Arkusz SZCZYTNO (215)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: El Ŝbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna W ąsowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny - Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 r. Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – K. Seifert ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 14 VII. Warunki wodne – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów – A. W ąsowicz, J. Król ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 34 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 40 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, A. W ąsowicz, J. Król ...... 41 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Szczytno Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wy- konany w 2012 roku. Składa si ę on z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki korzystne do składo- wania odpadów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Insty- tutu Geologicznego. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Szczytno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2006 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (Wojtyna, Gieł Ŝecka- Mądry, 2006). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocła- wiu PROXIMA SA (składowanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia środowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja, 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w pla- nowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego skła- dowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą u Ŝyteczne do wska- zywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Departamencie Ochrony Środowiska Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego i Ar- chiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, starostwie powiatowym, urz ę- dach gminnych oraz nadle śnictwach. Informacje dotycz ące gleb chronionych uzyskano w Insty- tucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Dane archiwalne uzupełniono i zwe- ryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Szczytno wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 20°45’–21°00’ długo- ści geograficznej wschodniej i 53°30’–53°40’ szerokości geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w granicach powiatu szczycie ńskiego (cz ęść miasta i gminy Pasym oraz Szczytno, cz ęść gminy D źwierzuty i Jedwabno). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza poło- Ŝony jest w cało ści na obszarze makroregionu Pojezierze Mazurskie (fig. 1) i obejmuje fragmenty trzech mezoregionów: Równiny Mazurskiej, Pojezierza Mr ągowskiego oraz Pojezierza Olszty ńskiego. Obecne ukształtowanie rze źby terenu zwi ązane jest z okresem zlodowacenia wisły oraz z procesami jakie zachodziły na tym obszarze w holocenie. Równina Mazurska obejmuje pół- nocn ą cz ęść rozległych sandrów, które s ą cz ęś ci ą wielkiego sandru kurpiowskiego. Od półno- cy równin ę ograniczaj ą moreny pojezierzy: Mr ągowskiego i Olszty ńskiego. Wcze śniejsza rze źba lodowcowa uwidacznia si ę w postaci wytopiskowych mis jeziornych i wynurzaj ących si ę miejscami spod piasków wzniesie ń morenowych. Cech ą charakterystyczną Pojezierza Mr ągowskiego s ą rynny polodowcowe o przebiegu południkowym oraz równole Ŝnikowy układ siedmiu ci ągów wzgórz morenowych. Jezioro Sasek Wielki wypełnia jedn ą z rynien polodowcowych Pojezierza Mr ągowskiego. Pojezierze Olszty ńskie jest zachodni ą cz ęś ci ą Pojezierza Mazurskiego. Na omawianym obszarze znajduje si ę jego niewielki, południowo- wschodni fragment z dwoma du Ŝymi jeziorami: Kalw ą Wielk ą i Leleskim. Deniwelacje terenu w obr ębie arkusza przekraczaj ą nieco 70 metrów. Najwy Ŝszym punktem jest wzgórze (195,4 m n.p.m.), poło Ŝone na południe od miejscowo ści Trelkowo (północno-wschodnia

4 cz ęść arkusza). Natomiast najni Ŝej s ą poło Ŝone tereny wokół jeziora Sasek Mały (ok. 129 m n.p.m.) na Równinie Mazurskiej.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Szczytno tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 − granice podprowincji; 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregion: Równina Urszulewka (315.16) Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion:Nizina Północnomazowiecka Mezoregion: Wzniesienia Mławskie (318.63), Równina Kurpiowska (318.65) Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregion: Pojezierze Olszty ńskie (842.81), Pojezierze Mr ągowskie (842.82), Równina Mazurska (842.87) \ Obszar arkusza Szczytno, na tle podziału Polski na regiony klimatyczne, znajduje si ę w zasi ęgu regionu zachodniomazurskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6– 7°C, przy średniej temperaturze lipca około 17,7 °C i średniej temperaturze stycznia na po- ziomie -3,5 °C. Suma rocznych opadów zawiera si ę w przedziale 550–650 mm. Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0 °C) wynosi 80–90 dni. Po-

5 krywa śnie Ŝna utrzymuje si ę przez około 85 dni. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi od 160 do 190 dni. Wiatry najcz ęś ciej wiej ą z kierunków zachodnich, przy czym w okresie zimowym zwi ększa si ę udział wiatrów ze wschodu (Wo ś, 1999). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczo-le śny. Lasy zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), w śród których dominuje klasa III. Gleby chronione mineralne rozwin ęły si ę przewa Ŝ- nie na glinach. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne wyługowane i pseudobielicowe. Po śród gleb pochodzenia organicznego w przewadze wyst ępuj ą gleby torfowe. Rolnictwo jest wielokierunkowe i opiera si ę na średniej wielko ści (10–15 ha) gospodar- stwach rodzinnych. Struktura u Ŝytków rolnych (około 60% stanowi ą ł ąki i pastwiska) jest ko- rzystna do hodowli bydła mlecznego i opasowego. Produkcja mleka jest podstawowym źródłem utrzymania wielu gospodarstw rolnych. Na terenach, gdzie wyst ępuj ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych uprawia si ę pszenic ę, buraki cukrowe i pastewne oraz ro śliny motylkowe. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na obszarze arkusza jest miasto Szczytno (około 25 tys. mieszka ńców) – siedziba powiatu szczycie ńskiego. Drugim miastem na omawianym obszarze jest Pasym (około 2,5 tys. mieszka ńców). Inne wi ększe miejscowo ści to: Elganowo, Dybowo i Grom w gminie Pasym, Linowo w gminie D źwierzuty, Nowy Dwór, Narty i Waplewo w gminie Jedwabno oraz Trelkowo, Romany i Nowiny w gminie Szczytno. Zakłady przemysłowe, zlokalizowane głównie w Szczytnie, wykorzystuj ą przede wszystkim surowce miejscowe, na bazie których rozwinął si ę przemysł meblarski, drzewny, spo Ŝywczy oraz przetwórstwo owocowo-warzywne. W Pasymiu znajduje si ę zakład produkcji cegły wapienno-piaskowej wykorzystuj ący kopalin ę ze zło Ŝa „Pasym”. Szczególne znaczenie w rozwoju omawianego obszaru stanowi turystyka. Nad jeziorami znajduj ą si ę o środki wcza- sowe, pola kempingowe i namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne. Na omawianym obszarze sie ć dróg komunikacyjnych jest dobrze rozwini ęta. Do wa Ŝniej- szych szlaków komunikacyjnych nale Ŝą drogi krajowe: nr 53 (Olsztyn–Szczytno–Ostrołęka), nr 57 (Biskupiec–Szczytno–Pułtusk) i nr 58 (Olsztynek–Szczytno–Pisz). Przez obszar arkusza biegnie linia kolejowa ł ącz ąca Olsztyn ze Szczytnem oraz Wielbark ze Szczytnem.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Szczytno przedstawiono w oparciu o Map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno wraz z obja śnieniami ( śuk, 2009). Według podziału Polski na jednostki geologiczne, omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie wyniesienia mazurskiego (zwanego te Ŝ mazursko-suwalskim), b ędącego cz ęś ci ą pre-

6 kambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. W obrębie wyniesienia, na krystalicznym pod- ło Ŝu zalegaj ą osady mezozoiczne i kenozoiczne. Utwory starsze zostały usuni ęte podczas wy- dźwigni ęcia garbu mazursko-suwalskiego w okresie kaledo ńsko-waryscyjskich ruchów góro- twórczych. Podczas krótkotrwałych transgresji morskich, jakie miały miejsce od permu do gór- nej kredy, powstały osady piaskowcowo-mułowcowo-węglanowe, o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści. Na nich le Ŝą utwory trzeciorz ędowe – paleogenu (oligocenu) i neogenu (miocenu). Oligocen wykształcony jest w postaci piasków, piasków kwarcowych i piasków glauko- nitowych, mułków o ł ącznej mi ąŜ szo ści około 100 m. Nad tymi utworami zalegaj ą, zaburzone glacitektonicznie na obszarze całego arkusza, mioceńskie iły, piaski i mułki lokalnie z wę- glem brunatnym. Mi ąŜ szo ść ich dochodzi miejscami do 100 m. Utwory trzeciorz ędowe pokrywa zró Ŝnicowany kompleks osadów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści od 63 m w rejonie Pidunia na południu, do 173 m w rejonie Szczytna. Na powierzchni arkusza odsłaniaj ą si ę tylko osady zlodowace ń północnopolskich (fig. 2). Wyró Ŝ- niono poziomy glacjalne siedmiu zlodowace ń: narwi, nidy, sanu 1, sanu 2, odry, warty i wi- sły. S ą one przedzielone osadami rzecznymi interglacjału mazowieckiego oraz bagienno- torfowymi i jeziornymi interglacjału lubelskiego i bagienno-torfowymi eemskiego. Poziomy glacjalne przedzielone s ą tak Ŝe mi ąŜ szymi osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. W czasie najstarszego zlodowacenia – narwi, osadziły si ę piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści około 8 m, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści około 13 m oraz piaski i mułki zastoiskowe o mi ąŜ szo ści około 3 m. Zlodowacenia południowopolskie reprezentuj ą poziomy glacjalne zlodowacenia nidy, sanu i wilgi. W obr ębie zlodowacenia nidy wyró Ŝniono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 30 m oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe – około 10 m mi ąŜ szo ści. Do zlodowacenia sanu zaliczono osady zastoiskowe (mułki, piaski i iły) o mi ąŜ szo- ści do około 3 m, gliny zwałowe (do 27 m) oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe osi ągaj ące mi ąŜ szo ść do 20 m. W obr ębie osadów zlodowacenia wilgi wyró Ŝniono osady zastoiskowe z transgresji l ądolodu – do około 12 m mułków, piasków i iłów zastoiskowych, poziom glacjalny (tylko w wschodniej cz ęś ci terenu) – do 2 m glin oraz osady wodnolodowcowe z recesji l ądolo- du – piaski wodnolodowcowe miejscami ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do około 5 m. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentuj ą poziomy glacjalne zlodowacenia odry i warty, przedzielone osadami jeziornymi i bagiennymi interglacjału lubelskiego. Osady zlodowacenia odry reprezentuj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe (do około 30 m mi ąŜ szo ści), gliny zwałowe (do 7 m) oraz piaski wodnolodowcowe (do 20 m mi ąŜ szo ści). W obr ębie zlodowacenia warty wyst ępuj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 10 m, gliny zwało- we – do około 20 m oraz piaski wodnolodowcowe maksymalnie do 20 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Szczytno na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorz ęd: holocen: 3 – piaski i Ŝwiry; mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracje z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Zlodowacenia północnopolskie reprezentuj ą osady glacjalne stadiału dolnego i górnego zlodowacenia wisły. Zalicza si ę do nich głównie piaski, iły i mułki zastoiskowe (do 7 m mi ąŜ- szo ści), piaski, piaski Ŝwirowate i mułki kemów (ł ącznie około 30 m), gliny zwałowe (do 20 m), Ŝwiry i piaski wodnolodowcowe (do 6 m), piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej (do 20 m) oraz sandrowe piaski ze Ŝwirami (do 15 m). Na przełomie plejstocenu i holocenu powstały piaski i gliny deluwialne osi ągaj ące kilka metrów mi ąŜ szo ści oraz piaski eoliczne na wydmach tworz ące pokrywy o mi ąŜ szo ści do 10 m

