ŻYDOWSKI OLKUSZ / JEWISH OLKUSZ (Fragment)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Krzysztof Kocjan ŻYDOWSKI OLKUSZ / JEWISH OLKUSZ (fragment) Poniższy fragment większej całości publikowany jest dla przypomnienia przypadjącej w połowie czerwca siedemdziesiątej dziewiątej rocznicy likwidacji olkuskiego getta i wywiezienia miejscowych Żydów do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, gdzie zostali zamordowani. The following fragment of the larger whole is published as a reminder of the seventy-ninth anniversary of the liquidation of the Olkusz ghetto and the deportation of local Jews to the Auschwitz-Birkenau extermination camp, where they were murdered in min-June. Uwagi wstępne / Introductory remarks Niniejsze opracowanie jest próbą opisu żydowskiej społeczności Olkusza sprzed wybuchu II wojny światowej. Nie jest przy tym zamiarem autora wymazywanie ludności nieżydowskiej z krajobrazu miasta, ale odtworzenie tej części społeczeństwa Olkusza, która – w przeciwieństwie przede wszystkim do ludności rzymsko-katolickiej, a poniekąd także prawosławnej i ewangelickiej – trwale zniknęła z przestrzeni miasta w wyniku przede wszystkim niemieckiego ludobójstwa okresu II wojny światowej, a także powojennego antysemityzmu polskiego społeczeństwa, który uniemożliwił odtworzenie tej społeczności. Podstawowym źródłem niniejszego opracowania jest „Rejestr mieszkańców m. Olkusza” przechowywany w archiwum Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej w Olkuszu, za którego udostępnienie dziękuję Jackowi Sypieniowi. Rejestr ten obrazuje stan zamieszkania w początkach lat 30. XX wieku oraz późniejszy ruch ludności aż do utworzenia getta dla Żydów w pierwszej połowie września 1941 r. Nie odzwierciedla jednak przemieszczeń ludności żydowskiej wysiedlonej z Niemiec przed wybuchem wojny, jak też przesiedlonej do Olkusza w trakcie wojny (por. moja Zagłada olkuskich Żydów, wyd. 2, Bukowno 2017, s. 4 i 25). Nie znajduje w nim odzwierciedlenia również ruch ludności związany z przymusowymi wywózkami do pracy przymusowej tak ludności żydowskiej, jak i nieżydowskiej. W zapisach staram się trzymać wiernie adnotacji urzędowych, choć wiem, że są one nierzadko niestaranne i na tej samej karcie występują oboczności w nazwiskach czy imionach. Nie wszystkie też dane mają charakter pełny, a czasem występują między nimi także sprzeczności, które starałem się rozwikłać na bazie innych źródeł lub szerszego kontekstu. Starałem się odzwierciedlić stan zamieszkania na dzień 01.09.1939 r., bowiem nawet przed utworzeniem getta część zmian miejsca zamieszkania została wymuszona (np. pl. Piłsudskiego 1, gdzie utworzono Deutsches Haus czy pl. Piłsudskiego 3 na przeciwległym końcu zachodniej pierzei rynku). Mogą jednak zdarzać się wyjątki, jeśli przemieszczenia mające miejsce już po wybuchu wojny powodują połączenie członków najbliższej rodziny. Ambicją autora było przypisanie przedwojennych adresów do dzisiejszej zabudowy, o ile nadal istnieje. Wszelkie nietrafności wynikają wyłącznie z niezamierzonego błędu autora, który prosi o informacje pozwalające je skorygować. Informacje o własności budynków lub nieruchomości pochodzą z rejestru, pamiętać jednak należy, iż – w przeciwieństywie do ksiąg wieczystych, które nie były przedmiotem niniejszych badań – nie są one głównym przedmiotem tego rejestru, a jedynie wynikają pośrednio z informacji o charakterze zamieszkiwania, jak też zawodzie stanowiącym główne źródło utrzymania, a ponadto odzwierciedlają ówczesny patriarchalizm w postaci przypisania własności męskiej głowie rodziny, nawet jeśli z konteksu wynika, iż stanowi rodzinne dziedzictwo żony. Pamiętać należy, iż wynikające z opracowania wnioski dotyczące stosunków etnicznych, religijnych czy własnościowych mają charakter jedynie pośredni, a nie są głównym jego przedmiotem. Kluczem przypisania do społeczności żydowskiej jest wskazanie w rejestrach mieszkańców wyznania jako „mojżeszowego” (czasem brak wypełnionej rubryki, ale wtedy posłużono się kontekstem). Choć nazistowska ideologia przypisywała żydostwo biologicznemu pochodzeniu, nie zdecydowałem się jednak objąć tym opracowaniem osoby, które deklarowały przed wybuchem wojny inne niż mojżeszowe wyznanie, a imiona i nazwiska ich rodziców wskazywały na korzenie żydowskie, chyba że poniosły tego konsekwencje w czasie niemieckiej okupacji. Czasami, choć rzadko, posługuję się – oprócz określeń związanych z wyznaniem, które były rejestrowane w oficjalnych wykazach ówczesnej administracji – także pojęciami obarczonymi konotacjami narodowościowymi jak „polski”, ale oznacza ono zazwyczaj ogół społeczeństwa nieżydowskiego, lecz w żadnej mierze nie wyłącza ówczesnych Żydow z kręgu polskich obywateli. Także pojęcie „Palestyna” używane jest wyłącznie w aspekcie nielegalnej najczęściej emigracji Żydów do ówczesnego brytyjskiego terytorium mandatowego w ten