miejskich 15,8 - Ulejno dworski, krajobrazowy 1,53 brak Winna Góra dworski, krajobrazowy 8,20 0,55 Zdziechowice dworski 4,80 0,12 Zielniki dworski 2,10 0,03 Żabikowo wiejski, krajobrazowy 2,60 0,25 Gmina Zaniemyśl Czarnotki dworski 3,0 brak Jeziory Wielkie dworski 10,30 brak Łękno dworski 9,31 0,32 Pigłowice dworski 4,17 0,4 Płaczki wiejski 2,50 0,1 Polwica dworski 1,77 0,286 Śnieciska dworski, krajobrazowy 4,03 0,20 Wyszakowo dworski, krajobrazowy 4,20 0,20 Zaniemyśl rekreacyjny, przykościelny 3,40 0,03 Zaniemyśl (wyspa) krajobrazowy 2,93 brak Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp., 2011 r.
3.6.1.2. Formy ochrony przyrody
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (tekst jednolity z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z póź. zm.) określa cele, zasady i formy ochrony przyrody ożywionej, nieożywionej i krajobrazu. Na podstawie powyższej ustawy wyróżnia się następujące rodzaje obszarów chronionych: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe wraz z ich otulinami, obszary chronionego krajobrazu oraz obszary Natura 2000. Oprócz nich istnieje również ochrona gatunkowa niektórych roślin i zwierząt oraz ochrona indywidualna pomników przyrody, użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. W tabeli 36 zamieszczono dane dotyczące wielkość obszarów objętych ochroną przyrody i krajobrazu:
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 68
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wielkość obszarów objętych ochroną przyrody i krajobrazu T a b e l a 36 Powiat Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie Pomniki chroniona przyrody Ogółem W tym [ha] % Rezerwaty Parki Obszary powierzchni przyrody krajobrazowe chronioneg ogółem o krajobrazu Średzki 1 962,8 3,1 21,6 1058,4 864,3 85
Źródło: GUS Warszawa Ochrona Środowiska 2010 r.
Na terenie powiatu obszary wyróżniające się szczególnymi walorami przyrodniczymi objęto następującymi formami ochrony:
Parki krajobrazowe Żerkowsko – Czeszewski Park Krajobrazowy rozciąga się wzdłuż dorzecza Warty na terenie gmin: Miłosław, Nowe Miasto n. Wartą i Żerków. Został utworzony Rozporządzeniem Nr 1/94 Wojewodów Poznańskiego i Kaliskiego z 17 października 1994 r. Park obejmuje obszar 15 640 ha – w tym 1 080 ha północno-wschodniego terenu gminy Nowe Miasto, w okolicach Dębna. W rozporządzeniu powołującym park w punkcie 2 określającym granice parku nie występuje gmina Środa Wlkp., jednakże granice parku obejmują jeden staw rybny (na południe od Winnej Góry) położony w południowo – wschodniej części gminy.
Park ten leży w dorzeczu rzeki Warty na granicy zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Przedmiotem ochrony jest malownicza - bardzo urozmaicona rzeźba terenu, powstała w wyniku działalności lądolodu. Pradolinę Warty z wyraźnie zaznaczonymi terasami zalewowymi i nadzalewowymi zamyka od strony południowej spiętrzona morena czołowa tzw. Wału Żerkowskiego. W pradolinie występują niezwykle malownicze starorzecza, pełniące funkcje zimowisk ptaków wodnych i drapieżnych oraz zwierząt bezkręgowych, z których wiele to gatunki ginące lub chronione.
Szata roślinna parku to przede wszystkim lasy liściaste porastające terasę zalewową i środkową doliny Warty i Lutyni, posiadające charakter zbliżony do pierwotnego, łęgi zboczowe oraz lasy przekształcone w monokultury sosnowe. W obniżeniach terenu występują obszary zbiorowisk łąkowych. Stawy, starorzecza, doliny rzek są stanowiskami roślinności wodnej i szuwarowej. Łącznie na terenie Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie około 800 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 20 roślin chronionych.
Na terenie Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego niektóre obiekty przyrodnicze zostały objęte dodatkową ochroną, są to:
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 69
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• trzy rezerwaty leśne: „Czeszewo”, „Dwunastak” i „Lutynia”,
• jeden faunistyczny „Dębno nad Wartą”.
Rezerwaty „Dębno nad Wartą” – to rezerwat faunistyczny w gminie Nowe Miasto n. Wartą istniejący od 1974 r., wchodzący w skład Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego.
Obejmuje swym zasięgiem 21,62 ha powierzchni, którą pokrywa bardzo zróżnicowana roślinność. Na stromej krawędzi Pradoliny Warciańsko – Odrzańskiej jest to wielogatunkowy drzewostan liściasty z dominującym dębem, a na płaskiej terasie nadzalewowej – łęgi z dębami, olszami, wiązami i jesionami. W rezerwacie stwierdzono występowanie łącznie 23 gatunków drzew, spośród których najczęściej występującymi są: olsza czarna, jesion wyniosły, dąb szypułkowy, sosna pospolita, robinia grochodrzew i świerk pospolity. Spotyka się tu również bluszcz pospolity – gatunek chroniony. Rezerwat przyrody utworzony został dla zachowania i ochrony środowiska rzadkich gatunków zwierząt bezkręgowych: ślimaków świdrzyków (wśród których są gatunki wymierające i bardzo rzadkie) oraz równonogów, charakterystycznych dla terenów górskich.
Pomniki przyrody Za pomnik przyrody w pojęciu Ustawy o ochronie przyrody uznawane są: pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej i historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
Na terenie Powiatu Średzkiego jest to przede wszystkim starodrzew, jedynie w Jeziorach Małych w gm. Zaniemyśl pomnikiem przyrody jest granitowy głaz narzutowy. Łącznie, na terenie powiatu występuje 86 pomników przyrody.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 70
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Fot.21. Aleja grabowa w Łęknie, gm. Zaniemyśl.
Wykaz pomników przyrody z podziałem na poszczególne gminy powiatu przedstawia tabela 37.
Wykaz pomników przyrody znajdujących się na terenie powiatu T a b e l a 37 Nr rejestru wojewódzkiego Miejscowość Opis przedmiotu poddanego ochronie
1 2 3 Gmina Dominowo Dominowo Dąb szypułkowy - Quercus rob. „Dominik” Nowojewo Dąb szypułkowy - Quercus rob. Gmina Krzykosy 245/57 Murzynowiec Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 530 cm 245/57 Murzynowiec Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 420 cm Grupa drzew (10 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. – obwód 597 Garby pierścienicy 340 - 610 cm Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. obwód na wysokości pierścienicy 614 Sulęcinek 391cm 700/67 Bogusławki Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 330 cm 788/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 362 cm 789/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 573 cm 790/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 535 cm 791/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 525 cm 792/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 545 cm 793/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 600 cm 794/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 335 cm 795/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 335 cm 796/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 350 cm 797/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 335 cm 798/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 317 cm 799/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 350 cm 800/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 350 cm 801/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 380 cm 802/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 317 cm 803/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 456 cm 804/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 317 cm
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 71
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 805/94 Garby Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 508 cm 806/94 Garby Lipa szerokolistna– Tilia platyphyltos – obwód pierścienicy 338 cm 807/94 Młodzikówko Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pierścienicy 410 cm 808/94 Sulęcin Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior - obwód pierścienicy 343 cm Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. obwód na wysokości pierścienicy 809/94 Sulęcin 320 cm 810/94 Sulęcin Topola biała - Populus alba L - obwód na wysokości pierścienicy 550 cm Olsza czarna – Alnus glutinosa - obwód na wysokości pierścienicy 268 811/94 Sulęcin cm Gmina Nowe Miasto n. Wartą 318 Skoraczew Grupa drzew (5 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. 319 Skoraczew Grupa drzew (4 szt.) Platan klonolistny - Platanus acerifolia Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 460 Kruczyn 630cm Sosna pospolita - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 461 Szydłowo pierścienicy 320cm Aleksandrów – Aleja pomnikowa - Kasztanowiec pospolity – Aesculus hippocastanum – 462 Klęka P-47, L-49 Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 465 Nowe Miasto 520cm Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 689/157 Papiernia 455 cm 3 szt. Dęby szypułkowe - Quercus robur. Obwody pni na wysokości 690/157 Papiernia pierścienicy 330 cm,390 cm i 300 cm 691/158 Papiernia Grupa drzew (14 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 692/159 Papiernia 300cm 693/160 Papiernia Grupa drzew (8 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. - Papiernia Grupa drzew (2 szt.) Klon polny - Acer campestre Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 694/161 Klęka pierścienicy 150cm Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 695/162 Klęka pierścienicy 190cm Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 696/163 Klęka pierścienicy 190cm Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 697/164 Klęka pierścienicy 215cm Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 698/165 Nowe Miasto pierścienicy 180cm 699/166 Klęka Grupa drzew (8 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 844/94 Nowe Miasto pierścienicy 264cm Gmina Środa Wlkp. 244/56 Winna Góra Grupa drzew (7 szt.) Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. 393 Szlachcin Platan klonolistny - Platanus acerifolia – od ziemi wyrasta 7 pni Buk zwyczajny - Fagus sylvatica L. - obwód pnia na wysokości 596 Strzeszki pierścienicy 295cm Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 1001 Winna Góra 325cm Jesion wyniosły –Fraxinus excelsior L. – obwód pnia na wysokości 1002 Winna Góra pierścienicy 282cm Jesion wyniosły –Fraxinus excelsior L. – obwód pnia na wysokości 1003 Winna Góra pierścienicy 365cm Jesion wyniosły –Fraxinus excelsior L. – obwód pnia na wysokości 1004 Winna Góra pierścienicy 340cm Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. obwód na wysokości pierścienicy 1005 Winna Góra 360cm Platan klonolistny - Platanus acerifolia - obwód pnia na wysokości 1006 Winna Góra pierścienicy 410cm Sosna zwyczajna - Pinus silvestris - obwód pnia na wysokości 1007 Winna Góra pierścienicy 460cm
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 72
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 Wiąz szypułkowy - Ulmus laevis - obwód pnia na wysokości 1009 Winna Góra pierścienicy 375cm Wiąz szypułkowy - Ulmus laevis - obwód pnia na wysokości 1184/00 Winna Góra pierścienicy 330cm Starkówiec Lipa drobnolistna – Tilia cordata - obwód pnia na wysokości pierścienicy 1185/00 Piątkowski 550cm Gmina Zaniemyśl Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 230 Doliwiec Leśny 370cm Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 233 Doliwiec Leśny 424cm wysokość ok. 25m, do pierwszego konara 19m Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 234 Zaniemyśl 480cm, wysokość ok. 28m Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 236 Zaniemyśl 345cm, wysokość ok. 20m, rozpiętość korony ok. 15m Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 237 Zaniemyśl 345cm Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 334/92 Zaniemyśl 780cm Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 335/93 Zaniemyśl 570cm 2 szt. Dęby szypułkowe – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości 340 Łękno pierścienicy 360cm i 380cm Głaz narzutowy – granit – o obwodzie 540cm, dł. 190 cm, szer. 90 cm, 341 Jeziory Wielkie wys. 120 cm Lipa drobnolistna – Tilia cordata - obwód pnia na wysokości pierścienicy 384 Mądre 420cm, wysokość 20m, rozłożysta korona Aleja grabowa o dł. 130 m - Grab zwyczajny - Carpinus betulus L. - 501 Łękno obwód pnia na wysokości pierścienicy 10 – 56 cm, wysokość 14 – 18m 639 Zaniemyśl Grupa drzew (49 szt.) Dęby szypułkowe – Quercus rob. obwód pnia na wysokości pierścienicy 70 – 500 cm 640 Zaniemyśl Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 650cm 1186/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 308cm, wysokość 24m 1187/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 344cm, wysokość 28m 1188/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 298cm, wysokość ok. 28m 1189/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 343cm, wysokość ok. 27m 1190/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 304cm, wysokość ok. 27m 1191/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 445cm, wysokość ok. 28m 1192/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 504cm, wysokość ok. 25m 1193/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 505cm, wysokość ok. 27m 1194/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 354cm, wysokość ok. 28m 1195/00 Łękno Dąb szypułkowy – Quercus rob. – obwód pnia na wysokości pierścienicy 282cm, wysokość ok. 29m Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp., 2011 r.
Obszary chronionego krajobrazu Obszar Chronionego Krajobrazu „Bagna Średzkie” został ustanowiony Uchwałą Nr X/95/95 Rady Miejskiej w Środzie Wlkp. z dnia 20 czerwca 1995 r. oraz Uchwałą
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 73
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Nr XXVII/367/2005 Rady Miejskiej w Środzie Wlkp. z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie wyznaczenia terenu „Bagien Średzkich” za obszar chronionego krajobrazu.
Fot. 22. Obszar Chronionego Krajobrazu „Bagna Średzkie”- symbol i widok od strony przejazdu kolejowego w Środzie Wlkp.
Obszar Chronionego Krajobrazu położony jest na terenie gminy Środa Wlkp., między szosą Poznań – Katowice, a nasypem kolejki wąskotorowej Środa Wlkp. - Zaniemyśl, a szosą Kórnicką. Zajmuje powierzchnię 120,32 ha, z czego łąki 8,41 ha, doły potorfowe i rzeka Struga Średzka 39,47 ha, zadrzewienia 0,43 ha oraz 72 ha użytkowane rolniczo. Rozporządzenie wprowadza 17 ograniczeń i zakazów na terenie „Bagien Średzkich”.
Teren „Bagien Średzkich” w dolinie Średzkiej Strugi pokrywają gleby torfowe, które okresowo, zwłaszcza wiosną są zalewane. W związku z tak sprzyjającymi warunkami teren „Bagien Średzkich” jest ostoją wielu rzadkich gatunków ptaków wodnych, z których ok. 25 to gatunki chronione (stan w 1997 roku). Należą do nich między innymi: perkozy rdzawoszyje, perkozki, bąki, łabędzie, cyranki, płaskonosy, zauszniki, wodniki, błotniaki stawowe, zielonki, bataliony, śmieszki, rybitwy czarne, remizy, wąsatki. Najczęściej spotykane to przede wszystkim: rycyk, kaczka krzyżówka, płaskonos, cyranka i gęgawa.
Spośród roślinności dominują gatunki zbiorowisk łąkowych, zarośli nadbrzeżnych, szuwarów, zbiorowisk wodnych, muraw zalewowych oraz olszyn i torfowisk. Za ginące i zagrożone w Wielkopolsce uznaje się 8 gatunków roślin występujących na terenie „Bagien Średzkich”, a 2 za zagrożone w skali kraju. Ponadto występuje tutaj storczyk kukawa objęty ścisłą ochroną, kruszyna pospolita i porzeczka czarna objęte ochroną częściową.
W celu promowania walorów środowiska naturalnego na Obszarze Chronionego Krajobrazu – „Bagna Średzkie”, utworzono ścieżkę dydaktyczną, która została otwarta
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 74
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
27.IX.2005 r. Dzięki tym działaniom obszar „Bagien Średzkich”, na którego terenie stwierdzono występowanie wielu cennych gatunków ptaków i roślin, stał się wizytówką miasta Środy Wlkp. i atrakcją dla odwiedzających. Tablice dydaktyczne ustawione na terenie tego obszaru pozwalają mieszkańcom powiatu w pełni docenić walory przyrodnicze tego zakątka. Teren Bagien Średzkich stanowi część obszaru NATURA 2000, o nazwie Dolina Średzkiej Strugi. Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu – „Bagna Średzkie”, Powiatowe Centrum Edukacji Ekologicznej prowadzi szeroko zakrojoną działalność edukacyjną wśród młodzieży. Organizuje wycieczki i lekcje terenowe, które mają na celu bezpośrednie zapoznanie młodzieży z unikatową w skali regionu florą i fauną środowiska wodnego, a także zwrócenie uwagi na konieczność poszanowania i ochrony przyrody.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Szwajcaria Żerkowska” został ustanowiony uchwałą Nr 74/89 WRN w Kaliszu 28 września 1989 roku. Obszar położony jest w granicach 3 powiatów: jarocińskiego (gmina Żerków i Jarocin), średzkiego (gmina Nowe Miasto n. Wartą) oraz wrzesińskiego (gmina Miłosław). Graniczy od północy z Żerkowsko- Czeszewskim Parkiem Krajobrazowym, a od wschodu z Nadwarciańskim Parkiem Krajobrazowym i Pyzdrskim Obszarem Chronionego Krajobrazu. Łącznie Szwajcaria Żerkowska zajmuje 14,750 ha. Celem utworzenia tego obszaru było zabezpieczenie przed zniszczeniem walorów przyrodniczych okolic Żerkowa. Do tych walorów zaliczamy m.in. unikalną rzeźbę terenu, której elementem najbardziej charakterystycznym jest wyniosły pagór morenowy z kulminacjami Łysej Góry i Góry Żerkowskiej o stromych stokach i wysokościach względnych powyżej 50 m. Na terenie OCK „Szwajcaria Żerkowska” występują rzadkie i chronione gatunki roślin, część zbiorowisk roślinnych została objęta ochroną rezerwatową („Lutynia” i „Czeszewo”). Występują tu również rzadkie gatunki zwierząt – w celu ich ochrony powstał rezerwat faunistyczny „Dębno nad Wartą” (gmina Nowe Miasto n. Wartą).
Użytki ekologiczne Na terenie gminy Zaniemyśl zostało uznanych uchwałą Rady Gminy 6 użytków ekologicznych położonych w : • miejscowości Zaniemyśl pod nazwą „Chmielnik” o pow. 5,26 ha; • miejscowości Łękno o pow. 4,8 ha; • miejscowości Zwola o pow. 4,32 ha; • miejscowości Jeziory Wielkie o pow. 0,1345; • miejscowości Jaszkowo (2 obiekty) o pow. 1,72 i 2,04 ha.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 75
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Ochroną objęto zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, grunty naturalnych łąk bagiennych oraz torfowiska; są to miejsca przebywania, dokarmiania i rozrodu dzikiej zwierzyny oraz ptactwa wolno żyjącego.
3.6.1.3. Sieć ECONET
W nawiązaniu do koncepcji sieci paneuropejskiej EECONET (European ECOlogical NETwork) wraz z metodyką jej wyznaczania, powstała Krajowa Sieć Ekologiczna ECONET- POLSKA. ECONET i Baltic Agenda 21 to programy, które realizują na szczeblu krajowym, regionalne koncepcje trwałego rozwoju. Zadaniem europejskiego systemu EECONET (European ECOlogical NETwork) jest pokrycie kontynentu siecią: rezerwatów, parków narodowych i krajobrazowych w celu zapewnienia długofalowych korzyści z tytułu trwałego rozwoju przyrodniczego. Trzon ECONET-u tworzą tereny, które zostały objęte ochroną stosownie do kryteriów indywidualnie przyjmowanych w poszczególnych krajach Europy. Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Wyznaczono ogółem 78 obszarów węzłowych (46 międzynarodowych i 32 krajowe, które razem zajmują 31% powierzchni kraju) oraz 110 korytarzy ekologicznych (38 międzynarodowych i 72 krajowe, które obejmują 15% powierzchni kraju). Sieć ECONET-PL zawiera w sobie również obszary prawnie chronione (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty), ostoje przyrody CORINE lub ważne ostoje ptaków, które najczęściej są wbudowane w najcenniejsze fragmenty obszarów węzłowych jako tzw. biocentra regionalne i lokalne.
Dla Polski opracowano koncepcje ochrony dolin rzecznych, zgodnie z praktyką europejską, zwracającą szczególną uwagę na zachowanie różnorodności biologicznej ekosystemów rzecznych. Sieć ECONET nawiązuje do Dyrektywy Habitatowej (92/43/EWG) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny i Dyrektywy Ptasiej (79/409/EWG) o ochronie dziko żyjących ptaków oraz potrzeb zachowania ciągłości chronionej przestrzeni dolin rzecznych. Zgodnie z tą koncepcją, Dolina Środkowej Warty - odcinek śremski (o funkcji łącznikowej pomiędzy Rogalińskim Parkiem Krajobrazowym i Żerkowsko-Czeszewskim Parkiem Krajobrazowym) został zaliczony do korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym 27K – Śremski Warty. Jest on postulowany do ochrony w formie Obszaru Chronionego Krajobrazu – Pradolina Warciańsko - Odrzańska ze względu na wysokie walory przyrodnicze: kręte koryto rzeki, zespoły wydm, starorzecza, łąki torfowiskowe, lasy i zarośla na glebach hydrogenicznych. Przebiegać on będzie przez teren
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 76
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
gminy Krzykosy, Środa Wlkp. i Zaniemyśl. Na terenie gminy Nowe Miasto przebiega korytarz ekologiczny Potok „Spod Kolniczek” – stanowi go zielona dolina potoku wypływającego w kierunku północnym z okolic Kolniczek.
3.6.1.4. Natura 2000
Obszary Natura 2000 zostały wyznaczone w trybie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z póź. zm.) Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 to forma ochrony przyrody (obok istniejących parków narodowych, rezerwatów przyrody czy innych) wprowadzona w naszym kraju od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Za obszary NATURA 2000 uznaje się tereny najważniejsze dla zachowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt czy charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych Europy. Istotnym elementem systemu NATURA 2000 jest monitoring stanu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunkowych roślin i zwierząt, oraz ich populacji, za pomocą którego sprawdzana jest skuteczność działań ochronnych. W Polsce obszary NATURA 2000 mogą docelowo objąć nawet około 20 % powierzchni kraju. W skład sieci NATURA 2000 w wchodzą: • Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) - (Special Protection Areas - SPA) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków tzw. „ Ptasiej", • Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) - (Special Areas of Conservation - SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw.„Siedliskowej”, dla siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I orazgatunków roślin i zwierząt wymienionych w załączniku II do Dyrektywy. W 2004 r. Ministerstwo Środowiska opracowało listę obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz listę proponowanych obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) wymagających objęcia ich ochroną w formie specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Na opracowanych listach znajdowały się: • 72 obszary specjalnej ochrony ptaków o łącznej powierzchni 3312,8 tys. ha (w tym obszary lądowe - 2433,4 tys. ha co stanowi 7,8% pow. kraju.) • 184 projektowane specjalne obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 1171, tys. ha co stanowi 3,6% pow. kraju. Ani lista obszarów proponowanych („siedliskowych”), ani wyznaczonych („ptasich”) na terenie Polski nie jest ostatecznie zamknięta i opracowana w sposób kompletny. Pozarządowe organizacje ekologiczne w trosce o przyrodę opracowały listę dodatkowych
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 77
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
obszarów do włączenia ich do sieci NATURA 2000 – jest to tzw. „shadow list”. W ramach tej listy sugeruje się powiększenie powierzchni wielu obszarów „siedliskowych”, dopisanie 282 nowych obszarów „siedliskowych” oraz powiększenie listy obszarów „ptasich” o 68 obszarów. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2001 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 (Dz. U. Nr 25, poz. 133) część gminy Krzykosy, Nowe Miasto n. Wartą i Środa Wlkp. wpisane są zgodnie z §2 pkt. 113a do obszaru Doliny Środkowej Warty (kod obszaru PLB300002). Dolina Środkowej Warty zajmuje powierzchnię 57 104,4 ha, w tym gmina Krzykosy powierzchnię 1 088,5 ha, gmina Nowe Miasto n. Wartą powierzchnię 1 071,8 ha i gmina Środa Wlkp. powierzchnię 37 ha. Obszar Doliny Środkowej Warty obejmuje dolinę Warty pomiędzy wsią Babin (koło Uniejowa) i Dębnem n. Wartą. Dolina ma szerokość od 0,5 – 5,0 km – teren ten jest w różnoraki sposób użytkowany i zajęty przez mozaikę łąk i pastwisk, zadrzewień łęgowych, grądów niskich szuwarów i innych lasów. Znaczny fragment tego obszaru zachował się w wyniku ochrony rezerwatowej i parków krajobrazowych. Na terenie Powiatu Średzkiego jest to Rezerwat „Dębno” i Żerkowsko – Czeszewski Park Krajobrazowy. W październiku 2007 r. do istniejących już obszarów NATURA 2000 dodano nowe obszary, których bazy zostały przekazane do Komisji Europejskiej w dniu 31.08.2007 r. W związku z powyższym część gminy Zaniemyśl, o łącznej powierzchni 775,6 ha została włączona do obszarów NATURA 2000 o nazwie Rogalińska Dolina Warty wraz z obszarem specjalnej ochrony - Ostoja Rogalińska. Zgodnie z danymi Ministerstwa Środowiska, aktualnie na terenie Powiatu Średzkiego znajduje się 5 obszarów NATURA 2000. Dwa z nich to Obszary Specjalnej Ochrony (OSO): • Dolina Środkowej Warty, • Ostoja Rogalińska. Kolejne trzy stanowią Specjalne Obszary Ochrony (SOO) o nazwach: • Rogalińska Dolina Warty, • Lasy Żerkowsko – Czeszewskie, • Dolina Średzkiej Strugi. Poniżej zamieszczono za Instytutem na Rzecz Ekorozwoju charakterystyki obszarów NATURA 2000 występujących na terenie Powiatu Średzkiego.
