Z DZIEJÓW ORGANIZACJI I STRUKTURY KOŚCIOŁA GRECKOKATOLICKIEGO W POLSCE Po 1945 R

Історичний архів УДК 283(091)(438) Julia Dziwoki

Z DZIEJÓW ORGANIZACJI I STRUKTURY KOŚCIOŁA GRECKOKATOLICKIEGO W POLSCE po 1945 r.

Розглянуто становище греко-католицької церкви у Польщі від закінчення Другої світової війни до сьогодні; визначені основні періоди та характерні особливості її розвитку; проаналізовано вплив політичних та ідеологічних чинників на становище уніатів у Польській державі; акцентована увага на ролі визначних діячів української греко-католицької церкви. Ключові слова: уніатська церква, українські греко-католики, Українська католицька церква, історія Польської держави.

Рассмотрено положение греко-католической церкви в Польше от окончания Второй мировой войны до сегодня; определены основные периоды и характерные особенности ее развития; проанализировано влияние политических и идеологических факторов на положение униатов в Польском государстве; акцентировано внимание на роли выдающихся деятелей украинской греко- католической церкви. Ключевые слова: униатская церковь, украинские греко-католики, Украинская католическая церковь, история Польского государства.

The Ukrainian Catholic Church did not exist, as such, until the Union of Brest in the late 16th century, but its roots go back to the very beginning of Christianity in Mediaeval Slavic State. The area of modern-day Ukraine was primarily influenced by Byzantine missionaries. Polish national culture developer in the history of Polish country in the context of its territory pluralism. The most numerous group living in the country was orthodox believers and from 1596 Greek Catholics. In Poland, in history and nowadays live Catholics of Latin, Greek and Armenian Cremony. Though, Byzantium communities: orthodox and Greek Catholic, especially in 20th century were dominated by the elements of Ukrainian national awareness. The aftermath of World War II placed almost all native Ukrainian Catholics under the rule of the Soviet Union and Soviet Bloc which, using the positions of only a few ex-UGCC leading clergymen, tried to gain control over the Church. Historian S. Stepien, relying on data from 1946 says that the 640 parishes Eparchy of Przemysl on the Polish side was 223 and 129 parishes in the AAL. Overall on Polish territory there were about 350 Greek-Catholic parish. In the new borders of the Polish state was about 700 thousand. Ukrainians, including 60 % were Greek Catholic. Ukrainians were the largest minority in Poland. 9 Sep 1944 in Lublin, the Polish Committee of National Liberation has signed with the governments of USSR and the Byelorussian Soviet Socialist Republic of the population exchange agreement. This was the beginning of the operations aimed not only to transform the Polish State, but also the beginning of the liquidation of the Uniate Church. Resettlement according to the findings contained was to be voluntary, but soon abandoned since. In order to get rid of Ukrainians from Polish authorities have used the army. In the years 1944-1946 with the Polish were deported to Soviet Ukraine and Ukrainians 488,057 including about 300 Greek-Catholic priests. It is estimated that at the beginning of 1947 in Poland, there were about 200 thousand. Ukrainian Greek-Catholic priests and 125. After the arrest bishops Kocyłowski and Łakota began Episcopal vacancy. Pope John Paul II during his visit to Ukraine in 2001 Ukraine in 2001 announced the two bishops blessed. From 1989 began normal time in Poland for Ukrainian Greek-Catholic. Now church have full structures. Key words: Uniate Church, Ukrainian Greek-Catholic, Ukrainian Catholic Church, the history of Polish State.

Kościół Katolicki to 22 wspólnoty kościelne uznające Kościołem wschodnim własnego prawa (Ecclesia sui zwierzchnictwo Papieża. Kościół katolicki ma iuris). UKG należy do grupy Kościołów bizantyjskiej 6 zasadniczych tradycji obrządkowych czyli sposobów tradycji liturgicznej (obrządek bizantyjski), które wyrażania wiary. 21 spośród nich to katolickie Kościoły przebywają w pełnej jedności z Biskupem Rzymu. wschodnie wywodzące się z pięciu głównych tradycji Pojęcie «obrządek» posiada znaczenie liturgiczne, wschodnich: aleksandryjskiej, antiocheńskiej, bizan- teologiczne oraz wskazuje na dziedzictwo liturgiczne, tyjskiej, chaldejskiej i ormiańskiej oraz łacińskiej, zwanej teologiczne, dyscyplinarne oraz duchowe. Obrządek również rzymskokatolicką. Ukraiński Kościół Grecko- ukształtował się w specyficznych warunkach kulturowych katolicki (dalej UKG) jest największym katolickim i historycznych [1, s. 1150].