8 pomi ędzy Jeziorem Leskim i Jeziorem Gromskim. Holocen reprezentuj ą głównie piaski, piaski humusowe, namuły rzeczne o ponad 2 m mi ąŜ szo ści. Wyst ępuj ą one głównie w dolinie Saski oraz w dolinie Strugi. Kreda jeziorna i gytie wyst ępuj ą pod przykryciem torfów. Naj- cz ęś ciej s ą to gytie dytrusowe i wapienne o mi ąŜ szo ści do 7 m. W rejonie S ęda ńska, gdzie udokumentowano zło Ŝe kredy jeziornej, jej mi ąŜ szo ść si ęga 6,6 m. Torfy wyst ępuj ą do ść powszechnie. W miejscach gdzie wypełniaj ą misy pojezierne s ą to czarne torfy turzycowe i trzcinowo-turzycowe o mi ąŜ szo ści do kilku metrów. Torfy przy- krywaj ące kred ę jeziorn ą i gytie osi ągaj ą do 2 m mi ąŜ szo ści.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Szczytno udokumentowano cztery złoŜa kopalin: piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Pasym”, kredy jeziornej „S ęda ńsk” oraz naturalnego kruszywa piaszczystego „Romany” i „Lipowa Góra”. Charakterystyk ę gospodar- cz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1, a parametry geologiczno- górnicze i jako ściowe kopalin zestawiono w tabelach 2–4. Zło Ŝe piasków kwarcowych „Pasym” obejmuje piaszczyste wzgórze (oz). Udokumen- towano je w dwóch poziomach eksploatacyjnych (Wojtkiewicz, 1965). Za granic ę dwóch poziomów przyj ęto rz ędn ą, na której znajduj ą si ę zabudowania zakładu przeróbczego (w do- kumentacji przyj ęto lokalny układ współrz ędnych). Pierwszy poziom – górny, udokumentowany w kategorii C 1 i B, a drugi poziom – dolny w kategorii C 2, C 1 i B. Kopalin ą s ą plejstoce ńskie piaski wodnolodowcowe. Nadkład zło Ŝa tworzy gleba piaszczysta, a w sp ągu wyst ę- puj ą mułki, pospółki i Ŝwiry. Zło Ŝe „Pasym” jest zło Ŝem suchym. Kopalina nadaje si ę produkcji cegły wapienno-piaskowej. Zło Ŝe piasków „Romany”, zlokalizowane na północ od Szczytna, udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Makowiecki, Strzelczyk, 1980). Zło Ŝe to składa si ę z dwóch oddzielnych pól: północnego (pole A) i południowego (pole B), o ł ącznej powierzchni 6,54 ha. Kopalin ą s ą plejstoce ńskie wodnolodowcowe piaski. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 2,7 do 9,8 m. W obr ębie serii zło Ŝowej wyst ępuje warstwa kruszywa grubszego o mi ąŜ szo ści od 1,3 do 4,1 m. W nadkładzie złoŜa, o grubo ści od 0,0 do 3,4 m, wyst ępuj ą: gleba, piaski i Ŝwi- ry z przewarstwieniami piasków gliniastych i pylastych. Zło Ŝe „Romany” jest zło Ŝem suchym. Kopalina z tego zło Ŝa, w stanie naturalnym, nie spełnia wymaga ń przewidzianych dla kruszywa naturalnego zarówno pod wzgl ędem uziarnienia jak i parametrów fizykochemicz- nych. Po odpowiedniej przeróbce (separacja na sitach, płukanie), kopalina mo Ŝe słu Ŝyć do produkcji piasków do betonów, zapraw i gładzi oraz do produkcji mieszanek piaskowo- Ŝwirowych i Ŝwirowo-piaskowych.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Stan Numer Zasoby Wydobycie Zastoso- Rodzaj kompleksu Kategoria zagospoda- Przyczyny zło Ŝa geologiczne bilansowe (tys. t, wanie Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa kopali- litologiczno- rozpoznania rowania konfliktowo- na (tys. t, tys. m 3* ) *tys. m 3) kopaliny ny surowcowe- złoŜa ści zło Ŝa mapie go wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. (red.), 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pasym pki Q 1 125* C2+C 1+B G 21* Skb 4 B L 2 Romany p Q 338 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 3 Lipowa Góra p Q 101 C1* N - Skb 4 A - Natura 2000, 4 Sęda ńsk kj Q 418,4 C N - Sr 4 B 1 W

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna, p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C1* – zło Ŝa zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) 10 10 Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zło Ŝe zagospodarowane, Z – zło Ŝe zaniechane Rubryka 9: kopaliny: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych; Sd – kopaliny skalne kruszyw drogowych, Sr – kopaliny skalne rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, W – ochrona wód podziemnych

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe zło Ŝa piasków kwarcowych „Pasym” I poziom eksploatacyjny II poziom eksploatacyjny Parametry od–do śr. od–do śr. Powierzchnia zło Ŝa (ha) 14,60 17,32 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 0,7–15,7 5,77 3,0–15,0 9,77 Grubo ść nadkładu (m) 0,2–0,6 0,23 - - Stosunek N/Z brak danych Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 0,40–1,60 1,34 0,36–2,40 1,10 Ci ęŜ ar nasypowy (kg/m 3) 1430–1720 1570 1410–1790 1590 Zawarto ść nadziarna (%) 0,23–11,4 3,39 0,01–9,10 2,70 Zawarto ść krzemionki (%) 76,8–91,0 83,4 73,6–93,1 83,7 Wilgotno ść (%) 1,1– 7,5 3,67 1,1–17,5 3,67

Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złó Ŝ piasków „Romany” i „Lipowa Góra” Zło Ŝe „Romany” Zło Ŝe „Lipowa Góra” Parametry od– o śr. od–do śr. Pole A–2,98 Pole A–0,99 Powierzchnia zło Ŝa (ha) Pole B–3,56 Pole B–0,15 A: 2,7–9,8 A: 4,67 A: 2,5–5,6 A: 4,1 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) B: 2,6–8,3 B: 6,11 B: 5,2–7,8 B: 6,6 A: 0,0–2,6 A: 1,10 A: 0,4–3,5 A: 1,8 ść Grubo nadkładu (m) B: 0,2–3,4 B: 1,32 B: 0,3–1,6 B: 0,8 A: 0,0–0,96 A: 0,24 brak danych Stosunek N/Z B: 0,03–0,52 B: 0,22 A: 2,5–9,7 A: 5,5 A: 7,0–10,0 A: 8,14 Zawarto ść pyłów mineralnych (%) B: 3,8–8,1 B: 5,5 B: 3,2–5,6 B: 4,26 Zawarto ść zanieczyszcze ń obcych (%) brak Zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych (%) brak Zawarto ść zwi ązków siarki (%) ślady nie badano A: 1850–1940 A: 1900 ę ść ę 3 G sto nasypowa w stanie utrz sionym (kg/m ) nie badano B: 1700–1810 B: 1770 A: 37,7–78,3 A: 67,51 ź Wska nik piaskowy nie badano B: 49,5–80,4 B: 60,56 A: 0,23–3,72 A: 1,48 Wska źnik wodoprzepuszczalno ści nie badano B: 1,70–1,81 B: 1,77 A: 68,9–97,8 A: 85,6 A: 88,2–96,3 A: 91,61 ść Zawarto frakcji < 2,5 mm (%) B: 68,6–98,6 B: 86,5 B: 100–100 B: 100 A: 1,4–10,1 A: 4,6 ść Zawarto frakcji od 2,5 do 5 mm (%) B: 0,8–8,8 B: 4,0 nie badano A: 75,7–99,2 A: 90,2 Zawarto ść frakcji < 5 mm (%) nie badano B: 77,4–98,9 B: 90,5 A: 0,0–5,0 A: 1,3 ść Zawarto frakcji > 4 mm (%) B: 0,0–8,7 B: 2,6 nie badano