Dolina Środkowej Warty
Kod obszaru: PLB300002 Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia), wprowadzono w 2004 r. Obszar biogeograficzny: kontynentalny
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 78
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Powierzchnia: 57104,4 ha Opis przyrodniczy: Obszar obejmujący środkowy bieg rzeki Warty uznawany jest za ostoję ptaków o randze ogólnoświatowej. Dolina na tym odcinku ma zmienną szerokość od 500 m do ok. 5 km, wyróżnić można jej kilka fragmentów. Między Uniejowem a Kołem rzeka płynie w kierunku północnym i z obu stron ograniczona jest wałem przeciwpowodziowym. Na wysokości Koła rzeka zmienia swój bieg na równoleżnikowy. Dolina wyraźnie się rozszerza, przyjmując bardziej naturalny charakter, co umożliwia okresowe zalewy. Zmienność biegu Warty ma również odbicie w różnorodnej roślinności obszaru. Wyróżniono tu kilkanaście cennych siedlisk, w tym przede wszystkim górskie i niżowe murawy bliźniczkowe, naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne i starorzecza, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe i lasy łęgowe oraz nadrzeczne zarośla wierzbowe, murawy kserotermiczne i wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi. Dno doliny zajmują ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska, a także grunty orne o znacznej powierzchni. Tereny między wałami porastają wikliny nadrzeczne, jak również niewielkie zadrzewienia olchowe. Ornitologicznym „punktem ciężkości” jest Nadwarciański Park Krajobrazowy, zajmujący ok. 40% powierzchni ostoi. Występuje tu ponad 230 gatunków ptaków, z czego ponad połowa to gatunki lęgowe, a 42 wymienione są w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Największa koncentracja ptactwa przypada na czas wędrówek – liczba gęgaw i gęsi zbożowych oraz białoczelnych wynosi wówczas na terenie ostoi kilkanaście tysięcy osobników, a kaczek do 20 tysięcy. Spośród notowanych tu ssaków na uwagę zasługują coraz częściej pojawiające się bobry i wydry. Świat płazów reprezentują kumak nizinny i traszka grzebieniasta, z ryb występują koza, różanka i piskorz, a z owadów kozioróg dobosz. Zagrożenia: W Jeziorsku zbudowany został zbiornik zaporowy, który zmienił znacznie naturalny rytm hydrologiczny rzeki. Zmiany reżimu hydrologicznego zarówno naturalne jak i wywołane wpływem zbiornika należą do najpoważniejszych zagrożeń dla ostoi. Powodują zarastania terenów otwartych i mają negatywny wpływ na zdrowotność lasów łęgowych. Groźne są również zanieczyszczenia wód pochodzenia rolniczego, przemysłowego i komunalnego. Istniejące formy ochrony przyrody: • Czeszewo - rezerwat przyrody • Dębno nad Wartą - rezerwat przyrody • Dwunastak - rezerwat przyrody • Nadwarciański Park Krajobrazowy - park krajobrazowy • Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy - park krajobrazowy • Goplańsko-Kujawski Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu • Nadwarciański Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 79
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• Powidzko-Bieniszewski Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu • Pyzderski Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu • Szwajcaria Żerkowska - obszar chronionego krajobrazu • Uniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu • Złotogórski Obszar Chronionego Krajobrazu - obszar chronionego krajobrazu Ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*): • śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary (Glauco-Puccinietalia część - zbiorowiska śródlądowe) * • wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynephorus, Agrostis) • twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic Charetea • starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion • naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne • suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion) • murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis) * • górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie) * • zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) • ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) • łąki selernicowe (Cnidion dubii) • niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) • torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis) * • grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) • pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum) • łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe) * • łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunki priorytetowe(*): • kozioróg dębosz - bezkręgowiec • nocek duży - ssak • bóbr europejski - ssak • wilk * - ssak • wydra - ssak • ortolan - ptak
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 80
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• gąsiorek - ptak • świergotek polny - ptak • muchołówka mała - ptak • muchołówka białoszyja - ptak • jarzębatka - ptak • podróżniczek - ptak • lerka - ptak • dzięcioł średni - ptak • dzięcioł zielonosiwy - ptak • dzięcioł czarny - ptak • zimorodek - ptak • lelek - ptak • sowa błotna - ptak • rybitwa białoczelna - ptak • rybitwa zwyczajna (rzeczna) - ptak • rybitwa białowąsa - ptak • rybitwa czarna - ptak • batalion - ptak • dubelt - ptak • derkacz - ptak • zielonka - ptak • kropiatka - ptak • żuraw - ptak • błotniak łąkowy - ptak • błotniak zbożowy - ptak • błotniak stawowy - ptak • kania czarna - ptak • kania ruda - ptak • trzmielojad - ptak • bielik - ptak • orlik krzykliwy - ptak • łabędź czarnodzioby (mały) - ptak • łabędź krzykliwy - ptak • bocian czarny - ptak • bocian biały - ptak • bąk - ptak • bączek - ptak
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 81
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• ślepowron - ptak • czapla biała - ptak • bielaczek - ptak • kumak nizinny - płaz • siewka złota - ptak • traszka grzebieniasta - płaz Ważne dla Europy gatunki roślin (z Zał. II Dyr. siedliskawej), w tym gatunki priorytetowe(*): • sasanka otwarta • starodub łąkowy Jednostki administracyjne: • Żerków (jarociński, woj. wielkopolskie) • Koło (kolski, woj. wielkopolskie) • Koło (kolski, woj. wielkopolskie) • Dąbie (kolski, woj. wielkopolskie) • Kościelec (kolski, woj. wielkopolskie) • Osiek Mały (kolski, woj. wielkopolskie) • Golina (koniński, woj. wielkopolskie) • Kramsk (koniński, woj. wielkopolskie) • Krzymów (koniński, woj. wielkopolskie) • Rzgów (koniński, woj. wielkopolskie) • Sompolno (koniński, woj. wielkopolskie) • Stare Miasto (koniński, woj. wielkopolskie) • Ślesin (koniński, woj. wielkopolskie) • Lądek (słupecki, woj. wielkopolskie) • Zagórów (słupecki, woj. wielkopolskie) • Krzykosy (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Nowe Miasto nad Wartą (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Środa Wielkopolska (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Brudzew (turecki, woj. wielkopolskie) • Dobra (turecki, woj. wielkopolskie) • Przykona (turecki, woj. wielkopolskie) • Kołaczkowo (wrzesiński, woj. wielkopolskie) • Miłosław (wrzesiński, woj. wielkopolskie) • Pyzdry (wrzesiński, woj. wielkopolskie) • Konin (Konin, woj. wielkopolskie)
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 82
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• Poddębice (poddębicki, woj. łódzkie) • Uniejów (poddębicki, woj. łódzkie)
Ostoja Rogalińska Kod obszaru: PLB300017 Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia), wprowadzono w 2007 r. Obszar biogeograficzny: kontynentalny Powierzchnia: 21763,1 ha Opis przyrodniczy: Obszar położony jest na lewym brzegu Warty. Jego część północną stanowi powierzchnia Wielkopolskiego Parku Narodowego, położonego na Pojezierzu Wielkopolskim. Jest to krajobraz polodowcowy, o bardzo zróżnicowanej rzeźbie terenu. Znajduje się tutaj 12 jezior - głównie eutroficznych, moreny czołowe (najwyższa 132 m n.p.m. jest Osowa Góra), część najdłuższego w Polsce ozu Bukowo-Mosińskiego oraz wydmy, rynny i głazy narzutowe. Większą część powierzchni ostoi pokrywają drzewostany sosnowe z domieszką dębu, świerka, brzozy, grabu i lipy. W sąsiedztwie jezior i rzek, na terenach wilgotnych, występują łęgi wiązowo-jesionowe; tereny bagienne zajmują lasy z olszą czarną, a zarośla łozowe tworzy wierzba i kruszyna. W okolicy Jez. Wielkomiejskiego znajduje się cenny kompleks łąkowo-torfowiskowy na kredzie jeziornej z roślinnością kalcyfilną. Część południowa obszaru leży w granicach Rogalińskiego Parku Krajobrazowego, na obu brzegach Warty, na terenie Kotliny Śremskiej. Znajduje się tu fragment doliny Warty z licznymi starorzeczami. Osobliwością jest grupa ponad 1000 dębów o obwodach od 2 do 9,5 m; najstarsze kilkusetletnie (w tym 3 okazy liczące ponad 500 lat każdy - w parku w Rogalinie). Zagrożenia: Do głównych zagrożeń należą: • bezpośrednie sąsiedztwo Poznania i jego przemysłu, • presja turystyczna i rekreacyjna, • dobre warunki wiatrowe dla lokalizacji elektrowni wiatrowych, • zmiana stosunków wodnych, • zanieczyszczenie wód, • zasypywanie starorzeczy, • wycinanie lasów łęgowych, • zalesianie łąk, pastwisk oraz torfowisk i bagien, • niepoprawna gospodarka leśna, • błędnie prowadzona gospodarka odpadami.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 83
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Istniejące formy ochrony przyrody: • Rogaliński Park Krajobrazowy - park krajobrazowy • Goździk Siny w Grzybnie - rezerwat przyrody • Wielkopolski Park Narodowy - park narodowy • Krajkowo - rezerwat przyrody Ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*): • wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynephorus, Agrostis) • starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion • naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne • zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. • ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) * • murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis) * • zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) • ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) • łąki selernicowe (Cnidion dubii) • niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) • torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji • obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion • torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis) * • grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) • pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum) • łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe) * • łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) • ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) * Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunki priorytetowe(*): • bąk - ptak • bączek - ptak • bocian biały - ptak • bocian czarny - ptak • gęś białoczelna - ptak • trzmielojad - ptak • kania czarna - ptak
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 84
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• kania ruda - ptak • bielik - ptak • błotniak stawowy - ptak • błotniak zbożowy - ptak • błotniak łąkowy - ptak • orlik krzykliwy - ptak • kropiatka - ptak • derkacz - ptak • żuraw - ptak • batalion - ptak • rybitwa zwyczajna (rzeczna) - ptak • rybitwa czarna - ptak • zimorodek - ptak • dzięcioł czarny - ptak • dzięcioł średni - ptak • lerka - ptak • świergotek polny - ptak • jarzębatka - ptak • muchołówka mała - ptak • gąsiorek - ptak • ortolan - ptak • mopek - ssak • nocek duży - ssak • bóbr europejski - ssak • wydra - ssak • boleń - ryba • różanka - ryba • piskorz - ryba • koza - ryba • poczwarówka zwężona - bezkręgowiec • skójka gruboskorupowa - bezkręgowiec • trzepla zielona - bezkręgowiec • zalotka większa - bezkręgowiec • czerwończyk nieparek - bezkręgowiec • pływak szerokobrzegi - bezkręgowiec • jelonek rogacz - bezkręgowiec
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 85
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• pachnica dębowa * - bezkręgowiec • kozioróg dębosz - bezkręgowiec Ważne dla Europy gatunki roślin (z Zał. II Dyr. siedliskawej), w tym gatunki priorytetowe(*): • sasanka otwarta • starodub łąkowy Jednostki administracyjne: • Dopiewo (poznański, woj. wielkopolskie) • Stęszew (poznański, woj. wielkopolskie) • Komorniki (poznański, woj. wielkopolskie) • Puszczykowo (poznański, woj. wielkopolskie) • Luboń (poznański, woj. wielkopolskie) • Mosina (poznański, woj. wielkopolskie) • Kórnik (poznański, woj. wielkopolskie) • Brodnica (śremski, woj. wielkopolskie) • Śrem (śremski, woj. wielkopolskie) • Czempiń (kościański, woj. wielkopolskie) • Książ Wielkopolski (śremski, woj. wielkopolskie) • Zaniemyśl (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie)
Rogalińska Dolina Warty Kod obszaru: PLH300012 Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa), wprowadzono w 2007 r. Obszar biogeograficzny: kontynentalny Powierzchnia: 14753,6 ha Opis przyrodniczy: Rogalińska Dolina Warty obejmuje obszar pradoliny Warty na południe od Poznania, z licznymi starorzeczami i zastoiskami otoczonymi przez bagna i łąki. Ostoja w większości położona jest na terenie Rogalińskiego Parku Krajobrazowego. Prawie połowę powierzchni pokrywają lasy, głównie iglaste i mieszane. Ponad jedną trzecią ostoi zajmują siedliska rolnicze, mniej jest łąk i zarośli (18%). Obszar jest słynny z grupy ponad tysiąca starych dębów o obwodach pnia od 2 do 9,5 m, z których najstarsze mają kilkaset lat. Na obszarze występuje 10 rodzajów cennych siedlisk, z czego największe pokrycie mają: łęgi wierzbowo-topolowe i jesionowo-wiązowe, łąki użytkowane ekstensywnie, torfowiska alkaliczne. Występuje tu 5 gatunków zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, z czego największe znaczenie mają bezkręgowce: pachnąca dębowa i kozioróg dębosz. Ze
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 86
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
ssaków wymienionych w tym załączniku występują bóbr i wydra. Mimo że obszar nie jest obszarem ptasim a siedliskowym, warto wspomnieć, że występuje tu 14 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, min. bocian biały, bocian czarny, żuraw. Zagrożenia: Główne zagrożenia dla obszaru to zmiana stosunków wodnych, zanieczyszczenie wód i eutrofizacja, wycinanie lasów łęgowych. Mniej istotne to zarzucanie pasterstwa, odpady z gospodarstw domowych, międzygatunkowe interakcje wśród roślin. Istniejące formy ochrony przyrody: • Wielkopolski Park Narodowy - park narodowy • Goździk Siny w Grzybnie - rezerwat przyrody • Krajkowo - rezerwat przyrody • Rogaliński Park Krajobrazowy - park krajobrazowy Ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*): • wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynephorus, Agrostis) • starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion • zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. • ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) * • zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) • ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) • niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) • łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe) * • łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunki priorytetowe(*): • kozioróg dębosz - bezkręgowiec • jelonek rogacz - bezkręgowiec • pachnica dębowa * - bezkręgowiec • wydra - ssak • bóbr europejski - ssak • gąsiorek - ptak • świergotek polny - ptak • lerka - ptak • zimorodek - ptak • rybitwa zwyczajna (rzeczna) - ptak
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 87
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• rybitwa czarna - ptak • derkacz - ptak • zielonka - ptak • żuraw - ptak • błotniak stawowy - ptak • kania czarna - ptak • kania ruda - ptak • bocian czarny - ptak • bocian biały - ptak Jednostki administracyjne: • Puszczykowo (poznański, woj. wielkopolskie) • Kórnik (poznański, woj. wielkopolskie) • Czempiń (kościański, woj. wielkopolskie) • Mosina (poznański, woj. wielkopolskie) • Zaniemyśl (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Brodnica (śremski, woj. wielkopolskie) • Książ Wielkopolski (śremski, woj. wielkopolskie) • Śrem (śremski, woj. wielkopolskie)
Lasy Żerkowsko-Czeszewskie Kod obszaru: PLH300053 Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa) Obszar biogeograficzny: kontynentalny Powierzchnia: 7158,2 ha Opis przyrodniczy: Ostoja obejmuje fragment doliny zalewowej Warty i dolnego odcinka Lutyni, płynących w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej oraz sąsiadujące z nim od północy obszary moreny dennej. Tereny zalewowe Warty i Lutyni ograniczone są obecnie do strefy położonej pomiędzy wałami przeciwpowodziowymi. System hydrologiczny ostoi znajduje się pod wpływem dużego zbiornika zaporowego na Warcie "Jeziorsko". Krajobraz zdominowany jest przez rozległe połacie lasów łęgowych oraz grądów. Typowe dla dużych dolin rzecznych łęgi wierzbowe Salicetum albo-fragilis należą do bardzo rzadkich; stosunkowo częste są natomiast płaty wiklin nadrzecznych Salicetum triandro-viminalis. W dolinach mniejszych cieków wodnych dość często spotyka się płaty olsów porzeczkowych Ribo nigri-Alnetum oraz dobrze wykształcone fitocenozy łęgów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. Najcenniejsze płaty łęgów jesionowo-wiązowych oraz grądów chronione są w rezerwacie "Czeszewski
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 88
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Las". Tereny leśne poprzeplatane są licznymi płatami łąk i pastwisk różnych typów. Uwagę zwracają też liczne i stosunkowo rozległe starorzecza z dobrze zachowaną roślinnością z klas Lemnetea minoris i Potametea. Cały obszar cechuje się harmonijnie zachowanym kompleksm ekosystemów typowych dla ekstensywnie użytkowanej doliny rzecznej. Łącznie na terenie ostoi zidentyfikowano 11 typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, pokrywających 38% powierzchni ostoi. Występuje tu też 12 gatunków zwierząt z załącznika II tej dyrektywy. Wśród owadów na szczególną uwagę zasługują populacje tak rzadkich gatunków jak: Stenocorus meridianus, Saperda punctata (jedyne znane stanowisko w Wielkopolsce) czy Anoplodera sexguttata oraz gatunku chronionego Dorcus parallelipipedus. Ważna ostoja Osmoderma eremita i Cerambyx cerdo. Populacja trzepli zielonej Ophiogomphus cecilia, stanowiąca fragment ciągłej populacji warciańskiej, zasiedla licznie cały odcinek Warty w obrębie obszaru. Towarzyszy jej również rozpowszechniona, choć nieco mniej liczna, wielkorzeczna gadziogłówka żółtonoga Gomphus flavipes (z IV Załącznika Dyrektywy Siedliskowej). Obiekt stanowi cenna ostoję florystyczną. Stwierdzono tu występowanie 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Listy roślin oraz 34 gatunki uznawane za rzadkie i zagrożone w Wielkopolsce. Bogate populacje tworzą także liczne gatunki chronione na mocy polskiego prawa. Zagrożenia: Najpoważniejszym zagrożeniem występującym na omawianym obszarze jest postępujące odwodnienie, związane m.in. z funkcjonowaniem zbiornika Jeziorsko. Proces ten jest szczególnie nasilony na obszarach położonych poza zasięgiem wylewów Warty i Lutyni, choć wyraźnie zaznacza się także w lepiej nawodnionej strefie pomiędzy wałami przeciwpowodziowymi. Obserwuje się m.in. przesuszanie starorzeczy, a także wyraźnie zmiany w łęgach jesionowo-wiązowych, które na wielu powierzchniach już upodobniły się do grądów. Wdrożony w 2004 roku profesjonalny program retencji wód powierzchniowych w starorzeczach Uroczyska Warta powinien powstrzymać lub złagodzić przebieg tych negatywnych zjawisk. Zakłada się istotną poprawę stosunków wodnych nie tylko w obrębie starorzeczy, ale także w sąsiednich ekosystemach leśnych. Struktura florystyczna ekosystemów leśnych, a zwłaszcza grądów i łęgów jesionowo-wiązowych jest w wielu płatach zniekształcona w wyniku masowej obecności inwazyjnych gatunków roślin – czeremchy amerykańskiej (Padus serotina) oraz niecierpka drobnokwiatowego (Impatiens parviflora); Do częstych zaliczyć należy także grądy zniekształcone udziałem sosny w drzewostanie. Dla ekosystemów łąkowych i pastwiskowych dużym zagrożeniem jest zmiana sposobu użytkowania - zaorywanie i podsiewanie mieszanek traw, lub zaniechanie użytkowania, a także zalesianie. Z tej grupy ekosystemów szczególnie zagrożone są łąki trzęślicowe i selernicowe, których dobrze wykształcone płaty zajmują obecnie bardzo niewielkie powierzchnie. Wody rzeki Warty pod względem zanieczyszczeń należą do
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 89
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
pozaklasowych, choć w ostatnich latach stwierdza się niewielką, stałą poprawę tego parametru. Lokalnie zanieczyszczenie powietrza spowodowane jest przez zakłady przetwórstwa drzewnego w Orzechowie. Istniejące formy ochrony przyrody: • Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy - rezerwat leśny • Szwajcaria Żerkowska - rezerwat leśny • Dwunastak - rezerwat leśny • Dębno nad Wartą - rezerwat leśny • Czeszewski Las - rezerwat leśny Ważne dla Europy typy siedlisk przyrodniczych (z Zał. I Dyr. Siedliskowej), w tym siedliska priorytetowe(*): • starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion • zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. • ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) * • zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) • łąki selernicowe (Cnidion dubii) • niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) • grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) • pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum) • łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe) * • łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) • ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) * Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunki priorytetowe(*): • bóbr europejski - ssak • mopek - ssak • wydra - ssak • kumak nizinny - płaz • traszka grzebieniasta - płaz • boleń - ryba • koza - ryba • piskorz - ryba • kozioróg dębosz - bezkręgowiec • pachnica dębowa * - bezkręgowiec
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 90
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• poczwarówka zwężona - bezkręgowiec • trzepla zielona - bezkręgowiec Jednostki administracyjne: • Miłosław (wrzesiński, woj. wielkopolskie) • Nowe Miasto nad Wartą (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Krzykosy (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie) • Żerków (jarociński, woj. wielkopolskie)
Dolina Średzkiej Strugi Kod obszaru: PLH300057 Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa) Obszar biogeograficzny: kontynentalny Powierzchnia: 557 ha Opis przyrodniczy: Obszar obejmuje dolinę rzeki Średzkiej Strugi. Ma ona szerokość 0,5- 1km, a jej dno zajmują głównie łąki, pastwiska i zbiorowiska szuwarowe. Na obszarze tym znajduje się kilkadziesiąt zarastających dołów potorfowych. Są one jedną z najważniejszych w Wielkopolsce ostoi kumaka nizinnego Bombina bombina. Występuje tu również kilkadziesiąt tysięcy osobników młodocianych ropuchy zielonej Bombina viridis oraz kilka tysięcy ropuchy zielonej Bufo viridis. Dolina Średzkiej Strugi jest także cenną ostoją dla ptaków szuwarowych i łąkowych. Zagrożenia: Do głównych zagrożeń należy deficyt wody, przekształcanie łąk i pastwisk ekstensywnie użytkowanych w pola uprawne i łąki o zintensyfikowanej produkcji rolniczej, wydeptywanie i wypalanie roślinności oraz zanieczyszczenie wody. Istniejące formy ochrony przyrody: • Bagna Średzkie - rezerwat leśny Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej), w tym gatunki priorytetowe(*): • błotniak stawowy - ptak • żuraw - ptak • gąsiorek - ptak • kumak nizinny - płaz • bóbr europejski - ssak • wydra - ssak
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 91
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Jednostki administracyjne: • Kórnik (poznański, woj. wielkopolskie) • Środa Wielkopolska (średzki (wielkopolskie), woj. wielkopolskie)
3.6.1.5. Lasy
Lasy na terenie Powiatu Średzkiego należą do zasięgu terytorialnego 3 Nadleśnictw: Nadleśnictwo Babki (gm. Zaniemyśl, gm. Środa Wlkp.), Nadleśnictwo Czerniejewo (gm. Dominowo, Środa Wlkp.) i Nadleśnictwo Jarocin (gm. Dominowo, Krzykosy, Nowe Miasto, Środa Wlkp., Zaniemyśl). Według klasyfikacji geobotanicznej W. Szafera, lasy Powiatu Średzkiego zaliczane są do Działu Bałtyckiego, Poddziału Pasa Wielkich Dolin oraz Krainy Wielkopolsko – Kujawskiej. Lesistość w Powiecie Średzkim jest niska i wynosi 16,7 % i jest niższa od średniej w województwie wielkopolskim, która wynosi 25,6 %. Lasy występują w oddzielonych od siebie kompleksach, zróżnicowanych pod względem siedliskowym i gatunkowym. Najsilniej zalesiona jest środkowa i południowa część powiatu (gm. Krzykosy, Zaniemyśl, Nowe Miasto n. Wartą). Udział lasów do gruntów ogółem w poszczególnych gminach przedstawia tabela 38.
Powierzchnia lasów w poszczególnych gminach powiatu T a b e l a 38 Powierzchnia ogólna Użytki leśne Udział powierzchni leśnej do Gmina [ha] powierzchni ogólnej [%] Dominowo 7 874 588 7,4 Krzykosy 11 048 3 140 28,4 Nowe Miasto 11 845 2 503 21,1 Środa Wlkp. 20 653 1 420 6,9 Zaniemyśl 10 656 2 711 25,4 Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. – stan z 2011 r.
Dominującym typem siedlisk są bór mieszany świeży (BMśw.) i las mieszany świeży (LMśw.). W występującym naturalnym drzewostanie przeważa sosna zwyczajna z domieszką dębu, brzozy i olszy. W mniejszym stopniu występuje las mieszany (LM), gdzie w drzewostanie przeważa sosna z domieszką dębu, brzozy, topoli oraz las świeży (Lśw.) z dębem, topolą, modrzewiem i świerkiem. W pradolinie oraz wokół jezior przeważają lasy liściaste: olsy oraz łęgi olszowe, w których dominuje olszyna, osika i brzoza. W podszyciu występuje: jałowiec, jarzębina, leszczyna, tarnina, a na stanowiskach wilgotniejszych – kruszyna. Wśród runa leśnego spotyka się: borówkę czarną, jeżynę, paproć, konwalię,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 92
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
poziomkę orlicę i inne. Bory świeże posiadają duże walory zdrowotne i nadają się do wypoczynku. Część lasów stanowi własność prywatną. Wszystkie lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa objęte są inwentaryzacją lub planem urządzenia lasów. Grunty nieleśne zalesione i przeznaczone do zalesienia stan na 31.12.2009 r. T a b e l a 39 Powierzchnia gruntów Zalesienie gruntów nieleśnych nieleśnych Powiat/ przeznaczonych do gmina zalesienia ogółem publiczne prywatne ogółem w tym Lasy razem w tym Lasy państwowe Państwowe Średzki 0,7 0,7 0,7 - 4,0 - Środa Wlkp. - - - - 4,0 - Zaniemyśl 0,7 0,7 0,7 - - - Źródło: GUS Warszawa 2010 r.