sposób odnotowywanej czasem w rejestrze mieszkańców. Krzysztof Kocjan Żydowski Olkusz (fragment) / Jewish Olkusz (fragment) Ilekroć mowa jest o śmierci w trakcie II wojny światowej za winnych jej spowodowania, jeśli nie zaznaczono inaczej, należy zawsze rozumieć funkcjonariuszy III Rzeszy (czy kolokwialnie „Niemców”, o ile to etniczne pojęcie obejmuje także np. „Austriaków”, „Ślązaków” itp.). Los nieznany to – zwłaszcza w przypadku całych rodzin - najczęściej eufemizm, wskazujący jedynie że nieznane są autorowi bliższe okoliczności śmierci, natomiast brak jest informacji wskazujących na przeżycie. Pomysł powstania tego opracowania pochodzi od Michała Ostrowskiego, jestem wdzięczny za zaufanie, jakim mnie obdarzył, proponując jego wykonanie. Mam nadzieję, że rezultat nie uchybił intencjom pomysłodawcy. Serdeczne podziękowania składam Markowi Piotrowskiemu za podzielenie się rozległą wiedzą o przeszłości Olkusza, udostępnienie swych bogatych archiwaliów i cierpliwe znoszenie namolności autora. Dziękuję Ireneuszowi Cieślikowi za wsparcie swą wiedzą i archiwaliami oraz Haimowi Dekelowi i Danny’emu Racotchowi za wsparcie w poszukiwaniu kontaktów z potomkami olkuskich Żydów. This study is an attempt to describe the Jewish community of Olkusz before the outbreak of World War II. It is not the intention of the author to erase the non-Jewish population from the city landscape, but to recreate that part of Olkusz's society which - unlike mainly the Roman Catholic, and in a certain sense also the Orthodox and Evangelical - permanently disappeared from the city space as a result of, above all, the German genocide of the World War II, and also the post- war anti-Semitism of Polish society, which made impossible to recreate this community. The main source of this study is the "Register of residents of the town of Olkusz" kept in the archives of the Olkusz Land Firefighting Museum in Olkusz, for sharing which I thank Jacek Sypień. This register shows the state of residence at the beginning of the 1930s and the subsequent movement of the population until the creation of a ghetto for Jews in the first half of September 1941. It does not, however, reflect the movements of the Jewish population displaced from Germany before the outbreak of the war, or those displaced to Olkusz during the war (see my “Zagłada olkuskich Zydow” (Holocaust of Olkusz Jews), 2nd edition, Bukowno 2017, pp. 4 and 25). It also does not reflect the population movement associated with forced deportations of both Jewish and non-Jewish people to forced labor. In the records, I try to precisely stick to official annotations, although I know that they are often careless and that on the same page there are alternations in surnames or first names. Not all data are complete, and sometimes there are also contradictions between them, which I tried to resolve based on other sources or a wider context. I tried to reflect the state of residence as of September 1, 1939, because even before the creation of the ghetto, some changes to the place of residence had been forced (e.g. at 1, Pilsudski square, where the Deutsches Haus was established, or 3, Pilsudski square at the opposite end of the western frontage of the Marketsquare). However, there may be exceptions if during-war displacement reunites immediate family members. The author's ambition was to assign pre-war addresses to today's buildings, if they still exist. Any inaccuracies are solely due to an unintentional error by the author who would appreciate information to correct it. Information on the ownership of buildings or real estate comes from the register, but it should be remembered that - unlike the land and mortgage registers, which were not the subject of this study - they are not the main subject of this register, but only indirectly result from information about the nature of residence and occupation constituting the main source of income, and moreover, they reflect the patriarchalism of the time in the form of assigning property to the male head of the family, even if the context implies that it is the wife's family inheritance. It should be remembered that the conclusions concerning ethnic, religious or ownership relations resulting from the study are only indirect and are not the main subject of the study. The key to assigning to the Jewish community is indication in the register of residents of the confession as "Mosaic" (sometimes there is no filled box, but then the context was used). Although the Nazi ideology attributed Jewry to biological origins, I did not decide to include in this study people who before the outbreak of the war declared a confession other than the Mosaic one, but the names and surnames of their parents indicated Jewish roots, unless they suffered consequences during the German occupation. Sometimes, though rarely, I use - apart from terms related