18 Випуск 6 Precyzyjnie mówi o tym również Kodeks Kanonów 7 maja 1947 roku. Ze względu na to, że akcja Kościołów Wschodnich – w tytule II «Kościoły sui iuris i deportowania ludności ukraińskiej z Polski do USRR nie obrządki»: 27 Kanon Wspólnota chrześcijan powiązana zakończyła się pełnym «sukcesem», powstała koncepcja, hierarchią według prawa, którą jako sui iuris wyraźnie aby przesiedlić pozostałą część ludność na zachodnie i lub milcząco uznała najwyższa władza Kościoła, w tym północne ziemie Polski. W celu przeprowadzenia tej akcji Kodeksie jest nazywana Kościołem sui iuris. Kanon 28 utworzono specjalną jednostkę pod nazwą Grupa § 1. Obrządek jest dziedzictwem liturgicznym, Operacyjna «Wisła». Szacuje się, że siły GO «Wisła» teologicznym, duchowym i dyscyplinarnym wyodrębnionym liczyły co najmniej 20 tys. żołnierzy Wojska Polskiego, przez kulturę i okoliczności historyczne narodów, funkcjonariuszy MO, UBP i WOP. Jednostki wojskowe wyrażającym sposób przeżywania wiary, właściwy dla miały za zadanie rozbicie oddziałów UPA, patrolowanie każdego Kościoła sui iuris. § 2. Obrządkami, o których miast, stacji kolejowych oraz ustalenie i rozpracowanie jest mowa w Kodeksie, o ile nie stwierdzi się czego inteligencji ukraińskiej oraz duchowieństwa innego, są te, które pochodzą z tradycji aleksandryjskiej, greckokatolickiego, a następnie ich przesiedlenie. antiocheńskiej, armeńskiej, chaldejskiej i konstantyno- Natomiast od 28 kwietnia 1947 r. dążąc do pozbycia się politańskiej. Ukraińców z Polski władze użyły wojska i rozpoczęły W I Rzeczypospolitej członków Kościoła akcję «Wisła». Miała ona na celu: doprowadzić do greckokatolickiego nazywano unitami od czasów unii likwidacji oddziałów UPA w wyniku pozbawienia ich brzeskiej. Inne stosowane w świecie nazwy: Kościół zaplecza zaopatrzeniowego oraz ostateczne rozwiązać Unicki, Kościół Grekokatolicki, Ukraiński Kościół kwestię ukraińską w Polsce przez asymilację pozostałej Katolicki, Ukraiński Kościół Katolicki obrządku ludności tej narodowości na nowych miejscach bizantyjskiego, Kościół Katolicki obrządku bizantyjsko- osiedlenia. Sześć dywizji Wojska Polskiego, oddziały ukraińskiego, Kijowski Kościół Katolicki. Wojsk Pogranicza NKWD oraz czechosłowacka straż Nazwę Kościół Grekokatolicki wprowadziła graniczna okrążyły teren zamieszkania ludności cesarzowa Maria Teresa w 1774 roku w miejsce ukraińskiej i przez trzy miesiące wysiedlali ich do poprzedniej nazwy grekounici dla odróżnienia wiernych województw zachodnich i północnych Polski [3, s. 29– tej wspólnoty kościelnej od wiernych Kościoła 37]. Ludność kierowano na stacje kolejowe, gdzie Rzymskokatolickiego oraz Ormiańskiego Kościoła formowano transporty kolejowe. Mieszkańców jednej Katolickiego. Nazwę tę wprowadzono wówczas również wioski oddzielano od siebie i kierowano na tzw. Ziemie na Węgrzech, w Siedmiogrodzie i w Chorwacji [2,s. 141– Odzyskane. W jednej wiosce osiedlano co najwyżej po 142]. dwie rodziny ukraińskie. Ludność miała być tak W oficjalnych kościelnych dokumentach Stolicy rozmieszczona, aby jej liczba w danej miejscowości nie Apostolskiej używana jest nazwa Ecclesia Ruthena unita. przekraczała 10 % ogółu społeczeństwa. Zabroniono Natomiast od 1960 roku w dokumentach figuruje również wydawania zezwoleń na powrót do miejscowości, z nazwa Ukraiński Kościół Katolicki, która jest stosowana których Ukraińców wysiedlono. Transporty z ludnością w odniesieniu do diaspory ukraińskich katolików oraz kierowano do województw: olsztyńskiego – 60 tys., Kościoła katakumbowego na Ukrainie w czasach koszalińskiego – 35 tys., szczecińskiego – 15 tys., radzieckich. W papieskim roczniku statystycznym wrocławskiego – 13 tys., zielonogórskiego – 9 tys., Annuario