W 2009 r. powierzchnia gruntów leśnych niestanowiąca własności Skarbu Państwa wynosiła w powiecie 1397,6 ha, w tym: własność osób fizycznych 1191,1 ha i gmin 101,1 ha. Właściwa gospodarka leśna pozwala lasom istniejącym na terenie Powiatu Średzkiego na spełnianie (w sposób naturalny lub też w wyniku działalności człowieka) różnych funkcji, które można podzielić na dwie podstawowe grupy: produkcyjną i pozaprodukcyjną. Funkcje produkcyjne (gospodarcze) lasu, polegają na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co umożliwia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej. W konsekwencji prowadzi to do uzyskiwania dochodów. Do funkcji pozaprodukcyjnych należy zaliczyć między innymi funkcje ekologiczne (ochronne) oraz funkcje społeczne. Funkcje ekologiczne wyrażają się między innymi korzystnym wpływem lasów na kształtowanie klimatu, skład atmosfery, regulację obiegu wody w przyrodzie, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, zachowanie potencjału biologicznego bardzo dużej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodności krajobrazu. Z kolei funkcje społeczne lasu kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, zapewniają rozwój kultury, nauki i edukacji ekologicznej społeczeństwa. Potwierdzeniem funkcji pozaprodukcyjnych lasów Powiatu Średzkiego jest występowanie na ich terenie lasów ochronnych, pomników przyrody oraz miejsc o znaczeniu historycznym i kulturowym.
Lasy ochronne Zlokalizowane są one na terenie poszczególnych gmin Powiatu:
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 93
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• gmina Dominowo – lasy ochronne w rejonie Giecza; • gmina Krzykosy - lasy wodochronne w obrębie terasy zalewowej rzeki Warty i lasów towarzyszących Miłosławce, Maskawie i mniejszym ciekom oraz lasy turystyczno- wypoczynkowe w rejonie trasy katowickiej; • gmina Nowe Miasto n. Wartą – lasy ochronne I grupy, rozciągające się w pradolinie Warty, pełniące funkcje glebochronne, wodochronne, klimatyczne i turystyczne; • gmina Środa Wlkp. – niewielki obszar lasów w pobliżu m. Winna Góra oraz pas leśny długości ok. 600 m przecięty drogą krajową nr 11; • gmina Zaniemyśl - lasy ochronne zajmują powierzchnię 2 003,58 ha, co stanowi 76% ogólnej powierzchni gruntów leśnych i zadrzewionych. Stanowią one własność Skarbu Państwa w użytkowaniu przez Nadleśnictwa Jarocin i Babki.
3.6.2. Ogólna charakterystyka świata zwierząt
Świat zwierzęcy Powiatu Średzkiego jest typowy dla równinnych obszarów kraju - Wielkopolski. Do gatunków zwierzyny grubej występującej w lasach należą: sarny, jelenie, dziki, daniele. Zwierzyna drobna reprezentowana jest między innymi przez: lisy, zające, wydry, bobry, kuny, piżmaki. Urozmaiconą i licznie reprezentowaną grupę stanowią również ptaki, żerujące i gniazdujące głównie w dolinach rzecznych, między innymi Warty, Maskawy, Miłosławki, Średzkiej Strugi. Na polach spotkać można bażanty, kuropatwy i słonki. W dolinie Warty na terenach Żerkowsko – Czeszewskiego Parku Krajobrazowego zostały wyznaczone ostoje ptaków wodnych i błotnych. Z chronionych i rzadkich gatunków można spotkać tutaj: czaplę siwą, żurawia, zimorodka, błotniaka stawowego, dzięcioła średniego. W okolicach Komorza mieści się stanowisko ptaka chronionego – remiza. Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Bagna Średzkie” występują miedzy innymi: perkozy, perkozki, bąki, łabędzie, cyranki, płaskonosy, zauszniki, wodniki, błotniaki stawowe, zielonki, bataliony, śmieszki, rybitwy czarne, remizy, wąsatki. Na polach można spotkać bażanty, kuropatwy i słonki. Z gadów występują padalce i zaskrońce. Płazy reprezentują żaby, ropuchy, rzekotki i kumaki.
Unikalne w skali kraju stanowisko zwierząt bezkręgowych znajduje się w rezerwacie Dębno nad Wartą. Wśród rzadkich gatunków zwierząt bezkręgowych wymienić możemy ślimaki świdrzyki (wśród nich gatunki wymierające i bardzo rzadkie) oraz równonogi (typowe dla terenów górskich). Mało zróżnicowana i ograniczona do pospolitych gatunków jest fauna ryb. W ciekach wodnych i zbiornikach wodnych można spotkać: szczupaki, sumy, okonie, płocie, leszcze i
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 94
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
inne. Rozwojowi fauny wodnej nie sprzyja zły stan czystości wód powierzchniowych występujących na terenie powiatu.
3.7. Zestawienie wielkość zasobów i walorów przyrodniczych
Rozpatrując istnienie zasobów i walorów przyrodniczych na terenie powiatu należy robić to w kilku płaszczyznach. Występowanie tych samych zasobów uznać można jednocześnie jako czynnik prorozwojowy jak i ograniczający rozwój. W tabeli 40 przedstawiono zestawienie ważniejszych czynników przyrodniczych oddziałujących na rozwój powiatu. Prorozwojowe i ograniczające rozwój zasoby i walory przyrodnicze istniejące na terenie powiatu T a b e l a 40 Element Czynniki pogarszające możliwości Czynniki prorozwojowe przyrodniczy rozwojowe Położenie – w • poza obszarem ekologicznego • wzrost natężenia ruchu – wzrost aktywnym zagrożenia zanieczyszczenia powietrza gospodarczo i • rozwój ruchu tranzytowego intelektualnie rejonie kraju Ukształtowanie • nie stwarza problemów • koncentracja rolnictwa w gminach terenu – płaska budowlanych Środa Wlkp. i Dominowo powierzchnia • sprzyjające warunki dla rozwoju • zwiększona erozja na obszarach tych rolnictwa i leśnictwa gmin Gleby – średnio • zastępowanie areału rolnego • uprawa gatunków roślin o niewielkich dobra, średnia i nasadzeniami leśnymi lub wymaganiach glebowych (zboża) niska jakość naturalnymi użytkami (łąki) • niższe plony bonitacyjna • wykorzystanie do nasadzeń • znaczne zanieczyszczenie gleby biopaliw (wierzby energetycznej) siarką • rozwój przemysłu przetwórczego, • kompleksy gleb chronionych owocowo - warzywnego ograniczających rozwój zabudowy • kompleksy gleb chronionych (gm. Środa Wlkp.) oraz gleby pochodzenia organicznego – torfy (gm. Środa Wlkp., Nowe Miasto) Złoża bogactw • eksploatacja gazu ziemnego – • zanieczyszczenia na etapie naturalnych – przychody dla gmin z tytułu opłat, poszukiwania i eksploatacji złóż gazu gaz, kruszywo zapewnienie zatrudnienia – ewentualne skażenia gleby i wód naturalne • źródło ekologicznego ogrzewania – gruntowych gaz, rośliny energetyczne, • naruszenie walorów widokowych w biomasa, energia słoneczna rejonie eksploatacji złóż kruszywa • złoża kruszywa naturalnego naturalnego • nowe zbiorniki retencyjne w obszarach pokopalnianych
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 95
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wody podziemne • położenie części powiatu na • obszar deficytu wody podziemnej – niewielkie obszarze głównego zbiornika wód • niska odnawialność zbiornika zasoby podziemnych GZWP-150 mioceńskiego • zasoby wód są wystarczające dla • niedobory wody wpływające na potrzeb powiatu wielkości plonów • główny poziom wodonośny • brak możliwości rozwoju niektórych (mioceński) izolowany od dziedzin gospodarki zanieczyszczeń antropogenicznych • niski procent skanalizowania regionu kompleksem warstw • nieszczelne zbiorniki bezodpływowe nieprzepuszczalnych • niewłaściwe zagospodarowanie obszarów zasobowych wód podziemnych • możliwość skażenia wód przez działalność przemysłową Wody • urozmaicenie estetyki krajobrazu • zła jakość wód powierzchniowe – • występowanie naturalnych • zwiększenie zagrożenia gęsta sieć zbiorników wodnych w gminie powodziowego w dolinie Warty drobnych cieków Zaniemyśl • nieskuteczny system ochrony wód i wodnych, jeziora • występowanie sztucznych pobrzeży jezior polodowcowe, zbiorników wód powierzchniowych • okresowe wylewy rzeki Warty, duże (Zbiornik w Środzie Wlkp., stawy) Maskawy, Miłosławki i Strugi zanieczyszczenie • gęsta sieć cieków mniejszych Średzkiej • występowanie mad i torfów w dolinach rzek Hałas – • rozwój turystyki w rejonach poza • pogorszenie warunków mieszkania komunikacyjny i skupiskami przemysłu i z dala od ludności przemysłowy głównych ciągów komunikacyjnych • nadmierne natężenie hałasu w pobliżu zakładów przemysłowych • nadmierne natężenie hałasu wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych Walory • występowanie wielu kompleksów • niska lesistość powiatu przyrodnicze – leśnych zwłaszcza w gminach • zaśmiecenia obszarów leśnych położenie poza Krzykosy i Zaniemyśl • monokultury sosnowe obszarem • możliwości rozwoju bazy ekologicznego turystycznej przede wszystkim w zagrożenia oparciu o kompleks leśny i jeziora w gminie Zaniemyśl • rozwój turystyki i agroturystyki na terenach oddalonych od terenów przemysłowych zwłaszcza w dolinie Warty • występowanie malowniczych krajobrazów łąk i pól uprawnych z pasami zadrzewień • występowanie Zbiornika „Środa” o funkcji retencyjno – rekreacyjnej • występowanie obszarów chronionych będących zapleczem przyrodniczym • doliny rzeczne są miejscem różnorodności przyrodniczej • korzystne warunki klimatyczne Walory kulturowe • liczne zabytki i pomniki przyrody • ograniczenia rozwoju gospodarczego i – liczne zabytki • transwielkopolska trasa rowerowa rozwoju komunikacji spowodowane • rozwój turystyki dbałością o zachowanie dóbr kultury i • popularyzacja regionu przyrody • dbałość o zachowanie tradycji regionu
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 96
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
IV. OCENA ZAGROŻEŃ I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
4.1. Rzeźba terenu i przypowierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej
Na aktualny stan środowiska przyrodniczego wpływają dwa zasadnicze czynniki: po pierwsze naturalne procesy zachodzące w przyrodzie i po drugie działalność człowieka. Wypadkowa tych dwóch czynników daje nam obraz stanu i rozmiaru przeobrażeń środowiska przyrodniczego. W wyniku działalności antropogenicznej został zachwiany naturalny rytm zjawisk przyrodniczych. Przeobrażenia środowiska, które wystąpiły na terenie powiatu są wywołane działalnością gospodarczą, rolniczą i urbanizacyjną. Mało urozmaicona rzeźba terenu Powiatu Średzkiego wespół z nieskomplikowaną budową geologiczną, dają duże możliwości rozwoju na tym terenie rolnictwa i budownictwa mieszkaniowego. Do czynników, które wywołują zmiany w rzeźbie terenu możemy zaliczyć: intensywną działalność rolniczą, powiększenie areału terenów zurbanizowanych oraz erozję naturalną i wywołaną przez rolnictwo. Innym czynnikiem wywołującym zmiany w rzeźbie terenu, na omawianym obszarze jest eksploatacja kruszywa naturalnego. Specyfika wydobycia gazu nie powoduje następstw w postaci znacznych zmian rzeźby terenu.
4.2. Wody podziemne
Powiat Średzki charakteryzuje się niekorzystnymi warunkami wodnymi objawiającymi się deficytem wody. Użytkowym piętrem wodonośnym w gminie jest piętro neogeńskie, poziom mioceński. Regionalny zbiornik mioceński charakteryzuje się słabą odnawialnością zasobów. Na podstawie wyników badań regionalnych wysoczyzny średzko – wrzesińskiej, oceniono, że zwierciadło wód mioceńskich przed eksploatacją (stan naturalny odtworzony) w rejonie Środy Wlkp. kształtowało się na poziomie 83,5 m n.p.m. W strefach zasilania (wielkopolska dolina kopalna) osiągało rzędne 90 – 91 m n.p.m., w strefach drenażu rzeki Warty typu artezyjskiego 75 – 76 m n.p.m. Aktualnie rzędne zwierciadła wody na ujęciu w Środzie Wlkp. kształtują się w granicach 60,0 m n.p.m., czyli depresja wynosi 23,5 m. W warunkach naturalnego krążenia wody neogeńskie rejonu Środy Wlkp. były zasilane z północnego wschodu z terenu wielkopolskiej doliny kopalnej, drogą przesączania przez zmniejszoną miąższość pokrywy ilastej neogenu (Dąbrowski S. i inni 1987 r.).
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 97
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Pod wpływem eksploatacji ujęć mioceńskich na terenie miasta Środa Wlkp., a zwłaszcza ujęcia miejskiego, zmieniły się warunki krążenia wód tego poziomu. Uformował się lej depresyjny, który zlikwidował odpływ wód na południe ku rzece Warcie, a uaktywnił dopływ z południa (pradoliny warszawsko – berlińskiej) ze strefy ciśnień piezometrycznych oraz od strony zachodniej (Jezior Kórnickich). Eksploatacja poziomu mioceńskiego oraz niewielkie zasilanie powoduje, że na terenie powiatu, występuje deficyt wód podziemnych.
Zestawienie bilansowe zasobów wód podziemnych w gminach w nawiązaniu do pięter wodonośnych T a b e l a 41 Wielkość Wielkość Szacunkowe Rezerwa zatwierdzonych pozwoleń zasoby zasobów zasobów wodnoprawnych względem Wiek ń ujętej ęć ęć
Powiat warstwy em em ł ł Średzki cyjne wania wodno- ogó ogó Dyspozy dla uj dla uj dla prawnych czynnych czynnych zapotrzebo odnawialne wg. pozwole m3/h Q 720,5 136,2 86,8 64,5 2345,1 1528,8 1495,7 1442,0 Ng 2267,2 1818,3 830,5 830,5 498,53 498,53 121,7 -332,0 Źródło: Bilans wód podziemych dla Powiatu Średzkiego, Hydroconsult Sp. z o.o., 2005 r.
Badania wód podziemnych, na terenie powiatu prowadzone były w latach 2007 - 2008 przez WIOŚ Poznań, w ramach określania jakości wód podziemnych w punkcie badawczym sieci regionalnej na terenie województwa wielkopolskiego, na podstawie oceny zakresu rozszerzonego. Kontrolowano jakość wód w jednym punkcie pomiarowym sieci regionalnej.
Sieć krajowa Konieczność dostosowania systemu monitoringu wód podziemnych do Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE), spowodowała wprowadzenie pojęcia jednolitych części wód podziemnych (JCWPd), które obejmują określoną objętość wód podziemnych w obrębie warstwy wodonośnej lub zespołu warstw wodonośnych. Jakość zwykłych wód podziemnych określano na podstawie badań w ramach monitoringu operacyjnego, którym zostały objęte jednolite części wód podziemnych zagrożone nieosiągnięciem dobrego stanu. Na terenie Powiatu Średzkiego w roku 2007 i 2008 badania prowadzono w 10 (w roku 2008 - 9) nowo wyznaczonych punktach. Badane punkty zlokalizowano w JCWPd nr 73 (jednolita część wód podziemnych). Badania wykazały, iż jakość wody w roku 2007 odpowiadała klasie IV, za wyjątkiem ujęcia w miejscowości Brodowo – klasa III. W 2008 r. dwukrotnie dokonano pomiarów stanu czystości wód podziemnych, a badania wykazały, iż jakość wód poziomu neogeńskiego -
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 98
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
mioceńskiego jak i czwartorzędowego – plejstoceńskiego odpowiadała klasie II, za wyjątkiem ujęcia nr 584 w miejscowości Środa Wlkp., z którego ujmowana była woda gruntowa, zaklasyfikowana do klasy IV. Stwierdzone przekroczenia klasy IV w tym punkcie dotyczyły zawartości HPO4, natomiast przekroczenia klasy V – K i HPO4. Przekroczeń zawartości azotanów (powyżej 50 mg/dm3) w wodzie nie było. Dokładne wyniki badań w latach 2007 i 2008 przedstawiono w tabeli 42.
Jakość wód podziemnych w sieci krajowej w latach 2007 i 2008 Tabela 42 Rok 2008 Rok 2008 Rok 2007 (I półrocze) (II półrocze) Nr Nazwa Wody Stratygrafia Azotany Azotany Azotany otworu otworu Klasa Klasa Klasa NO NO NO 3 wód 3 wód 3 wód mg/l mg/l mg/l 2592 Trzebisławki W Ng 0,05 IV 0,04 II 0,17 II 2593 Babin W Ng 0,04 IV 0,03 III 0,19 II 2594 Starkówiec W Ng 0,04 IV - - - - Piątkowski 2595 Brodowo W Q 0,04 III 0,08 II 0,12 II 2596 Środa Wlkp. W Ng 0,05 IV 0,02 II 0,14 II 2597 Czarnotki W ng 0,04 IV 0,23 II 0,19 II 2598 Jeziory W Q 0,05 IV 0,06 II 0,14 II Wielkie 2599 Dominowo W Ng 0,72 IV - - - - 2601 Giecz W Ng 0,04 IV 0,05 II 0,2 II 2602 Murzynowo W Ng 0,04 IV 0,03 II 0,45 II Kościelne 584 Środa Wlkp. G Q - - 31,9 IV 35,5 IV G - gruntowe, W – wgłębne Ng – neogen, Q – czwartorzęd II – wody dobrej jakości, III – wody zadawalającej jakości, IV – wody niezadawalającej jakości Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2007, 2008 r.
W latach 2009 – 2010 monitoring wód podziemnych w ramach sieci krajowej prowadzono tylko w jednym punkcie – ujęcie Brodowo. Na podstawie wyników badań, wody podziemne poziomu czwartorzędowego zakwalifikowano do III klasy (wody zadawalającej jakości). Przekroczenia norm dla wód pitnych zanotowano dla stężenia manganu i żelaza (w roku 2009), a w granicach stężeń III klasy były wskaźniki: Ca, Fe i HCO3 (w roku 2010). Analizując powyższe dane zauważyć można, że jakość wód podziemnych poziomu mioceńskiego i plejstoceńskiego, na terenie powiatu utrzymuje się w tej samej klasie i nie ulega poprawie od kilku lat. Świadczy to, również o trwałości jakości wód poziomu mioceńskiego. Wody mioceńskie związane z facją burowęglową cechują się wskaźnikami zanieczyszczeń pochodzenia geogenicznego. Do tych zanieczyszczeń należą: wysoka mętność (ok. 20 mg/l), nadmierna barwa (ok. 25 mg/l), nadmierna ilość związków żelaza (2,2 – 3,9 mg/l), podwyższona zawartość manganu (ok. 0,1 mg/l), podwyższona zawartość
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 99
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
chlorków (pow. 20 mg/l), wysokie stężenie amoniaku pochodzenia mineralnego (ok. 0,6 mg/l), podwyższona utlenialność, lokalnie podwyższona zawartość siarkowodoru. Wody gruntowe objęte obserwacją są bardzo podatne na zanieczyszczenia antropogeniczne ze względu na brak izolacji w postaci utworów nieprzepuszczalnych i płytkie zaleganie zwierciadła wody. Na terenie powiatu w obszarze GZWP-150 prowadzone są lokalne badania monitoringowe, którymi objęte jest składowisko odpadów komunalnych w Pięczkowie, gm. Krzykosy.
Sieć regionalna Monitoring wód podziemnych w ramach sieci regionalnej na terenie powiatu przeprowadzono w latach 2003 - 2006 w jednym punkcie, w miejscowości Solec (gm. Krzykosy). W ramach tego monitoringu przeprowadzono badania wód neogeńskich – mioceńskich. Aktualnie badania w miejscowości Solec nie są prowadzone, ze względu na wyznaczenie nowych punktów monitoringowych w JCWPd nr 73.
Punkt pomiarowy sieci regionalnej T a b e l a 43 Nr Miąższość Użytkowanie Lokalizacja Poziom Numer JCWPd Głębokość ppk izolacji terenu
72 Solec Ng (Tr) 73 103,5 57,0 Zabudowa wiejska Ng – neogen Tr – trzeciorzęd, JCWPd – jednolite części wód podziemnych Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2006 r.
W badanym punkcie wody występowały w klasie III w 2003 r., w następnych latach w klasie IV, co odpowiada wodom zadowalającej jakości (III) i niezadowalającej jakości (IV).
Jakość zwykłych wód podziemnych w sieci regionalnej w miejscowości Solec T a b e l a 44 Nr Wskaźniki stężeń odpowadające wodzie o niezadowalającej i złej jakości Rok ppk Klasa III Klasa IV Klasa V NOK
2003 Corg, K, PO4, Mn - - -
2004 - NH4, PO4 K - 72 2005 - NH4, K, PO4, Hg - - - - 2006 - NH , K, PO 4 4 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2003, 2004, 2005, 2006 r.
Sieć lokalna Monitoring wód podziemnych w sieci lokalnej prowadzony jest dla obiektów mogących niekorzystnie oddziaływać na środowisko naturalne. W Powiecie Średzkim są to
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 100
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
przede wszystkim składowiska odpadów komunalnych. Wykaz obiektów objętych monitoringiem lokalnym zawiera tabela 45.
Obiekty w sieci monitoringu lokalnego na terenie powiatu T a b e l a 45 Rok Liczba Gmina Miejscowość Nazwa obiektu rozpoczęcia Zbiornik Poziom otworów obserwacji Środa składowisko odpadów Nadziejewo 2002 LZWP Q 6 Wlkp. komunalnych składowisko odpadów Dominowo Orzeszkowo 2005 LZWP Q 3 komunalnych składowisko odpadów GZWP- Krzykosy Pięczkowo 2004 Q 3 komunalnych 150 Nowe składowisko odpadów Miasto n. Elżbietów 2005 LZWP Q 3 komunalnych Wartą zrekultywowane składowisko odpadów Zaniemyśl Zwola 2004 LZWP Q 3 niebezpiecznych - mogilnik Q – czwartorzęd, , LZWP – Lokalny Zbiornik Wód Podziemnych, GZWP-150 - Główny Zbiornik Wód Podziemnych (Pradolina Warszawsko-Berlińska) Źródło: Raporty roczne monitoring lokalny na terenie składowisk 2007, 2008, 2009, 2010 r.
Jedyne czynne składowisko odpadów komunalnych znajduje się w Nadziejewie. Pozostałe składowiska zostały zamknięte decyzją Starosty Średzkiego w 2009 r. – składowisko w Pieczkowie, a w 2010 r. składowiska w Eżbietowie i Orzeszkowie. W związku z powyższym zmieniła się częstotliwość poboru prób dla składowisk zamkniętych, aktualnie wykonywane są 2 serie pomiarowe w roku. Ocena jakości wód podziemnych według Rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz. U. Nr 32, poz.284) obejmowała wartość maksymalną 9 wskaźników: odczyn, pH, przewodność elektrolityczna, OWO, Cu, Zn, Pb, Cd, Hg i WWA.
Składowisko odpadów w Nadziejewie gm. Środa Wlkp. W 2010 r. ocena chemizmu wody podziemnej z otworów P-1, P-2, P-3, P-4, P- 5 i P – 6 wykonywana była cztery razy w roku. Z wykonanego raportu wynika, że wody dopływające do składowiska nie wykazały podwyższonych wartości analizowanych parametrów, stąd kwalifikują się do wód o dobrym stanie chemicznym. Wody wypływające ze składowiska w kierunku południowym i południowo – wschodnim wykazują wysoki stopień przekształcenia. Przejawia się to w wielokrotnym wzrostem wartości przewodnictwa elektrolitycznego, cynku i ogólnego węgla organicznego w stosunku do wód stanowiących lokalne tło hydrogeologiczne w tym rejonie.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 101
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Składowisko odpadów w Orzeszkowie gm. Dominowo Na terenie składowiska prowadzony jest monitoring w sieci 3 piezometrów. Dwa razy w roku mierzony jest poziom zwierciadła wody oraz pobierane są próby do analizy fizyczno- chemicznej, które obejmują 22 wskaźniki. Zgodnie z raportem wykonanym w 2010 r. jakość wody podziemnej pobrana na dopływie i odpływie wód ze składowiska jest porównywalna, a wartości badanych parametrów odpowiadały I i II klasie jakości wód. Wyjątek stanowi zawartość ogólnego węgla organicznego, która odpowiada IV klasie.
Najwyższe stężenia wybranych parametrów wód podziemnych na terenie składowiska w Orzeszkowie w 2010 r. T a b e l a 46 Parametr Jednostka Najwyższe stężenia w Klasa jakości* 2010 r. Odczyn (pH) pH 7,3 I Przewodnictwo µs/cm 1072 II OWO mg C/l 19,2 IV Chrom mg Cr/l 0,061 II Miedź mg Cu/l 0,035 II Ołów mg Pb/l 0,035 II Cynk mg Zn/l 0,079 II Rtęć mg Hg/l < 0,0001 I Σ WWA mg/l <0,00000001 I (*) – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. – w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143, poz. 896). Źródło: „Monitoring lokalny na terenie składowiska odpadów komunalnych w Orzeszkowie, gm. Dominowo Raport z badań wykonanych w 2010 r.”