Zło Ŝe piasków „Lipowa Góra”, poło Ŝone równie Ŝ we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na północny zachód od Szczytna, udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Koko- ci ński, Kokoci ńska, 1988). Zło Ŝe to składa si ę z dwóch oddzielnych pól: wschodniego (pole A) i zachodniego (pole B), o ł ącznej powierzchni 1,14 ha. Kopalin ą s ą wodnolodowcowe, plejstoce ńskie piaski drobno- i średnioziarniste. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 2,5 do 7,8 m. Nadkład zło Ŝa stanowi gleba, glina pylasta, glina piaszczysta, piaski gliniaste i piaski pylaste o grubo ści od 0,3 do 3,5 m. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuj ą gliny zwałowe. Jest to zło Ŝe suche. Ko-

11 palina nadaje si ę do produkcji piasków do wyrobów betonowych, zapraw i wypraw tynkar- skich stosowanych w budownictwie. Tabela 4 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe zło Ŝa kredy jeziornej „S ęda ńsk” Pole A Pole B Parametry od – do śr. od – do śr. Powierzchnia zło Ŝa (ha) 3,95 9,47 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 1,0–5,2 3,4 1,2–6,6 3,0 Grubo ść nadkładu (m) 0,4–2,5 1,5 0,5–1,8 1,0 Stosunek N/Z - 0,3 - 0,3 Zasadowo ść ogólna (%) 45,68–50,14 47,64 43,75–51,03 46,76 Wilgotno ść naturalna (%) 53,4–62,1 57,5 51,2–63,0 58,1 Ci ęŜ ar obj ęto ściowy (kg/m 3) 1270–1400 1340 1250–1490 1350 Zawarto ść CaO (%) 45,44–49,64 47,43 42,72–49,59 46,62 Zawarto ść MgO (%) 0,07–0,35 0,20 0,06–0,26 0,20 Zawarto ść Fe 2O3 (%) 0,64–1,67 1,09 0,62– 2,26 1,24 Zawarto ść Al 2O3 (%) 0,25–0,46 0,39 0,24–0,74 0,41 Zawarto ść SiO 2 (%) 0,45–3,21 1,67 0,90–4,76 3,25 Zawarto ść Na 2O (%) 0,012–0,026 0,015 0,013–0,032 0,026 Zawarto ść K 2O (%) 0,005–0,016 0,011 0,006–0,057 0,035

Zło Ŝe kredy jeziornej „Sęda ńsk”, zlokalizowane na północno-zachodnim brzegu jeziora

Sęda ńsk, udokumentowano w kategorii C 1, a jako ść kopaliny rozpoznano w stopniu odpowia- daj ącym kategorii B (Gradys, 1985). Zło Ŝe to składa si ę z dwóch oddzielnych pól: północne- go (pole A) i południowego (pole B), o ł ącznej powierzchni 13,42 ha. Kopalin ą jest kreda jeziorna wieku czwartorz ędowego (holocen). Mi ąŜ szo ść jej wynosi od 1,0 do 6,6 m. W nad- kładzie zło Ŝa, wyst ępuj ą torfy o grubo ści od 0,4 do 2,5 m, śr. 1,8 m. Zło Ŝe jest całkowicie zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie do odkwaszania gleb. Wszystkie zło Ŝa udokumentowane na obszarze arkusza Szczytno” zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę śro- dowiska zło Ŝa „Lipowa Góra” i „Romany” uznano za mało konfliktowe. Dwa pozostałe zło Ŝa uznano za konfliktowe (klasa B) – zło Ŝe „S ęda ńsk” znajduje si ę w granicach obszaru specjalnej ochrony ptaków sieci Natura 2000, a zło Ŝe „Pasym” cz ęś ciowo na obszarze le śnym. Po- nadto cz ęść zło Ŝa kredy jeziornej „S ęda ńsk” znajduje si ę w granicach szczegółowo udoku- mentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 (Nowakow- ski i in., 2007).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Szczytno eksploatowane jest tylko złoŜe piasków kwarcowych „Pasym”, a z wydobytej kopaliny produkowana jest w pobliskim zakładzie przeróbczym cegła wapienno-piaskowa.

12 Cegielni ę wybudował prywatny przedsi ębiorca w latach 1929–1930. W czasie II wojny światowej zakład uległ zniszczeniu. W 1951 r. sporz ądzono dokumentacj ę geologiczn ą zło Ŝa piasków kwarcowych „Pasym” (Giedwoyn, 1951). Dokumentacja ta nie została zatwierdzona, niemniej jednak zło Ŝe na jej podstawie było eksploatowane. Cegielni ę odbudowano i w sierpniu 1952 r. Olszty ńskie Zakłady Wapienno-Piaskowe rozpocz ęły produkcj ę cegły. W 1956 r. cegielnia została cz ęś ciowo spalona. Po odbudowie w 1957 r. ponownie uruchomiono zakład, który do dzisiaj produkuje cegł ę silikatow ą. W 1965 r. sporz ądzono now ą dokumentacj ę geologiczn ą zło Ŝa piasków kwarcowych „Pasym” (Wojtkiewicz, 1965). Na jej podstawie prowadzona jest do dzisiaj eksploatacja zło Ŝa. Aktualnie u Ŝytkownikiem zło Ŝa jest firma Xella Pol- ska sp. z o.o. z Warszawy, która posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 25.02.2017 r. Utworzono obszar górniczy o powierzchni 16,73 ha i teren górniczy o powierzchni 22,30 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę jednym poziomem w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, przy uŜyciu sprz ętu mechanicznego (koparki, ta śmoci ągi). Od 1974 r. prowadzono wydobycie piasków w rejonie wsi Romany. W roku 1980 na obszarze s ąsiaduj ącym z eksploatowanym obszarem udokumentowano zło Ŝe piasków „Ro- many”. Wydobycie kopaliny prowadzono w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, cz ęś ciowo z Pola A, a cz ęś ciowo spoza zło Ŝa. Wydobyte zasoby łącznie odejmowano od zasobów udokumen- towanego zło Ŝa. W zwi ązku z powy Ŝszym zasoby geologiczne pozostawione w zło Ŝu s ą wy Ŝ- sze od wykazanych w „Bilansie zasobów kopalin”. Eksploatacj ę zło Ŝa „Romany” zaniechano w 1990 r., chocia Ŝ zasoby nie zostały wyczerpane. Nie wykonano rekultywacji wyrobiska poeksploatacyjnego. Przed udokumentowaniem zło Ŝa „Lipowa Góra” (w 1988 r.) eksploato- wano piaski w Lipowej Górze. Po wschodniej stronie zło Ŝa „Lipowa Góra” znajduje si ę wgł ębne wyrobisko poeksploatacyjne, całkowicie zaro śni ęte drzewami. Wydobycie kruszywa naturalnego piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego prowadzono na całym omawianym obszarze. Zdecydowana wi ększo ść wyrobisk ju Ŝ nie istnieje – uległy samorekultywacji b ądź zostały zrekultywowane. Obecnie niekoncesjonowana eksploatacja piasków prowadzona jest na północ od Szczytna, przy drodze w kierunku Biskupca (fot. 1). Ponadto po północnej stronie drogi z Leleszek do Gromu, w Sasku Wielkim i w Nowi- nach znajduj ą si ę stare, zaro śni ęte wyrobiska – na mapie zaznaczone jako punkty występowa- nia kopaliny.

Fot. 1. Szczytno – punkt niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Szczytno na podstawie opracowa ń archiwalnych wyznaczono trzy obszary perspektywiczne kredy jeziornej oraz cztery obszary prognostyczne torfów i jeden prognostyczny kredy jeziornej. Na omawianym obszarze znajduje si ę wiele obszarów wyst ępowania torfów. Poło Ŝone są one w południowej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz na wschód od Jeziora Lele- skiego. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie i przej ściowe o powierzchni nieprzekraczaj ącej 10 ha. Torfowisk o wi ększej powierzchni jest zaledwie kilka w obr ębie arkusza. Wyznaczono cztery obszary prognostyczne (nr I–IV). Znajduj ą si ę one w okolicy miejscowo ści Linowo, Dybowo, Nowy Dwór i Burd ąg (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W 1969 r. przeprowadzono prace poszukiwawcze, za zło Ŝami kredy jeziornej w centralnej cz ęś ci arkusza – w rejonie J ęcznika (Tchórzewska, Jarecka, 1969). W oparciu o wyniki tych prac wyznaczono obszar prognostyczny dla kredy jeziornej (nr V). W nadkładzie kopaliny wyst ępuje gleba torfowa, torf lub torf z przerostami kredy, a w sp ągu zalegaj ą piaski lub iły. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopalin w obszarach prognostycznych zestawiono w tabeli 5. W 1982 r. przeprowadzono prace poszukiwawcze za złoŜami kredy jeziornej we wschodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego (Bandurska-Kryłowicz, 1983). W granicach arkusza Szczytno znajduj ą si ę trzy spo śród sze ściu rozpoznawanych obszarów wyst ępowania