Pontificio podaje się określenie Ukraiński gdańskiego – 5 tys., białostockiego – 5 tys., Kościół Katolicki obrządku bizantyjskiego. poznańskiego – 3 tys., opolskiego – 2 tys. Osoby Na Synodzie Biskupów Greckokatolickich, który przesiedlone rozmieszczano poza 50 km pasem od odbył się we wrześniu 1999 r. rozważano wprowadzenie granicy lądowej i 30 km pasem od granicy morskiej, a terminu Kijowski Kościół Katolicki. Nazwa ta miałaby także w odległości nie mniejszej jak 30 km od miast zaznaczyć niezależność i dziedzictwo historyczne wojewódzkich i 10 km od granicy zachodniej. W czasie ukraińskich grekokatolików. akcji «W» przesiedlono ogółem 62 duchownych w tym 31 Dnia 9 IX 1944 r. w Lublinie Polski Komitet z eparchii przemyskiej, 20 z AŁ oraz 11 z іnych eparchii. Wyzwolenia Narodowego podpisał z rządami USRR i W ramach stosowanych, niejednokrotnie z dużą BSRR porozumienie o ewakuacji ludności polskiej z brutalnością, metod od 28 kwietnia do 28 lipca 1947 roku terenu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej wysiedlono 140 575 Ukraińców i członków rodzin do Polski i ludności ukraińskiej z Polski do USRS. Do mieszanych, w tej liczbie ponad 100 tys. grekokatolików. Związku Radzieckiego wywieziono około 480 tysięcy Dalszych siedmiu duchownych greckokatolickich Ukraińców lub Rusinów, wśród tych osób było ok. 700 aresztowano i wywieziono do ZSRR (m. in. księży księży greckokatolickich [3, s. 21; 4, s. 88]. Był to greckokatolickich z Przemyśla: ihumena o. Bazylianów początek akcji zmierzającej nie tylko do przekształcenia na Zasaniu o. Romana Justyna, ks. Stefana Jaworskiego, Polski w państwo jednowyznaniowe, ale również ks. Juliana Miahkiego i ks. Wołodymyra Prokopowa), a początek likwidacji Kościoła greckokatolickiego. 22 – do tzw. Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie. Tym Przesiedlenie według zawartych ustaleń miało być samym represjom co kler diecezjalny poddane były dobrowolne, ale szybko od tego odstąpiono. Z końcem zakony greckokatolickie. lata 1945 roku zaczęto stosować przymus przy Zgodnie z zachowanymi księgami Centralnego Obozu wysiedleniach. UPA sprzeciwiała się akcji wysiedleń i Pracy w Jaworznie od lipca do września 1947 r. stąd mimo aktów represji ze strony władz państwowych przywieziono tam 15 księży greckokatolickich. Pierwszy uważa się, iż w końcu roku 1946 w dalszym ciągu transport osób cywilnych dotarł do Jaworzna z mieszkało w Polsce ok. 200 tysięcy ludności ukraińskiej Oświęcimia dnia 9 maja 1947 r., a ostatni 14 stycznia [5, s. 26–29]. Oficjalnie akcję wysiedleńcza zakończano 1948 r. W Krakowie Urząd Bezpieczeństwa aresztował

19 Історичний архів kilkadziesiąt osób pod zarzutem działania w głównym dostarczanie chleba ukraińskim więźniom przetrzy- ośrodku dyspozycyjnym. Ośrodek ten miał się mieścić mywanym w Przemyślu. Z braku jednoznacznych przy ul. Wiślnej w kościele greckokatolickim dowodów organy bezpieczeństwa przekazały biskupa św. Norberta i w prywatnym mieszkaniu przy wraz z ks. Hrynykiem NKWD w Szegini po stronie ul. Ujejskiej. Większość wtedy aresztowanych osób radzieckiej. Jednak organy NKWD zaskoczone takim skierowano do Jaworzna, a proboszcza parafii wraz z «prezentem» umieściły więźniów w Mościskach, gdzie księżmi greckokatolickimi z Przemyśla wywieziono na próbowano zastraszyć bp. Kocyłowskiego wywózką na Syberię. W Jaworznie więziono 3 761 osób pochodzenia Syberię jeśli nie przejdzie na prawosławie. Odpowiedz ukraińskiego i łemkowskiego wśród nich 803 kobiety i biskupa była kategoryczna i jednoznaczna: «Trudno, kilkanaścioro dzieci. Likwidacja obozu i transporty skoro tak musi być, wywieźcie choćby i dzisiaj. Ja inaczej ludności ukraińskiej rozpoczęły się od 30 grudnia 1947 nie zrobię» [9, s. 