Kościół W Polsce Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła Ii
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KOŚCIÓŁ W POLSCE KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II Rada naukowa: ks. prof. dr MAREK INGLOT SJ ks. prof. dr hab. ANDRZEJ KOPICZKO ks. bp prof. dr hab. JAN KOPIEC ks. prof. dr hab. JÓZEF MANDZIUK ks. prof. dr hab. JÓZEF SWASTEK ks. prof. dr hab. MAREK T. ZAHAJKIEWICZ KOŚCIÓŁ W POLSCE DZIEJE I KULTURA X Redaktor JAN WALKUSZ Wydawnictwo KUL Lublin 2011 Recenzenci ks. prof. dr MAREK INGLOT SJ ks. dr hab. WOJCIECH GUZEWICZ, prof. UMW ks. prof. dr hab. ANZELM WEISS Opracowanie redakcyjne KATARZYNA GÓRNA Opracowanie komputerowe HANNA PROKOPOWICZ Okładkę i strony tytułowe wykonano na podstawie projektu AGNIESZKI i PRZEMYSŁAWA GĄBKÓW © Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2011 ISBN 978-83-7702-207-8 Wydawnictwo KUL ul. Zbożowa 61, 20-827 Lublin tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 e-mail: [email protected] http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl Druk i oprawa elpil ul. Artyleryjska 11 08-110 Siedlce e-mail: [email protected] Nakład 350 egz. KS. JAN WALKUSZ MARTYRIA W DZIEJACH KOŚCIOŁA JAKO WYRAZ JEGO TOŻSAMOŚCI I WIARYGODNOŚCI Martyria, rozumiana dzisiaj najczęściej jako męczeństwo, choć w prze- szłości – jak się będzie można przekonać – miała o wiele szerszy zakres se- mantyczny, towarzyszy Kościołowi (chrześcijaństwu) od samego początku i jako taka jest wyjątkowo przekonującym kryterium jego wiarygodności. W starożytności chrześcijańskiej – jak ponad wszelką wątpliwość przekonuje komplementarna analiza tekstów źródłowych z II w., dokonana przez ks. Pio- tra Szczura1 – termin ów odnoszono do „świadczenia” bądź „świadectwa bezkrwawego”, a mianem męczennika określano w związku z tym tego, kto (w obecności sędziego) przyznawał się do bycia chrześcijaninem, składał nie- zachwiane wyznanie wiary i publicznie przyznawał się do Chrystusa2. Innymi słowy, o męczeństwie decydował nie tylko ewidentny fakt cierpienia i śmierci, ale samo wyznanie, które zasadniczo kończyło się wyrokiem śmierci, czyli kryło w sobie pełną i świadomą akceptację poddania się męczeństwu (śmierci) z tytułu przynależności do grona wyznawców Chrystusa. Zresztą samo przy- znanie się do chrześcijaństwa – o czym wymownie przekonuje chociażby opis męczeństwa św. Polikarpa3 – było w tym czasie wyjątkowym aktem wiary i odwagi, zważywszy na bardzo pejoratywne konotacje terminu „chrześcija- nin”, traktowane w państwie rzymskim na równi z wyrokiem śmierci. Wynika z tego – jak konstatuje lubelski badacz dziejów wczesnochrześcijańskich – że 1 P. Szczur, U źródeł wczesnochrześcijańskiego tytułu „męczennik” (μάρτυς – martyr) [arty- kuł zamieszczony w niniejszej książce]. 2 Tenże, Μαρτυρία w pismach Klemensa Aleksandryjskiego, w: Sympozja Kazimierzowskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, t. 4: Męczennicy w świe- cie późnego antyku, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchnik, Lublin 2004, s. 98; tenże, Formy „świadczenia” chrześcijańskiego (μαρτυρία) w nauce Klemensa Aleksandryjskiego, „Stu- dia Sandomierskie” 12(2005) z. 1, s. 43-59; por. F. Drączkowski, Rodzaje świadczenia Chrystuso- wi w nauce Klemensa Aleksandryjskiego, „Studia Pelplińskie” 33(2002), s. 209-218. 