14 tej kopaliny, uznanych za perspektywiczne. Pierwszy z nich poło Ŝony jest na południe od Jęcznika, gdzie wykonano 10 sond (ł ącznie 45,2 m). Kreda jeziorna ma mi ąŜ szo ść od 3,7 do 5,2 m i zalega pod niewielkim nadkładem torfu o grubo ści od 0,8 do 1,2 m. Zawarto ść CaO wynosi od 44,46 do 47,16%. Drugi obszar poło Ŝony jest na zachód od miejscowo ści Linowo. Odwiercono w nim 4 sondy (ł ącznie 15,1 m), w których stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej o mi ąŜ szo ści od 1,7 do 2,6 m. Kopalina wyst ępuje pod nadkładem torfu o grubo ści od 0,6 do 2,3 m. Charakteryzuje si ę wysok ą zawarto ści ą CaO, która wynosi od 48,96 do 50,72%. Trzeci obszar perspektywiczny zlokalizowany jest nad brzegiem jeziora Sasek Wiel- ki, na południe od J ęcznika. Dla rozpoznania tego obszaru wykonano 8 sond (ł ącznie 34,3 m). W czterech z nich stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej o mi ąŜ szo ści od 1,3 do 6,0 m i zawarto ści CaO od 41,3 do 49,24%. Nadkład stanowi torf o grubo ści od 1,9 do 2,7 m. Tabela 5 Wykaz obszarów prognostycznych

1 ) nadkładu 3

Parametry ść kompleksu jako ściowe (m) ść (tys. m na mapie rednio (m) ś Numer obszaru Rodzaj kopaliny no-surowcowego Powierzchnia (ha) Grubo Zasoby w kategorii D Zastosowanie kopaliny rednia grubo Ś litologiczno-surowcowego Wiek kompleksu litologicz- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ś popielno ść (%): 10,60 r. 1,61 I 46 t Q 0 maks. 727 Sr stopie ń rozkładu (%): 35 4,40 ś popielno ść (%): 13,30 r. 2,05 II 34 t Q 0 maks. 627 Sr stopie ń rozkładu (%): 35 2,80 ś popielno ść (%): 10,00 r. 2,05 III 34 t Q 0 maks. 704 Sr stopie ń rozkładu (%): 30 4,70 ś popielno ść (%): 10,00 r. 1,63 IV 93 t Q 0 maks. 1 516 Sr stopie ń rozkładu (%): 46 2,60 zawarto ść (%): CaO: 39,85 – 49,93; śr. 44,13 MgO: 0,65 – 0,94; śr. 0,78 SiO 2: 0,70 – 13,53; śr. 2,93 Al O : 0,16 – 2,11; śr. 0,60 2 3 0,1–2,5 0,8–9,9 V 7,92 kj Q Fe O : 0,22 – 2,3; śr. 0,64 263 Sr 2 3 śr. 1,25 śr. 3,32 SO 3: 0,45 – 2,87; śr. 1,04 Na 2O: ślady K2O: 0,06 – 0,10; śr. 0,07 straty pra Ŝenia (%): 38,28 – 48,61; śr. 46,49

Rubryka 3: t – torfy, kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

15 W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru omawianego arkusza prowadzono prace roz- poznawcze za zło Ŝami iłów do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej. W rejonie Szczytna znajduj ą si ę dwa rejony bada ń – przy południowej granicy miasta odwiercono 1 sond ę, a przy południowo-zachodniej granicy dwie sondy, o gł ęboko ści do 3,5 m (So- lek, Piwocka, 1966). Nawiercono jedynie gliny pylaste i gliny silnie zapiaszczone. Badania jako ściowe wykazały, Ŝe kopalina jest nieprzydatna do produkcji wyrobów cienko ściennych, z uwagi na nisk ą plastyczno ść i wysok ą zawarto ść marglu (do 2,4%). Obydwa rozpoznane obszary uznano za negatywne. Kolejne prace poszukiwawcze za zło Ŝami iłów do produkcji ceramiki budowlanej prowadzono równie Ŝ w rejonie Korpeli (przedmie ście Szczytna) i miejscowo ści Siódmak (Wilczek, Haas, 1966). W rejonie Siódmaka, w wykonanych 4 otworach przewa Ŝaj ą piaski ró Ŝnoziarniste, niekiedy zaglinione i gliny piaszczyste z otoczakami. Stwierdzono dwie warstwy iłów, które były zapiaszczone, a ich miąŜ szo ść nie przekraczała 1,7 m. W rejonie Korpeli odwiercono pi ęć otworów i tylko w jednym, pod nadkładem 1,4 m gliny piaszczystej stwierdzono iły piaszczyste ze Ŝwirem, o mi ąŜ szo ści 3,3 m. W pozostałych otworach wyst ępują serie gliny piaszczystej i zaglinionych piasków ró Ŝnoziarnistych. Obszary te równie Ŝ uznano za negatywne. Obszarem poszukiwa ń złó Ŝ piasków i Ŝwirów była zachodnia cz ęść sandru mazurskiego (Butrymowicz, 1965). Teren rozpoznania poło Ŝony jest w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (cz ęść tego terenu znajduje si ę na arkuszu Jedwabno). Na obszarze około 125 ha wykonano 5 otworów o ł ącznym metra Ŝu 30 m. Piaski i Ŝwiry nawiercono tylko w dwóch otworach, gdzie nadkład ma grubo ść od 0,7 do 0,8 m, a ich mi ąŜ szo ść od 0,9 do 1,1 m. Obszar ten uznano za negatywny dla wyst ępowania piasków i Ŝwirów. Takim samym wynikiem zako ńczyły si ę poszukiwania piasków i Ŝwirów na północ od Pasymia. W odwier- conych kilku sondach stwierdzono piaski gliniaste i pylaste (Solek, 1964). W rejonie miejscowo ści Romany, wykonano prace geologiczne w poszukiwaniu piasków i Ŝwirów (Kamola, 1963). Odwiercono dwa otwory o gł ęboko ści 7 m, w których wyst ępowała glina zwałowa, piaski zaglinione lub piaski pylaste. Wyniki bada ń uznano za negatywne.

VII. Warunki wodne

Charakterystyka wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze arkusza Szczytno została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (Sokołowski, 2002).

16 1. Wody powierzchniowe Przez teren arkusza Szczytno przebiega dział wodny I rz ędu pomi ędzy zlewni ą Wisły i Pregoły. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w zlewni III rz ędu Rozo- gi i Omulwi (zlewnia Wisły), a północno-zachodnia w obr ębie zlewni III rz ędu Łyny (zlewnia Pregoły). Granica pomi ędzy zlewniami przebiega pomi ędzy jeziorem Grom i Jeziorem Lele- skim oraz na zachód od jeziora Świ ętajno. Na omawianym obszarze sie ć rzeczna jest uboga. Najwi ększym ciekiem jest Sawica, która jest lewobrze Ŝnym dopływem Omulwi. Jej przebieg bywa kontrowersyjny. Obecnie przyjmuje si ę, Ŝe Sawica bierze pocz ątek na terenach wokół jeziora Sawica, a tak Ŝe w jezio- rach powy Ŝej, nast ępnie wpływa do jeziora Nata ć, po wypłyni ęciu ł ączy si ę z rzek ą Sask ą, wpływa nast ępnie do Jeziora S ęda ńskiego, dalej do jeziora Sasek Mały (w granicach obszaru arkusza Szczytno). W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Siódmakiem a Saskiem Wielkim, znajduj ą si ę podmokłe tereny, cz ęś ciowo zmeliorowane. Kanały odprowadzają wo- dę do jeziora Sasek Mały. Jeziora zajmuj ą około 10% powierzchni omawianego terenu. S ą to jeziora polodowcowe, przewa Ŝnie wytopiskowe. Najwi ększe z nich to: Sasek Wielki (8,7 km 2), Kalwa (5,6 km 2), Leleskie (4,2 km 2) i Gromskie (2,4 km 2) – w północnej cz ęś ci obszaru arkusza oraz Sasek Mały (3,2 km 2), Świ ętajno (2,1 km 2), Brajnickie (1,9 km 2) i Sęda ńskie (1,7 km 2) – w południowej jego cz ęś ci. W granicach obszaru arkusza nie ma punktów monitoringu jako ści wód powierzchniowych w rzekach. Stan czysto ści wód jezior ostatnio był badany w roku 2006. Badaniom pod- dano wody jeziora Sasek Mały. Ze wzgl ędu na przekroczenie warto ści fosforanów, chlorofilu „a” i wska źników substancji organicznych zaliczono je do III klasy jako ści (Raport…, 2007).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem regionalnym na jednostki hydrogeologiczne (Paczy ński, 1995) obszar arkusza Szczytno znajduje si ę w obr ębie regionu I – mazowieckiego. W celu lepszej ochrony, gospodarowania i poprawy stanu wód podziemnych wydzielono jednostkowe obszary – tzw. Jednolite Cz ęś ci Wód Podziemnych (JCWPd). Teren arkusza znajduje si ę w granicach JCWPd nr 20 i 50 (Paczy ński, Sadurski, 2007). Prawie na całym tym terenie, z wyj ątkiem niewielkich fragmentów w północno- zachodniej i wschodniej cz ęś ci, wyst ępuje jeden poziom wodono śny, który jest głównym poziomem u Ŝytkowym. Poziom ten wyst ępuje w utworach czwartorz ędowych, bezpo średnio

