Zasady krytycznego myślenia (4)

Andrzej Kisielewicz

Wydział Matematyki i Informatyki

2019 Problemy znaczenia

I język naturalny – jasne formułowanie myśli i właściwe rozumienie znaczeń zdań – jeden z obszarów zainteresowań logiki praktycznej

I często dyskusje dotyczą znaczeń zdań i słów, nieporozumienia opierają się na źle rozumianych wypowiedziach, a nie kwestionowaniu wnioskowań

I formułowania myśli w języku naturalnym uczymy się w praktyce – ale znajomość mechanizmów może pomóc...

Co to jest „znaczenie”? Znaczenie

I znaczenie – niejasny termin, filozoficzna dyskusja

I według słownika: „treść, której znakiem jest słowo lub wyrażenie” lub (w drugim znaczeniu), „myśl zawarta w czyjejś wypowiedź”

I filozofowie: idea skojarzona ze słowem (Locke), konotacja (zespół cech charakterystycznych), jako przedmiot idealny, struktura intensjonalna (Carnap) sposoby użycia wyrażenia (Wittgenstein), i inne. Wieloznaczność

I słowa wieloznaczne: zamek, pętla, gniazdo, . . .

I wieloznaczność zdań (wypowiedzi): kontekstowa, niedopowiedzenia, składniowa (amfibolia) Stały nadzór kamer. Zwiedziłem wieś koleżanki, która kultywuje tradycje.

I niejasność wypowiedzi ?

Co innego: znaczenie słowa (terminu), co innego – znaczenie zdania. Znaczenie słowa

I zakres znaczeniowy, desygnaty (zbiory w matematyce) przedmioty = także: zjawiska, fenomeny, czynności, . . . ale. . . (*)

I nieostrość (wada?) młody, duszny, czerwony, dużo, . . .

I logika formalna → postulat naprawy języka naturalnego, wyeliminowanie wad, wieloznaczności i nieostrości, jednoznaczna gramatyka, itd.

I przydatność języka formalnego? owszem, ale nie jako model języka naturalnego: nieadekwatny, pomija istotne aspekty. Definiowanie i definicje

I Słowa nabierają „znaczeń” – cokolwiek to nie jest – w wyniku praktyki stosowania języka naturalnego jako środka komunikacji

I Z podręcznika logiki: Definiowanie każdego kluczowego terminu, który niesie w sobie groźbę wieloznaczności, to przezorność, której znaczenia nie sposób przecenić”

I „Problem definicji definicji”: Definicja (z łac. definitio; od czas. definire: de + finire, ”do końca, granicy”; od finis: granica, koniec) – wypowiedź o określonej budowie, w której informuje się o znaczeniu pewnego wyrażenia przez wskazanie innego wyrażenia należącego do danego języka i posiadającego to samo znaczenie. (Wikipedia) niejasna i nieostra (czy ta definicja jest definicją?) Spory werbalne

I ekwiwokacja – wprowadzanie żywności GMO – eksperyment naukowy – eksperyment

I na czerwonym świetle jadą samochody, piesi stoją,

I początek życia – narodziny czy zapłodnienie, kłótnia o definicję

I przykłady w praktyce – gdy odkrywamy, że w istocie rzeczy spór idzie o znaczenia słów, a nie o meritum – są zazwyczaj bardziej złożone i subtelne

I nieporozumienia, spory werbalne — brak wiedzy o definiowaniu czy o przedmiocie rozważań? Definiowanie i definicje (2)

I Pogląd, że istnieją jakieś „prawidłowe, właściwe definicje”, które musimy odkryć – jest błędny i szkodliwy, bo prowokuje werbalne spory

I znaczenia słów są zmienne i kształtuje je praktyka używania języka

PRZYKŁAD – Plutarch: Królewski łańcuszek (statek Tezeusza) – co to znaczy „oryginalny” → Zagadka Plutarcha

Pewien ród królewski przekazuje sobie z pokolenia na pokolenie łańcuch wykonany kilkaset lat temu na zlecenie pierwszego z królów dynastii. Stanowi on najważniejszy symbol królewskiej władzy. W starożytnym łańcuchu co pewien czas kruszeje jakieś ogniwo i jest wymieniane na nowe. Stare, pęknięte ogniwa są pieczołowicie przechowywane w skarbcu. Gdy aktualny król przynosi łańcuch do nadwornego jubilera z prośbą o wymianę kolejnego ogniwa, jubiler czyni to, ale jednocześnie zauważa, że w tym momencie w skarbcu znajdują się już wszystkie ogniwa łańcucha wykonanego kilkaset lat temu dla pierwszego króla. Nowa technologia umożliwia ich naprawienie i połączenie z powrotem w jeden łańcuch. Jubiler zwraca królowi dwa łańcuchy: jeden, który otrzymał od króla i wymienił w nim kolejne ogniwo, oraz drugi, zrekonstruowany ze starych ogniw. Który z nich jest teraz oryginalnym łańcuchem? Który jest owym najważniejszym symbolem władzy królewskiej? Wieloznaczność i nieostrość (2)

Niedookreśloność wszystkich niemal wyrazów, nieostrość i wieloznaczność wyrazów służących specjalnym celom oraz wyrazów należących do tych rozlicznych dziedzin, w których po prostu nie mamy dostatecznego rozeznania i wiedzy – nie są to uboczne, nieistotne cechy języka naturalnego. Przeciwnie, składają się one na jedną z tych istotnych cech języka naturalnego, które czynią zeń skuteczne i praktyczne narzędzie porozumiewania się i wyrażania myśli, które możliwą czynią praktyczną relację pomiędzy językiem i rzeczywistością. Definicje sprawozdawcza i projektująca