Wskaźniki podstawowe Biorąc pod uwagę wartości wskaźników podstawowych, jakość wód podziemnych z piezometrów P-1, P-2, P-3 ze składowiska odpadów komunalnych w miejscowości Orzeszkowo, możemy scharakteryzować następująco:
• zawartość siarczanów waha się w przedziale 159 – 429,0 mg SO4/l, • zawartość chlorków w granicach od 27 – 101,6 mgCl/l, • wody charakteryzują się ponadnormatywną zawartością związków żelaza, które występuje na poziomie 0,13 – 0,57mg Fe/l , • zawartość manganu waha się w przedziale 0,033 – 0,39 mg Mn/l. W analizowanych próbach związki azotowe występują następujących ilościach: • amoniak na poziomie 0,032 – 1,1 mg N/l, • azot azotynowy na poziomie <0,01 – 0,08 mg N/l, • azot azotanowy w granicach 0,03 – 2,9 mg N/l. Rtęć (<0,0001 mg Hg/l ), znajduje się w stężeniach minimalnych lub śladowych. Fenole występują na poziomie 0,0019 - 0,074 mg/l. Detergenty występują na poziomie <0,01 mg/l. Substancje rozpuszczone występują na poziomie 426 – 632,0 mg/l.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 102
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wody podziemne na składowisku odpadów komunalnych w miejscowości Orzeszkowo w 2010 r. zakwalifikowano do II klasy jakości; Klasa II to wody o dobrej jakości, w których: a) wartości niektórych elementów fizyko-chemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych, b) wartości elementów fizyko-chemicznych nie wskazują na wpływ działalności człowieka albo jest to wpływ bardzo słaby. Składowisko odpadów komunalnych w Orzeszkowie nie wywołuje ujemnego wpływu na stan wód podziemnych. Odcieki gromadzone są w szczelnym zbiorniku, a ich unieszkodliwianie odbywa się w oczyszczalni mechaniczno – biologicznej w Chłapowie gmina Dominowo.
Składowisko odpadów w Pięczkowie gm. Krzykosy Na podstawie aktualnych badań – Raport z badań monitoringowych przeprowadzonych w 2010 r. można stwierdzić, że wody podziemne z piezometrów P-1, P-2, P-3 ze składowiska odpadów komunalnych w Pięczkowie w 2010 r. zakwalifikowano do II klasy jakości.
Najwyższe stężenia wybranych parametrów wód podziemnych na terenie składowiska w Pięczkowie w 2010 r. T a b e l a 47 Parametr Jednostka Najwyższe stężenia w Klasa jakości 2010 r. Odczyn (pH) pH 7,3 I Przewodnictwo µs/cm 721 II OWO mg C/l 12,2 IV Kadm mg Cd/l < 0,0003 I Chrom mg Cr/l < 0,01 I Miedź mg Cu/l 0,007 I Ołów mg Pb/l 0,008 I Cynk mg Zn/l 0,09 II Rtęć mg Hg/l < 0,00005 I Σ WWA mg/l < 0,000017 I (*) – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. – w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143, poz. 896). Źródło: „Monitoring lokalny na terenie składowiska odpadów komunalnych w Pieczkowie, gm. Krzykosy Raport z badań wykonanych w 2010 r.”
Na terenie składowiska prowadzony jest monitoring w trzech punktach z częstotliwością dwa razy w ciągu roku. Wartości badanych parametrów w 2010 r. odpowiadały I i II klasie jakości wód, z wyjątkiem ogólnego węgla organicznego, która odpowiadała klasie IV. Wody odciekowe nie stanowią żadnego zagrożenia dla środowiska wodno – gruntowego, gdyż są gromadzone w szczelnym pojemniku, a ich unieszkodliwianie odbywa się w oczyszczalni mechaniczno – biologicznej w Sulęcinku gmina Krzykosy.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 103
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Składowisko odpadów w Elżbietowie gm. Nowe Miasto n. Wartą Na terenie składowiska prowadzony jest monitoring w trzech punktach z częstotliwością cztery razy w ciągu roku. Wartości badanych parametrów w 2010 r. odpowiadały I i II klasie jakości wód. Odnotowano poprawę jakości wód podziemnych w zakresie następujących parametrów: kadm. OWO, WWA i rtęć.
Najwyższe stężenia wybranych parametrów wód podziemnych na terenie składowiska w Elżbietowie w 2010 r. T a b e l a 48 Parametr Jednostka Najwyższe stężenia w Klasa jakości 2010 r. Odczyn (pH) pH 7,74 I Przewodnictwo µs/cm 1131 II OWO mg C/l 5,4 II Kadm mg Cd/l < 0,0003 I Chrom mg Cr/l < 0,01 I Miedź mg Cu/l 0,013 II Ołów mg Pb/l 0,008 I Cynk mg Zn/l 0,17 II Rtęć mg Hg/l < 0,00005 I Σ WWA mg/l < 0,000026 I (*) – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. – w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143, poz. 896). Źródło: „Monitoring lokalny na terenie składowiska odpadów komunalnych w Elżbietowie, gm. Nowe Miasto n. Wartą Raport z badań wykonanych w 2010 r.”
W związku z powyższym wody podziemne z piezometru P-1, P-2, P-3 w miejscowości Elżbietów w 2010 r. zakwalifikowano do II klasy jakości; Klasa II to wody o dobrej jakości. Przeprowadzone w 2010 r. badania jakości nie wykazały ujemnego wpływu omawianego składowiska na wody podziemne, obserwowane zanieczyszczenia mają charakter naturalny, charakterystyczny dla czwartorzędowych środowisk Niżu Polskiego bądź są wynikiem działalności antropogenicznej związanej z uprawą pól (nawożenie nawozami organicznymi i mineralnymi) czy nieuregulowanym systemem gospodarki ściekami (brak kanalizacji sanitarnej) na omawianym obszarze. Wody odciekowe nie stanowią żadnego zagrożenia dla środowiska wodno – gruntowego, gdyż są gromadzone w szczelnym zbiorniku. Unieszkodliwianie tychże wód odbywa się w gminnej oczyszczalni ścieków w Chociczy gmina Nowe Miasto n. Wartą.
Zrekultywowany mogilnik w Zwoli, gm. Zaniemyśl Badania wód podziemnych z terenu zlikwidowanego mogilnika w miejscowości Zwola, mają na celu śledzenie wpływu tego obiektu na jakość wód podziemnych, obserwację kierunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń oraz zmiany w intensywności zanieczyszczeń wód podziemnych po likwidacji i rekultywacji składowiska odpadów niebezpiecznych. Monitoring prowadzony jest od 2005 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 104
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wyniki badań mionitoringowych z terenu zlikwidowanego mogilnika w Zwoli, są bardzo istotne, ponieważ obiekt ten wyemitował do środowiska gruntowo – wodnego duże ilości substancji niebezpiecznych. Konieczna jest zatem obserwacja procesu stopniowego samooczyszczania się wód podziemnych, po usunięciu czynnika zanieczyszczającego jakim były środki ochrony roślin.
Na podstawie aktualnych badań monitoringowych prowadzonych w 2009 r. na terenie zrekultywowanego składowiska odpadów niebezpiecznych w miejscowości Zwola, możemy stwierdzić znaczną poprawę jakości wód podziemnych w zakresie wskaźników pestycydów. • Woda podziemna z piezometru P-3 nie wykazuje zanieczyszczenie związkami pestycydowymi. Suma pestycydów w piezometrze P-3 wynosi 0,032615 µg/dm3, który mieści się w ramach poziomu dopuszczalnego 0,5 µg/dm3zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. – w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia (Dz. U. Nr 61 poz. 417). W piezometrze P-3, poziom zawartości pestycydów chloroorganicznych i fosforoorganicznych zmniejszył się o 0,134235 µg/dm3 w stosunku do roku ubiegłego. Niemniej jednak woda z piezometru P-3 charakteryzuje się silnym zapachem środków ochrony roślin. • Wody podziemne z piezometru P-1, oraz z piezometru P-2, nie wykazują zanieczyszczeń pestycydami. W piezometrze P-1 suma pestycydów wynosi 0,018632 µg/dm3, a w P-2 0,022261 µg/dm3. W piezometrze P-1 poziom zawartości pestycydów zmniejszył się o 0,035491 µg/dm3 w stosunku do 2008 r., a w piezometrze P-2 zmalał o 0,021799 µg/dm3 w stosunku do 2008 r. Woda z piezometru P-2 charakteryzuje się silnym zapachem środków ochrony roślin. • Wody podziemne z piezometrów P-1, P-2, P-3 są pozaklasowe ze względu na ponadnormatywną zawartość glinu we wszystkich piezometrach oraz przewodnictwa w piezometrze P-1 zgodnie z Klasyfikacją jakości zwykłych wód podziemnych dla potrzeb monitoringu środowiska (PIOŚ 1995). • Na przestrzeni lat 2005 - 2009, jakość wód podziemnych we wszystkich piezometrach uległa poprawie. • Woda podziemna z piezometru P-3 ulega samooczyszczeniu i migracji ponieważ obserwuje się radykalny spadek zawartości pestycydów. Piezometr P-3 usytuowany jest w najbliższym otoczeniu miejsca gdzie znajdowały się doły ziemne z przeterminowanymi środkami ochrony roślin, stąd też wyniki badań prowadzonych w latach 2003, 2005 – 2007 wykazywały silne zanieczyszczenia wód pestycydami. Od 2008 r. zawartość pestycydów w piezometrze P-3 odpowiada normie dla wód pitnych.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 105
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Analizując wyniki badań monitoringowych z 2009 r. można stwierdzić, że proces samooczyszczania i wymywania pestycydów trwa nadal - we wszystkich piezometrach nastąpiła znaczna poprawa jakości wód podziemnych.
4.3. Wody powierzchniowe
4.3.1. Stan czystości rzek
Badania stanu czystości rzek na terenie Powiatu Średzkiego prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, zgodnie z programem państwowego monitoringu środowiska. Sieć rzeczną tworzy przede wszystkim rzeka Maskawa wraz z dopływami, nieco mniejsze znaczenie ma rzeka Warta. Zgodnie z założeniami monitoringu regionalnego jakość wód w całej zlewni rzeki Maskawy kontrolowana jest 1 raz na 5 lat. Jedynie punkt pomiarowo-kontrolny zlokalizowany w odcinku ujściowym (do rzeki Warty) wchodzi w skład sieci monitoringu krajowego w ramach, którego badania jakości wód wykonywane są w systemie ciągłym 1 raz w miesiącu.
Rzeka Warta Odbiornikiem wód rzeki Maskawy jest rzeka Warta, przepływająca w południowej części Powiatu Średzkiego. Na terenie Powiatu Średzkiego przekrój pomiarowo-kontrolny na rzece Warcie znajduje się w miejscowości Nowa Wieś Podgórna w km 342,5, a wiec 35,3 km powyżej ujścia rzeki Maskawy. W 2007 r. w przekrojach Nowa Wieś Podgórna i Potachy prowadzono badania jakości wód rzeki Warty. W tabeli 49 przedstawiono stan czystości rzeki w wybranych punktach na terenie Powiatu Średzkiego.
Stan czystości Warty w wybranych przekrojach w 2007 r. T a b e l a 49 Kilometr Ilość składników w klasach w % Klasyfikacj Punkt pomiarowy biegu a ogólna rzeki I II III IV V Nowa Wieś 342,5 44,7 17,0 17,0 19,1 2,1 IV Podgórna Potachy 309,8 40,4 19,1 17,0 21,3 2,1 IV non – nie odpowiada normom. Źródło:WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2007 r.
W 2007 r. wody Warty w przekroju Nowa Wieś Podgórna kwalifikowały się do IV klasy jakości, wykazywały zadawalającą jakość. W niższych klasach niż III znalazły się
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 106
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
następujące wskaźniki: barwa, ChZt-Cr, azot Kjeldahla, azotany, azot ogólny, kadm, rtęć, chlorofil „a”, liczba bakterii coli oraz coli typu kałowego (IV klasa). Zakres II/III klasy osiągało obciążenie materią organiczną, związkami azotu i fosforu, ołowiu i żelaza, wskaźnikami biologicznymi. Pozostałe wskaźniki zasolenia, zanieczyszczeń przemysłowych oraz metale ciężkie utrzymywały się w granicach klasy I/II. W przekroju Potachy wody Warty odpowiadają IV klasie czystości ze względu na parametry: barwa, ChZt-Cr, ogólny węgiel organiczny, azot Kjeldahla, azotany, kadm, chlorofil, liczba bakterii grupy coli, grupy coli typu kałowego. Monitoring rzeki Warta na terenie Powiatu Średzkiego w 2009 roku prowadzony był w miejscowości Nowa Wieś Podgórna. Wyniki badań stanu ekologicznego wód klasyfikują Wartę do II klasy czystości. W tabeli 50 przedstawiono wartości najważniejszych badanych parametrów w punkcie pomiarowo – kontrolnym Nowa Wieś Podgórna.
Wyniki badań stanu ekologicznego Warty w punkcie Nowa Wieś Podgórna T a b e l a 50 Klasa Wskaźnik Jednostka Liczba Średnia Lp. Minimum Maximum wskaźnika jakości wody miary prób roczna jakości wód Temperatura 1. oC 10 2,6 31,8 12,2 I wody 2. Odczyn pH 10 7,9 8,5 8,1 I Tlen 3. mg O2/l 10 6,2 8,5 8,1 I rozpuszczony BZT Poniżej stanu 4. 5 mg O2/l 10 0,7 6,5 2,95 dobrego Ogólny węgiel 5. mg C/l 10 6,3 12,76 8,94 II organiczny 6. Azot amonowy mg NNH4/l 10 0,005 0,928 0,174 II 7. Azot Kjeldahla mg N/l 10 0,762 1,883 1,227 II 8. Azot azotanowy mg NNO3/l 10 0,648 3,419 1,885 II 9. Azot ogólny mg N/l 10 1,817 5,099 3,133 II 10. Fosfor ogólny mg P/l 10 0,033 0,231 0,156 II 11. Przewodność w o µS/cm 10 390 621 487 I 20 C Substancje 12. mg/l 10 302,5 404,0 352,1 I rozpuszczone 13. Chlorofil „a” µg/l 10 4,35 81,64 23,46 I Makrofitowy 14. 1 37,04 37,04 37,04 II Indeks Rzeczny Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2009 r.
Badania przeprowadzone w 2009 roku w punkcie pomiarowo - kontrolnym Nowa
Wieś Podgórna wskazuje, że tylko BZT5 (biochemiczne zapotrzebowanie na tlen) określono poniżej stanu dobrego. Pozostałe parametry klasyfikują rzekę do I i II klasy czystości.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 107
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Rzeka Maskawa Obszar, z którego zbiera wody rzeka Maskawa należy do typowo rolniczych i z takiego rodzaju zanieczyszczeniami trzeba się liczyć przy ocenie potencjalnych zagrożeń jakości wód powierzchniowych. Poza spływami powierzchniowymi z pól Maskawa jest odbiornikiem punktowych zrzutów ścieków, gdzie głównym źródłem zanieczyszczeń jest miasto Środa Wlkp., odprowadzające ścieki komunalne zarówno do prawobrzeżnego dopływu Maskawy jakim jest Struga Średzka jak i do samej Maskawy, a także inne miejscowości. Na terenie powiatu zlokalizowany jest punkt pomiarowy monitoringu krajowego, w 1,5 km ujściowego odcinka rzeki Maskawy, w miejscowości Mała Kępa (km 307,2/1,5).
Stan czystości rzeki Maskawy w 2007 T a b e l a 51 Punkt Kilometr Ilość wskaźników w klasie [%] Rok Klasyfikacja ogólna pomiarowy biegu rzeki I II III IV V Kępa Wielka 1,5 40,4 8,5 17,0 25,5 8,5 IV 2007 Nietrzanowo 22,4 27,6 3,4 13,8 27,6 27,6 V
Źródło:WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2007 r.
Ładunki zanieczyszczeń wprowadzanych z Maskawy do rzeki Warty na podstawie badań monitoringowych przeprowadzonych w 2007 r. obrazuje tabela 52.
Ładunki zanieczyszczeń wprowadzanych z rzeki Maskawy do rzeki Warty T a b e l a 52
Rodzaj zanieczyszczeń średniorocznego Rok 2007 [mg/rok] Tlen rozpuszczony 7,6 Ogólny węgiel organiczny 16,1 Azot amonowy 0,5 Azotany 39,0 Azot ogólny 11,2 Fosforany 0,9 Fosfor ogólny 0,4 Kadm 0,003 Rtęć 0,003 Chlorofil a 38,4 Miano coli fek. 0,04 Klasa IV Źródło:WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2007 r.
W oparciu o badania przeprowadzone przez WIOŚ Poznań stwierdzono, że jakość wód rzeki Maskawy w 2008 r. była zła, odpowiadająca V klasie. W stosunku do 2007 r. jakość uległa pogorszeniu w jednym punkcie kontrolno – pomiarowym (Kępa Wielka) z klasy IV na V. Na zaklasyfikowanie w 2008 r. rzeki do V klasy jakości, wpływ miały przede wszystkim wysokie stężenia substancji biogennych (fosforany, azotany, azot ogólny i azot Kjeldahla),
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 108
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
wskaźników tlenowych (tlen rozpuszczony, ogólny węgiel organiczny) oraz mikrobiologicznych (liczba bakterii coli typu kałowego, liczba bakterii coli). Wskaźniki zanieczyszczeń przemysłowych utrzymują się w zakresie I – III klasy. Wszystkie metale za wyjątkiem kadmu i rtęci (IV i V klasa) oznaczono w klasie I. W 2010 roku WIOŚ przeprowadził badania stanu chemicznego wód rzeki Maskawy w punkcie pomiarowo – kontrolnym Kępa Wielka. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 53.
Wyniki badań stanu chemicznego rzeki Maskawy w Kępie Wielkiej Tabela 53 Lp. Wskaźnik jakości wody Jednostka Liczba Średnia Klasa miary prób roczna wskaźnika jakości wód 1. Benzo(b)fluoranten ∑µ/l 10 0,0164 stan dobry 2. Benzo(k)fluoranten 3. Benzo(g,h,i)perylen ∑µ/l 10 0 stan dobry 4. Indeno(1,2,3-dc)piren Źródło: WIOŚ, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2010 r.
Na złą jakość wód rzeki Maskawy wpływ mają zrzuty zanieczyszczeń z miasta Środa Wlkp., oczyszczalni ścieków w Chwałkowie, Gułtowach, Jarosławcu, Winnejgórze oraz zlewnie Strugi Średzkiej, Miłosławki i Wielkiego Rowu z obiektami o charakterze rolniczym.
Dopływy rzeki Maskawy Ostatnie badania dopływów rzeki Maskawy wykonywano w 2006 roku. W stosunku do 2005 roku w poszczególnych przekrojach zaszły następujące zmiany: • Struga Średzka Badania monitoringowe prowadzone są w odległości 0,5 km od ujścia do Maskawy. Rzeka w odcinku ujściowym charakteryzuje się wodami złej jakości klasa V (stan czystości nie uległ zmianie w stosunku do 2005 r.). Stężenie na poziomie klasy IV/V stwierdzono dla następujących wskaźników: substancje biogenne, saprobowość fitoplanktonu i peryfitonu, chlorofil ”a” oraz liczby bakterii coli typu kałowego i liczby bakterii grupy coli. Wśród metali mangan oznaczono w klasie III, pozostałe metale w I klasie. • Miłosławka W profilu w Miąskowie, w km 13,5 , rzeka Miłosławka w latach 2005 -2006 prowadziła wody V klasy czystości. Wskaźniki tlenowe, biogenne i mikrobiologiczne utrzymywały się w przedziale IV/V klasy. Zasolenie rzeki było zróżnicowane w roku 2005 od I – V klasy, w 2006 r. od II – V klasy. Wśród składników biogenicznych w 2006 r. chlorofil i saprobowość peryfitonu oznaczono w klasie III, a saprobowość fitoplanktonu na poziomie klasy IV. Stężenia metali za wyjątkiem manganu (V klasa) i żelaza (II klasa) utrzymywały się w normach I klasy czystości.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 109
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• Wielki Rów (Wielka): Badania prowadzone w punkcie pomiarowym zlokalizowanym w miejscowości Szlachcin, w km 13,5 wykazały, że Wielki Rów w latach 2005 i 2006 prowadził wody klasy IV. Wpływ na niski stan jakości wody miały zły stan sanitarny, wysokie stężenie azotanów i fosforanów oraz barwa. Stan czystości rzeki przedstawia tabela 54.
Stan czystości rzeki Wielki Rów T a b e l a 54 Rok Parametry klasy IV 2005 ChZt-Cr, N Kjeldahla, N i P ogólny, substancje, rtęć, rozpuszczone, saprobowość fitoplanktonu i peryfitonu 2006 tlen rozpuszczony, BZT5, ChZT-Cr, N Kjeldahla, amoniak, OWO, N i P ogólny, substancje, rtęć, rozpuszczone, rtęć Źródło: WIOŚ, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2005 i 2006 r.
Wskaźniki zanieczyszczeń przemysłowych utrzymywały się w normach II/III klasy, a mangan w klasie III. W 1995 roku, w celu ochrony całej zlewni rzeki Maskawy, władze 6-ciu gmin podpisały porozumienie gmin „Czysta Maskawa”. Jego głównymi celami było opracowanie kompleksowego programu ochrony, opracowanie programów inwestycji i określenia zasad racjonalnej gospodarki zasobami. Wymiernym efektem porozumienia było większe zaangażowanie gmin na rzecz poprawy stanu czystości wód, przed wszystkim poprzez podjecie budowy oczyszczalni w gminach: Dominowo, Krzykosy, Nekla i Środa Wlkp.
Pozostałe cieki wodne W 2010 roku prowadzono badania wód powierzchniowych w ramach monitoringu operacyjnego w następujących punktach: • Głuszynka – Kamionki (wody naturalne typu 25 – ciek łączący jeziora, wrażliwy na zanieczyszczania związkami azotu ze źródeł rolniczych), punkt zlokalizowany w miejscowości Kamionki na (2,0 km) na zamknięciu JCW na obszarze powiatu poznańskiego ziemskiego; • Kanał Roguski – Boguszynek (wody naturalne typu 17 – potok nizinny piaszczysty, zagrożony eutrofizacją na skutek zrzutu ścieków komunalnych), punkt zlokalizowany w miejscowości Boguszynek (2,5 km); Na podstawie przeprowadzonych badań wymienione cieki zaklasyfikowano do III (Kanał Roguski) i IV (Głuszynka) klasy czystości wód. Na złą jakość wód Głuszynki i Kanału
Roguskiego wpłynęła duża zawartość tlenu rozpuszczonego, BZT5, ogólnego węgla organicznego, azotu i fosforu ogólnego, azotu Kjeldahla, fitobentosu. Wyniki przedstawiono w tabeli 55.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 110
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Stan czystości rzek na terenie powiatu w 2010 T a b e l a 55 Ilość wskaźników w klasie [%] Punkt Kilometr Rok Poniżej stanu Klasyfikacja ogólna pomiarowy biegu rzeki I II III dobrego
Kanał 2,5 23,1 7,7 7,7 61,5 III Roguski – 2010 Boguszynek Głuszynka - 2,0 28,6 7,1 7,1 57,1 IV Kamionki Źródło: WIOŚ, Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2010 r.
Pozostałe występujące na terenie powiatu cieki nie są objęte badaniami jakości wód. Biorąc jednak pod uwagę niewielką ilość istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej oraz stan czystości monitorowanych cieków wodnych (Maskawy i Warty), można przypuszczać, że pozostałe istniejące na terenie powiatu cieki, a przede wszystkim te przepływające przez nieskanalizowane miejscowości, również prowadzą wody w znacznym stopniu obciążone zanieczyszczeniami bakteriologicznymi. Większość cieków na terenie powiatu ma również małe przepływy oraz z uwagi na prawie równinne ukształtowanie terenu bardzo powolny odpływ, dlatego może w nich powstawać duża koncentracja zanieczyszczeń nawet przy stosunkowo małych zrzutach. Kolejnym poważnym źródłem zanieczyszczeń wód jest niewłaściwa działalność agrotechniczna i hodowlana oraz niska świadomość ekologiczna. Stosowane w rolnictwie nawozy sztuczne i pestycydy w znacznej części spłukiwane są z wodami opadowymi do cieków wodnych, powodując ich zanieczyszczenie. Odpady płynne z hodowli zwierząt – gnojówka i gnojowica, trafiająca na pola bez żadnego przetworzenia, również przyczynia się to do znacznego skażenia wód oraz gleb. Z tego względu istniejący zły stan czystości cieków wodnych na obszarze powiatu wymaga podjęcia zdecydowanych działań w kierunku uporządkowania gospodarki wodno – ściekowej. Wymaga to inwestycji przede wszystkim w zakresie budowy nowych i modernizacji istniejących oczyszczalni ścieków oraz w zakresie rozbudowy kanalizacji sanitarnej.