17 pod powierzchni ą terenu do gł ęboko ści około 50 m w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie zanurza si ę pod znacznej mi ąŜ szo ści gliny zwałowe. Statyczne zwierciadło wody znajduje si ę na niewielkich gł ęboko ściach, przewa Ŝnie od 2 do 20 m, lokalnie do ponad 25 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest zró Ŝnicowana i wynosi od 5 m w południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, do ponad 40 m w cz ęś ci centralnej. W cz ęś ci centralnej, gdzie utworami wodono śnymi s ą piaski sandrowe zwierciadło wody ma charakter swobodny, w cz ęś ciach brze Ŝnych obszaru arkusza warstwy wodono śna zalegaj ą pod nadkładem glin zwałowych i woda znajduje si ę pod napi ęciem. Wody podziemne ujmowane s ą studniami wierconymi w utworach czwartorz ędu, o głęboko ści od 16,5 do 76,5 m. Najcz ęś ciej otwory studzienne maj ą gł ęboko ść od 30 do 50 m. Najwy Ŝsze wydajno ści studni (>120 m3/h) przy minimalnych depresjach (do 1 m) wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych dolin rzecznych. W obr ębie wierzchowin parametry hydrogeologiczne s ą znacznie ni Ŝsze, wydajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę w przedziale 30–50 m3/h, a nawet 10–30 m3/h przy znacznych depresjach. Współczynnik filtracji zmienia się w znacznym zakresie 1,4–64,8 m/24h. Przewodno ść na wyniesieniach mie ści si ę w in- terwale 200–500 m2/24h, a w dolinach – powy Ŝej 1500 m2/24h. Na omawianym obszarze wykorzystywane s ą równie Ŝ wody gruntowe ujmowane w studniach kopanych. Poziom wód gruntowych nie ma znaczenia poziomu u Ŝytkowego. Wody gruntowe wykorzystywane s ą jedynie do celów gospodarczych. Wody głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ącego w utworach czwartorz ędowych s ą dobrej jako ści. Zawarto ść wi ększo ści składników mie ści si ę w granicach dopuszczalnych st ęŜ eń dla wód do picia. S ą to wody średnio twarde i twarde. Mineralizacja wód, okre ślona na podstawie zawarto ści suchej pozostało ści, zmienia si ę od 200 do 3 500 mg/dm . W śród anionów dominuje jon wodorow ęglanowy HCO 3, natomiast w śród ka- tionów – jon wapnia Ca 2+ . Miasto Szczytno posiada dwa uj ęcia czwartorz ędowych wód podziemnych do celów komunalnych. Nale Ŝy do nich uj ęcie w Lipowej Górze - Wschód (obszar s ąsiedniego arkusza Świ ętajno) i przy ul. Polskiej, które składa si ę z pi ęciu studni. Uj ęcia komunalne znajduj ą si ę te Ŝ w Dybowie, Pasymiu, Gromie, Trelkowie, Dzierzkach i Kamionku. Najwi ększe uj ęcia wód do celów przemysłowych zlokalizowane s ą w Szczytnie, m.in. na terenie browaru, FS Favorit Furniture Sp. z o.o., Len-Szczytno SA, Unitra-Unima (zakład zlikwidowany), Safilin- Polska Sp. z o.o., Okr ęgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Nad Jeziorem Leleskim w Kolonii Elganowo znajduje si ę uj ęcie wody o du Ŝej wydajno ści dla potrzeb pompy ciepła. Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o najwi ększych zasobach eksploatacyjnych.

18 Według opracowania Kleczkowskiego (1990) prawie cały obszar arkusza znajduj ę si ę w zasi ęgu zbiornika wód podziemnych wyznaczonych w utworach czwartorz ędowych: GZWP 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn. Niewielka południowo-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w zasi ęgu zbiornika w utworach trzeciorz ędowych: GZWP 215 – Sub- niecka warszawska (fig. 3). Zbiornik nr 213 został udokumentowany w wyniku szczegółowe- go rozpoznania hydrogeologicznego (Nowakowski i in., 2007). Jego granice uległy zmianom w stosunku do wyznaczonych w opracowaniu Kleczkowskiego (1990). Szacunkowe zasoby dyspozycyjne tego zbiornika wynosz ą 290 tys. m 3/d.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Szczytno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 5 – wi ększe jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd, kreda (Tr, K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q), 214 – Zbiornik (QMK) Działdowo, czwartorz ęd (Q), 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorz ęd (Q)

19 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 215 – Szczytno, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

20 Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 215 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Szczytno bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 215 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Szczytno

Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20–66 25 27 Cr Chrom 50 150 500 2–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 16–77 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–10 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–7 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6–18 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,09 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 215 – Szczytno 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane och ronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 9 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 9 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 215 – Szczytno do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

21 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 6). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść cynku. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in.,

22 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 7 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ

23 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – Macdonald i in., 2000 *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]- antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien-

24 nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu Szczytno zbadane zostały osady jezior: Bra- nickiego, Długiego, Gromskiego, Kalwa, Leliskiego, Saska Małego, Saska Wielkiego, S ęda ń- skiego, Szoby Małego i Świ ętajna (tabela 8). Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Branickie Długie k. Gromskie Kalwa Leliskie Parametr 2003 r. Szczytna 1991 r. 1997 r. 2004 r. 2003 r. Arsen (As) 8 <3 11 <3 6 Chrom (Cr) 7 21 19 4 11 Cynk (Zn) 61 473 88 47 38 Kadm (Cd) <0,5 1,1 1,0 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 10 37 9 2 5 Nikiel (Ni) 7 12 11 2 6 Ołów (Pb) 27 96 49 7 16 Rt ęć (Hg) 0,073 0,21 0,13 0,037 0,024 Sasek Mały Sasek Wielki Sęda ńskie Szoby Małe Świ ętajno (Narty) Parametr 2007 r. 2004 r. 2000 r. 1998 r. 2011 r. Arsen (As) 6 <3 10 5 9 Chrom (Cr) 5 3 6 3 19 Cynk (Zn) 118 42 60 79 65 Kadm (Cd) 0,9 0,5 <0,5 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 12 5 8 7 16 Nikiel (Ni) 3 5 5 2 16 Ołów (Pb) 20 21 24 15 43 Rt ęć (Hg) 0,373 0,055 0,131 0,15 0,069 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. 0,446 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. 0,305 PCB *** n.o. n.o. n.o. n.o. 0,0012

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Osady jezior: Branickiego, Kalwa, Leliskiego, Saska Małego, Saska Wielkiego, S ęda ń- skiego, Szoby Małego i Świ ętajna charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady Jeziora

25 Gromskiego cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pierwiastków śladowych, zwłaszcza ołowiu i cynku. W osadach Jeziora Długiego wykryto bardzo wysokie zawarto ści cynku, miedzi i o- łowiu. Odnotowane w osadach jeziora Świ ętajno zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowo- dorów aromatycznych s ą ni Ŝsze od przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach wszystkich zbadanych jezior s ą ni Ŝ- sze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , za wyj ątkiem cynku i ołowiu w osadach Jeziora Długiego, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla od- powiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

26 215 W PROFIL ZACHODNI 215 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5948707 5946787

5941667 5946815 5939775 m m 5944854 5937582 5935712

5942640 5933720

0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 27 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5948707 5946787

5941667 5946815 5939775 m m 5944854 5937582 5935712

5942640 5933720 0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Szczytno (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 44 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 22 do około 51 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 37 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych nieco wy Ŝszymi warto- ściami promieniowania gamma charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopol- skiego (ok. 35–50 nGy/h), a ni Ŝszymi ( ok. 20–35 nGy/h) – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe z tego samego okresu zlodowacenia, torfy i osady jeziorne (mułki, piaski i kredy jeziorne). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,3 do 10,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,4 do 13,2 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ enia cezu w obu profilach (ok. 10–13 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ę- dzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi

28 w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 9, - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 9 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Szczytno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Sokołowski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest

29 on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Szczytno ponad 99% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy i infrastruktury w obr ębie Szczytna (siedziby starostwa po- wiatowego) i Pasymia (siedziby urz ędu miasta); − tereny bagienne i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – wyst ępuj ące na wi ększych powierzchniach wzdłu Ŝ dolin rzek: Sawicy, Zawici oraz Saski, a tak Ŝe innych mniejszych cieków, wraz ze stref ą o szerokości 250 m; − pas o szeroko ści 250 m wokół 37 jezior o zró Ŝnicowanej powierzchni (m.in: Kalwa, Leleskie, Gromskie, Sasek Wielki, S ęda ńskie, Brajnickie, Świ ętajno oraz wielu mniejszych); − obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów, namułów torfiastych i piaszczys- tych, piasków: den dolinnych, jeziornych, akumulowanych wzdłu Ŝ rzek: Sawicy, Zawici oraz Saski i mniejszych cieków oraz w otoczeniu jezior; − tereny wyst ępowania utworów deluwialnych (piasków, glin) wyst ępuj ące w obni Ŝe- niach terenu na obszarze wysoczyznowym – z uwagi na mo Ŝliwo ść powstawania ru- chów geodynamicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywanie); − tereny o du Ŝych spadkach (>10°) wyst ępuj ące w okolicy jezior: Kalwa, Leleskiego, Sawica i miejscowo ści Elganowo, w niektórych miejscach predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007); − kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − rezerwat przyrody: „Sołtysek”; − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalny obszar ochrony ptaków – „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” (PLB