Niemniej, stosunkowo częsty przypadek: nieporozumieniu może zapobiec zdefiniowanie (uściślenie) słowa kluczowego!. Dlatego warto rozważyć praktyczne sposoby definiowania terminów.

formalnie – kilkanaście rodzajów definicji i szczegółowe zasady ich formowania – pojęcia przydatne w praktyce to : definicja sprawozdawcza i definicja projektująca

I definicja sprawozdawcza – objaśnienie aktualnego znaczenia, jak słowo aktualnie funkcjonuje w praktyce

I definicja projektująca – uściślenie słowa, lub wskazanie (opisanie) jak je zamierzamy rozumieć w danej dziedzinie zastosowań (aktualna dyskusja, przepisy prawne. itp.) – może odbiegać od znaczenia potocznego (def. umowna, regulująca) Definicja sprawozdawcza – objaśnianie znaczeń

I definicja sprawozdawcza w praktyce → objaśnianie znaczeń słów często ograniczone do sugestii, doprecyzowania, podania przykładów

I książka historyczna – w sensie: o historycznym znaczeniu lub traktująca o historii – na ogół wystarcza takie doprecyzowanie

I nie ma formalnych wymogów (jak unikanie błędnego koła, itp)

I Objaśnianie znaczenia przez sposoby użycia (Wittgenstein) W praktyce zna znaczenie danego słowa ten, który wie jak i w jakich okolicznościach należy tego słowa używać objaśnienia znaczeń słów powinny się skupiać na sposobach użycia Przykład: Przykład klasyfikacji sposobów użycia słowa „logika”

Nazwy „logika” używamy na oznaczenie: 1. pewnej cechy poprawnych rozumowań, cechy racjonalnego myślenia, 2. sztuki poprawnego rozumowania, wyciągania wniosków, 3. nauki o zasadach i prawach poprawnych rozumowań, 4. systemów konstruowanych w ramach logiki jako nauki. inne użycia: przenośne, pochodne 5. mechanizmy, konsekwencje – logika uczuć już sam taki podział zwiększa precyzję Przykładowa definicja słownikowa

Logika — według klasycznej definicji – to nauka o sposobach jasnego i ścisłego formułowania myśli, o regułach poprawnego rozumowania i uzasadniania twierdzeń. Jako taka przez długi czas stanowiła część filozofii. W XIX i XX wieku wykorzystując metodę formalną logika znacznie poszerzyła pole badań włączając w to badania nad matematyką (metamatematyka), nad formalnymi systemami (logika matematyczna), konstruowanie nowych systemów logicznych (logiki wielowartościowe, modalne, itd.), nad nauką jako systemem czynności poznawczych (metodologia nauk), czysto teoretyczne badania o matematycznym charakterze (teoria modeli, teoria rekursji), nowe kierunki logiki motywowane zastosowaniami w informatyce. Przykładowa definicja słownikowa (cd)

Klasyfikacje działów i kierunków badań różnią się między sobą i ulegają zmianom. Aktualnie najbardziej charakterystyczny jest trójpodział na logikę matematyczną (zwaną też logiką symboliczną), filozofię logiki (obejmującą interpretacje i uogólnienia osiągnięć logiki symbolicznej), semiotykę i metodologię nauk) oraz logikę informatyczną (rozwinięcia i zastosowania logiki do technicznych problemów informatyki i sztucznej inteligencji). Zdecydowana większość tych badań ma charakter formalny i bywa obejmowane wspólną nazwą logika formalna. Podstawową (chociaż niewielką dziś) część logiki stanowi logika klasyczna, na którą składają się: rachunek zdań, rachunek kwantyfikatorów i sylogistyka. Stosunkowo młody jest nurt refleksji filozoficznej o nazwie logika nieformalna i zastosowania do teorii argumentacji oraz praktyki krytycznego myślenia. Definicje projektujące

I idealizacja – wystarczy starannie zdefiniować wszystkie terminy – sprzeczna z praktyką I ścisłość definicji – nie ma definicji całkowicie ścisłych (dotyczących rzeczywistości) przyspieszenie, pęd, prędkość światła, wodór, alkohol metylowy, podaż, leasing, wykroczenie, bigamia, przychód, I ale przy bliższym wejrzeniu – to samo co „oryginalny” I kolejny przykład „prawo łaski” Art. 139. Prezydent Rzeczypospolitej stosuje prawo łaski. Prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu. I planeta Mars I ścisłość – praktyczna ścisłość (formalizm, matematyka – świat rzeczywisty) I zasada ekonomii – definicje projektujące powinny być na tyle ścisłe, na ile potrzeba Konsekwencje definicji projektujących

1) sposób używania słów, ich rozumienia wpływa na nasze rozumienie rzeczywistości, nasze priorytety, przekonania, hierarchie wartości i emocje

I gej, homofobia, małżeństwo

I początek życia

I w prawie, administracji – wyobraźnia, rozsądne możliwości 2) trzeba mieć świadomość – powtórzmy – że takie sytuacje, gdy zwyczaj językowy nie przesądza właściwego użycia danego słowa, często występują w praktyce, i wtedy najrozsądniejsze jest wyraźne skonstatowanie, że mamy do czynienia z taką właśnie sytuacją. Znaczenie słowa „znaczenie”

Wypada zapytać: A jakie jest znaczenie słowa „znaczenie”?