117]. Wobec tak jednoznacznej postawy roku. Jednak inteligencję i księży greckokatolickich Biskupa dnia 24 I 1946 r. zwolniono ich z aresztu. zwalniano jako ostatnich dopiero 08 stycznia 1948 r. Podobnie postąpiono na Ukrainie aresztując metropolity Księży M. Haszczaka, K. Dacko, M. Zająca, S. Krupę i lwowskiego Josyfa Slipyja wraz z innymi biskupami P. Maziara przewieziono wówczas do krakowskiego greckokatolickimi oraz rozpoczęto likwidację Kościoła więzienia na Montelupich, gdzie przetrzymywano ich tego obrządku. Dlatego bp J. Kocyłowski spodziewał się, przez dwa tygodnie. Potem skierowano ich do wiezienia iż ponownie może być aresztowany napisał więc w Grudziądzu, a następnie uwolniono. Osoby więziono oświadczenie: «W przypadku mojego aresztowania i bez jakiegokolwiek wyroku sądowego, czy orzeczenia zesłania proszę dobitnie powiadomić Ojca Świętego, że prokuratora. W wyniku niedożywienia i chorób zmarło co swoją przysięgę wierni oddania Mu do ostatniego tchu, najmniej 161 osób pośród nich zmarł również ks. Julian do ostatniego uderzenia mojego serca dochowam. Oddaję Krynyćkyj [5, s. 34; 6, s. 16–18; 7, s. 32]. się w jego ręce i proszę o Ojcowskie błogosławieństwo» Wydaje się, iż granica państwowa między Polską i [9, s. 117; 10, s. 80]. Rankiem 25 VI 1946 r. wojsko, ZSRR nie miała znaczenia w stosowaniu przemocy i milicja i UB pod dowództwem płk. Nowikowi otoczyło podobnych metod w celu ostatecznej likwidacji Kościoła pałac biskupi i budynek Kurii w Przemyślu. Aresztowano greckokatolickiego. Władze polskie zwalczając Kościół i przekazano władzom sowieckim biskupa greckokatolicki w dużym stopniu wzorowały się na J. Kocyłowskiego i wywieziono do Lwowa. Następnie był postępowaniu władz sowieckich, dlatego po przetrzymywany w obozie Czapajewka koło Kijowa, wydarzeniach z 1946 r. na Ukrainie w Polsce przy- gdzie zmarł 17 XI 1947 r. [9, s. 117]. Dwa dni potem stąpiono do bardziej zdecydowanej akcji przeciwko aresztowano również biskupa pomocniczego Hryhorija duchowieństwu greckokatolickiemu. Łakotę wraz z kanonikami. Został osądzony za zdradę Grekokatolicy broniąc się przed przesiedleniami do narodu ukraińskiego, współpracę z Niemcami i Związku Radzieckiego zwracali się często do Watykanem oraz skazany na zesłanie do łagrów duchowieństwa rzymskokatolickich o fikcyjne metryki sowieckich. Biskup Łakota zmarł w 1951 r. w szpitalnym chrztu. Wiązało się to jednak ze zmianą obrządku i obozie Abezi koło Workuty. Papież Jan Paweł II podczas zanikiem tradycji greckokatolickiej. swej wizyty na Ukrainie w 2001 r. ogłosił obu biskupów Granica wschodnia Polski ustalona w 1944 r. burzyła błogosławionymi. Po aresztowaniu władyki dotychczasową strukturę organizacyjną Kościoła Kocyłowskiego i władyki Łakoty zaczął się wakat stolicy greckokatolickiego. W Ukrainie Sowieckiej pozostała biskupiej w Przemyślu [7, s. 30; 11, s. 157]. cała archidiecezja lwowska i diecezja stanisławowska W tak trudnej sytuacji dla Kościoła grecko- oraz 22 dekanaty w całości 7 częściowo i 408 parafii z katolickiego prymas August Hlond zwrócił się do Stolicy diecezji przemyskiej. Nieduża część Kościoła Apostolskiej o prawne uregulowania. Pius XII nadał greckokatolickiego pozostała w Polsce tylko 227 parafii, Augustowi Hlondowi i metropolicie krakowskiemu 14 dekanatów w całości i 7 częściowo oraz stolica Adamowi Sapiesze specjalne uprawnienia, które dawały diecezji Przemyśl. W Polsce w całości pozostała kapłanom greckokatolickim prawo na sprawowanie Administracja Apostolska Łemkowszczyzny licząca liturgii i innych posług religijnych w rycie łacińskim bez 7 dekanatów i 121 parafii. Biskupem diecezji przemyskiej konieczności zmiany obrządku. Ponadto Ojciec Święty był ks. Jozafat Kocyłowski, biskupem