30 280007) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk – „Ostoja Napiwodzko-Ramucka” (PLH 280052); − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego poło Ŝone w południowo-zachodnim kra ńcu arkusza oraz pomi ędzy jeziorami Sasek Wielki a Brajnickim, w obr ębie którego obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 m (Sokołow- ski, 2002). Poziom ten wykazuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − obszar ochronny czwartorz ędowego zbiornika GZWP nr 213 „Zbiornik Olsztyn” (No- wakowski i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Jedyny rejon, w którym lokalizacja składowiska jest dopuszczalna zajmuje teren obejmuj ący około 60 ha, poło Ŝony w s ąsiedztwie miejscowo ści Nowiny (południowo-wschodnia cz ęść arkusza). Preferowany do tego celu jest obszar posiadaj ący naturaln ą warstw ę izolacyj- ną, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 9). Rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą tam plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Stanowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wyst ę- pują one na niewielkim obszarze, na południe od Nowin. Są to br ązowe i szaro-br ązowe piaszczyste gliny zwałowe ze Ŝwirem i głazikami, a ich mi ąŜ szo ść w tym rejonie dochodzi do 6–7 metrów ( śuk, 2009). Ewentualna lokalizacja składowiska w rejonie Nowin, lecz na obszarze pozbawionym naturalnej bariery geologicznej (zbudowanym z wodonolodowcowych utworów piaszczysto- Ŝwirowych) wi ąza ć si ę będzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wskazane obszary POLS znajduj ą si ę w zasi ęgu głównego u Ŝytkowego pi ętra wodono- śnego (GPU), wykształconego w osadach czwartorz ędowych (Sokołowski, 2002). Czwarto- rz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m pod słabo prze- puszczaln ą pokryw ą ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o ł ącznej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 40 metrów. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono tam jednak jako wysoki, ze wzgl ędu na wyst ępuj ące ogniska zanieczyszcze ń (lotnisko w Szymanach).

31 W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejon wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝniony na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z blisko ści lotniska w Szymanach (arkusz Wielbark). Ograniczenie to nie ma charakteru bezwzgl ędnego zakazu, lecz powinno by ć rozpatry- wane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na waloryzowanym terenie nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. W przypadku konieczno ści realizacji tego typu inwestycji nale Ŝy przeprowadzi ć szcze- gółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Lokalizacja takiego obiektu b ędzie si ę wi ąza ć równie Ŝ, z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, aby wykluczy ć mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Na obszarze arkusza, w Linowie, znajduje si ę jedno czynne składowisko odpadów komunalnych obsługuj ące powiat szczycie ński. Czynne jest ono od 1993 r. i posiada powierzchni ę ok. 5 ha. Rocznie trafia na to składowisko 12 000 ton odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Jedynym obszarem, na którym mo Ŝliwe jest składowanie odpadów jest niewielki rejon poło Ŝony w bezpo średniej blisko ści Nowin, na południe od Szczytna. Nie jest on predyspo- nowany do składowania odpadów, z powodu ograniczonej powierzchni i wysokiego stopnia zagro Ŝenia wód podziemnych, cho ć miąŜ szo ść glin zwałowych jest tu wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Czynnikiem konfliktowym jest ponadto s ąsiedztwo lotniska w Szymanach oraz obszarów NATURA 2000.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie wyst ę- puj ą wyrobiska po eksploatacji złó Ŝ kopalin oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji, które mogłyby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów.

32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Szczytno ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (śuk, 2009), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (Sokołowski, 2002) i mapy topograficznej. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono zgodnie z instrukcj ą obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono: obszary gleb o wysokich kla- sach bonitacyjnych (I–IVa), ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary udokumen- towanych złó Ŝ kopalin mineralnych, rezerwat przyrody, tereny lasów i jezior, obszar ochrony konserwatorskiej w Pasymiu oraz obszar zwartej zabudowy Szczytna. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą około 10% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz ewentualne wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim obszary wyst ępo- wania pokryw sandrowych pochodzenia wodnolodowcowego powstałe w czasie ostatniego zlodowacenia (wisły). Zbudowane s ą one z piasków drobnoziarnistych, miejscami ró Ŝnoziar- nistych. Osady wodnolodowcowe s ą gruntami średniozag ęszczonymi i zag ęszczonymi. Ob- szary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono równie Ŝ w rejonach wyst ępo- wania gruntów spoistych twardoplastycznych i półzwartych. Reprezentuj ą je gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowace ń północnopolskich. Grunty takie znajduj ą si ę w północno- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W granicach arkusza dominuj ą warunki korzystne dla budownictwa, ale na mapie w zdecydowanej cz ęś ci pokrywaj ą si ę one z obszarami gleb chronionych. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych (poza obszarami gleb chronionych) znajduj ą si ę w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (w rejonie Pasymia) oraz we wschodniej cz ę- ści (od Roman przez Lipow ą Gór ę po Szczytno) oraz w formie odosobnionych pól o niewielkiej powierzchni, w innych rejonach. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach, gdzie poziom zwiercia- dła wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., czyli przede wszyst-

33 kim na obszarach podmokłych oraz w zagł ębieniach bezodpływowych. Jednocze śnie s ą to obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych, tzn. gruntów organicznych z wodami agresyw- nymi (torfów i namułów torfiastych), gruntów spoistych, plastycznych i mi ękkoplastycznych (mułków z przewarstwieniami torfów). Wyst ępuj ące na omawianym obszarze wysoczyzny uznano jako niekorzystne dla budownictwa, z uwagi na spadki terenu na zboczach powy Ŝej 12%. Stoki wzgórz nad wschodnim brzegiem jeziora Kalwa, nad północnym i południowym brzegiem Jeziora Leleskiego, na wschód od Elganowa, nad wschodnim brzegiem jeziora Sa- sek Wielki, nad zachodnim brzegiem jeziora Sawica, predysponowane s ą do wyst ąpienia ru- chów masowych (Grabowski (red.), 1997). Wymienione tereny poło Ŝone s ą w wi ększo ści na obszarze le śnym (niewaloryzowane). Nad południowym brzegiem Jeziora Leleskiego w Le- leszkach i nad wschodnim brzegiem jeziora Sasek Wielki – około 1 km na północ od Kolonii Linowo, powstały osuwiska. Ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary nie zostały zaznaczone na mapie. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe niektóre miejscowo ści poło Ŝone s ą na terenach o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich (np. cz ęść zabudowa ń wsi Nowe Gizewo i Linowo) ze wzgl ędu na płytkie wyst ępowanie zwierciadła wód gruntowych. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo (strefy zaburze ń glacitektonicznych, tereny o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów) wymagaj ą szczegółowych bada ń przed podj ęciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumen- tacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza Szczytno pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Gleby chronione mineralne rozwin ęły si ę przewa Ŝnie na glinach. W śród nich przewa Ŝają gleby ró Ŝnych typów genetycznych: brunatne wyługowane i pseudobielicowe. Po śród gleb pochodzenia organicznego w przewadze wyst ępuj ą gleby torfowe, których najwi ększe powierzchnie wyst ępuj ą w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz w północno- zachodniej nad Jeziorem Leleskim. Lasy, przewa Ŝnie pochodzenia naturalnego, czasami zbli Ŝone do lasów pierwotnych, zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza. S ą one cz ęś ci ą Lasów Napiwodzkich zwanych te Ŝ Puszcz ą Nidzick ą lub Napiwodzko-Ramuck ą. Najwi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w centralnej i południowej cz ęś ci omawianego obszaru.

34 Prawie cały omawiany obszar poło Ŝony jest w zasi ęgu Obszaru Chronionego Krajobra- zu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej (OChKPN-R), o całkowitej powierzchni 131 444 ha i Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olszty ńskiego (OChKPO), którego całkowita powierzchnia wynosi 40 997 ha. Obszary te zostały utworzone w 1998 r. W granicach OChK Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej znajduje si ę rezerwat florystyczny „Sołtysek”, b ędący cz ęś ci ą rozległego torfowiska powstałego w miejscu jeziora zwanego Soł- tyskiem. Rezerwat utworzono w 1969 r. w celu ochrony modrzewicy północnej (tabela 10). Gatunek ten jest wielk ą rzadko ści ą w Polsce (pi ęć znanych stanowisk wyst ępowania). Pocho- dzi z dalekiej tundry i w Polsce osi ąga południowy kres swego wyst ępowania. Obok modrzewicy północnej do licznej grupy osobliwo ści florystycznych nale Ŝy brzoza niska, skalnica torfowiskowa, rosiczka okr ągłolistna i długolistna oraz pływacz drobny i średni. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 33 pomniki przyrody Ŝywej (tabela 10). S ą to okazałe drzewa. Do najgrubszych nale Ŝą : d ąb szypułkowy „Hubert” o obwodzie 400 cm rosn ący w la- sach na południe od Szczytna, d ąb o obwodzie 580 cm – na wschód od miejscowo ści Siód- mak, w Wólce Szczycie ńskiej lipa drobnolistna o obwodzie 760 cm, w Wielkim Sasku d ąb szypułkowy o obwodzie 450 cm, w Szczytnie przy ul. Pozna ńskiej klon pospolity o obwodzie 425 cm i przy ul. Warszawskiej lipa drobnolistna o obwodzie 450 cm. UŜytki ekologiczne tworzy si ę w celu ochrony pozostało ści naturalnych ekosystemów maj ących znaczenie dla zachowania zasobów genowych poszczególnych grup ro ślin i zwierz ąt b ądź te Ŝ okre ślonych typów środowisk np.: bagna, płaty ro ślinno ści kserotermicznej, śródleśne oczka wodne. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, ochron ą w formie uŜytków ekologicznych, obj ęto pi ęć śródle śnych jezior (tabela 10). Tabela 10 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Numer Rok obiektu Forma Miejscowo ść / Gmina Rodzaj obiektu zatwier- na ma- ochrony Nadle śnictwo Powiat (powierzchnia w ha) dzenia pie 1 2 3 4 5 6 Pasym Fl – „Sołtysek” 1 R Nadle śnictwo Korpele 1969 szczycie ński (10,47) Jedwabno 2 P Narty 1997 PŜ – lipa drobnolistna szczycie ński Jedwabno 3 P Nowy Dwór 2001 PŜ – 2 d ęby szypułkowe szczycie ński Szczytno 4 P Szczytno, ul. Sienkiewicza 2005 PŜ – kasztanowiec biały Szczycie ński Szczytno 5 P Szczytno, ul. Mickiewicza 2005 PŜ – wierzba babilo ńska Szczycie ński