W języku polskim to słowo jest wieloznaczne: a) wartość, ważność czegoś, b) treść słowa lub zdania, myśl związana ze słowem lub zdaniem

jeśli chodzi o znaczenie b):

I w praktyce – ograniczone użycie, i w tym ograniczonym zakresie zupełnie jasne: prośba o objaśnienie, definicję,

I w filozofii – pretekst do rozważań nad niejasnością zjawiska rozumienia języka, nabywanie znaczenia przez słowa i zdania

I wyraz naszego braku wiedzy w tym zakresie Problemy dotyczące znaczenia zdań

I przykłady z filozofii analitycznej: co znaczą formalnie poprawne zdania? Obecny król Rzeczypospolitej ma na imię Lech. Poczwórność pije zwłokę Ten kamień myśli o Wiedniu?

I Nieostre słowa wyznaczają całkiem ostre znaczenia zdań Edmund Hilary i Tenzing Norgav zdobyli Mount Everest w 1953, a John McCarthy nigdy nie postawił na nim stopy

I Kontekst Uderzyły ją jego duże ręce Królowa ma dzisiaj urodziny Na pokładzie samolotu: Czy twoja matka jest królową Holandii? Znaczenie zdań: intonacja i szyk

Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze. Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.

Kolejność zdań ma znaczenie:

John pojechał do Paryża. Załatwił interesy. Kupił perfumy dla żony. Wrócił do Londynu.

John pojechał do Paryża. Załatwił interesy. Wrócił do Londynu. Kupił perfumy dla żony. Tłumaczenia

I Automatyczne tłumaczenie

I The spirit is strong but the flesh is weak. Wódka jest mocna, ale mięso jest zepsute.

I Z góry dziękuję. Thank you from the mountain. Powiem bez ogródek. I will tell you without a little garden.

Tłumaczy się całe zdania, akapity, kontekst! Równoważność znaczeń

Wstęp do książki:

Student uczący się logiki w ramach podstawowego kursu uniwersyteckiego, specjalista z innej dziedziny studiujący logikę w nadziei, iż może być ona użyteczna w jego praktyce zawodowej, czy też ktoś usiłujący poznać jej osiągnięcia po prostu z ciekawości - wszyscy zazwyczaj mają przykre wrażenie, że to, czego się uczą, jest być może piękne i mądre, ale dla nich najzupełniej bezużyteczne.

Powyższe zdanie znaczy mniej więcej tyle, o ile nie dokładnie to samo, co zdanie:

Większość ludzi poznających logikę, mając respekt dla jej naukowości, nie widzi żadnego związku owej formalnej wiedzy z potrzebami życia codziennego, z praktyką. Użyteczność formalizacji w praktyce?

Przykład z W. Doroszewski, Rozmowy o języku, PIW 1954): „Demokratyzm w sposób pośredni znajduje się w stosunku kontaktowania wartości dotyczących kultury etycznej w zależności od tego, jaki rodzaj wartości zostaje aktualizowany i urzeczywistniony w dążeniach i czynnościach związanych z demokratyzmem. Kontaktowanie obojętne zachodzi w wypadkach, kiedy przy urzeczywistnianiu określonych wartości i zachowania się nie można ustalić mniej lub więcej częstotliwego zbiegu idealnego z wartością innego rodzaju... itd., itd.”

I Co to znaczy?

D(x) – x jest demokratyzmem K(x, y) – x jest w stosunku kontaktowania y W – zbiór wartości dotyczących kultury etycznej.

∀x(D(x) → K(x, W ))

Marks: Wolność jest zrozumieniem konieczności. Znaczenie psychologiczne i sens empiryczny

Trzeba oddzielić znaczenie psychologiczne i sens empiryczny. Zdania oprócz znaczenia o charakterze informatywnym mają też zawartość mentalną, psychologiczną,... Nastała noc, spragniona wymian Mroku na dreszcze w półśnie rosy. Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian, We wpływ Tymianu – na niebiosy. (Bolesław Leśmian, Srebroń) Wolność jest zrozumieniem konieczności. (K. Marks)

I Czy ma jakiś sens empiryczny? Co odpowie marksista? filozofia naukowa?

Znaczenie operacyjne zdania (sens empiryczny) – praktyka matematyki: pokaż mi dowód tego twierdzenia! A jeśli nie dowód, to cokolwiek: sposób, w który mogę sprawdzić prawdziwość tego zdania.Nie ma takiego sposobu? Znaczenie empiryczne zdania

Znaczenie operacyjne (lub sens empiryczny) zdania to bezpośredni sposób sprawdzenia jego prawdziwości. Zna dany język, rozumie dane zdanie ten, kto potrafi taki sposób wskazać.

I Ograniczenie do doświadczeń (sposobów) możliwych do wykonania (i powtarzalnych) – wielu zdaniom musielibyśmy odmówić sensu empirycznego.(→ weryfik. teoria znaczenia) I Na Marsie jest woda. Wokół gwiazdy Betelgueze krąży 15 planet. Putin cierpi na nocne lęki. W tym momencie we Wrocławiu jest 475 233 samochody. – doskonale rozumiemy te zdania, wiemy jak bezpośrednio sprawdzić ich prawdziwość, ale niewykonalne. I Przez bezpośredni sposób sprawdzenia rozumiemy dowolny, choćby tylko czysto teoretyczny sposób, które jednak jesteśmy sobie w stanie doskonale wyobrazić i opisać. Jeśli nie ma takiego sposobu, to zdanie jest bez sensu (empirycznego) – bez sensu z punktu widzenia logiki i prawdy Objaśnianie znaczenia zdania vs precyzowanie.

W praktyce: do objaśnianiai precyzowania znaczeń zdań:

??? intersubiektywne!!! ======PRZYKŁADY – Kontekst! – Analizujemy: Co może znaczyć?