pomocniczym obu hierarchów zobowiązał do stwarzania greko- bp. Grzegorz Łakota, a administratorem apostolskim katolikom możliwości przyjmowania sakramentów w ich Łemkowszczyzny ks. Aleksander Malinowski [8, s. 536– obrządku. Wkrótce, 10 grudnia 1946 roku prymas Hlond 537]. został specjalnym delegatem dla wszystkich wschodnich Rok 1945 – jak pisze ks. prof. B. Kumor – rozpoczął obrządków w Polsce [7, s. 33]. okres męczeński Kościoła greckokatolickiego. Władze Dziewiątego stycznia 1947 roku na posiedzeniu polskie chcąc zachęcić ludność ukraińską do akcji Komisji Głównej Episkopatu Polski powołano specjalną przesiedleńczej starały się wymusić, by biskup komisję ds. obrządku wschodniego. Efektem prac komisji greckokatolicki z Przemyśla Jozafat Kocyłowskiego sam było powołanie przez prymasa Polski 31 marca 1947 roku wyjechał na Ukrainę oraz aby wydał odezwę zachęcającą wikariusza generalnego greckokatolickiej diecezji do wyjazdu z Polski. Biskup stanowczo odmówił, a przemyskiej. Został nim kanonik kapituły przemyskiej władze dnia 21 IX 1945 r. aresztowały biskupa ks. Wasyl Hrynyk. Pierwszego kwietnia 1949 roku Kocyłowskiego i proboszcza katedry przemyskiej nominację wikariusza generalnego administracji ks. Bazylego Hrynyka. Więziono ich w więzieniu na apostolskiej Łemkowszczyzny uzyskał ks. Andrij Złupko. zamku w Rzeszowie. Biskupa J. Kocyłowskiego Ze względu na zły stan zdrowia ksiądz Złupko wyznaczył usiłowano oskarżyć o kolaborację z Niemcami i do pomocy księdza Petra Szuflata (pow. Małastów) i

20 Випуск 6 księdza Wołodymyra Hajdukiewicza (pow. Krzywa). jednak zgody na odtworzenie oddzielnej od łacińskiej Ksiądz A. Złupko pełnił swoją funkcję jedynie dwa struktury organizacyjnej Kościoła greckokatolickiego. Na miesiące. Z powodu wysiedlenia w ramach akcji «Wisła» utworzenie każdej nowej placówki wymagana była zgoda swoje uprawnienia przekazał ks. P. Szuflatowi [7, s. 33– władz państwowych i kościelnych. Ze strony władz 34]. kościelnych decyzję taką podejmował Prymas, dany Ksiądz W. Hrynyk jako jeden z głównych ordynariusz miejsca i miejscowy proboszcz. Zdarzały się organizatorów Kościoła greckokatolickiego w Polsce jednak przypadki, kiedy Prymas wyrażał zgodę na zaczął niezwłocznie wysyłać do władz państwowych i odprawianie greckokatolickich nabożeństw natomiast kościelnych szereg petycji i pism w celu legalizacji miejscowy ordynariusz był temu przeciwny. Bywało i tak Kościoła. Władze państwowe nie zamierzały nadać że łaciński proboszcz był przeciwny organizowaniu na osobowości prawnej Kościołowi greckokatolickiemu. terytorium jego parafii duszpasterstwa dla greko- Władze zgodziły się jedynie na tolerowanie katolików. duszpasterstwa greckokatolickiego pod warunkiem, że na Tworząc daną placówkę starano się tak ją umieścić, zewnątrz będzie ono reprezentowane przez hierarchię aby okoliczna ludność miała jak najmniej utrudniony rzymskokatolicką. Domagano się, aby każdorazowa dojazd. Ludzie bowiem często pokonywali dziesiątki erekcja placówki następowała po uprzednim uzyskaniu kilometrów, aby tylko być na «swojej» liturgii. Z powodu zgody Urzędu ds. Wyznań. braku dostatecznej ilości księży, jeden kapłan obsługiwał Ks. W. Hrynyk często też bez zgody władz kilka placówek. Nabożeństwa odbywały się nieregularnie, kościelnych zaczął tworzyć parafie dla rozproszonej głównie w większe święta. Sprawne funkcjonowanie ludności greckokatolickiej. Dzięki temu zdołał utworzyć utrudniał dodatkowo brak własnych świątyń. Odprawiano 68 greckokatolickich placówek i ośrodków w kościołach rzymskokatolickich, kaplicach i duszpasterskich. opuszczonych poniemieckich świątyniach. Kapłani W 1964 roku Stolica Apostolska mianowała prymasa greckokatoliccy mogli jedynie odprawiać liturgię