4.3.2. Stan czystości zbiorników wodnych
Na terenie Powiatu Średzkiego w gminie Zaniemyśl znajdują się 4 jeziora: Jezioro Raczyńskie, Jezioro Łękno, Jezioro Jeziory Małe i Jezioro Jeziory Wielkie. Planowane i rzeczywiste klasy czystości jezior występujących na terenie Powiatu Średzkiego przedstawia tabela 56.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 111
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Klasy czystości jezior na terenie Powiatu Średzkiego T a b e l a 56 Klasa czystości Kategoria podatności na Jezioro Rzeczywista wg Planowana degradację A B C Raczyńskie I II I non III Łękno I III I non III Jeziory Małe I III I non II Jeziory Wielkie II I I non non
A – jakość wody wg wskaźnika sanitarnego (miano Coli typu kałowego); B – jakość wody ze względu na zawartość substancji toksycznych (metale ciężkie, pestycydy, fenole); C – wypadkowa jakość wody wg wskaźników fizyczno-chemicznych i biologicznych; non – nie odpowiada normom. Źródło: Stan Środowiska w Powiecie Średzkim - 2003 r.
W latach 2008 - 2011 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu nie prowadził badań jakości wód jezior na terenie Powiatu Średzkiego.
Jezioro Raczyńskie Jakość wód Jeziora Raczyńskiego określono po raz pierwszy w latach 1973/74. Odpowiadała wówczas III klasie czystości. Przebadane w 1996 roku jezioro nie odpowiadało żadnej z klas czystości. W związku z niezadawalającym stanem jakości wód Jeziora Raczyńskiego od września 1998 roku zbiornik poddano rekultywacji. Dwie grupy aeratorów napowietrzają wody jeziora na głębokości 5,8 m. W ramach działań ochronnych na obszarze zlewni odcięto dopływ kanalizacji deszczowej do jeziora, rozpoczęto budowę kanalizacji sanitarnej w Zaniemyślu oraz ustalono strefę ochronną jeziora na górnej krawędzi zbocza rynny jeziora. Przeprowadzone przez WIOŚ w 2001 roku badania monitoringowe wykazały pozaklasowy charakter wód jeziora, zaliczono je do zbiorników bardzo żyznych. Większość badanych parametrów nie odpowiadała normom, wskaźnik ChZT-Cr, dyskwalifikujący jakość wody świadczy o wysokim stężeniu substancji organicznych. Przewodność elektrolityczna właściwa wskazuje na dużą koncentrację soli mineralnych w jeziorze. Stężenia substancji biogennych (azotu całkowitego) decydują o produktywności wód i wysokiej trofii zbiornika. Badania hydrobiologiczne wykazały wysoką liczebność fitoplanktonu, zakwit okrzemkowo- kryptofilowy wiosną i okrzemkowo-sinicowy latem. Stan sanitarny odpowiadał II klasie czystości. W wodzie nie stwierdzono obecności cyjanków wolnych. Zawartość metali ciężkich odpowiadała I klasie czystości, a stężenie fenoli lotnych utrzymywało się na poziomie I – II klasy czystości wód powierzchniowych. Zarówno wiosną jak i latem stwierdzono wymieszanie termiczne oraz zadowalające natlenienie wód. Jednak zbiornik łatwo ulega wpływom z zewnątrz i jest wyraźnie podatny na degradację – III kategoria, szczególnie ze względu na niekorzystne cechy morfometryczne.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 112
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Dwa niewielkie dopływy prowadziły wiosną wody skażone bakteriologicznie i niedotlenione. Latem wody odpowiadające II klasie prowadził tylko jeden z dopływów. Odpływ z jeziora, rzekę Kamionkę zaliczono wiosną do II klasy, a latem do III klasy czystości. Na Jeziorze Raczyńskiego są dwa kąpieliska (na plaży głównej i ośrodku „Niezamyśl”), które podlegają sezonowym badaniom higieniczno – zdrowotnym wykonywanym przez Powiatową Stację Sanitarno - Epidemiologiczną w Środzie Wlkp.
Jakość wód Jeziora Raczyńskiego na plaży głównej ( strona prawa) w okresie od 17.05.2010 do 23.08.2010 r. T a b e l a 57 Badane 2010 Jednostka parametry 17.05 14.06 28.06. 12.07 26.07. 09.08. 23.08. Przezroczystość m 0,75 0,50 0,70 0,30 0,50 0,20 0,20 Barwa - akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. Zapach - nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. Odczyn pH nb nb nb nb nb nb nb
BZT5 mgO/l nb nb nb nb nb nb nb Tlen % nb nb nb nb nb nb nb rozpuszczony itk gr. Coli w 100 ml 37 9 57 260 80 100 500 itk gr. Coli typ feralny w miano 34 6 14 20 68 69 230 Coli 100 ml Salmonella w 1000 ml nb nb nb nb nb nb nb nw – nie występuje; nb – nie badano; Źródło: Sprawozdania z badań sanitarno-epidemiologicznych z PSSE w Środzie Wlkp., 2010 r.
Jakość wód Jeziora Raczyńskiego Kąpielisko Niezamyśl w okresie od 17.05.2010 do 23.08.2010 r. T a b e l a 58 Badane 2010 Jednostka parametry 17.05 14.06 28.06. 12.07 26.07. 09.08. 23.08. Przezroczystość m 0,60 0,50 0,70 0,30 0,40 0,20 0,20 Barwa - akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. Zapach - nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. Odczyn pH nb nb nb nb nb nb nb
BZT5 mgO/l nb nb nb nb nb nb nb Tlen % nb nb nb nb nb nb nb rozpuszczony itk gr. Coli w 100 ml 20 6 8 40 580 30 280 itk gr. Coli typ feralny w miano 18 2 1 23 140 19 200 Coli 100 ml Salmonella w 1000 ml nb nb nb nb nb nb nb nw – nie występuje; nb – nie badano; Źródło: Sprawozdania z badań sanitarno-epidemiologicznych z PSSE w Środzie Wlkp., 2010 r.
• Plaża główna – woda w zakresie przebadanych parametrów odpowiadała wymaganiom higieniczno – zdrowotnym do kąpieli zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinna
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 113
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
odpowiadać woda w kąpieliskach (Dz. U. Nr 183, poz. 1530), badania 17.05.2010 – 23.08.2010 r. • Ośrodek Niezamyśl – woda spełniała w badanym zakresie warunki jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach i może być wykorzystywana do kąpieli i sportów wodnych (badania 17.05.2010 – 23.08.2010 r.).
Jezioro Łękno Jest to jezioro, które należy do III kategorii podatności na degradację. Jakość wody według wskaźnika sanitarnego (miano Coli) należy do III klasy czystości, natomiast jakość wody ze względu na zawartość substancji toksycznych (metale ciężkie, pestycydy, fenole) należy do I klasy czystości. Wypadkowa jakość wody według wskaźników fizyczno- chemicznych i biologicznych nie odpowiada normom. Planowana klasa czystości należy do klasy I.
Jezioro Jeziory Małe Jakość wody jeziora według wskaźnika sanitarnego (miano Coli) należy do III klasy czystości, natomiast jakość wody ze względu na zawartość substancji toksycznych (metale ciężkie, pestycydy, fenole) należy do I klasy czystości. Wypadkowa jakość wody według wskaźników fizyczno-chemicznych i biologicznych nie odpowiada normom. Planowana klasa czystości należy do klasy I. Jest to jezioro należące do II klasy pod względem podatności na degradację.
Jezioro Jeziory Wielkie Planowana jakość wód jeziora należy do II klasy czystości. Jakość wody jeziora według wskaźnika sanitarnego (miano Coli) oraz jakość wody ze względu na zawartość substancji toksycznych (metale ciężkie, pestycydy, fenole) należy do I klasy czystości, natomiast wypadkowa jakość wody według wskaźników fizyczno-chemicznych i biologicznych nie odpowiada normom. Jest to jezioro, które nie odpowiada normom pod względem podatności na degradację. Część jeziora wyznaczona jest jako kąpielisko, zlokalizowane na terenie Ośrodka PeKaBex - Jeziory Małe. Badania higieniczno – zdrowotne przeprowadzone w okresie 14.05.2003 – 18.08.2003 wykazały, że woda warunkowo odpowiadała wymaganiom do kąpieli. Ośrodka PeKaBex - Jeziory Małe został zlikwidowany, a plaża nie jest objęta badaniami higieniczno – zdrowotnym wykonywanym przez Powiatową Stację Sanitarno - Epidemiologiczną w Środzie Wlkp.
Zbiornik retencyjny „Środa” Na terenie Powiatu Średzkiego w miejscowości Środa Wlkp., istnieje jeden sztuczny zbiornik retencyjny ”Środa”, zlokalizowany na rzece Maskawie. Część tego zbiornika,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 114
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
pomiędzy Środą Wlkp. a Janowem, przeznaczona jest na kąpielisko, które nadzoruje Ośrodek Sportu i Rekreacji w Środzie Wlkp. Jest on kontrolowany przez Powiatową Stację Sanitarno - Epidemiologiczną w Środzie Wlkp.
Jakość wód zbiornika „Środa” ( strona prawa) w okresie od 17.05.2010 do 23.08.2010 r. T a b e l a 59 Badane 2010 Jednostka parametry 17.05 14.06 28.06. 12.07 26.07. 09.08. 23.08. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Przezroczystość m 0,80 0,80 0,80 0,50 0,70 0,50 0,50 Barwa - akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. akcept. Zapach - nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. Odczyn pH nb nb nb nb nb nb nb
BZT5 mgO/l nb nb nb nb nb nb nb Tlen % nb nb nb nb nb nb nb rozpuszczony NPL gr. Coli w 100 ml 160 160 48 180 550 840 1300 miano NPL gr. Coli typ feralny w 17 7 18 60 220 210 690 Coli 100 ml Salmonella w 1000 ml nb nb nb nb nb nb nb nw – nie występuje; nb – nie badano; Źródło: Sprawozdania z badań sanitarno-epidemiologicznych z PSSE w Środzie Wlkp., 2010 r.
W 2010 r. przydatność wód zbiornika „Środa” do kąpieli potwierdziły badania dokonane w okresie 17.05. 2010 – 2.08.2010, przez Powiatową Stację Sanitarno - Epidemiologiczną w Środzie Wlkp. Woda w zakresie przebadanych parametrów odpowiadała, bądź warunkowo odpowiadała wymaganiom higieniczno-zdrowotnym do kąpieli. Na długookresowe utrzymanie dobrej jakości wód zbiornika będzie miało wpływ uregulowanie gospodarki wodno – ściekowej na terenie jego zlewni. Bezpośredni wpływ na jakość wód zbiornika mają bowiem cieki zasilające zbiornik.
4.3.3. Zagrożenie powodziowe
W okresie wzmożonej ilości opadów atmosferycznych i roztopów wiosennych, wody głównych rzek przepływających przez powiat stwarzają zagrożenie powodziowe. Wysoki poziom stanu wody w Warcie, przyczynia się do wylewów na przyległe tereny. Najbardziej zagrożone powodzią są tereny przez które przepływa rzeka Warta tj. gminy: Krzykosy, Nowe Miasto i Zaniemyśl. Powierzchnia zalewowa na terenie gminy Nowe Miasto wynosi 340 ha. Na tym obszarze znajdują się 4 miejscowości zamieszkałe przez ok. 107 osób, narażonych na
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 115
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
ewentualną powódź. Tylko 2 miejscowości zabezpieczone są wałami przeciwpowodziowymi. Są to: • Rogusko – 2,4 km wałów, które w 1997 przebudowano i wzmocniono; • Dębno – 4,1 km wałów, które niedawno wybudowano. Dwie pozostałe miejscowości: Nowe Miasto i Wolica Kozia wałów przeciwpowodziowych nie posiadają. Ilustracją charakterystycznych stanów wód i przepływów rzeki Warty są wartości dla posterunków wodowskazowych IMGW w Nowej Wsi Podgórnej oraz w Śremie (zlokalizowanych poza powiatem). Charakterystyczne stany wód Warty w latach 1961 – 1990 dla profili Nowa Wieś Podgórna i Śrem przedstawia tabela 60.
Charakterystyczne stany wód na rzece Warcie w latach 1961 - 1990 T a b e l a 60 Okresy Rzędna Rzędna Rzędna stanu Charakterystyka XI – IV V – X Roczne stanu wody stanu wody wody [cm] [cm] [cm] [m n.p.m.] [m n.p.m.] [m n.p.m.] Profil Nowa Wieś Podgórna W.W.W 659 73,63 560 72,64 659 73,63 S.W.W. 498 72,00 360 70,64 509 72,13 S.S.W. 314 70,18 233 69,37 273 69,77 S.N.W. 209 69,13 175 68,79 173 68,77 N.N.W. 158 68,62 130 68,34 130 68,34 Profil Śrem W.W.W 556 63,40 510 62,94 556 63,40 S.W.W. 476 62,60 383 61,67 478 62,62 S.S.W. 340 61,24 267 60,51 303 60,87 S.N.W. 233 60,17 207 59,91 200 59,87 N.N.W. 160 59,44 154 59,38 154 59,38 W.W.W. – wysoki stan wody; S.W.W. – średnio wysoki stan wody; S.S.W. – średni stan wody; S.N.W. – średnio niski stan wody; N.N.W. – niski stan wody; Źródło: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Krzykosy.
Potwierdzeniem, występowania zagrożenia powodziowego na Warcie są pomiary przepływów wykonane na wymienionych wcześniej posterunkach w latach 1961 – 1990 z uwzględnieniem podziału na okresy letnie i zimowe.
Charakterystyczne przepływy wód Warty w latach 1961 - 1990 T a b e l a 61 Okresy Profile badań Charakterystyka XI – IV [cm] V – X [cm] Roczne [cm] W.W.Q. 795 390 795 S.W.Q. 311 171 327 Nowa Wieś Podgórna S.S.Q. 121 75,6 98,2 S.N.Q. 52,9 41,9 38,6 N.N.Q. 25,6 22,0 22,0
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 116
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
W.W.Q. 790 435 790 S.W.Q. 336 182 356 Śrem S.S.Q. 127 79,1 103 S.N.Q. 54,4 44,5 40,6 N.N.Q. 24,3 23,2 23,2 W.W.Q. – wysoki przepływ wody; S.W.Q. – średnio wysoki przepływ wody; S.S.Q – średni przepływ wody; S.N.Q. – średnio niski przepływ wody; N.N.Q. niski przepływ wody; Źródło: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Krzykosy.
Wykaz obwałowań istniejących wzdłuż cieków podstawowych na terenie Powiatu Średzkiego przedstawia tabela 62.
Wykaz obwałowań na terenie Powiatu Średzkiego T a b e l a 62 Nazwa doliny Długość Gmina Powierzchnia Nazwa cieku chronionej wału [km] (przez którą przepływa ciek) chroniona [ha] Warta Rogusko 2,4 (L) Nowe Miasto 165 km 318,1 – 321,0 Warta km 330,0 – 333,0 3,3 (L) Dębno Nowe Miasto 337 Lutynia km 0,0 – 2,0 1,5 (L) Warta Zwola- km 304,6 – 310,3 Józefowo- 5,0 (P) Zaniemyśl Kępa-Potachy Warta Potachy- 11,7 (P) Krzykosy km 310,3 – 323,9 Solec-Lubrze 7 236 Warta Lubrze- 7,1 (P) Krzykosy km 323,3 – 331,4 Orzechowo Maskawa Kępa Mała K. Miłosławski 13,75 (LiP) Zaniemyśl Mądre (wały wsteczne) (L) – obwałowanie lewobrzeżne, (P) – obwałowanie prawobrzeżne; Źródło: WZMiUW w Poznaniu, Inspektorat we Wrześni; stan na dzień 30.06.2011 r.
Łącznie, na terenie Powiatu Średzkiego zbudowano 44,75 km obwałowań, których zadaniem jest ochrona 7 738 ha przed wystąpieniem ewentualnych powodzi. Wysokość wału na terenie gminy Krzykosy wynosi 70,0 – 71,5 m, a szerokość korony 3,0 m. Jednak przy wysokich stanach wód dolina zostaje podtopiona na skutek filtracji wód gruntowych poprzez piaski i żwiry wypełniające dolinę (ustaje odpływ małych cieków do Warty). Na obszarze międzywala leżą tereny zalewane przez wodę stuletnią. W trakcie powodzi, która miała miejsce w 2010 roku, ucierpiały również gminy należące do Powiatu Średzkiego. W gminie Krzykosy łącznie zalane zostały 2 309,5 ha. Na terenie gminy Nowe Miasto zalanych zostało około 338 ha, głównie terenów użytkowanych rolniczo. W gminie Zaniemyśl zalane zostały 436 ha, z czego 162 ha gruntów ornych. Szczegółowe dane o powierzchni dotkniętych powodzią przedstawiono w tabeli 63 .
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 117
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Powierzchnia dotknięta powodzią w 2010 r. T a b e l a 63 Powierzchnia Powierzchnia dotknięta powodzią Gmina Miejscowość dotknięta powodzią ogółem w gminie (ha) (ha) Pęczkowo, Witowo, Sulęcin, Sulęcinek, Solec, Garby, Baba, Młodzikowice, Miąsowo, Krzykosy Młodzikówko, Lubrze, 2 309,5 2 309,5 Murzynowiec Leśny, Wiosna, Wygranka, Bronisław, Murzynowo Leśne, Krzykosy Dębno 93,66 338,51 Nowe Miasto n. Wartą 75,60 Nowe Miasto n. Wartą Rogusko 83,12 Wolica Kozia 86,13 Czarnotki 80,00 436,48 Kępa Mała 96,00 Kępa Wielka 137,00 Zaniemyśl Luboniec 9,00 Mądre 50,00 Pigłowice 12,5 Wyszakowo 51,98 RAZEM 3 084,49 Źródło: Urzędy Gmin 2010 r.
Na terenie powiatu znajdują się również tereny, które są okresowo podtapiane, wiąże się to częściowo z ukształtowaniem terenu i utrudnieniami w odpływie wód z niektórych obszarów. Na terenie gminy Środa Wlkp. obszary okresowo podmokłe zlokalizowane są w obrębie doliny rzeki Maskawy i Miłosławki. Na terenie gminy Krzykosy takie tereny znajdują się w dolinie Warty i Miłosławki. Zgodnie z polityką wspólnotową i polityka ekologiczną państwa do 2013 r., w zakresie zarządzania ryzykiem powodziowym konieczne jest opracowanie oceny ryzyka powodziowego dla całego kraju, a następnie na jej podstawie sporządzenie map zagrożenia i map ryzyka powodziowego.
4.4. Zagrożenia dla wód podziemnych i powierzchniowych
Poważnym źródłem zagrożeń dla wód podziemnych i powierzchniowych występujących na terenie powiatu, oprócz niewystarczającej infrastruktury kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków, jest intensywna uprawa roli i hodowla zwierząt, zwłaszcza na skalę przemysłową. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych związkami biogennymi stanowi poważny problem ochrony środowiska, ponieważ prowadzi do zanieczyszczenia płytkich wód
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 118
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
podziemnych stanowiących źródło wody pitnej w większości gospodarstw wiejskich, a także rzek, które w rezultacie przyczyniają się do zanieczyszczania wód Bałtyku. Największym źródłem zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego są niewłaściwie składowane odchody zwierzęce zawierające do 100 razy więcej biogenów aniżeli ścieki miejskie. Związki azotu zawarte w nawozach naturalnych (gnojówka, gnojowica) oraz w postaci nawozów sztucznych są niezbędne w rolnictwie. Mogą one jednak stanowić poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego, jeżeli nie stosuje się ich zgodnie z planami nawozowymi lub przechowuje się je w niewłaściwy sposób. Azotany przedostające się w nadmiarze do wód powodują między innymi zakwity glonów. Glony zużywają rozpuszczony w wodzie tlen - giną ryby i inne zwierzęta. Gdy zawartość tlenu gwałtownie spadnie, obumierają również glony, a ich gnijące osady znowu zużywają tlen. Równowaga zostaje na długo zaburzona. Zagrożenia powstają również w wyniku składowania obornika na nieszczelnych płytach obornikowych lub w pryzmach na polach, wypasania zwierząt blisko cieków wodnych lub ich pojenia w rzekach czy jeziorach, niewłaściwego stosowania nawozów mineralnych, mycia maszyn rolniczych (np.: opryskiwaczy) na podwórkach lub w pobliżu ujęć wody, czy otwartych zbiorników wodnych. Stosowane w rolnictwie nawozy sztuczne i pestycydy są w znacznej części spłukiwane z wodami opadowymi do cieków wodnych, powodując ich zanieczyszczenie. Szkodliwe związki przedostają się do wód gruntowych, a następnie powodują skażenie źródła wody pitnej, co stwarza zagrożenie dla zdrowia ludzi, głównie mieszkańców wsi. Z badań monitoringowych wynika, że Polska odprowadza do Bałtyku około 200 tysięcy ton azotu ogólnego i około 13 tysięcy ton fosforu rocznie. Zgodnie z postanowieniami Komisji Helsińskiej nasz kraj zobowiązał się do redukcji zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych i osiedli wiejskich o 80% do 2020 roku. Również regulacje Unii Europejskiej oraz prawo polskie nakładają na rolników dbałość o ochronę terenów wiejskich. Nawozy naturalne mają być przechowywane w szczelnych zbiornikach. Oznacza to konieczność prawidłowego zagospodarowania nawozów naturalnych. Polskie gospodarstwa muszą mieć szczelne zbiorniki na gnojówkę i gnojowicę. Jest to jeden z niezbędnych warunków ubiegania się o unijne dopłaty do produkcji rolnej. Zagrożenie powodowane obecnością przemysłowych ferm drobiu, czy przemysłowych ferm tuczu trzody chlewnej wynika najczęściej właśnie z braku odpowiedniej infrastruktury zabezpieczającej przed przedostawaniem się produktów odpadowych do gruntu oraz z faktu niewłaściwego zagospodarowywania, przede wszystkim pozostałości płynnych z hodowli zwierząt. Występowanie ferm wiąże się również z bardzo dużą emisją substancji odorowych. Przemysłowe fermy hodowlane, ze względu na potencjalne zagrożenie jakie niosą dla środowiska, zostały zaliczone do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 119
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
środowisko. Postanowienia w tej sprawie reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogąco znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. u. Nr 213, poz. 1397). Rozporządzenie określa: 1) rodzaje przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko, wymagających sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko, 2) rodzaje przedsięwzięć, mogących potencjalnie znacząco oddziaływana środowisko dla których obowiązek sporządzania raportu o oddziaływaniu na środowisko może być wymagany, 3) przypadki, w których zmiany dokonywane w obiektach są kwalifikowane jako przedsięwzięcia określone w pkt 1 i 2. Zgodnie z tą klasyfikacją (§ 2 ust. 1. pkt. 51) sporządzenia raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko wymagają następujące rodzaje przedsięwzięć mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko: chów lub hodowla zwierząt w liczbie nie niższej niż 210 dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza (DJP – współczynniki DJP są określone w załączniku do rozporządzenia). Zgodnie z § 2 ust. 2. pkt 102, sporządzenia raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko mogą wymagać: chów lub hodowla zwierząt, inne niż wymienione w § 2 ust. 1. pkt 51, w liczbie nie niższej niż 40 dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza (DJP), jeżeli działalność prowadzona będzie: a) w odległości mniejszej niż100 m od następujących terenów w rozumieniu przepisów Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków, nie uwzględniając nieruchomości gospodarstwa,na którego terenie chów lub hodowla będą prowadzone: - mieszkaniowych, - innych zabudowanych z wyłączeniem cmentarzy i grzebowisk dla zwierząt, - zurbanizowanych niezabudowanych, - rekreacyjno – wypoczynkowych z wyłączeniem kurhanów, pomników przyrody oraz terenów zieleni nieurządzonej niezliczonej do lasów oraz gruntów zadrzewionych i zakrzewionych b) na obszarach objętych formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 – 5, 8 i 9 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, lub w otulinach form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 – 3 tej ustawy. Powiat Średzki posiada bardzo cenne walory środowiskowe i krajobrazowe – w granicach powiatu znajdują się: parki krajobrazowe, rezerwat przyrody, obszary Natura 2000, obszar chronionego krajobrazu, obszary o krajobrazie mającym znaczenie kulturowe oraz archeologiczne, Główny Zbiornik Wód Podziemnych GZWP-150. W związku z tym decyzje w sprawie lokalizacji hodowlanych ferm przemysłowych powinny być bardzo dokładnie przemyślane i wyważone. Podstawowym warunkiem formalnym jest zgodność projektowanej
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 120
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
fermy z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego oraz pozytywnie zakończenie tzw. procedury oddziaływania na środowisko, określonej w ustawie Prawo ochrony środowiska. Nie bez znaczenia dla wód (a także gleby i powietrza) pozostaje funkcjonowanie na terenie powiatu gorzelni. Mając na uwadze ich potencjalne oddziaływanie na środowisko, należy za pomocą dostępnych środków formalno-prawnych wymagać zminimalizowania negatywnego oddziaływania na środowisko. Rozwiązaniem problemu wytwarzanej gnojówki, gnojowicy oraz wywaru z gorzelni może być poddawanie ich fermentacji beztlenowej w bioreaktorach, w celu dalszego wykorzystania rolniczego. Bioreaktory stanowić mogą wyposażenie indywidualnych ferm oraz gorzelni (np.: technologia VISA). Istnieje również możliwość budowy wspólnej instalacji dla tego typu pozostałości poprodukcyjnych (np.: technologia B.S.F.C.). Dodatkowym problemem na terenie powiatu, zwłaszcza na obszarach wiejskich jest wykorzystywanie starych studni czerpanych jako zbiorniki na gnojowicę. Wybudowanie sieci wodociągowej na terenach wiejskich często powoduje zaniechanie poboru wody ze studni czerpanych. Pozostaje konstrukcja studzienna, która według sporej części ludności nadaje się do wykorzystania jako zbiornik na nieczystości płynne. Bezpośredni kontakt ścieków z warstwą wodonośną powoduje migrację ogromnej ilości substancji biogennych, detergentów i innych szkodliwych substancji bezpośrednio do warstwy wodonośnej, skażając wody gruntowe a dalej wody powierzchniowe. Jest to bardzo częsty proceder i jedynie dobra akcja informacyjna, poparta analizami oraz systematyczna budowa sieci kanalizacji sanitarnej na terenach wiejskich może spowodować, że takie sytuacje nie będą miały miejsca.