Mój zegarek na rękę jest wodoszczelny – jak bezpośrednio sprawdzić? W cieście, które upiekła moja żona, jest więcej rodzynek niż orzechów.

I Precyzowanie vs objaśnianie zdania

I Wieloznaczeniowość!

I Wieloznaczeniowość w komunikacji – porozumienie jest zawsze tylko przybliżone Bezpiecznik jest przepalony. Wysiadł akumulator Zdania jednorodne znaczeniowo

– objaśnieniem (sprawdzeniem) jest zasadniczo jeden eksperyment (a nie seria różnorodnych)

I Zdania spostrzeżeniowe. Jutro temperatura w dzień będzie się utrzymywała w granicach 20–24 stopni Celsjusza. Pada deszcz. Dach ratusza na rynku we Wrocławiu jest czerwony.

I Fakty historyczne. Władca Francji w 1800 roku miał na imię Napoleon. Obecny prezydent Rosji nazywa się Putin.

I Religia i nauka. Jezus Chrystus jest postacią historyczną. Bóg istnieje. Ziemia jest kulą. Atom składa się z jądra i krążących wokół niego elektronów. Zdania jednorodne znaczeniowo

I Paradoksy formalizmu Centaur ma ludzką głowę i tułów konia. Obecny król Rzeczypospolitej ma na imię Jarosław. Poczwórność pije zwłokę. Ten kamień myśli o Wiedniu. Zdanie, które w tej chwili wypowiadam, jest fałszywe.

I Subiektywne wrażenia. Jana boli żołądek. Boli mnie żołądek. Zdania złożone znaczeniowo

I Prawa nauki. Energia równa jest iloczynowi masy i kwadratowi prędkości światła. Zachodzi wzór E = mc2 („milcząca wiedza” T.S. Kuhna)

I Zdania syntezujące. Podstawą rozwoju poszczególnych gatunków w przyrodzie jest prawo doboru naturalnego. Krótko mówiąc, wyrazy poparcia świata zachodniego dla „Solidarności” w Polsce okazały się pustym frazesem

I Rozumienie. Temperatura w dzień osiągnie 72 stopnie Fahrenheita Ziemia odległa jest od Słońca o 150 milionów kilometrów. – złożony charakter Chicago jest odległe od Nashville o 471 mil. Zdania syntezujące (więcej)

I Nieostrość zdań syntezujących Światło ma charakter korpuskularno-falowy. Po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera nastąpiło ożywienie gospodarcze. Rosja nie jest krajem demokratycznym. Miłość jest ślepa. I Adekwatność (właściwy dobór słów). Wyrazy poparcia Zachodu dla „Solidarności” w Polsce okazały się pustym frazesem. Istnieją fakty, wskazujące na to, że poparcie Zachodu dla „Solidarności” było pustym frazesem. Obawiam się, że w wielu przypadkach poparcie Zachodu dla „Solidarności” okazało się tylko pustym frazesem. Należy odróżnić kwestionowanie prawdziwości zdania od kwestionowania doboru słów – w tym drugim przypadku możemy mieć do czynienia z różnymi opiniami! – tak czy inaczej należy przejść do analizy zdań składowych (faktów). Zdania złożone znaczeniowo

I Twierdzenia matematyki. „2 + 2 = 4”.

I Zdania analityczne. Kwadrat ma cztery boki. Po niedzieli następuje poniedziałek.

Wolność jest zrozumieniem konieczności — pozory głębi – magiczna formuła – poezja ? – sens empiryczny ??? Wnioski – obszar solidnej wiedzy

jak te eksperymenty ????Istnieje obszar zdań mających w miarę jasne, w miare intersubiektywne znaczenie empireyczne prawdziwych, solidnej wiedzy (w praktyce traktowany jak: prawda obiektywna, bezwzględna, zasadniczo niepodważalna) – obejmuje on naukę i solidną informacjęAle: dla każdego (nieformalnego) zdania istnieją okoliczności, w których staje się ono zdaniem niejasnym, i nie wiadomo, czy w takiej sytuacji należy je uznać za prawdziwe, czy fałszywe.Orzekając jakieś zdanie, twierdząc, że jest prawdziwe, mówimy o zakresie, w którym nie budzi ono o wątpliwości (To jest element nieostrości znaczenia, a jednocześnie efektywności komunikacji) (Przykład: Mój zegarek na rękę jest wodoszczelny) Ciągle wskazujemy na nieścisłości, nieostrości, rozmyte granice – bo to fakt – bo to pozwala zrozumieć, że praktyczna obiektywność i bezwzględność prawdy polega na istnieniu obszaru praktycznej ścisłości i pewności w funkcjonowaniu języka naturalnego. Pojęcie prawdy

Cóż to jet prawda?

Relatywizacja pojęcia prawdy – niezbędne jest uświadamianie, że istnieje obszar, w którym pojęcie prawdy jest jasne, solidne i fundamentalne dla rozwoju cywilizacji

Filozoficzna dyskusja: Definicja klasyczna  Zdanie jest prawdziwe jeśli jest zgodne z rzeczywistością.