35 1 2 3 4 5 6 Szczytno, Szczytno 6 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej Szczycie ński Szczytno, Szczytno 7 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno, Szczytno 8 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno, Szczytno 9 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno, Szczytno 10 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno, Szczytno 11 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno, Szczytno 12 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Marii Konopnickiej szczycie ński Szczytno 13 P Szczytno, ul. Pasymska 13 2004 PŜ – lipa szerokolistna szczycie ński Szczytno 14 P Szczytno, ul. Pasymska 11 2004 PŜ – d ąb szypułkowy szczycie ński Szczytno 15 P Szczytno, ul. Pasymska 7 2004 PŜ – dąb szypułkowy szczycie ński Szczytno 16 P Szczytno, ul. Pasymska 7 2004 PŜ – d ąb szypułkowy szczycie ński Szczytno 17 P Szczytno, ul. Pasymska 7 2004 PŜ – d ąb szypułkowy szczycie ński Szczytno 18 P Szczytno, ul. Pasymska 7 2004 PŜ – kasztanowiec biały szczycie ński Szczytno, ul. Warszawska (przy Szczytno 19 P 1991 PŜ – lipa drobnolistna ko ściele ewangelickim) szczycie ński Szczytno, Szczytno 20 P 2005 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Kochanowskiego 2D szczycie ński Szczytno, Szczytno 21 P 2005 PŜ – d ąb szypułkowy ul. Kochanowskiego 2A szczycie ński Szczytno, ul. Curie- Szczytno 22 P 2005 PŜ – d ąb szypułkowy Skłodowskiej 8 szczycie ński Szczytno, ul. Curie- Szczytno 23 P 2005 PŜ – d ąb szypułkowy Skłodowskiej 8 szczycie ński Szczytno 24 P Szczytno, ul. Pola 3 2005 PŜ – d ąb szypułkowy szczycieński Nadle śnictwo Szczytno, Le śnic- Szczytno 25 P 1987 PŜ – d ąb szypułkowy two Gizewo, oddz. 35 szczycie ński Nadle śnictwo Szczytno, Le śnic- Szczytno PŜ – 2 d ęby szypułkowe 26 P 1952 two Gizewo, oddz. 13 szczycie ński „Bracia D ębczaki” Nadle śnictwo Szczytno, Le śnic- Szczytno 27 P 1992 PŜ – 2 d ęby szypułkowe two Gizewo, oddz. 32b szczycie ński Nadle śnictwo Szczytno, Le śnic- Szczytno PŜ – świerk pospolity 28 P 1991 two Gizewo, oddz. 29i szczycie ński „Hubert” Szczytno 29 P Wólka Szczycie ńska 1968 PŜ – lipa drobnolistna szczycie ński Nadle śnictwo Szczytno, Le śnic- Szczytno 30 P 1987 PŜ – sosna pospolita two Gizewo, oddz. 63a szczycie ński Nadle śnictwo Wielbark, Le śnic- Szczytno 31 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy two Szymany, oddz. 146 szczycie ński

36 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Wielbark, Le śnic- Szczytno 32 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy two Szymany, oddz. 141 szczycie ński Nadle śnictwo Wielbark, Le śnic- Szczytno 33 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy two Szymany, oddz. 820Ac szczycie ński Nadle śnictwo Wielbark, Leśnic- Szczytno 34 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy two Szymany, oddz. 820Ac szczycie ński Jedwabno „Jezioro Zamulewo” 35 U Nadle śnictwo Szczytno 1998 szczycie ński (5,32) Jedwabno „Jezioro śabieniec” 36 U Nadle śnictwo Szczytno 1998 szczycie ński (2,46) Jedwabno „Jezioro Okonek” 37 U Nadle śnictwo Szczytno 1998 szczycie ński (4,84) Jedwabno „Jezioro Grzybicze” 38 U Nadle śnictwo Szczytno 1998 szczycie ński (2,42) Jedwabno „Jezioro Złotko” 39 U Nadle śnictwo Szczytno 1998 szczycie ński (4,89) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in, 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Według systemu ECONET prawie cały obszar arkusza Szczytno obejmuje mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy – Zachodniomazurski (fig. 5). Prawie połowa powierzchni arkusza Szczytno poło Ŝona jest w zasi ęgu obszaru Natura 2000 – obszaru specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” PLB 280007 (tabela 11). Obejmuje on znaczn ą cz ęść du Ŝego kompleksu le śnego poło Ŝonego na północny wschód od Nidzicy. Wyst ępuje tu ponad 50 jezior, wiele oczek wodnych, du Ŝe torfowiska niskie i przej ściowe. Pod wzgl ędem warto ści przyrodniczych jest to ostoja ptasia o randze europejskiej. Wyst ępuje tu co najmniej 35 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK), m.in.: b ąk, bielik, błotniak zbo Ŝowy, bocian czarny, cietrzew, puchacz, orlik krzykliwy. Drugim obszarem Natura 2000 na omawianym terenie jest specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Napiwodzko-Ramucka” PLH 280052 (tabela 11). Ostoja ta obejmuje najbar- dziej warto ściowe przyrodniczo fragmenty Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej. W jej skład wchodzi 9 enklaw, z których dwie (jedna w cało ści, a druga cz ęś ciowo), znajduj ą si ę na obszarze arkusza. S ą to ostoje: Sołtysek (120,38 ha) i Galwica-Sawica (9 386,39 ha). Teren ostoi pokrywaj ą głównie lasy oraz siedliska wilgotne i wodne, takie jak jeziora, torfowiska i bagna.

37 Dominuje tu krajobraz polodowcowy, o charakterystycznej, bardzo urozmaiconej rze źbie terenu i ró Ŝnicach wysoko ści si ęgaj ących do 50–70 m. Przewa Ŝaj ą zbiorniki mezo- i eutroficz- ne, natomiast znacznie rzadsze s ą jeziora dystroficzne. Du Ŝy obszar pokryty jest torfowiskami niskimi i przej ściowymi. Na powierzchniach le śnych dominuj ą bory sosnowe. Teren ten jest ostoj ą gatunków zwierz ąt wa Ŝnych dla ochrony przyrody w UE. Do najcenniejszych z nich nale Ŝą : wydra, bóbr i Ŝółw błotny oraz ptaki, takie jak: bocian czarny, bielik, derkacz, puchacz, Ŝuraw i cietrzew.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Szczytno na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 –– granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 13M – Zachodniomazurski, 14M – Puszczy Pi- skiej, 22M – Puszczy Kurpiowskiej; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym: 13k – Łyny, 3 – wi ększe jeziora

38 Tabela 11 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzchnia ob- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach mapy Typ Kod obsza- na mapie Lp. i symbol oznacz enia na szaru obszaru ru Szeroko ść mapie Długo ść geogr. (ha) Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Puszcza Napiwodzko- Pasym, D źwie- PLB E N warmi ńsko- 1 D Ramucka 116 604,69 PL662 szczycie ński rzuty, Szczyt- 280007 20°39’23” 53°31’29” mazurskie (P) no, Jedwabno Ostoja Napiwodzko- Pasym, Szczyt- PLH E N warmi ńsko- 2 K Ramucka 32 612,78 PL662 szczycie ński no, Jedwabno 280052 20°25’44” 53°27’09” mazurskie (S)

Rubryka 2: D – OSO (obszar specjalnej ochrony), który graniczy z innym obszarem Natura 2000, K – SOO (specjalne obszary ochrony), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: PL622 – Olszty ński 39 39