4.5. Gleby
4.5.1. Degradacja naturalna gleb
Małe urozmaicenie morfologiczne terenu powiatu powoduje, że pomimo średniej i słabej jakości gleb, stosunkowo dobrze rozwinęło się rolnictwo. Płaska powierzchnia terenu jest czynnikiem pozytywnie wpływającym na jakość i strukturę gleb, ponieważ minimalizuje zagrożenie związane z wymywaniem substancji organicznych i mineralnych oraz praktycznie wyklucza zjawisko spływu powierzchniowego. Z uwagi na prawie zerowe nachylenie terenu, niektóre obszary lub ich część okresowo jest nadmiernie zawodniona, a miejscami nawet zabagniona. W okresie wiosennych roztopów i jesienią, część łąk, a nawet gruntów ornych bywa podtapiana lub
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 121
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
okresowo zalana wodami licznych rowów i rzek. W warunkach powodziowych zalewane są dna w dolinne rzeki Warty, częściowo Strugi Średzkiej oraz tereny wzdłuż rzeki Maskawy. Czynnikiem wpływającym na degradację gleb jest także intensywne użytkowanie rolnicze. Na terenie powiatu w strukturze użytkowania dominują przede wszystkim użytki rolne 76,2 %. Jakość gleb jest więc bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa, warunkującym wysokość i jakość uzyskiwanych plonów. W celu przeciwdziałania degradacji konieczne jest uwzględnienie stopniowej zmiany struktury użytkowania gleb. Na terenie Powiatu Średzkiego (na glebach słabych), powinna ona postępować w kierunku ograniczania pól uprawnych na rzecz lasów i użytków zielonych, które najlepiej chronią glebę.
Istotne znaczenie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np.: trawy, lucerna) zabezpieczają nawet przed silnym spływem. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime, jak żyto, rzepak; jeszcze mniej zboża jare. Ze względu jednak na słabo urozmaiconą wysokościowo powierzchnię, gleby są w niedużym stopniu zagrożone spływami powierzchniowymi, będącymi następstwem opadów atmosferycznych. Obszar powiatu znajduje się w regionie deficytu wody, poziom wód gruntowych ma istotny wpływ na kształtowanie się i degradację gleb. Przy długotrwałych suszach obserwuje się spadek zwierciadła wód gruntowych, co skutkuje przesuszaniem górnych partii gleby. Efektem tego procesu jest erozja wietrzna gleb. Żyzne składniki mineralne i organiczne są wywiewane pogarszając strukturę gleb. Przeciwdziałając skutkom erozji i stepowienia należy: wprowadzać zadrzewienia śródpolne, które są bardzo dobrym regulatorem stosunków wodnych oraz stopniowo wprowadzać zmiany dotyczące struktury użytkowania gleb.
4.5.2. Degradacja chemiczna gleb
Gleby na terenie Powiatu Średzkiego są z reguły nadmiernie zakwaszone, przy czym jest to cecha związana częściowo z charakterem skał macierzystych i przebiegiem procesu glebotwórczego. Na zakwaszenie gleb wpływ mają również związki siarki i azotu z atmosfery oraz fizjologicznie kwaśne nawozy sztuczne. W związku z występującym zakwaszeniem, gleby wymagają wapnowania.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 122
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Odczyn gleb użytkowanych rolniczo oraz potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) wyniki z lat 1994 – 1999 T a b e l a 64 Odczyn (pH) gleby Potrzeby wapnowania ny ny ny Powiat/Gmina tny ś ś ś ę dne ę lekko bardzo bardzo zb kwa kwa kwa oboj wskazane wskazane zasadowy zasadowy potrzebne potrzebne konieczne konieczne ograniczone ograniczone Średzki 11 31 31 21 6 11 14 17 16 42 Dominowo 18 30 25 22 5 15 16 16 12 41 Krzykosy 24 32 28 9 7 25 16 17 16 26 Nowe Miasto 7 47 37 8 1 6 18 27 24 25 Środa Wlkp. 10 28 31 25 6 10 13 16 16 45 Zaniemyśl 8 25 31 26 10 8 12 14 16 50
Źródło: WIOŚ Poznań stan na 2000 r.
Odczyn gleby reguluje pobieranie składników pokarmowych z gleby. Odczyn kwaśny hamuje pobieranie przyswajalnych składników gleby, a równocześnie zwiększa dostępność metali ciężkich i pierwiastków śladowych. Zestawienie odczynu gleb w poszczególnych gminach powiatu wraz z potrzebami ich wapnowania przedstawiono w tabeli 62 oraz na wykresie nr 3. Wskazuje on na jeden z kierunków działań mogący przyczynić się do poprawy wydajności i jakości produkcji rolnej na terenie powiatu.
bardzo zasadowy kwaśny 6% 11%
obojętny 21%
kwaśny 31%
lekko kwaśny 31%
Wykres 3. Odczyn gleb użytkowanych rolniczo w Powiecie Średzkim.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 123
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Na tle danych krajowych dotyczących zakwaszenia (procentowy udział poszczególnych klas odczynu), gleby bardzo kwaśne 28 % i kwaśne 31 %, Powiat Średzki prezentuje się stosunkowo korzystnie, gdyż gleby bardzo kwaśne stanowią 11 %, a kwaśne 31 %. W odniesieniu do danych dotyczących województwa wielkopolskiego, gdzie gleby bardzo kwaśne stanowią 16 %, a kwaśne 30 %, Powiat Średzki mieści się w granicach średniej województwa. Jednym z kierunków działań mogącym przyczynić się do poprawy wydajności i jakości produkcji rolnej w powiecie jest ich wapnowanie.
Wszystkie gleby zawierają pewne naturalne ilości metali ciężkich. W latach 1999 - 2004, w ramach regionalnego monitoringu, na terenie powiatu prowadzone były przez WIOŚ Poznań, badania zanieczyszczenia gleb w następująco zlokalizowanych punktach: - gmina Zaniemyśl (1999 r.); - gmina Dominowo (2000 r.); - gmina Krzykosy (2001 r.); - gmina Nowe Miasto - Klęka (2002 r.); - gmina Środa Wlkp. - Szlachcin (2003 r.); - gmina Zaniemyśl - Bożydar - (2004 r.). Rok 2004 był piątym rokiem pomiarowym w badaniach gleb, a zarazem ostatnim w cyklu obejmującym lata 2000 – 2004. Ponieważ próbki pobrane w 2004 r. nie wykazały podwyższonej zawartości metali ciężkich i siarki siarczanowej w 2005 r. na terenie powiatu nie prowadzono badania gleb. W 2006 r. zaprzestano prowadzenia badań monitoringowych gleb na poziomie wojewódzkim. Zawartość metali ciężkich w glebach na terenie Powiatu Średzkiego utrzymuje się na ogół w przedziale zawartości naturalnych lub lekko podwyższonych. Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach zawiera poniżej zamieszczona tabela 65.
Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach T a b e l a 65 Zawartość w glebach [mg/kg] Pierwiastek lekkich ciężkich Kadm 3 3 Nikiel 30 100 Miedź 50 100 Ołów 50 100 Cynk 200 300
Źródło: WIOŚ Poznań stan na 2004 r.
Poziom zanieczyszczenia gleb wybranymi metalami ciężkimi (kadm, ołów, cynk, miedź, nikiel oraz siarka siarczanowa), w Powiecie Średzkim przedstawia tabela 66.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 124
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Stwierdzona ilość zanieczyszczeń metalami ciężkimi w glebach Powiatu Średzkiego w latach 2003 i 2004 T a b e l a 66 Siarka Zawartość całkowita [mg/kg] Nr siarczanowa punktu S – SO4 [mg/100g Cu Zn Cd Pb Ni Cr Mn Fe As gleby] 2003 50 2,37 4,7 24,0 0,187 10,4 4,93 6,67 161 4800 2,267 50A 0,53 5,3 18,3 0,120 7,5 8,40 10,00 131 6600 2,800 2004 50 0,25 7,7 35,3 0,320 13,0 7,8 11,67 143 7666 3,8 50A 0,25 5,3 20,7 0,160 7,8 8,47 10,00 131 7833 3,8
Źródło: WIOŚ Poznań, Informacja o stanie środowiska w Województwie Wielkopolskim w 2003 i 2004 roku.
Na terenie powiatu w latach 2003 – 2004 nie występowały w glebach przekroczenia naturalnej zawartości metali ciężkich takich jak kadm, ołów i cynk. Stopień zanieczyszczenia tymi metalami określono jako 0 stopień. Stwierdzono zanieczyszczenie gleb związkami siarki siarczanowej, jednak mieściło się ono w I stopniu zawartości. Znaczne zanieczyszczenie gleb S – SO4 informuje o pozostawaniu gleb w zasięgu oddziaływania podwyższonej lub wysokiej emisji związków siarki ze źródeł lokalnych bądź z dalekiego transportu SO2 w atmosferze.
Przyczynami degradacji chemicznej gleb na terenie powiatu są przede wszystkim zanieczyszczenia związane ze spalaniem paliw (osiadanie zanieczyszczeń pyłowych i chemicznych, zanieczyszczenia komunikacyjne, kwaśne deszcze).
Glebę przed degradacją można chronić między innymi przez: • prawidłowe zabiegi rolnicze (uprawowe), • stosowanie odpowiednich płodozmianów, • właściwe rozmieszczenie użytków rolnych i leśnych, • wapnowanie gleb zakwaszonych, • przeciwdziałanie erozji, • wprowadzenie zadrzewień śródpolnych, • rekultywację (odnowę) terenów zdewastowanych, • zagospodarowanie odpadów komunalnych przez ich utylizację, kompostowanie oraz oczyszczanie ścieków, • współpracę rolników z placówkami naukowo – badawczymi w celu konsultacyjnym i doradczym w zakresie rolnictwa (szkolenia, upowszechnianie innowacji, opracowywanie ekspertyz i analiz).
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 125
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
4.6. Powietrze atmosferyczne
Do zagrożeń jakie powoduje zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego należą między innymi:
• zmiany klimatyczne – wzrost stężeń CO2, CH4, N2O oraz freonów i halonów w górnej warstwie atmosfery, poprzez wzmocnienie efektu cieplarnianego prowadzi do częstszych powodzi, susz, huraganów oraz zmiany w tradycyjnych uprawach rolniczych;
• eutrofizacja – nadmiar ilości azotu, pochodzącego z NO2 i NH3 docierającego z powietrza do zbiorników wodnych prowadzi do zmian w ekosystemach. Powyższe zjawiska są następstwem wzrostu ilości substancji zanieczyszczających atmosferę. Zanieczyszczenia przemysłowe, powstają w wyniku:
• spalania paliw: pył, dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenek węgla (CO),
dwutlenek węgla (CO2),
• procesów technologicznych: fluor (F), kwas siarkowy (H2SO4), tlenek cynku (ZnO),
chlorowodór (HCl), fenol, krezol, kwas octowy (CH3COOH).
Emisja niska, przyczynia się do wzrostu stężeń w atmosferze: dwutlenku siarki (SO2), tlenku węgla (CO), tlenków azotu i niemetanowych lotnych związków organicznych. Emisja komunikacyjna, powoduje wzrost zanieczyszczeń gazowych oraz pyłowych, będących efektem:
• spalania paliw - zanieczyszczenia gazowe: tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO2), tlenki azotu i węglowodory, • ścierania opon, hamulców, nawierzchni drogowych - zanieczyszczenia pyłowe: zawierające ołów, kadm, nikiel i miedź. Na terenie Powiatu Średzkiego głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są przede wszystkim zanieczyszczenia komunikacyjne – liniowe oraz pochodzące ze źródeł niskiej emisji, a w mniejszym stopniu przemysłowe. Na chwile obecną na terenie Powiatu Średzkiego nie działa żadna biogazownia, która stanowiłaby znaczące źródło emisji zanieczyszczań. Aktualnie w kilku miejscowościach Powiatu Średzkiego prywatni inwestorzy planują budowę biogazowi, są to wstępne projekty. Większe emitory zanieczyszczeń powietrza występują przede wszystkim w Środzie Wlkp. Zestawienie ilości zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska pod względem emisji zanieczyszczeń do powietrza wg WIOŚ Poznań, na terenie powiatu przedstawiono w tabeli 67.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 126
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza T a b e l a 67 Posiadające urządzenia do redukcji Liczba zakładów Powiat zanieczyszczeń ogółem pyłowych gazowych Rok 2008 1 1 - Średzki Rok 2009 1 1 - Źródło: WIOŚ Poznań Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce 2008 i 2009 r.
Oprócz zakładu (zgodnie z tabelą 64), ujętego w rejestrze GUS w Warszawie jako szczególnie uciążliwego dla środowiska, którym jest Pfeifer & Langen Polska S.A., Cukrownia „ŚRODA” w Środzie Wlkp., istnieje jeszcze kilka podmiotów o znacznej uciążliwości dla środowiska, zwłaszcza w zakresie powietrza atmosferycznego, które zostały wymienione w rozdziale V w punkcie 5.7., niniejszego opracowania.
Dane dotyczące ilości emisji i redukcji zanieczyszczeń powietrza, pochodzących z zakładu zakwalifikowanego jako szczególnie uciążliwego na terenie Powiatu Średzkiego w roku 2009, przedstawiono w tabeli 68.
Emisja i redukcja przemysłowych zanieczyszczeń powietrza w 2009 r. T a b e l a 68 Emisja zanieczyszczeń Zanieczyszczenia zatrzymane w
w tym urządzeniach do Powiat pyłowych ogółem Dwutlenek Dwutlenek redukcji Średzki siarki węgla zanieczyszczeń w % zanieczyszczeń wytworzonych w t pyłowych gazowych 70 62 72 895 339 72 418 92,0 Źródło: GUS, 2010 r.
Koncentracja źródeł zanieczyszczeń w Środzie Wlkp. powoduje także zanieczyszczenie w niewielkim stopniu okolicznych terenów. Stopień zanieczyszczenia w dużej mierze zależy od siły i kierunku (zasięg przenoszonych zanieczyszczeń) oraz częstotliwości wiatrów (ilość przenoszonych zanieczyszczeń).
Na terenie Powiatu Średzkiego badania monitoringowe stężeń zanieczyszczenia powietrza prowadzi Wojewódzki Inspetkorat Ochrony Środowiska w miejscowości Murzynowo Kościelne. Badania obejmują pomiar stężenia dwutlenku siarki i azotu metodą pasywną. Otrzymane wyniki średnich rocznych stężeń wielkości zanieczyszczeń w latach 2009 – 2010 przedstawia tabela 69.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 127
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Stężenia dwutlenku siarki i dwutlenku azotu w Murzynowie Kościelnym T a b e l a 69 Stężenia substancji Punkty Miejscowość Dwutlenek siarki Dwutlenek azotu pomiarowe 3 3 [µg/m ] [µg/m ] 2007 9,49 20,7 2008 Murzynowo nb nb 2009 Kościelne 9,4 22,9 2010 8,8 26,8 nb – nie badano Źródło: WIOŚ Poznań, 2007 r., 2008 r., 2009 r., 2010 r.
Jak wynika z danych zamieszczonych w powyższych tabelach, na omawianych stanowiskach nie stwierdza się przekroczenia dopuszczalnego stężenia rocznego dla wybranych zanieczyszczeń. Średnioroczne stężenie dwutlenku siarki i azotu utrzymuje się na stałym poziomie.
W trakcie prowadzonych badań WIOŚ zarejestrował wyraźną zmienność sezonową (okres letni i grzewczy) stężeń zanieczyszczeń powietrza. Zaobserwowano zdecydowany wpływ sezonu grzewczego na średnioroczną wartość SO2 oraz pyłu zawieszonego. Duże zróżnicowanie stężeń dwutlenku siarki w sezonie letnim i grzewczym cechuje obszary zabudowane, na których w znacznej części budynków istnieją indywidualne paleniska oparte na spalaniu węgla. Wyraźne zróżnicowania stężeń w zależności od sezonu nie wykazuje
NO2, ponieważ w głównej mierze jest on emitowany przez motoryzację.
W 2010 r. Powiat Średni zgodnie z klasyfikacją stref jakości powietrza znajduje się w klasie A
– gdzie poziom stężeń takich zanieczyszczeń jak: SO2, NO2, PM10, Pb, C6H6, CO, O3 nie przekracza dopuszczalnej normy.
Na terenie Środy Wlkp. w 2004 r. zostały wykonane pomiary depozycji zanieczyszczeń na powierzchnię ziemi. Wartości stężeń poszczególnych wskaźników obrazuje tabela 70.
Depozycja zanieczyszczeń na powierzchnię ziemi w miejscowości Nadziejewo, gm. Środa Wlkp. w 2004 r. T a b e l a 70 Posterunek Przewodność Odczyn Depozycja [mg/m2]
[mS/cm] pH SO4 NO3 PO4 P N Cu Pb Zn Nadziejewo 0,1025 6,14 1193 932,8 2,71 5,75 254 2,16 1,68 24,99
Źródło: WIOŚ Poznań , 2004 r.
Emisja niska Do źródeł niskiej emisji należy zaliczyć przede wszystkim indywidualne posesje (paleniska domowe), w których występuje opalanie węglowe, a także mniejsze zakłady produkcyjne, punkty usługowe i handlowe.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 128
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Prawdopodobna wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł niskiej emisji obliczona została na podstawie szacunkowych danych otrzymanych z Urzędów Gmin, wchodzących w skład Powiatu Średzkiego.
Ze względu na dużą ilość tego typu źródeł emisji nie jest możliwe monitorowanie każdego z nich, a tym samym określenie dokładnej ilości dostających się z nich do atmosfery zanieczyszczeń. Według danych na terenie powiatu istnieje około 16 300 gospodarstw domowych (przy założeniu średnio 4 osób w rodzinie), przy czym około 50 % (8 150) stanowią gospodarstwa opalane węglem. Pozostała liczba mieszkań, jest ogrzewana ze zbiorowych cieplików, bądź za pomocą innych źródeł energii cieplnej (gazem, olejem). Przyjmując, że rocznie w celu ogrzania jednego gospodarstwa domowego spala się ok. 5 ton węgla, do atmosfery ze źródeł „niskiej emisji” (gospodarstw domowych) na terenie powiatu dostaje się w przybliżeniu:
• 570,5 Mg SO2;
• 326 Mg CO;
• 69,27 Mg NOx.
Podane powyżej ilości powstających zanieczyszczeń z gospodarstw domowych należy traktować jako szacunkowe. Rzeczywista emisja zanieczyszczeń może się różnić od wyżej przedstawionej. Przyczyną tego może być:
• spalanie węgla o różnej kaloryczności; • opalanie drewnem; • spalanie w piecach części odpadów (makulatury, tworzyw sztucznych).
Instalacje działające w oparciu o energię odnawialną W ostatnim dziesięcioleciu wzrosło zainteresowanie wykorzystaniem energii ze źródeł odnawialnych – wiatru, ciepła ziemi (geotermia), wody i ścieków, słońca, biomasy. Wielkopolska należy do II klasy obszarów w Polsce pod względem zasobów energii wiatrowej i III klasie zasobów energii słonecznej. Pozwala to na stosowanie z powodzeniem urządzeń do pozyskiwania, przetwarzania w ciepło użytkowe i magazynowanie energii słonecznej. Na terenie Powiatu Średzkiego zostało zewidencjonowanych przez WIOŚ Poznań osiem instalacji działających w oparciu o energię odnawialną. Są to kolektory słoneczne montowane głównie na prywatnych budynkach mieszkalnych oraz pompy ciepła. Na terenie powiatu znajduje się:
• 6 elektrowni wiatrowych położonych w gminie Środa Wlkp. i Dominowo. Wykaz turbin wiatrowych przedstawiono w tabeli 71,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 129
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Fot.23 i 24. Turbiny wiatrowe, Chwałkowo, gm. Środa Wlkp. i Gieczu, gm. Dominowo.
• około 35 kolektorów słonecznych na budynkach prywatnych w gminach: Środa Wlkp., Zaniemyśl, Krzykosy i Nowe Miasto n. Wartą, • 2 pompy ciepła, w tym po jednej w Hermanowie i Środzie Wlkp., • 1 kocioł na biomasę, ogrzewający budynki techniczne oczyszczalni w Chwałkowie, • plantacja wierzby energetycznej w Chwałkowie.
Wykaz istniejących na terenie powiatu elektrowni wiatrowych T a b e l a 71 Gmina Miejscowość Ilość Moc Dominowo Giecz 2 0,6 MW Środa Wlkp. Brodowo 4 2,5 kW Źródło: Dane z Urzędów Gmin, 2011 r.
Emisja komunikacyjna
Przy ocenie jakości powietrza atmosferycznego na terenie Powiatu Średzkiego, należy jak najbardziej uwzględnić ilość zanieczyszczeń pochodzących z ruchu samochodowego, odbywającego się na jego obszarze.
Głównym źródłem emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych drogowych, są drogi krajowe nr 11 i nr 15, a w dalszej kolejności drogi wojewódzkie i powiatowe. Łączna długość poszczególnych rodzajów dróg na terenie powiatu wynosi:
• autostrady – 12,0 km, • drogi krajowe – 40,0 km,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 130
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• drogi wojewódzkie – 38,5341 km, • drogi powiatowe – 331,794 km, • drogi gminne - 411,539 km. Średnie natężenie ruchu na drogach Powiatu Średzkiego przedstawia tabela 72.
Średnie natężenie ruchu na poszczególnych rodzajach dróg T a b e l a 72 Rodzaj drogi Pojazdy ogółem Samochody osobowe Samochody ciężarowe powiatowe 2 392 1810 523
Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp., 2011 r.
Ilość emitowanych zanieczyszczeń zależy od natężenia ruchu, rodzaju pojazdów oraz paliwa stosowanego do ich napędu. Przy obliczaniu szacunkowych ilości zanieczyszczeń powstających w wyniku ruchu komunikacyjnego przyjęto następujące założenia:
• samochody osobowe jako paliwa używają benzyny, średnie spalanie na 100 km – 8 litrów benzyny (5,76 kg), • samochody ciężarowe jako paliwa używają oleju napędowego, średnie spalanie na 100 km – 36 l oleju napędowego (29,52 kg). Emisja poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń powstających w wyniku spalania 1 kg oleju napędowego i benzyny przedstawia tabela 73.
Rodzaje i ilości zanieczyszczeń emitowanych przy spalaniu 1 kg benzyny i oleju napędowego T a b e l a 73 Rodzaje zanieczyszczenia Benzyna [g/kg paliwa] Olej napędowy [g/kg paliwa] Pyły - 4,3
SO2 2,0 6,0
NO2 33,0 76,0 CO 240,0 23,0 węglowodory alifatyczne 30,0 13,0 węglowodory aromatyczne 13,0 6,0
Na podstawie wartości zamieszczonych w tabeli 73 oraz średniego natężenia ruchu obliczono emisję spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg. Otrzymane wartości przedstawia zamieszczona poniżej tabela 74.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 131
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Ilość emisji spalin samochodowych na drogach powiatowych T a b e l a 74 Ilość emisji z Ilość emisji z pojazdów pojazdów Rodzaje zanieczyszczenia ciężarowych Suma osobowych [Mg/rok] [Mg/rok] Drogi powiatowe Pyły - 75,9 75,9
SO2 25,26 112,30 137,56
NO2 417,06 1 422,51 1 839,57 CO 3 033,16 430,49 3 463,65 węglowodory alifatyczne 393,32 243,32 636,64 węglowodory aromatyczne 164,29 111,57 275,86
Źródło: obliczenia własne
Na drogach powiatowych łączna, szacunkowa, roczna emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu komunikacyjnego wynosi:
• pył – 75,9 Mg (tylko z samochodów ciężarowych);
• SO2 – 137,56 Mg;
• NO2 – 1 839,57 Mg • CO – 3 463,65 Mg • węglowodory alifatyczne – 636,64 Mg • węglowodory aromatyczne – 275,86 Mg Emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu kolejowego na terenie powiatu jest niewielka i nie przyczynia się w znaczący sposób do pogorszenia jakości powietrza atmosferycznego. Linie biegnące przez Powiat Średzki są zelektryfikowane i poruszają się po nich składy elektryczne. Wyjątek stanowi wąskotorowa kolejka parowa, która działa w sezonie letnim i jest źródłem zanieczyszczeń CO2, SO2 i pyłów w atmosferze.
O stopniu zanieczyszczenia powietrza świadczy również skład chemiczny opadów atmosferycznych. Emitowane do powietrza zanieczyszczenia podlegają przemianom chemicznym i są wymywane z atmosfery lub docierają do powierzchni ziemi jako opad suchy. Rozpuszczalne formy zanieczyszczeń powodują zakwaszanie opadu (kwaśne deszcze pH < 5,0) i niekorzystnie wpływają na stan środowiska.