Definicje nieklasyczne: (pragmatyczna (utylitarna), koherencyjna, powszechnej zgody, semantyczna

IIPRAWDAII – abstrakcyjne pojęcie, złożone i niejasne I najczęściej używane w kontekście prawdziwości informacji, „Nieprawda, że ...”, prawda naukowa I ale – prawda religijna, moja prawda, prawda czasu, prawda ekranu, iluminacja – coś poza wiedzą, prawda poetycka, Pojęcie prawdy – ustalenia zdrowego rozsądku

szukać ogólnej definicji prawdy – czy ograniczyć do solidnej wiedzy? (prawda zdrowego rozsądku, nauki vs inne prawdy)

I Model formalny 0-1 fałszywy I Nie stoimy przed alternatywą: albo prawda jest obiektywna i bezwzględna albo względna i subiektywna. I Złożona relacja: rzeczywistość – myślenie (mind) – język – wiedza (w tym milcząca) Definicja odnosząca się do pojęcia znaczenia empirycznego   Zdanie jest prawdziwe, jeśli związany z nim naturalny eksperyment bezpośredniego sprawdzenia daje wynik pozytywny.

I związek między zdaniem a rzeczywistością trochę bardziej  uchwytny I obejmuje pozytywne idee zawarte w definicjach nieklasycznych I eksperyment ma nieostre granice, w których daje jasne rozstrzygnięcia – więc definicja nie jest 0-1 Zdroworozsądkowa definicja prawdy

#Prawda to jest wiedza, informacja, zawarta w pewnych zdaniach w odniesieniu do pewnych kontekstów, na której możemy polegać w praktyce bez wątpliwości. Obejmuje to także potencjalną wiedzę z tego zakresu – w tym sensie mówimy o poszukiwaniu prawdy

" ! I Ważne jest, zdawanie sobie sprawy, że taka wiedza istnieje, że w języku naturalnym istnieje obszar praktycznej ścisłości i pewności – gdzie można mówić zasadnie o prawdzie.

I Obszar ten wyłania się ze złożonej relacji rzeczywistość– –myślenie–język–wiedza. Ma on nieostre i płynne granice, ale ma też solidne jądro – wiedzę naukową i rzetelne informacje.

I Ważne, żeby zdawać sobie sprawę, że takie zjawiska jak fake news, narracje, to degeneracja cywilizacji naukowo-technicz- nej, utrzymywanie społeczeństwa w stanie dysfunkcji poznawczej. Prawdziwość zdań złożonych

W zadaniach jednorodnych znaczenie empiryczne bywa naturalne i w miarę jasne (wszyscy pomyślą mniej więcej o tym samym eksperymencie) – w zdaniach syntezujących – prawdziwość zdań składowych – ale generalnie: większe pole do względności i różnych interpretacji

I Wyrazy poparcia Zachodu dla „Solidarności” w Polsce okazały się pustym frazesem. Zależy — czy właśnie formułujemy zdanie (adekwatny dobór słów: nie za mocne, nie za słabe), — czy też ustalone podsumowanie wiedzy (zakres niedoprecyzowany, otwarty, liczymy na rozszerzenie) 2 I Zachodzi wzór E = mc Światło ma charakter korpuskularno-falowy Podstawą rozwoju poszczególnych gatunków w przyrodzie jest prawo doboru naturalnego. Prawdziwość zdań dotyczących wartości

Zdanie: Program informacyjny TVP Info jest bardziej obiektywny niż TVN24 – może być prawdziwe, fałszywe, lub na granicy

podobnie jak zdanie: Ten samochód jest zielony

Inne przykłady (prawdziwość):

I Legalizacja eutanazji prowadziłaby do destrukcji społeczeństwa

I Uważam, że program informacyjny TVP Info jest bardziej obiektywny niż TVN24 — wieloznaczne (uważam, że taka jest prawda, lub, taka jest moja opinia)

I Bicie dzieci jest złe.

I Powinno się zredukować świadczenia socjalne.

Zdania dotyczące wartości mogą być (są) interpretowane jako prawdziwościowe (i taka interpretacja może podlegać logicznej analizie) Znaczenie empiryczne - podsumowanie

I Znaczenie empiryczne (operacyjne) zdania – bezpośredni sposób sprawdzenia prawdziwości, choćby czysto teoretyczny

I Zdania proste (jednorodne znaczeniowo) -– jeden eksperyment

I Wieloznaczeniowość i wieloznaczność

I Zdania syntezujące (złożony charakter, nieostrość, prawdziwość)

I Zakres prawdziwość zdań, strefa nieostrości, zakres fałszywości

I W wygłaszaniu zdań, informowaniu, chodzi jedynie o ten pierwszy zakres!

I Istnieje wiedza wyrażona w zdaniach i zakres interpretacji – PRAWDA (w praktyce: obiektywna i bezwzględna) – ma ona fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania cywilizacji Logika i retoryka

Retoryka – sztuka mówienia i pisania w taki sposób, aby skutecznie przekonywać ludzi do różnych tez, opinii, zajmowania określonych stanowisk i podejmowania działań.

I argumentacja logiczna i retoryczna I wiara i uczucia potrafią podważyć siłę perswazyjna logiki

I nieuwzględnione możliwości = miejsce na wątpliwości

I także o wartościach: dobru, pięknie, korzyściach można argumentować logicznie

I elementy retoryki - nieuniknione, niektóre pozytywne

I terminologia: logika, logiczny, retoryka, dowód, definicja Błędy rozumowania i chwyty erystyczne – fallacies

Inne polskie nazwy: paralogizmy i sofizmaty

PRZYKŁADY:

Okaleczanie cudzego ciała jest przestępstwem. Chirurdzy okaleczają cudze ciała. Chirurdzy są więc przestępcami.

Powiedziałem, że będę ci winien 100 dolarów. Nie mówiłem jednak, że ci oddam.