oraz Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego delegatem dla głosić Słowo Boże. Dopiero 17 X 1958 r. Prymas obrządku greckokatolickiego i ormiańskiego w Polsce ze Wyszyński udzielił szesnastu księżom prawa wszystkimi prawami ordynariusza. Prymas powołał wykonywania wszystkich czynności liturgicznych i ks. mitrata W. Hrynyka na swego wikariusza generalnego. duszpasterskich wchodzących w zakres praw i W 1969 roku ks. W. Hrynyk powrócił do Przemyśla, obowiązków proboszczów. Dekrety ważne były przez gdzie przyjął obowiązki proboszcza parafii katedralnej. rok. Po tym okresie czasu należało wystąpić o ich Swoje funkcje wikariusza generalnego i proboszcza pełnił przedłużenie. niezwykle oddanie aż do śmierci w 1977 roku (zmarł Wydanie zezwolenia na stworzenie kilku placówek 31 V 1977)[12, s. 83]. Kolejnym wikariuszem wcale nie oznaczało, że zmieniała się polityka państwa generalnym prymasa Polski został ks. mitrat Stefan wobec wyznania greckokatolickiego. Kościół Dziubina i był nim do śmierci kardynała Stefana greckokatolicki aż do 1989 r nie posiadał osobowości Wyszyńskiego. Nowomianowany prymas Polski prawnej za wyjątkiem Zakonu oo. Bazylianów w arcybiskup Józef Glemp 22 grudnia 1981 roku utworzył Warszawie Była Jako jedyna instytucja greckokatolicka w dwa wikariaty. Dla Polski północno-zachodniej Polsce posiadał uregulowany status prawny. Zamykano zarządzany przez ojca Jozafata Romanyka OSBM z kościoły, w których odprawiano nabożeństwa Warszawy i dla Polski południowo-wschodniej pod greckokatolickie. Nie wyrażano zgody na otworzenie opieką księdza kanonika Jana Martyniaka, proboszcza większej ilości nowych ośrodków duszpasterskich. parafii w Legnicy. Duchowni byli inwigilowani przez funkcjonariuszy Wikariat północny dzielił się na dwa dekanaty: służby bezpieczeństwa [10, s. 83–84]. koszaliński i olsztyński. Obejmował 43 placówki Prymas zgodził się na odprawianie nabożeństw duszpasterskie przy parafiach rzymskokatolickich, w tym greckokatolickich dopiero w roku 1952. Wtedy to Prymas 18 miało osobną lokalizację. Pracę duszpasterską Wyszyński pozwolił ks. Hrynykowi odprawiać prowadziło 22 kapłanów. Wikariat południowy dzielił się nabożeństwa w Bytowie, Nowym Dworze Gdańskim i również na dwa dekanaty: przemyski i wrocławski. Baniach Mazurskich, a także pozwolił na organizowanie Obejmował 39 placówek duszpasterskich, spośród placówek greckokatolickich na terenie diecezji których 11 miało własne świątynie. Pracowało 24 księży wrocławskiej. Potem sukcesywnie zwiększa się liczba [10, s. 84]. miejscowości, gdzie odprawiane są nabożeństwa Na fali przemian politycznych 1956 r. nastąpiło greckokatolickie. Są to np.: Komańcza, Cyganek złagodzenie polityki państwa wobec Kościoła, w tym i do (Żelichowo) k/ Nowego Dworu Gdańskiego, Kwasowo k/ Kościoła greckokatolickiego. Wiosną 1957 r. władze Sławna [12, s. 83]. wyraziły w końcu zgodę na erygowanie przez Prymasa Nie można pominąć postaci ks. Myrosława Ripecki, Polski pewnej ilości placówek greckokatolickich przy który stał się bohaterem walki o przetrwanie Koscioła parafiach rzymskokatolickich. 14 III 1957 r. ks. Hrynyk greckokatolickiego. Został on wraz ze swoimi wiernymi przedstawił Prymasowi listę 20 miejscowości, gdzie w lipcu 1947 r. przesiedlony ze wsi Liski (eparchia należałoby takie placówki uruchomić. Udało się przemyska) do Chrzanowa (okolice Ełku). Zaraz po rozpocząć odprawianie nabożeństw jedynie w dziewięciu przesiedleniu zaczął odprawiać greckokatolickie miejscowościach. 21 IV 1957 r. w Warszawie rozpoczęły nabożeństwa w budynku, w którym mieściła się kiedyś się greckokatolickie nabożeństwa. Po upływie roku szkoła, a on zamienił go na kaplicę. Utworzył tam kaplicę zaczęto tu głosić kazania po ukraińsku. Od tego momentu Matki Bożej Nieustającej Pomocy, a Chrzanowo stało się zwiększa się liczba placówek duszpasterskich. Nie było w tym trudnym czasie ośrodkiem życia religijnego i