Na obszarze powiatu badania chemizmu opadu atmosferycznego prowadzone były w jednym punkcie pomiarowym, w latach 2000 i 2001, przez WIOŚ Poznań. Wyniki badań przedstawia tabela 75.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 132
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Zestawienie wyników badań chemizmu opadów atmosferycznych w latach 2000 i 2001 T a b e l a 75
pH SO4 NO3 Pogólny Nogólny kadm miedź ołów cynk Miejscowości mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 µg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 Rok 2000 5,4 3480 1005 19,7 562,8 26,2 3,7 3,1 36,1 Nadziejewo Rok 2001 6,54 1664 487,8 14,6 378,9 0 1,931 1,527 20,98
Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce w latach 2000 r. i 2001 r.
Obserwowane lekkie obniżenie pH opadów atmosferycznych w roku 2000, nie wskazuje na silne zanieczyszczenie powietrza. Jednak świadczy o jego granicznych wartościach, po przekroczeniu których może nastąpić dalsze obniżanie się pH deszczu. Jednak w roku 2001 pH odpadów atmosferycznych wzrosło, co wskazuje na poprawę stanu czystości powietrza. Potwierdzeniem tego faktu jest również zaobserwowana poprawa pozostałych badanych wskaźników. W okresie X 1999 – IX 2001 nie stwierdzono przekroczeń wartości dopuszczalnych całkowitego opadu metali – kadmu i ołowiu.
Ocena jakości powietrza na terenie Powiatu Średzkiego Ochrona powietrza polega między innymi na zapewnieniu jak najlepszej jego jakości poprzez utrzymanie lub zmniejszenie poziomów substancji w powietrzu do poziomu dopuszczalnego. Zgodnie z Ustawą Prawo ochrony środowiska oceny jakości dokonuje się w strefach, dla Powiatu Średzkiego jest to strefa obejmująca obszar całego powiatu. Ocenę jakości powietrza dla Powiatu Średzkiego zgodnie z powyższą ustawą dokonano z uwzględnieniem dwóch grup kryteriów, ustanowionych ze względu na ochronę zdrowia ludzi oraz ze względu na ochronę roślin. W 2010 r. ocena pod kątem ochrony zdrowia obejmowała następujące zanieczyszczenia:
• dwutlenek azotu NO2,
• dwutlenek siarki SO2,
• benzen C6H6, • pył PM2,5 • pył PM10, • benzo(a)piren BaP, • As, • Cd, • nikiel Ni,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 133
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• ołów Pb,
• ozon O3, • tlenek węgla CO. W ocenie pod kątem ochrony roślin uwzględniono:
• dwutlenek siarki SO2,
• tlenki azotu NOx,
• ozon O3. Kryteria ustanowione ze względu na ochronę zdrowia ludzi i ze względu na ochronę roślin stanowią dwie niezależne grupy kryteriów oceny. Celem corocznej oceny jakości powietrza jest uzyskanie informacji o stężeniach zanieczyszczeń na obszarze stref, w zakresie umożliwiającym:
• dokonanie klasyfikacji stref w oparciu o przyjęte kryteria – dopuszczalny poziom substancji w powietrzu oraz poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów; klasyfikacja jest podstawą do podjęcia decyzji o potrzebie działań na rzecz poprawy jakości powietrza w strefie (opracowanie programów ochrony powietrza); • uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach stężeń zanieczyszczeń na obszarze aglomeracji lub innej strefy, w zakresie umożliwiającym wskazanie obszarów przekroczeń wartości kryterialnych oraz określenie poziomów stężeń występujących na tych obszarach, informacje te są konieczne do określenia obszarów wymagających podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub – w przypadku uznania posiadanych informacji za niewystarczające – podjęcia dodatkowych badań we wskazanych rejonach; • wskazanie prawdopodobnych przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń w określonych rejonach; określenie przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń, w rozumieniu wskazania źródeł emisji odpowiedzialnych za zanieczyszczenie powietrza w danym rejonie, często wymaga przeprowadzenia złożonych analiz, z wykorzystaniem obliczeń za pomocą modeli matematycznych; analizy takie stanowią element programu ochrony powietrza. • wskazanie potrzeb w zakresie wzmocnienia istniejącego systemu monitoringu i oceny; w trakcie oceny rocznej prowadzone są analizy jakości powietrza, których wyniki mogą wskazać na potrzebę reorganizacji systemu monitoringu w województwie. Zaliczenie strefy do określonej klasy zależy od stężeń zanieczyszczeń występujących na jej obszarze i wiąże się z wymaganiami dotyczącymi działań na rzecz poprawy jakości
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 134
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
powietrza lub na rzecz utrzymania tej jakości. Wojewoda będzie co roku dokonywał oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji strefy. Dla strefy, w której poziom choćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji lub przekracza poziom dopuszczalny w przypadku, gdy margines tolerancji nie został określony wymagane jest opracowanie programu ochrony powietrza. W wyniku przeprowadzonej w 2010 r. oceny jakości powietrza pod kątem ochrony zdrowia zaliczono Powiat Średzki do klasy A dla dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku węgla, ozonu, benzenu oraz metali oznaczonych w pyle PM10. Klasa A (zgodnie z RMŚ z dnia 06 czerwca 2002 r. Dz. U. Nr 87, poz. 796) przypisywana jest strefie, na obszarze której jakość powietrza jest zadawalająca, a otrzymywane poziomy stężeń substancji nie przekraczają wartości dopuszczalnej. Klasę B przypisano w ocenie pyłowi PM2,5, którego stężenie średnie dla roku nie przekroczyło poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji. Klasa C dotyczy pyłu PM10 i benzo(a)pirenu. W przypadku pyłu PM10 odnotowywane są tylko przekroczenia dopuszczalnego poziomu 24-godzin. Na żadnym stanowisku nie odnotowano przekroczeń stężenia średniego dla roku. W tabeli 76 zestawiono klasy wynikowe dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasę ogólną strefy z uwzględnieniem kryteriów pod kątem ochrony zdrowia oraz ochrony roślin. Ocenę pod kątem ochrony roślin dokonano na podstawie pomiarów tlenków azotu, dwutlenku siarki i ozonu w miejscowości Murzynowo Kościelne. Ze względu na tlenki azotu i dwutlenek siarki powiat zaklasyfikowano dl klasy A, natomiast ze względu na przekroczenie poziomu dopuszczalnego ozonu - do klasy C.
Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna dla każdej strefy, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia T a b e l a 76 Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru Nazwa Kod strefy/ całej strefy strefy/ powiatu powiatu SO2 NO2 Pył PM10 BaP As Cd Ni Pb C6H6 CO O3 PM2,5 Średzki 4.30.39.25 A A B C C A A A A A A A
Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2010 r.
Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna dla każdej strefy, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony roślin T a b e l a 77 Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń Nazwa strefy/ Kod strefy/ dla obszaru całej strefy powiatu powiatu SO2 NOx O3 Średzki 4.30.39.25 A A C
Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2010 r.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 135
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Utrzymanie dobrej jakości powietrza, a nawet poprawę jego jakości można uzyskać przez: ograniczenie szkodliwych dla środowiska technologii, zmniejszenie oddziaływania obszarów niskiej emisji na środowisko naturalne, stworzenie warunków rozwoju dla gazyfikacji powiatu (budowy sieci gazowej wysokiego ciśnienia i stacji redukcyjnych, doprowadzenie sieci do miejscowości o zwartej zabudowie) i odnawialnych źródeł energii, likwidacji lub modernizacji kotłowni tradycyjnych (zmiana nośnika energii z węgla na gaz lub olej), poprawy nawierzchni dróg, budowę obwodnic, a także budowę ścieżek rowerowych. Na terenie większości gmin Powiatu Średzkiego istnieją ścieżki piesze i rowerowe, a następne zostały wytyczone.. Ścieżki piesze i rowerowe przebiegające przez teren powiatu mają charakter turystyczno – rekreacyjny, znacznie mniej jest specjalnie oznakowanych odcinków przebiegających przez teren miasta Środa Wlkp. i innych większych miejscowości.
Szlaki rowerowe przebiegające przez teren Powiatu Średzkiego
• Transwielkopolska Trasa Rowerowa (TTR) Przez teren Powiatu Średzkiego biegnie południowy odcinek TTR, której założeniem jest umożliwienie amatorom dwóch kółek zwiedzenie odległych zakątków Wielkopolski. Przez powiat biegną 3 odcinki tej trasy: Zimin – Środa Wlkp. – Olszewo, Olszewo – Miłosław – Chlebowo i Pogożelica – Żerków – Radlin. Jest to ekologiczna i ciekawa forma turystyki weekendowej dla każdego. • Nadwarciański Szlak Rowerowy Jest trasą należącą do Wielkopolskiego Systemu Szlaków Rowerowych poprowadzoną w bezpośredniej bliskości rzeki Warty. • Wokół Jezior Łękno i Jeziory Małe • Wokół Jeziora Raczyńskiego i nad Wartą • Łęgi Nadwarciańskie Przebiega wśród lasów i pól w pobliżu rzeki Warty, przez wał morenowy prowadzi do jezior polodowcowych rynny kórnickiej. • Pętla wokół Zaniemyśla Na terenie gminy Zaniemyśl (szlak zielony obejmuje również teren gminy Śrem) wytyczono dodatkowo 3 szlaki rowerowe: • zielony: Zaniemyśl – Kaleje – Tesiny – Mechlin – Dąbrowa – Kotowo – Majdany – Zaniemyśl (27,2 km), • niebieski – Jezioro Raczyńskie – Zwola – Biały Gościniec – Majdany – Zaniemyśl (13 km), • żółty – Leśniczówka Łękno – Doliwie Leśny – Jeziory Wielkie – Łękno – Leśnictwo Łękno (11 km).
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 136
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Pierwsza trasa jest fragmentem jednego ze szlaków wytyczonych przez Unię Gospodarczą Miast Regionu Śremskiego, pozostałe zostały wytyczone przez gminę.
Ścieżki przyrodnicze Dodatkowo, w gminie Zaniemyśl istnieją ścieżki przyrodnicze wokół obrzeży jeziora Raczyńskiego oraz szlaki turystyczne pieszo-rowerowe: • szlak czerwony im. Mieczysława Orłowicza – odcinek Kórnik – Bnin – Zaniemyśl – Majdany; • szlak czarny „Zachodni” biegnący przez Majdany – Zaniemyśl, • ścieżka przyrodnicza „Łękno”, stworzona przez Nadleśnictwo Babki. W gminie Środa Wlkp. utworzono na Obszarze Chronionego Krajobrazu „ Bagna Średzkie ” ścieżkę dydaktyczną wraz z tablicami edukacyjnymi i informacyjnymi.
4.7. Środowisko akustyczne
4.7.1. Hałas komunikacyjny
Ze względu na powszechność i znaczny stopień oddziaływania, głównym czynnikiem mającym wpływ na pogorszenie jakości klimatu akustycznego powiatu są trasy komunikacyjne. Poziom hałasu komunikacyjnego zależy od: natężenia ruchu i udziału transportu ciężkiego w strumieniu wszystkich pojazdów, stanu technicznego pojazdów, rodzaju nawierzchni dróg oraz organizacji ruchu drogowego. Na obszarze powiatu głównym źródłem uciążliwości akustycznej są trasy komunikacyjne, przede wszystkim autostrada A2, drogi krajowe DK nr 11 i DK nr 15 oraz drogi wojewódzkie 432 i 436. W ramach realizacji ustawowego obowiązku okresowych pomiarów natężenia hałasu w rejonie dróg, w 2010 r. zostały przeprowadzone przez Autostradę Wielkopolską S.A.. Badania wykonane w otoczeniu autostrady A2 realizowano w dwóch punktach: miejscowości Dzierznica (km 199+430, odległość 50 m od osi autostrady) oraz przy tym samym odcinku autostrady (km 198 + 610) na granicy zabudowy zagrodowej położonej w odległości 210 m od osi autostrady. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 78.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 137
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Wyniki pomiarów i rejestracji natężenia ruchu pojazdów w rejonie A2 na terenie Powiatu Średzkiego w 2010 r. Tabela 78 Równoważny poziom Natężenie ruchu pojazdów (poj./h) hałasu LAeq (dB) Lp. Lokalizacja dzień noc dzień noc pojazdy pojazdy ogółem ogółem ciężkie ciężkie 1. Punkt referencyjny (km198 + 610, 210 m od 55,9 52,0 1074 384 555 275 osi autostrady) 2. Dzierżnica (km 199 + 430, 50 m od osi 59,5 57,3 1142 423 644 334 autostrady) Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2010 r.
Jak wynika z tabeli powyżej, na granicy zabudowy mieszkaniowej w otoczeniu punktu referencyjnego panują w porze dziennej poprawne warunki akustyczne, natomiast w porze nocnej dopuszczalna wartość poziomu hałasu w środowisku jest przekroczona o 2 dB (dopuszczalne 50 dB). Porównując wyniki pomiarów natężenia ruchu z 2010 roku do lat wcześniejszych tempo zmian jest niewielkie. Droga krajowa nr 11 Poznań – Katowice, na której koncentruje się znaczny ruch pojazdów (13 976 pojazdów na dobę) przechodzi przez gminy Środa Wlkp., Krzykosy, Nowe Miasto omijając tereny zurbanizowane tych miejscowości. Na hałas komunikacyjny narażone są jednak wsie położone wzdłuż trasy, gdzie hałas komunikacyjny jest poważnym problemem. Generalna Dyrekcja Dróg i Autostrad przeprowadziła pomiary natężenia hałasu w rejonie DK nr 11 w miejscowościach Miąskowo i Klęka. Uzyskane wyniki obrazuje tabela 79.
Wyniki pomiarów i rejestracji natężenia ruchu pojazdów w rejonie DK nr 11 na terenie Powiat Średzkiego w 2005 r. T a b e l a 79 Miejscowość Odległość Pora dzienna Pora nocna od jezdni 600 - 2200 2200 - 600 [m] LAeq[dB] Natężenie Udział LAeq[dB] Natężenie Udział ruchu pojazdów ruchu pojazdów pojazdów ciężkich pojazdów ciężkich Miąskowo 10 72,1 747 21% 70,4 253 44% Miąskowo 20 69,4 747 21% 68,0 253 44% Klęka 10 70,1 731 22% 68,6 299 39% Klęka 20 67,4 731 22% 65,6 299 39%
Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Powiecie Średzkim w 2006 r.
W miejscowości Miąskowo teren objęty pomiarem natężenia hałasu znajduje się poza obszarem zabudowanym, który podlega ochronie akustycznej.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 138
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
W miejscowości Klęka otoczenie trasy stanowi zabudowa mieszkaniowa jedno- i wielorodzinna, której pierwsza linia zabudowy oddalona jest od DK nr 11 około 10 - 30 m. Dopuszczalne wartości poziomu równoważonego hałasu dla obszaru zabudowanego (podlegającego ochronie akustycznej) wynoszą 60 dB w porze dziennej i 50 dB w porze nocnej. Powyższe wyniki wskazują, że w miejscowości Klęka przed linią zabudowy dopuszczalne wartości równoważonego hałasu zostały przekroczone o 7,4 – 10,1 dB w porze dziennej i 15,6 – 18,6 dB w porze nocnej. Droga krajowa nr 15 Jarocin – Miąskowo – Miłosław - Września, prowadzi ruch pojazdów przez tereny mieszkaniowe gminy Środa Wlkp., stwarzając zagrożenie ponadnormatywnym hałasem komunikacyjnym. Hałas komunikacyjny występuje również wzdłuż dróg wojewódzkich o nr 432 (natężenie ruchu wynosi 6 672 pojazdów/dobę) i drodze 436. W ramach monitoringu realizowanego przez Wielkopolski Zarząd Dróg Wojewódzkich w 2010 r. przeprowadzono badania natężenia hałasu w rejonie drogi wojewódzkiej nr 432 w Środzie Wlkp. Uzyskane wyniki obrazuje tabela nr 80.
Natężenie hałasu w rejonie drogi wojewódzkie nr 432 T a b e l a 80
Równoważny poziom Natężenie ruchu pojazdów (poj./h) hałasu LAeq (dB) Lp. Lokalizacja dzień noc dzień noc pojazdy pojazdy ogółem ogółem ciężkie ciężkie 1. Środa Wlkp., ul. Niedziałkowskiego 20a, w odległości 9 m od krawędzi 66,6 60,7 645 12 134 39 jezdni – przed elewacją budynku mieszkalnego Źródło: Raport o stanie środowiska w Powiecie Średzkim, 2010 r.
Otoczenie drogi wojewódzkiej nr 432 w Środzie Wlkp. stanowi zabudowa wielorodzinna, której pierwsza linia zlokalizowana jest w odległości 7 – 10 m od drogi. Dopuszczalne wartości graniczne hałasu są analogiczne jak powyżej i wynoszą: 60 dB dla pory dziennej i 50 dB dla pory nocnej. W związku z tym w Środzie Wlkp. na drodze nr 432 wartości dopuszczalne zostały przekroczone o 6,6 dB w porze dziennej i 10,7 dB w porze nocnej. Zagrożenie hałasem występuje również na drogach powiatowych, zgodnie z wykonaną prognozą natężenia ruchu przez Powiatowy Zarząd Dróg w Środzie Wlkp. w 2010 r. największe natężenie ruchu odnotowano na następujących drogach powiatowych: • nr 3720 (ul. Kórnicka w Środzie Wlkp.) – 6 215 pojazdów/dobę, • nr 3667 (ul. Harcerska w Środzie Wlkp.) – 2 442 pojazdów/dobę,
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 139
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• nr 2410 (Bieganowo – Jarosławiec) – 3 740 pojazdów/dobę, • nr 2468 (Jeziory Wielkie – Zaniemyśl) – 3 613 pojazdów na dobę, • nr 3739 (Nowe Miasto n.Wartą – Wolica Kozia) – 2 791 pojazdów/dobę. Natężenie ruchu pojazdów na wyżej wymienionych drogach jest znaczne, w związku z tym istnieje duże prawdopodobieństwo, że zwłaszcza w rejonie dróg nr 3720 oraz 3667 zostały przekroczone dopuszczone wartości hałasu.
Z przeprowadzonych badań wynika, że na terenie Powiatu Średzkiego nie stwierdzono występowania warunków zagrożenia hałasem tj. przekroczenia wartości progowych poziomu hałasu określonych Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. (Dz. U. Nr 120, poz. 826), wskazującym na szczególnie drastyczne przypadki przekroczenia kryteriów poprawności klimatu akustycznego. Niemniej jednak na terenie powiatu istnieją rejony, w których zostały przekroczone dopuszczalne wartości hałasu, w związku z tym należy podjąć działania zmierzające do zmniejszenia ponadnormatywnego poziomu hałasu. W tym celu należy przeprowadzić analizę układu komunikacyjnego przede wszystkim miasta Środa Wlkp., zadbać o stan techniczny nawierzchni, zastosować osłony dźwiękochłonne oraz dźwiękoszczelne w stosunku do zabudowy mieszkaniowej podlegającej ochronie, w stosunku do projektowanej zabudowy należy zadbać o zachowanie odpowiednich odległości od ciągów komunikacyjnych. Punktem wyjściowym powinno być jednak prowadzenie monitoringu hałasu na terenie powiatu, dotyczy to przede wszystkim miejscowości położonych przy ruchliwych trasach komunikacyjnych – drogach krajowych.
4.7.2. Hałas lotniczy
Pewien udział w pogorszeniu klimatu akustycznego Powiatu Średzkiego ma hałas lotniczy. Na lotnisku wojskowym w Krzesinach pod Poznaniem w ostatnich dwóch latach odnotowano zwiększoną intensywność lotów, które łączą się z nadmiernym hałasem. Na lotnisku w Krzesinach stacjonują nowoczesne myśliwce F16, które są emiterami hałasu o dużym natężeniu. Na podstawie badań przeprowadzonych w ramach analizy porealizacyjnej w 2007 r. Wojewoda Wielkopolski ustanowił nowe granice obszaru ograniczonego użytkowania oraz obowiązujące ograniczenia w zagospodarowaniu terenu. W granicach III strefy – obszar, na którym nie są spodziewane przekroczenia dopuszczalnych długookresowych poziomów hałasu w środowisku, określających warunki akustyczne uśrednione w czasie jednego roku, możliwe są natomiast przekroczenia dopuszczalnych równoważnych poziomów hałasu dla pory dnia lub pory nocy, w przypadku kumulacji lotów –
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 140
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
znalazły się obszary przy zachodniej granicy powiatu, miejscowości Zmysłowo, Brzeziny i Koszuty. Miasto Środa Wlkp. pozostaje poza granicami obszaru ograniczonego użytkowania. W strefie III obszaru nie zostały wprowadzone żadne ograniczenia dotyczące przeznaczenia terenu. W pomieszczeniach wymagających komfortu akustycznego konieczne jest jednak stosowanie przegród zewnętrznych o odpowiedniej izolacyjności akustycznej, zapewniającej zachowanie poprawnych, tj. zgodnych z obowiązującymi normami, warunków akustycznych wewnątrz pomieszczeń.
4.7.3. Hałas przemysłowy
Kolejnym źródłem hałasu są zakłady przemysłowe i odbywające się w nich procesy technologiczne. Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i zależny jest od rodzaju maszyn i urządzeń hałasotwórczych, izolacyjności obudowy hal przemysłowych, prowadzonych procesów technologicznych oraz od funkcji urbanistycznej sąsiadujących z nimi terenów. Specyfiką hałasu przemysłowego jest jego długotrwałość występowania (zmianowy charakter pracy), a także czasowe krótkotrwałe duże natężenia. Zakłady przemysłowe występujące na terenie Powiatu Średzkiego nie stwarzają potencjalnego zagrożenia hałasem. Na terenie Powiatu Średzkiego w latach 2007 – 2010 WIOŚ Poznań nie przeprowadził żadnej kontroli w zakresie ochrony przed hałasem. Ze względu na brak aktualnych badań emisji hałasu z pozostałych podmiotów nie jest możliwa faktyczna rzeczowa ocena środowiska akustycznego wokół nich. Lokalizacja przedsiębiorstw w obrębie miast, wymaga jednak szczególnej dbałości o wyeliminowanie nadmiernego hałasu. Na podstawie napływających do organów administracji skarg na hałas, można stwierdzić, że większy wpływ na degradację klimatu akustycznego na terenie powiatu ma działalność mniejszych zakładów usługowo-rzemieślniczych i działalność rozrywkowa. Głównym tego powodem jest przemieszczenie funkcji terenu w planach zagospodarowania przestrzennego miast, co powoduje, że zakłady te są lokalizowane w pobliżu zabudowy mieszkaniowej. Na zbiornikach wodnych Powiatu Średzkiego został wprowadzony uchwałą nr XXXV/242/2006 Rady Powiatu Średzkiego z dnia 21 września 2006 r. zakaz używania jednostek pływających napędzanych silnikami spalinowymi. Zakaz obowiązuje w ciągu całej doby, przez okres całego roku. Zakaz dotyczy zbiorników wodnych położonych w granicach
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 141
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Powiatu Średzkiego tj. Jeziora Raczyńskiego, Jeziora Łękno, Jeziora Jeziory Małe, Jeziora Jeziory Wielkie w gminie Zaniemyśl oraz zbiornika retencyjnego w Środzie Wlkp.
4.8. Przyroda ożywiona
W 2007 r. przeprowadzono nowelizację podstawowego strategicznego dokumentu w dziedzinie ochrony przyrody – Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania bioróżnorodności biologicznej. Celem nadrzędnym Strategii jest zachowanie bogactwa różnorodności biologicznej w skali lokalnej, krajowej i globalnej oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jej organizacji z uwzględnieniem potrzeb rozwoju społeczno – gospodarczego Polski oraz konieczności zapewnienia odpowiednich warunków życia i rozwoju społeczeństwa.
4.8.1. Szata roślinna
Szata roślinna występująca na terenie powiatu spełnia następujące funkcje: • sanitarno-higieniczną polegającą przede wszystkim na wzbogacaniu powietrza w tlen i zmniejszaniu w atmosferze ilości dwutlenku węgla; • ochronną – polegającą na ochronie gleb przed nadmierną erozją wietrzną, jak również stanowiącą ostoję i schronienie dla świata zwierzęcego; • retencyjną – polegającą na retencjonowaniu zasobów wodnych (opadów atmosferycznych i wód podziemnych); • dekoracyjną wynikającą w dużej mierze z naturalnych cech roślinności (kształt, barwa), uzyskiwane dzięki temu efekty plastyczno - dekoracyjne korzystnie oddziałują na psychikę człowieka; • produkcyjną – polegającą na pozyskiwaniu naturalnych surowców – drewno, grzyby. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz bogactwo gatunkowe szaty roślinnej część powiatu została objęta obszarami chronionego krajobrazu. Wyodrębnione obszary zostały objęte ochroną zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody. Ma to głównie przyczynić się do zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Obszary chronione, jak również uprawy rolne na terenie powiatu są poddawane zagrożeniom i degradacji. Najczęstszymi ich formami są:
• zanieczyszczenia powiązane z ruchem komunikacyjnym; • zanieczyszczenia pyłowe ze źródeł niskiej emisji i emiterów przemysłowych; • zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych;
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 142
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
• zanieczyszczenia bytowo –sanitarne; • niezrekultywowane wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego; • zanieczyszczenia punktowe z dzikich wysypisk śmieci; • samowolne usuwanie drzew.