Jestem pewien, że Bóg istnieje, bo tak mówi Biblia. A Biblia nie może się mylić, bo jest głosem Boga. Błędy rozumowania i chwyty erystyczne – fallacies

I Rozbudowane klasyfikacje, opisy, przykłady – podstawa wielu podręczników

I niejednoznaczne, kwestia interpretacji: wnioskowanie o chirurgach: uogólnienie ignorujące wyjątki (fallacy of accident), lub błąd wynikający z manipulowania znaczeniem słów (equivocation lub persuasive definition).

I David Hitchcock porównuje do twierdzenia: Najlepszym sposobem nauki gry w tenisa bez popełniania typowych błędów jest demonstrowanie tych błędów w grze i uczenie się ich rozpoznawania i nazywania.

I pod schematy błędnego rozumowania podpadają również rozumowania poprawne lub w danej sytuacji słuszne. (NP., odwoływanie się do autorytetu (argumentum ad verecundiam) lub atak personalny (argumentum ad hominem) Błędy rozumowania i chwyty erystyczne – fallacies

I Niemniej: fallacies – dobry temat na ćwiczenia

I chwyty erystyczne czy błędy – świadome czy nieświadome (większość fallacies można interpretować jako oba)

I chwyty erystyczne – warto znać najbardziej typowe, można pokazać, że ktoś stosuje znany chwyt – to ma siłę retoryczną

I błędy argumentacji – żeby ich uniknąć, trzeba przede wszystkim pamiętać, że logika to analiza możliwości, a nie schematy i nie szermierka – jedyny błąd, to nieuwzględnienie rozsądnej możliwości – uleganie retoryce i schematom Błędy rozumowania i chwyty erystyczne – fallacies

Część już omówiliśmy, najczęściej występujące:

I pomijanie niewygodnych faktów i zniekształcanie faktów (slanting by omission, slanting by distortion)

I atakowanie chochoła (strawman argument) = atakowanie twierdzeń wyrywanych z kontekstu, fałszywie zreferowanych, uproszczonych lub przesadzonych

I odwracanie uwagi (red herring), uciekanie od tematu (w tym: whataboutism „A u was biją murzynów”)

PRZYKŁAD: – To jest niemoralne oszukiwać własną żonę. Dlaczego to robisz? – Ale co jest moralność dokładnie? – To są pewne reguły postępowania obecne we wszystkich kulturach. – Ale kto stworzył te reguły? Wybrane błędy argumentacji

Błędy formalne:

I Przesądzanie kwestii w założeniu (łac. petitio principii, ang. begging the question) – użycie jako przesłanki lub założenia czegoś, co faktycznie jest wnioskiem.

I Błędne koło w rozumowaniu (łac. circulus in demonstrando) – użycie jako przesłanki w rozumowaniu twierdzenia, którego racją (uzasadnieniem) jest uzasadniany wniosek. (Argument z Bogiem i Biblią.)

I Ekwiwokacja – błąd wieloznaczności, użycie w rozumowaniu tego samego terminu w dwóch różnych znaczeniach. Wybrane błędy argumentacji – błędy nieformalne

I Nieuprawnione uogólnienie (pośpieszna generalizacja, ang. hasty generalization) – wyciąganie ogólnych wniosków na podstawie zbyt małej próbki. Hitler był wegetarianinem. Dlatego lepiej nie ufać wegetarianom.

I Nieuprawniony wyjątek (ang. special pleading)– traktowanie czegoś jako wyjątku od reguły bez dostatecznego uzasadnienia, że mamy do czynienia z wyjątkiem. Nie gram w totolotka, bo nie dam się nabrać na tak niewielkie prawdopodobieństwa. Ale ruletka to co innego.

I Argument z niewiedzy (łac. argumentum ad ignorantiam)– utrzymywanie, że twierdzenie jest prawdziwe (lub fałszywe), bo nikt nie dowiódł, że jest inaczej. Nie ma żadnego wiarygodnego dowodu na uzdrowienia, więc wszyscy uzdrowiciele to hochsztaplerzy. Wybrane błędy argumentacji – błędy nieformalne

I Brak związku (łac. ignoratio elenchi) – dowodzenie czegoś, co nie ma związku z przedmiotem sporu; poprawna argumentacja, ale nieodnosząca się do istoty problemu. Hipopotamy nie mogą być niebezpieczne, bo przecież mają tak miły i dobrotliwy wygląd.

I Fałszywa dychotomia (false dilemma) – sugestia, że istnieją tylko dwie możliwości, i wyciagnięcie formalnego wniosku, że jeśli jedna nie jest możliwa, to zachodzi druga – tymczasem istnieją możliwości pośrednie

Albo prawdziwa jest teoria ewolucji albo teoria inteligentnego projektu. Dziś już wiadomo, że teoria ewolucji nie jest prawdziwa. A zatem świat został stworzony. Wybrane błędy argumentacji – błędy nieformalne

I Argument ad personam (lub ad hominem) – atakowanie osoby adwersarza, zamiast jego tezy; dyskredytowanie wiarygodności adwersarza. W skrajnej wersji: obrażanie adwersarza mające na celu wyprowadzenie go z równowagi. Nie rozumiesz tego, bo nigdy nie musiałeś walczyć o przetrwanie (???)

I Argument z autorytetu (łac. argumentum ad verecundiam) – wskazywanie, że nasze twierdzenie podzielane jest lub pochodzi od osoby lub instytucji stanowiącej odpowiedni autorytetem w rozważanej kwestii. Nawet prof. Bartoszewski twierdził, że Żydzi bardziej obawiali się Polaków niż Niemców.