3 Epistula Ecclesiae Smyrnensis de martyrio s. Policarpi, red. P.Th. Camelot (Sources Chré- tiennes, t. 10), Paris 1958, s. 242-274; por. Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, oprac. M. Starowieyski, Kraków 1998, s. 162-169 (przekład pol. A. Świderkówny). 6 KS. JAN WALKUSZ męczennikiem w dobie starożytności chrześcijańskiej był każdy chrześcijanin, który podczas procesu sądowego przyznał się do tego, że jest chrześcijaninem, bez względu na to, czy był torturowany i zabity. Śmierć traktowana była jedy- nie jako „dopełnienie” męczeństwa i nie była ona warunkiem do uzyskania ty- tułu „męczennika”4. Dopiero około połowy III w., na skutek rozwoju termino- logii chrześcijańskiej, wprowadzono wyraźne rozróżnienie między pojęciem „męczennik” (martyr) a „wyznawca” (confesor). Pierwszym mianem nazywa- no chrześcijanina skazanego na śmierć i straconego ze względu na wyznawaną wiarę, drugim zaś tego, który z powodu wiary w Chrystusa był wprawdzie poddawany różnym represjom (więzienie, niewolnicza praca, tortury), jednak nie pozbawiono go życia5. Mimo iż wczesne chrześcijaństwo było uwiarygodnione krwią męczenni- ków i wyznawców, samo wszak męczeństwo nie było cechą szczególną czy też „przywilejem” Kościoła starożytnego, lecz – zgodnie za słowami kardynała J. Ratzingera (Benedykta XVI), że „Kościół najbardziej wiarygodny staje się [...] tam, gdzie ma męczenników”6 – jest fundamentalnym i bardzo wyrazistym znakiem chrześcijaństwa wszystkich czasów. Mówiąc inaczej – od samego po- czątku aż do dziś jest ono wyrazem tożsamości (identitas)7 i wiarygodności (credibilitas)8 Kościoła. Wymownie potwierdza to chociażby polska rzeczy- wistość (widziana jednak w kontekście dziejów powszechnych) doby śred- niowiecza, a więc czasy, gdy wyraźnie – jako wynik propagowanego przez mnichów iroszkockich „różnokolorowego” męczeństwa – rozszerzyła się idea męczeństwa ciała także na męczeństwo ducha, czyli już nie tylko krwawa i gwałtowna śmierć za wiarę (tzw. męczeństwo czerwone), lecz także życie pełne wiary, miłości i poświęcenia (męczeństwo białe), pokuta i konsekwent- na asceza (męczeństwo szare) oraz gorliwa praca apostolska (męczeństwo 4 P. Szczur, U źródeł. 5 H.A. Hoppenbrouwers, Recherches sur la terminologie du martyre de Tertullien à Lac- tance, Nijmegen 1961, s. 207; M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. 1, Warszawa 1975, s. 308. 6 J. Ratzinger, Sól ziemi. Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie tysiącleci. Z kar- dynałem Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, Kraków 1998, s. 167. 7 Zob. J. Herbut, Zasada tożsamości, w: Leksykon filozofii klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997, s. 556-557; W. Prężyna, M. Rygielski, Tożsamość chrześcijaństwa, w: Leksykon teologii fundamentalnej, red. M. Rusecki, Lublin–Kraków 2002, s. 1256-1257. 8 H. Seweryniak, Sposoby uzasadniania wiarygodności Kościoła w nowszej literaturze teo- logicznej, w: Wiarygodność Kościoła. Materiały z sympozjum w Kamieniu Śląskim w dniach 2-3. 