21 Історичний архів kulturalnego. Można było brać udział w wikariusz generalnego do spraw grekokatolików w greckokatolickich nabożeństwach, ale również kupić Polsce. Zwiększyła się liczba placówek duszpasterskich. modlitewniki, czy wypożyczyć książki z biblioteki Dnia 10 IX 1988 r. w sanktuarium na Jasnej Górze księdza. Placówka ta stanowiła ewenement w skali całej odbyły się uroczystości związane z tysiącleciem chrztu Polski, bowiem tylko w Chrzanowie grekokatolicy mogli Rusi–Ukrainy. Na uroczystościach tych obecni byli uczestniczyć w swoich nabożeństwach. Jednak dopiero zarówno ukraińscy jak i polscy biskupi, zgromadziło się 17 X 1957 r. Prymas Polski zatwierdził greckokatolickie wówczas w Częstochowie około 10 tys. wiernych – duszpasterstwo w Chrzanowie [5, s. 56,95; 7, s. 35]. grekokatolików. Pomimo wszystkich represji wierni, jak i duchowni, Przełomowy dla życia Kościoła greckokatolickiego w nie ustawali w walce do legalizacji Kościoła Polsce okazał się rok 1989. Wtedy to 16 października greckokatolickiego. Zbiegano również u władz 1989 roku – po raz pierwszy od aresztowania kościelnych o zgodę na wyświęcenie biskupa dla bp. Kocyłowskiego – konsekrowany został biskup grekokatolików. Ks. Hrynyk kilkakrotnie zwracał się z ks. mitrat Jan Martyniak. Najpierw jako sufragan prymasa memoriałami do prymasa Wyszyńskiego o prawne Polski i wikariusz generalny wiernych obrządku uregulowanie sytuacji Kościoła greckokatolickiego. greckokatolickiego. Natomiast 16 stycznia 1991 roku Postulował zwrot mienia cerkiewnego, utworzenie Ojciec Święty Jan Paweł II mianował biskupa Jana nowych placówek duszpasterskich oraz powołanie Martyniaka ordynariuszem greckokatolickiej diecezji wikariuszy generalnych. Dopiero w latach 60-tych udało przemyskiej. Był to początek reaktywacji urzędów, się je zrealizować. Odnowiono wówczas działalność instytucji i sieci parafialnej, która objęła całe terytorium Przemyskiej Kapituły oraz utworzono trzy państwa polskiego [8, s. 536–539]. greckokatolickie dekanaty. Dekanat północny, gdzie Senat RP 3 VIII 1990 r. potępił akcję «Wisła». W dziekanem został ks. Charchalis; dekanat północno- przyjętej uchwale czytamy: «Pragnąc pojednania, zachodni – dziekanem został ks. Dziubyna; trzecim dążymy do ukazania naszej trudnej historii w świetle nowoutworzonym dekanatem był dekanat południowy, a prawdy. W szczególności wymaga to ujawnienia dziekanem ks. Hajdukewycz Dnia 8 IX 1967 r. prymas bolesnych wydarzeń, które zdarzyły się w okresie Wyszyński w uznaniu zasług mianował ks. Bazylego powojennym w naszej wspólnej ojczyźnie. Jednym z nich Hrynyka Wikariuszem Generalnym i oficjalnym była wojskowa akcja «Wisła», którą na mocy uchwały przedstawicielem grekokatolików w Polsce [7, s. 37]. Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947 r. Polityka władz państwowych wkrótce doprowadziła przeprowadzono w południowej i środkowo-wschodniej także do braku młodego pokolenia księży, gdyż części Polski. (...) Senat Rzeczypospolitej Polskiej potępia istniejących placówkach pracowali duchowni w akcję «Wisła», w której zastosowano – właściwą dla podeszłym wieku. Niezmiernie pilną sprawą było systemów totalitarnych – zasadę odpowiedzialności wykształcenie nowej kadry. W Olsztynie w roku 1956 r. zbiorowej». wyświecono pierwszego po wojnie księdza W roku 1992 organizacja Kościoła greckokatolickiego greckokatolickiego był nim ks. Teodor Majkowicz. Od w Polsce to 1 diecezja, 3 parafie, 1 biskup, 69 kapłanów tego też roku rozpoczęto kształcić kapłanów diecezjalnych, 12 zakonnych, 