I Argument pro hominem – wersja argumentu z autorytetu z powołaniem się na osobę, o której dowodzi się, że jest w tej sprawie dostatecznie wiarygodna. Wybrane błędy argumentacji – błędy nieformalne

I Argument z powszechnej opinii (łac. argumentum ad populum) – powołanie się na to, że wielu lub większość ludzi tak myśli, lub tak robi. Nie należy mi się mandat, bo jechałem tak samo szybko jak wszyscy.

I Argument do emocji – różnego rodzaju argumenty obliczone na wywołanie emocji, które powodują przychylenie się do danej opinii, bez jej racjonalnego rozważenia.

I Argument mniejszego zła (ang. two wrongs reasoning)– przyznanie, że coś jest złe, ale argumentowanie, że zapobiega to lub likwiduje większe zło.

I Argument „ty też” (Tu quoque, you too, appeal to hypocrisy, whataboutism) Użycie logiki formalnej

(!) Większość zastosowań logiki formalnej w praktycznych rozumo- waniach ma charakter retoryczny (!)

Jak stwierdzono, Wysoki Sądzie, z mieszkania zniknęły w tym czasie stare gazety. Przypuśćmy, a contrario, że gazety usunęła sprzątaczka. Jednakże wiemy, że sprzątaczka, wyrzucając stare gazety, opróżnia również popielniczki, zabiera pranie do pralni, et cetera, et cetera. Tymczasem popielniczki pozostały nieopróżnione (wynika to z przedstawionego nam raportu), brudne pranie zalegało w łazience. Dowodzi to niezbicie, iż sprzątaczka nie odwiedziła mieszkania w tym czasie. A zatem to nie sprzątaczka usunęła stare gazety. A jeśli nie sprzątaczka – to musiał zrobić to ktoś inny. Ktoś inny – nie sprzątaczka – był w tym czasie w mieszkaniu, Wysoki Sądzie! Krótko: Ktoś musiał być w tym czasie w mieszkaniu, bo zniknęły stare gazety. A nie była to sprzątaczka, bo mieszkanie było nieposprzątane. Użycie logiki formalnej

Oskarżony, jak podaje, ma 39 lat. Jest więc, z własnego oświadczenia i z definicji, człowiekiem dorosłym. Dorosłym, znaczy świadomym swoich czynów, a świadomym swoich czynów, znaczy dorosłym. Skoro zaś tak, to nie może oskarżony twierdzić, iż czyn swój popełnił nieświadomie.

I equivocation, sweeping generalization, błąd definicji ? Jeżdżenie na koniu jest dobre dla zdrowia. Człowiek chory na serce powinien więc uprawiać jeździectwo.

I formalne wnioskowania w praktyce nie mogą dać żadnych zaskakujących wniosków; odwoływanie się do definicji, do logiki formalnej, do znaczeń słów, jest na ogół czczą retoryką

I Na tym, kto stosuje w rozumowaniu zabiegi o charakterze werbalnym lub formalnym, powinien spoczywać obowiązek wykazania, iż w danym szczególnym przypadku nie jest to czcza retoryka. Metoda sokratyczna (S.Mrożek „Sąd Ostateczny”)

Dlaczego aniołowie w „raju” mają przycięte skrzydła?... – Zwolnijmy trochę – zaproponował. Zwolniliśmy kroku, aż między nami, a końcem pochodu powstała pewna odległość. – To proste – wyjaśnił, kiedy ostatni aniołowie nie mogli nas już usłyszeć. – Do czego służą skrzydła? – Jak to, do czego. Do latania, oczywiście. – a jak się leci, to można gdzieś polecieć, nie? – To samo z siebie wynika. – a jak polecieć, to i odlecieć, nie? – Jak to, odlecieć... – No tak, żeby już nie wrócić. Zaczęło mi coś świtać. – Chce pan przez to powiedzieć, że naumyślnie dają takie krótkie skrzydła... żeby nie można było... Zamiast odpowiedzi pomachał kikutami. Nie wzniósł się ani o centymetr.” Zamiast krótko wyjaśnić: „Dają takie krótkie skrzydła, żeby nie można było odlecieć z raju”, anioł stosuje metodę sokratyczną Metoda sokratyczna (Platon Meno )

Czy cnota jest wiedzą? – (czy przyzwoitości można się nauczyć?)

SOKRATES: ... wówczas powstała kwestia, czy cnota nabywana jest w wyniku nauczania? MENO: Tak. S: Jeśli cnota byłaby wiedzą, wtedy, jak zauważyliśmy, można by jej nauczać? M: Tak. S: A jeśli można by jej nauczać, to byłaby wiedzą. M: Oczywiście. S: Można by jej nauczać, gdyby byli nauczyciele; a nie można byłoby, gdyby nauczycieli nie było, czy tak? M: Tak. S: Ale stwierdziliśmy, że z pewnością nie ma żadnych nauczycieli cnoty? M: Prawda. S: A zatem, stwierdziliśmy, że nie można jej nauczać, i że nie jest wiedzą? M: Tak, oczywiście.”

(metody majeutyczna i elenktyczna.) Wnioskowanie i precyzowanie znaczenia

Rozumowania formalno-logiczne, wszelkie rozumowania werbalne – dotyczą znaczeń. Sugerowanie, że chodzi w nich o coś więcej – to retoryka.

Używanie w praktyce formy logicznego wnioskowania w celu nadawania lub precyzowania znaczenia zdania.

Prawda jest skrajnym przypadkiem spełniania, jako że zdanie zamknięte jest skrajnym przypadkiem zdania.

Jeśli żąda się, żeby słowa „prawdziwa” używać dla jakiejś teorii z całą ścisłością, to wynika z tego, że teoria Newtona nie była prawdziwa.