04.1997, red. T. Dola (Sympozja, t. 20), Opole 1997, s. 38-39; M. Rusecki, Modele uzasadnień wiarygodności chrześcijaństwa, w: Chrześcijaństwo jutra, Lublin 2001, s. 355-397; tenże, Wiary- godność, w: Leksykon teologii, s. 1328-1334. MARTYRIA W DZIEJACH KOŚCIOŁA 7 zielone)9. Modelem stał się teraz apostoł pogan, postrzegany w kategoriach monastycznego ideału męczennika10, co m.in. obrazuje życie i działalność św. Wojciecha, Pięciu Braci Polskich, św. Brunona z Kwerfurtu, św. Benedykta (uczeń św. Andrzeja Świerada), cystersa Filipa z Łekna i in. Dla pierwszego z nich męczeństwo stało się zwieńczeniem powołania monastycznego, reali- zowanego w misji głoszenia Ewangelii poganom, oraz fundamentem Kościoła w Polsce tudzież zarzewiem autonomicznej wspólnoty politycznej11. Wierność misyjnemu powołaniu oraz papieżowi decydującemu o tego typu działalności wyraziście ilustruje postawa, a zwłaszcza męczeńska śmierć Benedykta, Jana Mateusza, Izaaka i Krystyna, którzy mieli świadomość, iż aktywność misyjna może być tylko „poselstwem św. Piotra”, a nie wynikiem działania na własną rękę bądź decyzją władcy świeckiego. Dlatego, oczekując na papieskie placet, oddali życie, ale o wiele bardziej dali dowód jasno określonej strategii misyj- nej, która – jak stwierdza ks. Andrzej Bruździński – wymagała odpowiedniego przygotowania i była wyznacznikiem charakterystycznej reguły „rozumnego” męczeństwa12. W podobnej perspektywie i jako fakt o analogicznym oddziaływaniu na- leży postrzegać męczeństwo pozostałych apostołów-misjonarzy doby średnio- wiecza, którzy jako głosiciele Dobrej Nowiny, ponosząc męczeńską śmierć na ziemiach polskich, złożyli tym samym jakże wymowne wyznanie wiary, podbudowane refleksją teologiczno-pastoralną, surową ascezą i głęboką mi- styką. A wynikało to wszystko z bardzo czytelnego ideału owych czasów, gdy męczeństwo postrzegano jako ukoronowanie życia, będącego w istocie świa- domą ucieczką od świata w celu głoszenia Ewangelii poganom i troski o ich 9 J. Strzelczyk, Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987, s. 38; A. Der- dziuk, Mnisi iroszkoccy. Św. Kolumban Młodszy – ewangelizacja Europy, Lublin 1997, s. 62; D. Sullivan, Pojęcie męczeństwa we wczesnym Kościele irlandzkim, „Ethos” 14(2001) nr 1-2, s. 211-222. 10 A. Bruździński, Średniowieczny męczennik – miles et ahtleta Christi. Męczeństwo w Pol- sce w okresie średniowiecza jako wyraz tożsamości i wiarygodności Kościoła [artykuł zamiesz- czony w niniejszej książce]. 11 G. Labuda, Spuścizna ideowa martyrium św. Wojciecha w perspektywie dziejów Polski średniowiecznej, w: Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, red. R. Michałowski i in., War- szawa 1997, s. 75-87; tenże, Współczesny stan dyskusji nad działalnością pastoralną i misyjną św. Wojciecha, w: Przeszłość natchnieniem dla teraźniejszości, red. K. Brzosek i in., Ełk 1996, s. 295-305; K. Elm, Święty Wojciech z Pragi – mnich, biskup, misjonarz i męczennik, w: Milenium synodu-zjazdu gnieźnieńskiego, red. J. Kłoczowski i in., Lublin 2001, s. 12-27. 12 A. Bruździński, Średniowieczny męczennik; por. T. Pawluk, Prawnoorganizacyjne aspekty misji w średniowieczu, „Studia Warmińskie” 19(1982), s. 218-224. 8 KS. JAN WALKUSZ zbawienie13. Nieco inną zaś postać męczeństwa w tym samym czasie koja- rzono z obroną wiary i praw Kościoła oraz heroiczną postawą motywowaną względami religijno-patriotycznymi w obliczu zróżnicowanych konfesyjnie i kulturowo najeźdźców. O ile ta pierwsza sytuacja rozgrywająca się głównie w wiekach XI–XIII na linii