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Szczytno stanowiska archeologiczne datowane s ą od paleolitu po pó źne średniowiecze. Pierwsze ślady osadnictwa zwi ązane z ludno ści ą epoki kamienia znaleziono w okolicy miejscowo ści Trelkowo. Wyra źne ślady zasiedlenia tych ziem pochodz ą do- piero z wczesnej epoki Ŝelaza (V–III w p.n.e.) i wi ąza ć je nale Ŝy z osadnictwem kultury kur- hanów zachodniobałtyjskich. Osad ę obronn ą z tego okresu znaleziono w rejonie Dybowa. Natomiast cmentarzyska kurhanowe z wczesnej epoki Ŝelaza napotkano w okolicy wsi Dy- bowo i Jurgi. Ludno ść kultury kurhanów zachodniobałtyjskich była prawdopodobnie bezpo- średnimi przodkami pó źniejszych plemion pruskich. Na obszarze omawianego arkusza ochron ą konserwatorsk ą obj ęte zostały najcenniejsze obiekty sakralne, architektoniczne i techniczne. Najwi ęcej zabytkowych budowli znajduje si ę w Szczytnie i w Pasymiu. W Szczytnie z zabytków architektonicznych na uwag ę zasługuj ą: gotycki zamek krzy- Ŝacki z XIV w., zbudowany na rzucie czworoboku z dziedzi ńcem wewn ętrznym i wie Ŝą od południowego zachodu, zało Ŝenia obronne przedzamcza, ratusz miejski z pocz ątku XX w., wie Ŝa wodoci ągowa (wymienione zabytki zaznaczono na mapie wspólnym symbolem), szpi- tal z 1920–1930 r., zespół browaru z ko ńca XIX w., 3 drewniane chałupy z poł. XIX w. oraz wiele innych zabytkowych budynków, w których mieszcz ą si ę m.in. przedszkole i szkoły. Do zabytków sakralnych w Szczytnie nale Ŝy barokowy ko ściół ewangelicko-augsburski z pocz ątku XVIII w. wraz z cmentarzem, kaplica chrze ścijan baptystów z pocz ątku XIX w., neogotycki ko ściół rzymsko-katolicki pw. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny wraz z ple- bani ą, ko ściół św. Stanisława Kostki, kaplica grobowa Amelii Klein (Szczytno–Korpele), cmentarz Ŝydowski, cmentarz rzymsko-katolicki i cmentarz wojenny z I wojny światowej. Śródmie ście Pasymia wraz ze wszystkimi obiektami, le Ŝą cymi w granicach murów obronnych z XIV–XV w., tworz ą zabytkowy zespół architektoniczny. W jego granicach znajduj ą si ę: ko ściół ewangelicki pw. św. Barbary z XV w., ko ściół parafialny Serca Jezusowego (dawniej ewangelicki) z XIX w. wraz z nieczynnym cmentarzem ewangelickim z XVIIII w., fragmenty murów obronnych z XIV w., neogotycki ratusz z połowy XIX w., park miejski, wie Ŝa ci śnie ń z 1911 r. wraz z budynkiem ła źni, spichlerz oraz liczne domy z XVIII–XX w. Poza układem architektonicznym w Pasymiu ochron ą obj ęte są: cmentarz ewangelicki z ko ń- ca XIX w., domy z XIX w. i z pocz ątku XX w., zespół zabudowy dawnego s ądu. W Elganowie znajduje się dwór szlachecki, pó źnobarokowy (XVIII w.) zało Ŝony na rzucie prostok ąta, z reprezentacyjn ą klatk ą schodow ą i salonem, nakryty dachem mansardo-

40 wym. Jest jedynym zachowanym przykładem barokowej architektury dworskiej na terenie południowych Mazur. Ochronie podlega otaczaj ący go park. W Nowym Dworze cennym zabytkiem wiejskiej architektury XIX w. jest drewniana chałupa z XIX w. i ko ściół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki pw. św. Wojciecha, z 1901–02 r. W Trelkowie zabytkiem jest ko ściół ewangelicki z połowy XVIII w., obecnie rzymsko- katolicki, z cmentarzem przyko ścielnym i kaplica chrze ścijan baptystów z pocz ątku XX w. W Sasku Wielkim ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest trójkondygnacyjny blokhaus strzelecki dla CKM i piechoty zbudowany w latach 1900–1902.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Szczytno poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w powiecie szczycie ńskim, w gminach: Szczytno, Pasym, Jedwabno i D źwierzuty. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Szczytno. Obejmuje ona 4 udokumentowane złoŜa – 2 zło Ŝa małe piasków dla budownictwa i drogownictwa, złoŜe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno- piaskowej oraz zło Ŝe kredy jeziornej do wykorzystania w rolnictwie. Obecnie eksploatowane jest zło Ŝe piasków kwarcowych. Eksploatacja jednego ze złó Ŝ piasków została zaniechana. Pozostałe dwa zło Ŝa s ą niezagospodarowane. Na omawianym terenie wyznaczono trzy obszary perspektywiczne kredy jeziornej, cztery obszary prognostyczne torfów i jeden obszar prognostyczny kredy jeziornej. Czwartorz ędowy poziom wodono śny jest jedynym, w granicach obszaru arkusza, źró- dłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę dobrej jako ści. Omawiany obszar poło Ŝony jest w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych – GZWP 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn. Ponadto południowa cz ęść arkusza znajduje si ę w granicach zbiornika w utworach trzeciorz ędowych: GZWP 215 – Subniecka warszawska. Wody podziemne, ze wzgl ędu na brak izoluj ącego nadkładu, s ą w znacznym stopniu nara Ŝone na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych. Dlatego szczególna uwaga powinna by ć zwrócona na wła ściwe rozwi ązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. W granicach arkusza Szczytno wyznaczono jeden niewielki obszar, na którym mo Ŝliwe jest składowanie odpadów oboj ętnych. Wskazano go w miejscu przypowierzchniowego wyst ępowania utworów słabo przepuszczalnych – glin zwałowych zlodowacenia wisły w rejonie Nowin. Warunkowe ograniczenie lokalizacji składowiska zwi ązane jest z s ąsiedztwem lotniska w Szymanach (arkusz Wielbark). Lokalizacja tego typu inwestycji na wskazanym obsza-

41 rze powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących właściwo ści izolacyjne glin zwałowych, ich mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienia, jak i potencjalnej mo Ŝliwo ści ska Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego przez składowisko. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych (poza obszarami gleb chronionych) znajduj ą si ę w północno-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza i we wschodniej jego cz ę- ści oraz w formie odosobnionych pól o niewielkiej powierzchni w innych rejonach. Nieko- rzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach, gdzie poziom zwierciadła wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., czyli przede wszystkim na obszarach podmokłych oraz w zagł ębieniach bezodpływowych. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu znaczna cz ęść terenu arkusza obj ęta jest ró Ŝ- nymi formami ochrony przyrody (dwa obszary chronionego krajobrazu, rezerwat przyrody, uŜytki ekologiczne, pomniki przyrody i dwa obszary Natura 2000). Korzystne warunki glebowe i klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe na obszarze arkusza dominuj ą- cą rol ę pełni rolnictwo. Zakłady przemysłowe, zlokalizowane głównie w Szczytnie, wykorzystuj ą przede wszystkim surowce miejscowe, na bazie których rozwin ął si ę przemysł meblarski, drzewny, spo Ŝywczy oraz przetwórstwo owocowo-warzywne. W Pasymiu znajduje si ę zakład produkcji cegły wapienno-piaskowej. Szczególne znaczenie w rozwoju omawianego obszaru stanowi turystyka. Atutami tego regionu jest dobrze zachowane środowisko przyrodnicze i krajobrazowe, małe zurbanizowa- nie, czyste powietrze, du Ŝa lesisto ść terenów oraz liczne jeziora. Ponadto istniej ą na tym obszarze warunki dla rozwoju rolnictwa ekologicznego, na które sukcesywnie wzrasta zapotrze- bowanie. Dlatego głównymi kierunkami rozwoju gmin w zasi ęgu obszaru arkusza powinno by ć rolnictwo, w tym ekologiczne, turystyka i agroturystyka.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej we wschodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1995. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. BUTRYMOWICZ N., 1965 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego pospółek i Ŝwirów na obszarze zachodniej cz ęś ci sandru mazurskiego w rejonie Jedwabno-Szu ć, Koty, Wały i Muszaki. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A. War- szawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GIEDWOYN S., 1951 – Dokumentacja geologiczna złó Ŝ piasku dla cegielni Pasym, pow. Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GIEDWOYN S., 1951 – Dokumentacja geologiczna złó Ŝ piasku dla cegielni Pasym, pow. Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

GRADYS A., 1985 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej S ęda ńsk w miejscowo ści S ęda ńsk, gmina Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174.

43 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KAMOLA Z., 1963 – Orzeczenie z przeprowadzonych prac geologiczno-wiertniczych w rejonie wsi Romany, pow. Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo- Hutnicza, Kraków. KOKOCI ŃSKI M., KOKOCIŃSKA F., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego w polu A i B w miejscowo ści Lipowa Góra, miasto i gmina Szczytno, woj. olszty ńskie. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A., 1998 –G., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Romany”, Stra- tegia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–Polska, Fundacja IUCN Po- land, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A,. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MAKOWIECKI G., STRZELCZYK G., 1980 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Romany”, gm. Szczytno, woj. olszty ńskie. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44 MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA M., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Olsztyn GZWP nr 213. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, WIO Ś, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113.

45 ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SOKOŁOWSKI A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (215). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOLEK Z., 1964 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w województwie olszty ńskim. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A. Warszawa. SOLEK Z., PIWOCKA K., 1966 – Sprawozdanie ze zwiadu terenowego z sondami, przeprowadzonego w ramach poszukiwa ń iłów warwowych w rejonie Szczytna, pow. Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1969 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych złó Ŝ kre-

dy jeziornej w województwie olszty ńskim (stopie ń rozpoznania – kategoria C 2). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILCZEK T., HAAS T., 1966 – Sprawozdanie z I-go etapu bada ń geologicznych złó Ŝ su- rowców ilastych ceramiki budowlanej w okolicach Szczytna, powiat Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WOJTKIEWICZ J., 1965 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej cegielni Pasym, pow. Szczytno, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJTYNA H., GIEŁ śECKA-MĄDRY D., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (215) wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. śUK R., 2009 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczytno (215). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.