4.8.2. Lasy
Negatywnym zjawiskiem dotykającym część lasów na terenie Powiatu Średzkiego są uszkodzenia przemysłowe, wynikające z transgranicznego zanieczyszczenia pochodzącego z terenów przemysłowych. Dotknięte tym zjawiskiem są przede wszystkim lasy na terenie gminy Krzykosy, Nowe Miasto n. Wartą i Zaniemyśl. Mimo tego, na terenie tych gmin większość drzewostanów zakwalifikowana została do I strefy zagrożeń przemysłowych, a stan zdrowotno – sanitarny został określony jako dobry. Zanieczyszczenia wpływają między innymi na zmniejszenie odporności biologicznej drzewostanów, ekspansję roślin ruderalnych, podatność na choroby łańcuchowe, zwiększenie występowania szkodników np.: huby korzeniowej. Lasy wzdłuż tras komunikacyjnych są również bardzo zaśmiecone, z powodu braku infrastruktury sanitarnej na parkingach leśnych. Środkiem zaradczym, który przyczyni się do poprawy stanu sanitarnego lasów jest przebudowa drzewostanów monokulturowych w kierunku bardziej odpornych gatunków oraz uzupełnienia gatunkami rodzimymi. Należy zadbać o wyposażenie parkingów leśnych w zaplecze sanitarne. Lasy na terenie powiatu są w znacznym stopniu narażone na występowanie pożarów, które spowodowane są umyślnymi podpaleniami lub wynikają z silnego zanieczyszczenia ściółki szkłem. W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego obszarów leśnych na terenie powiatu prowadzone powinny być następujące działania:
• utrzymywanie pasów przeciwpożarowych wzdłuż głównych dróg i torów kolejowych; • porządkowanie terenów leśnych wzdłuż szlaków komunikacyjnych; • utrzymywanie punktów czerpania wody do celów gaśniczych; • oznakowanie zagrożonych drzewostanów tablicami ostrzegawczymi i informacyjnymi; • patrolowanie lasów przez Straż Leśną; • wprowadzanie okresowych zakazów wstępu na tereny leśne. Lasy na terenie powiatu objęte są inwentaryzacją lub planem urządzania lasów. Zgodnie z Krajowym Planem Zwiększania Lesistości do roku 2020 lesistość na obszarze kraju ma się zwiększyć z 28 % do 30 %.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 143
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
W latach 2002 – 2003 Starosta, zgodnie z obowiązującą wówczas ustawą z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do (Dz. U. Nr.73, poz. 764 z póź. zm.), wydał decyzje administracyjne dla rolników indywidualnych, zezwalające na przeznaczenie gruntów rolnych o niższej klasie bonitacyjnej do zalesienia. Starosta Średzki wydał decyzje dla ośmiu właścicieli upraw leśnych. Łączna powierzchnia zalesienia na podstawie w/w decyzji wynosi 36,99 ha. W obecnym stanie prawnym Starosta nie wydaje już takich decyzji. Kompetencje w tym zakresie od 2004 r. posiada Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Zgodnie z danymi ARiMR w Środzie Wlkp. na terenie powiatu w latach 2005 – 2006, zalesienia porolne objęły 11 ha, w tym 2 ha w gminie Krzykosy i 9 w gminie Zaniemyśl. W latach 2007 do 30.06.2011 r. na terenie powiatu nie zostały zalesione żadne grunty porolne. Powierzchnię lasów w poszczególnych gminach powiatu przedstawia tabela 81.
Powierzchnia lasów w Powiecie Średzkim w 2009 roku T a b e l a 81 Powierzchnia gruntów leśnych w ha Z ogółem – grunty publiczne w zasobie Powiat/gmina w tym własność w zarządzie Lesistość ogółem razem Agencji własność lasy Skarbu Lasów w % Nieruchomości gmin Państwa Państwowych Rolnych Powiat 10364,3 101166,9 9067,8 8966,7 8899,7 59,0 101,1 16,3 Średzki Środa Wlkp. 1410,8 1385,1 1236,3 1231,3 1212,3 11,0 5,0 6,7 w tym miasto 2,0 2,0 2,0 - - - 2,0 0,1 Środa Wlkp. Dominowo 578,7 571,0 532,7 459,3 444,3 15,0 73,4 7,2 Krzykosy 3169,5 3112,3 2556,5 2547,5 2540,5 7,0 9,0 28,2 Nowe Miasto 2503,1 2459,3 2232,1 2223,0 2210,0 13,0 9,1 20,5 n. Wartą Zaniemyśl 2702,3 2639,1 2510,32505,7 2492,7 13,0 4,6 24,8 Źródło: GUS, 2010 r.
W ramach Programu Zwiększania Lesistości dla rejonu średzkiego na lata 2001 – 2020, przewidziano do zalesienia następujące powierzchnie:
Zestawienie danych zawartych w ankiecie dot. powierzchni gruntów przewidywanych do zalesienia w rejonie średzkim na lata 2001 – 2020 T a b e l a 82 Grunty podlegające zalesieniu według własności [ha] Lata Prywatne Państwowe Gminne Pozostałe 1996 - 2000 28,0 3,8 - 5,2 2001 - 2005 140,0 6,5 1,0 - 2006 - 2010 374,0 b.d. 6,0 20,0 2011 - 2020 535,0 b.d. 22,5 30,0
Źródło: Ankieta w sprawie ustalenia powierzchni gruntów przewidywanych do zalesienia oraz warunków realizacji programu zwiększenia lesistości kraju (stan na 30.06.2000).
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 144
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Z powyższej tabeli wynika, że w Powiecie Średzkim nie przewiduje się znacznych zalesień, a wynika to z typowo rolniczego charakteru tego regionu, w którym dominuje użytkowanie rolnicze.
4.8.3. Świat zwierzęcy
Zasoby świata zwierzęcego na terenie powiatu można uznać za umiarkowanie bogate. Stosunkowo liczną grupę stanowią gatunki zwierząt dziko żyjących (sarny, jelenie, a także lisy). Dla tej grupy największym zagrożeniem bytowania i rozwoju są:
• przebieg przez ekosystemy leśne ciągów komunikacyjnych, stanowiących bariery dla przemieszczania się zwierzyny; • kłusownictwo – mogące przyczynić się do niekontrolowanego (gwałtownego) zmniejszenia się populacji poszczególnych gatunków. Dla urozmaiconej i licznie reprezentowanej grupy ptaków, żerujących i gniazdujących głównie w dolinach rzecznych (Strugi Średzkiej, Maskawy i Warty) oraz dla gatunków gadów takich jak padalce, zaskrońce, jaszczurki zwinki, a także płazów (żab, ropuch, rzekotek i kumaków), występujących na omawianym obszarze poważnym zagrożeniem są: • zanieczyszczenia wód powierzchniowych – brak pełnej kanalizacji powiatu, niewystarczająca ilość oczyszczalni ścieków oraz dzikie wysypiska; • zmienności i niedobory stanu wód. Wymienione zagrożenia wpływają również na mało zróżnicowaną i ograniczoną ilość występowania na obszarze powiatu nawet pospolitych gatunków ryb. W ostatnich latach na terenie całego kraju w tym również Powiatu Średzkiego obserwuje się wprowadzanie do ekosystemów gatunków zwierząt i roślin pochodzących z odległych części świata. W polskich lasach można spotkać jenota pochodzącego z Dalekiego Wschodu, jelenie sika (wschodnia Syberia i Mandżuria), daniele (Azja Mniejsza, Afryka Północna). W okolicach zbiorników wodnych zadomowił się szop pracz pochodzący z Ameryki Północnej, gatunek ten przenosi pasożyta glisty, jest również przyczyną przetrzebienia rodzimych drobnych ssaków i ptaków. W rzekach żyją przybysze z Dalekiego Wschodu: trawianka, babka i czebaczek amurski, które konkurują o pokarm i miejsce z rodzimymi gatunkami. Bernikle kanadyjskie krzyżując się z gęsiami gęgawami wypierają ten gatunek. Na terenie powiatu, w lasach bardzo silnie rozprzestrzenia się jenot.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 145
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
4.9. Walory krajobrazowe
Z uwagi na rolniczo - przemysłowy charakter powiatu, na terenach wiejskich w krajobrazie dominują łąki, pola uprawne z zadrzewieniami śródpolnymi oraz lasy. W większych miejscowościach rozwija się działalność usługowa i produkcyjna. Charakterystyczną cechą dla terenów przekształconych przez działalność człowieka jest występowanie zmiany walorów estetyczno – widokowych krajobrazu, związanych głównie z dużymi obiektami kubaturowymi np.: zakładami przemysłowymi, silosami, kominami. Na terenie powiatu istnieje mała ilość dużych zakładów przemysłowych, które w większości zlokalizowane są na terenie lub w pobliżu miasta Środa Wlkp. W sposób podobny na walory estetyczno - krajobrazowe oddziałują maszty telefonii komórkowej, rozstawione na terenie powiatu.
Za naruszenie walorów estetyczno – widokowych można uznać także chaotyczną i nieujednoliconą stylowo zabudowę mieszkalną na terenie powiatu. Wielokrotnie w miejscach o dużych walorach widokowych występują obiekty wyraźnie się odznaczające i „burzące” pewnego rodzaju harmonię. Na osiedlach domów jednorodzinnych usytuowane są zakłady produkcyjne, które nie tylko nie przystają architektonicznie, ale również są emiterami uciążliwych hałasów i zapachów.
Za naruszenie naturalnego krajobrazu, należy również uznać wszelkie wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego, które nie zostały zrekultywowane. Duża liczba wyrobisk występuje na terenie gminy Środa Wlkp. i Krzykosy.
4.10. Synteza danych o stanie przeobrażeń środowiska przyrodniczego
Na podstawie zebranych informacji i po dokładnej ich analizie sporządzono listę problemów ekologicznych jakie występują na terenie powiatu tabela 83.
Przyczyny i sposoby rozwiązania problemów środowiskowych na terenie powiatu T a b e l a 83 Ogólne metody w zakresie Problem ekologiczny Główne przyczyny przeciwdziałania określonemu (forma degradacji występowania problemu problemowi środowiska)
1 2 3 • intensywna działalność • powiększanie areału terenów zielonych i Zmiany w rzeźbie rolnicza lasów terenu • odkrywkowe kopalnie • odpowiednie zagospodarowywanie kruszywa terenów odkrywek • nowe osiedla mieszkaniowe • wykorzystanie do celów budowlanych na gruntach dotychczas obszarów o niskiej klasie bonitacyjnej użytkowanych rolniczo
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 146
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 • działalność zakładów • współpraca na rzecz kierunków przemysłowych powodująca zmniejszenia zanieczyszczeń z zanieczyszczenie powietrza zakładów przemysłowych na terenie • stosowanie indywidualnego powiatu ogrzewania (węglowego) • opracowanie planów gazyfikacji gmin • nasilony ruch komunikacyjny Krzykosy i Dominowo • częściowy brak sieci gazowej • systematyczna rozbudowa sieci gazowej na terenie powiatu Zanieczyszczenie • likwidacja indywidualnych punktów powietrza paleniskowych atmosferycznego • wykorzystanie do ogrzewania paliwa ekologiczne - gaz, paliwa odnawialne • tworzenie i rozszerzanie stref ochronnych zieleni • prowadzenie nowych nasadzeń leśnych na terenach nieużytków oraz gleb o słabej bonitacji • duży ruch komunikacyjny • tworzenie ekranów i stref izolacyjnych • produkcja i procesy wzdłuż ciągów komunikacyjnych o technologiczne w zakładach największym nasileniu ruchu Hałas przemysłowych • modernizacja nawierzchni dróg • przebudowa niekorzystnych rozwiązań węzłów komunikacyjnych • modernizacja zakładów przemysłowych pod katem ograniczenia uciążliwości w zakresie hałasu • brak kanalizacji sanitarnej na • budowa lokalnych oczyszczalni ścieków dużym obszarze powiatu, • pełne skanalizowanie powiatu • niewystarczająca ilość • zlikwidowanie dzikich wysypisk oczyszczalni lokalnych, odpadów • spływ zanieczyszczeń • współpraca na rzecz kierunków pochodzących spoza terenów zmniejszenia zanieczyszczeń z poza Zanieczyszczenie powiatu terenu powiatu wód • wykorzystanie starych studni powierzchniowych kopanych jako zbiorniki na nieczystości • degradacja wód związana z działalnością rolniczą • zmiany stosunków wodnych w obrębie kopalni kruszywa naturalnego • dzikie wylewiska • pełne skanalizowanie wszystkich gmin • nieszczelne zbiorniki położonych na terenie powiatu Zanieczyszczenie bezodpływowe • zlikwidowanie dzikich wylewisk wód podziemnych • położenie powiatu w strefie • kontrola szczelności zbiorników małych zasobów wodnych bezodpływowych - szamb • degradacja wód związana z • przeciwdziałanie zmianie stosunków działalnością rolniczą wodnych • zanieczyszczenie powietrza • ograniczenie emisji zanieczyszczeń atmosferycznego pyłowych i gazowych • nadmierne używanie • potrzeba wapnowania chemizacji w rolnictwie • ograniczenie zużycia związków Skażenie gleby • erozja wietrzna chemicznych • niewłaściwa struktura upraw • większa świadomość ekologiczna wśród • skażenie gleb wynikające z rolników - współpraca rolników z emisji przemysłowej i placówkami naukowo - badawczymi komunikacyjnej
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 147
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 • zanieczyszczenie powietrza • ograniczenie emisji zanieczyszczeń atmosferycznego atmosferycznych • degradacja gleb • właściwa pielęgnacja szaty roślinnej • wypalanie traw • stosowanie gatunków odpornych na • nowe ekspansywne gatunki zanieczyszczenia, Degradacja szaty roślin • zalesianie nieużytków, roślinnej • degradacja naturalna i • wzbogacanie gleb środkami chemiczna gleb glebotwórczymi (kompost) • monokultury sosnowe – • stworzenie zaplecza sanitarnego na osłabienie odporności parkingach leśnych drzewostanu na choroby • zagrożenia pożarowe • dzikie wysypiska • zanieczyszczenie powietrza, • ograniczanie lokalnych źródeł Ubożenie świata gleby i wody zanieczyszczeń powietrza, gleby i wody zwierzęcego • kłusownictwo • walka z kłusownictwem • wprowadzenie nowych, bardzo • dokarmianie i szczepienia ochronne ekspansywnych gatunków zwierząt • obiekty pochodzenia • nie sytuowanie elementów antropogenicznego naruszających walory estetyczne i Obniżenie walorów • estetyka zabudowy krajobrazowe powiatu estetyczno mieszkalnej • uporządkowanie zabudowy widokowych • eksploatacja kruszywa • rekultywacja terenów pokopalnianych w • wysypiska śmieci legalne i kierunku wodnym nielegalne • rekultywacja wysypisk śmieci w kierunku leśnym • odpowiednie planowanie i lokalizacja inwestycji mogących zaburzyć ład przestrzenny
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 148
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
V. ŹRÓDŁA PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
5.1. Przekształcenia rzeźby terenu i przypowierzchniowej warstwy skorupy ziemskiej
Na terenie Powiatu Średzkiego do działalności przeobrażających teren, należą przede wszystkim intensywne użytkowanie rolnicze, budownictwo oraz kopalnie odkrywkowe surowców naturalnych. Użytkowanie rolnicze niesie jednak mniejsze zagrożenie, niż eksploatacja surowców kopalnych. Łatwiejsza do realizacji jest również rekultywacja terenów rolniczych, gdzie najczęściej stosowaną metodą jest zalesianie i zakrzewianie słabych gruntów i nieużytków. Na terenie powiatu silnie rozwija się budownictwo mieszkaniowe domów jednorodzinnych i rekreacyjnych. W celu zapewnienia lokalizacji nowym inwestycjom, wiele gruntów rolnych zostało przekształconych w grunty budowlane. Eksploatacja kruszywa naturalnego prowadzona jest przede wszystkim na terenie gminy Środa Wlkp. Powoduje ona zmiany w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej, między innymi w postaci znacznych obszarów wyłączonych z użytkowania, hałd oraz wyrobisk.
5.2. Miejsca poboru wód podziemnych
Na obszarze Powiatu Średzkiego rozpoznane są dwa piętra wodonośne – czwartorzędowe i neogeńskie. Powszechnie do eksploatacji ujmowane jest piętro neogeńskie – poziom mioceński, który odgrywa kluczową rolę w zaopatrzeniu w wodę pitną ludności. Powiat Średzki posiada dobrze rozbudowany system zaopatrzenia w wodę, większość czynnych studni pracujących na tym terenie to ujęcia grupowe i wiejskie, które swym zasięgiem obejmują kilka miejscowości. Miejscowe ujęcia grupowe składają się przeważnie z dwóch studni pracujących w systemie naprzemiennym. Woda ze studni przepompowywana jest do stacji uzdatniania wyposażonych w filtry, sprężarki, chloratory i zbiorniki czystej wody. Największym ujęciem na terenie powiatu jest ujęcie w Środzie Wlkp., które składa się z 18 studni. Zasoby eksploatacyjne ujęć znajdujących się na terenie Środy Wlkp. - ujęcie miejskie + ujęcia przemysłowe (szpital, mleczarnia, cukrownia) wynoszą Q = 530 m3/h przy depresji S = 60 m. W ostatnich kilku latach zauważa się tendencję do budowy nowych ujęć wód podziemnych, na potrzeby odbiorców indywidualnych. Te ujęcie przede wszystkim wykorzystywane są w celach nawadniania ogródków przydomowych oraz pól uprawnych.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 149
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
Fot. 25. Ujęcie wody w Zaniemyślu. Fot.26. Ujęcie wody w Gieczu, gm. Dominowo.
Wykaz ujęć wód podziemnych na terenie powiatu przedstawia tabela 84.
Wykaz wód podziemnych na terenie Powiatu Średzkiego według pozwoleń wodnoprawnych Ta b e l a 84 Zasoby Średni pobór wody Właściciel/ Nr Głębokość 3 Ważność Lokalizacja studni [m /d] z: Użytkownik studni [m] 3 pozwolenia [m /h] Q Ng (czwartorzędu) (neogen) 1 2 3 4 5 6 7 8
Gmina Dominowo Dominowo Zakład Usług 1 144,0 Komunalnych 42,0 - 624,0 31.01.2031 2 145,5 Dominowo Giecz Zakład Usług 1 145,0 Komunalnych 24,0 - 204,0 31.01.2031 2 146,0 Dominowo Murzynowo Gmina 1 127,0 27,0 - 135,0 31.12.2014 Kościelne Dominowo Rusibórz Gospodarstwo Rolne 1 68,0 24,0 116,85 - 16.06.2021 PARTNER s.c. Słupca Poświątno Q Osoba fizyczna 1 99,5 1,39 - dmax 11.04.2030 290,0 Gmina Krzykosy
1Z 16,0 22,0 Garby Gmina Krzykosy 331,5 31.12.2012 2 118,3 13,0 Młodzikowo 1 102,0 Gmina Krzykosy 2 134,0 27,0 - 552,0 01.05.2017 2a 101,5 Pięczkowo 787,30 Gmina Krzykosy 4 117,0 60,0 - 31.12.2014
Murzynówko Osoba fizyczna 1 118,0 22,0 - 51,17 31.12.2013
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 150
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 4 5 6 7 8 Gmina Nowe Miasto n. Wartą Aleksandrowo ALWOROL 2 15,0 23,4 100,0 - 24.03.2021 Wolica Nowa 2A 14,0 Chocicza Gmina Nowe 1 133,0 15,2 - 364,8 31.12.2014 Miasto n. Wartą 2 133,0 Chwalęcin Gmina Nowe 1 156,0 55,0 - 405,61 31.12.2016 Miasto n. Wartą 2 160,0 Klęka Phytopharm 1 142,0 51,0 - 720,0 31.12.2030 Klęka S.A. 2 142,0 Gmina Nowe 3 97,0 Nowe Miasto 37,5 - 392,6 31.12.2020 Miasto n. Wartą 4 93,5 Gmina Nowe 1 142,0 20,0 (Ng) Wolica Kozia 75,0 75,0 31.12.2030 Miasto n. Wartą 2 38,0 60,0 (Q) Gmina Środa Wlkp. MPECWiK 2 132 Babin 41,0 - 336,0 30.11.2030 Środa Wlkp. 3 134,5
1 45,5 MPECWiK 10,0 240,0 Brodowo 2 48,7 552,0 4.05.2029 Środa Wlkp. 3 134,0 23,0 Chwałkowo Osoba fizyczna 1 132,5 24,0 - 103,2 31.12.2014
Czarne COLAS Polska 2 117,0 44,0 - 24,6 31.03.2018 Piątkowo Sp. z o.o. Spółdzielnia Mieszkaniowa 2 115,0 Jarosławiec 37,0 - 336,0 31.10.2030 „Jarosławiec” 3 118,0
1 150,0 Zakład 2a 150,0 Przetwórstwa (Q ) Kijewo 3 145,0 154,8 - dmax 31.12.2016 Owocowo - 600,0 4 152,0 Warzywnego 6a 155,0 Polski Związek Kijewo Działkowców 1 95,0 7,5 - 135,0 31.12.2015 POD MPECWiK 1 102,5 Koszuty Środa Wlkp. 32,0 - 96,0 30.11.2030 2 102,0
Koszuty Osoba fizyczna 1 102,0 0,63 - 15,0 31.12.2021
Zakłady Papiernicze Olszewo 1 27,0 5,1 70,0 - 31.12.2020 WAH Sp. z o.o. Instytut Włókien Naturalnych Pętkowo 1 140,0 23,0 - 13,7 31.12.2012 Poznań
Rolnicze Przedsiębiorstwo P-H-U 1 126,0 Połażejewo 40,0 - 65,0 31.12.2019 Połażejewo 2 127,0 Sp. z o.o.
Stacja Doświad. Słupia Wielka 2 150,0 24,0 - 465,0 31.03.2029 Oceny Odmian Starkówiec MPECWiK 1 117,0 Piątkowski Środa Wlkp. 25,0 - 300,0 4.05.2030 2 120,0
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 151
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 4 5 6 7 8
1D 152,0 1E 150,0 12B 150,0 12C 150,0 7C 150,0 13AW 153,5 9C 149,0 MPECWiK 9B 142,0 Środa Wlkp. Środa Wlkp. 9AW 147,5 530,01) - 8040,02) 1.03.2031 ul. Kórnicka . S1C 154,0 S2B 155,0 7B 147,0 S2C 156,0 11AW 150,5 11B 154,0 10D 150,0 10C 150,0 S1B 150,0 Pfeifer& 3 146,0 Środa Wlkp. Langen Polska 46,0 - 244,32 31.12.2015 3/3 143,8 S.A. Poznań MPECWiK Środa Wlkp. 1 110,0 30.11.2030 Środa Wlkp 44,0 - 624,0 SP ZOZ 2 145,0
„Jana” Średzka Środa Wlkp. Spółdzielnia 3 102,0 43,0 - 409,38 31.12.2015 Mleczarska MPECWiK 1 108,0 Trzebisławki 60,0 - 480,0 4.05.2029 Środa Wlkp. 2 110,0 Gmina Środa pobór Winna Góra Wlkp. 1 109,0 - - 2,0 <5m3/dobę
Gmina Zaniemyśl Osoba fizyczna Bożydar 1 98,0 2,5 - 60 31.12.2027
Osoba fizyczna Bożydar 1 100,0 2,0 - 48,0 31.12.2027
Zakład Gospodarki 1 107,0 Brzostek 20,0 - 371,0 11.01.2030 Komunalnej 2 105,0 Zaniemyśl Zakład Gospodarki 1 112,0 Czarnotki 12,0 - 288,0 30.11.2030 Komunalnej 2 120,0 Zaniemyśl Zakład Gospodarki Jeziory 1 103,5 Komunalnej 30,0 - 225,6 30.11.2030 Wielkie 2 91,0 Zaniemyśl
PGNiG S.A. Warszawa Jeziory Oddział Zielona 2 8,5 0,6 1,05 - 31.12.2015 Wielkie Góra
Polskie Górnictwo Naftowe i Kępa Wielka Gazow. S.A. 1 15,0 6,1 0,6 - 31.12.2020 Odz. Zielona Góra
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Średzkiego na lata 2012 – 2015 152
„HYDROGEO” ul. Słowackiego 3, 63-020 Zaniemyśl
1 2 3 4 5 6 7 8 Zakład Gospodarki Płaczki 1 112,0 36,0 - 44,2 11.01.2030 Komunalnej Zaniemyśl
Płaczki Osoba fizyczna 1 126,0 2,72 - 65,2 31.03.2031
Zakład Gospodarki 1 103,0 Polwica 28,0 - 672,0 31.12.2030 Komunalnej 2 101,0 Zaniemyśl RKS 1 98,0 Śnieciska 36,0 - 120,0 31.12.2021 Śnieciska 2 100,0 Zakład Gospodarki 2 96,0 Zaniemyśl 70,0 - 969,6 30.11.2030 Komunalnej 3 96,0 Zaniemyśl 1) – zasoby całego ujęcia wspólne dla 8 studni; 2) – średni pobór wody dla ujęcia; MPECWiK – Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Wodociągów i Kanalizacji w Środzie Wlkp., Źródło: Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp., Urzędy Gmin, 2011 r.
5.3. Miejsca zrzutu ścieków
Wszystkie gminy Powiatu Średzkiego posiadają własne oczyszczalnie ścieków. Najlepiej rozbudowany system kanalizacji sanitarnej posiada Gmina Środa Wlkp., do której należy największa oczyszczalnia ścieków na terenie powiatu. Oczyszczalnia miejska w Chwałkowie, jest w pełni zmodernizow