Można przerobić na „w tym sensie, że” – znaczenie zależy od kontekstu Wnioskowanie i precyzowanie znaczenia (2)

Względem artykulacji językowych mózg jest niezwykle potężnym wzmacniaczem także w fizycznej skali procesów. A to, ponieważ zdanie wypowiedziane i usłyszane, którego entropijna zawartość jest termodynamicznie niezwykle mała, uruchamia przecież w mózgu lawinę skoordynowanych procesów, służących „zrozumieniu” tak przekazanej, a tak mikroskopijnej porcji entropii. Zdanie jest tedy czymś w rodzaju cyngla bądź spustu, który uruchamia wielokaskadową amplifikację także w energetycznym zakresie.

Charakterystyczną cechą tego typu pozornych wnioskowań jest to, że zdanie odpowiadające konkluzji, wzięte osobno, jest zazwyczaj niejasne lub mało precyzyjne.

Podobnie przeformułowania: innymi słowy, mówiąc inaczej, to znaczy – nie tyle równoważność, co precyzowanie znaczenia. Precyzowanie znaczenia przez zdania syntezujące i kontekst

Chleb i kartofle zawsze w sklepie były, piwo i wódkę można było kupować bez ograniczeń. Krótko mówiąc, panował dobrobyt.

Również gdy mamy do czynienia z wnioskowaniem wyrażonym w klasycznej postaci „Ponieważ P1, P2, . . . , więc K”, przesłanki (reprezentujące zazwyczaj, jak już wiemy, tylko część wiedzy, na podstawie której wniosek nasz rzeczywiście wyciągamy) zawsze w mniejszym lub większym stopniu precyzują znaczenie konkluzji – ograniczają jej możliwe rozumienia, upewniają nas co do znaczenia.

Precyzujemy w ten sposób znaczenia całych zdań raczej, niż poszczególnych słów. Precyzowanie znaczenia przez definicje

Wnioskowanie z definicji, powoływanie się na definicję w języku potocznym można zawsze traktować jako regulującą definicję właśnie albo przypomnienie definicji. W takim przypadku zawsze należy najpierw rozważyć kwestię, czy zgadzamy się z taką definicją umowną, czy nie prowadzi ona do pomieszania pojęć, i nie próbuje przesądzać rozważanej kwestii. Zwroty kwantyfikatorowe

Zalecenia podręczników: nie należy pochopnie posługiwać się dużym kwantyfikatorem, bezpieczniej jest stosować mały. użycie spójników logicznych w logice formalnej vs posługiwanie się nimi w języku naturalnym (kontekst) Kocham go i nie kocham!, jeżeli...to, kwantyfikatory

W praktyce wszystkie zdania poprzedzone zwrotem z wielkim kwantyfikatorem są, formalnie rzecz biorąc, nieprawdziwe (o ile tylko dotyczą rzeczywistego zbioru, którego elementy są w praktyce niemożliwe do policzenia – zbioru niepoliczalnego).

Zasadniczo, należy używać tego typu zwrotów z odpowiednimi zastrzeżeniami lub osłabieniami: „praktycznie wszyscy”, „prawie każdy”, „niemal zawsze”, „w większości” itp., szczególnie gdy temat jest drażliwy i może budzić emocje. Zwroty kwantyfikatorowe

Także mały kwantyfikator w praktyce znaczy co innego:

Niektórzy Rosjanie mówią po angielsku

„Polacy to złodzieje”, „Niemcy to faszyści”, „Włosi to oszuści”.

„Niemcy są bardziej pracowici, niż Polacy” „Amerykanie są najinteligentniejszym narodem na świecie”, „Anglicy są mało błyskotliwi”

Przysłowia i porzekadła „Nie szata zdobi człowieka”, ale „Jak cię widzą, tak cię piszą”. Zwroty kwantyfikatorowe

Co znaczą następujące zdania?

„Wszyscy chcą już zakończenia wojny”.

„Istnieją dowody na powiązania rządów niektórych państw z terrorystami”.

„Każda władza deprawuje, a władza absolutna deprawuje absolutnie”.

„ Niektórzy kierują się wyłącznie własnym interesem”.

„Wszystkie zdania dotyczące świata rzeczywistego są nieścisłe.”

I znaczenie kwantyfikatora – kontekst

I Każda reguła ma swoje wyjątki

I kwestia życzliwej interpretacji Hierarchie wartości

Do najgłębszych przekonań pana X należy to, że człowiek nie ma prawa pozbawiać życia drugiego człowieka. Za szczególną potworność i barbarzyństwo pan X uważa zabijanie dzieci. Pan Y podziela generalnie poglądy pana X w tych sprawach, ale stara się na sprawy patrzeć „trzeźwo i realistycznie”. Pan Y jest posłem do parlamentu i opowiada się za projektem ustawy zezwalającej na pozbawianie życia dzieci w pierwszych kilku miesiącach życia, o ile badania lekarskie wykazują, że dziecko skazane jest na nieuleczalne kalectwo fizyczne lub umysłowe. Przytacza przy tym racjonalne argumenty: przeludnienie, prawo do godnego życia, dobro dziecka, dobro rodziców, dobro społeczeństwa itd. Żaden z tych argumentów nie trafia do przekonania panu X. W zażartej dyskusji nikt nie daje się przekonać. Dlaczego? (spór o aborcję)

I Nikt nie daje się przekonać, zupełnie różne hierarchie wartości I rewizja hierarchii wartości - bardzo rzadka i trudna. I rozsądny cel – ustalenie jakie różnice w hierarchii wartości powodują różnicę zdań