48 alumnów, 144 siostry greckokatolickich w Wyższym Seminarium Duchownym zakonne i ok. 140 tys. wiernych [8, s. 540]. w Gnieźnie. Natomiast od 1964 r. seminarzyści Stolica Apostolska dnia 31 maja 1996 roku utworzyła greckokatoliccy zaczęli się kształcić w Wyższym w Polsce greckokatolicką prowincję kościelną – Seminarium Duchownym w Lublinie. Brakowało także metropolii przemysko-warszawskiej. W jej skład weszły kadry, która przygotowałaby przyszłych kapłanów do dwie nowoutworzone jednostki administracyjne: posługi w Kościele tradycji wschodniej. Z tego powodu archidiecezja przemysko-warszawska i diecezja organizowane były letnie obozy, na których starsi księża wrocławsko-gdańska. Metropolitą został arcybiskup Jan prowadzili wykłady z zakresu liturgiki i historii, uczono Martyniak, a ordynariuszem diecezji wrocławsko- śpiewu cerkiewnego [7, s. 42–43]. gdańskiej bp Teodor Majkowicz. Po śmierci ordynariusza W latach 80-tych nastąpił proces stopniowego diecezji wrocławsko-gdańskiej ks. biskupa Teodora odradzania się Kościoła greckokatolickiego w Polsce. W Majkowicza do 19 czerwca 1999 roku władzę sprawował dniu 22 XII 1981 r. prymas Glemp mianował dwóch wikariusz generalny ks. mitrat Piotr Kryk. Nowym wikariuszy generalnych dla grekokatolików, którzy biskupem dla diecezji wrocławsko-gdańskiej został odpowiadali za poszczególne wikariaty: południowym – mianowany ks. Włodzimierz Juszczak [10, s. 92]. zarządzał ks. Jan Martyniak, oraz północnym – o. Jozafat W ten sposób Stolica Apostolska reaktywowała Romanyk. W skład wikariatu północnego wchodziły bezprawnie zlikwidowanych struktur Kościoła dekanaty: koszaliński i olsztyński, a wikariatu greckokatolickiego w Polsce, ale także wzmocniła dzięki południowego dekanaty wrocławsko-legnicki i nowej organizacji administracji i instytucji kościelnych, przemyski. Wikariusze generalni otrzymali szerokie wychodząc naprzeciw współczesnym potrzebom Kościoła prawa do kierowania kościołem greckokatolickim w greckokatolickiego w Polsce. Polsce. Od 1984 r. rozpoczęły się wizyty abp. Mirosława Kościół greckokatolicki w Polsce ma w pełni S. Marusyna sekretarza Kongregacji Kościołów zorganizowane struktury administracyjne. Kancelarie Wschodnich, który odwiedzał parafie ukraińskie spotykał Kurii Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej oraz się z wiernymi i duchowieństwem. W 1986 r. doszło do Diecezji Wrocławsko-Gdańskiej są podobne chociaż pierwszej pielgrzymki młodzieży ukraińskiej do nazewnictwo urzędów się różni. Częstochowy pod przewodnictwem ks. Jana Martyniaka Urzędami kurialnymi zarządzają biskupi miejsca, a w ich imieniu pracami kierują wikariusze generalni zwani

22 Випуск 6 tez syncellus. Kurie urzędują od poniedziałku do piątku w Ks. Bogdan Pipka godzinach od 9:00 do 13:00 poza świętami państwowymi Ks. Mariusz Dmyterko i kościelnymi. W kancelarii pracują kanclerze i II. KOLEGIUM KONSULTORÓW: notariusze. Kurie zatrudniają także ekonomów i Ks. Mitrat Bogdan Hałuszka prawników. W zarządzaniu diecezjami pomagają także Ks. Mitrat Julian Hojniak liczne komisje i rady. Ks. Mitrat Józef Ulicki Obecnie 200 tys. wiernych pod przewodnictwem Ks. Kanclerz Lesław Łesyk dwóch biskupów, 80 kapłanów w 120 parafiach, przy Ks. Ekonom Andrzej Michaliszyn pomocy sióstr katechetek prowadzi pełną i aktywną pracę Ks. Dziekan Piotr Baran duszpasterską w łączności z całym Kościołem Ks. Dziekan Bogdan Ogrodnik greckokatolickim na świecie. Ks. Bogdan Pipka III. KOMISJA DO SPRAW MŁODZIEŻY: Kuria Biskupia Diecezji Wrocławsko-Gdańskiej Przewodniczący Kościoła Greckokatolickiego ks. Arkadiusz Trochanowski ul. Dolne Miasto 26/3, 78-600 Wałcz Kuria diecezjalna pracuje od poniedziałku do piątku w IV. DIECEZJALNE CENTRUM KATE- godzinach: 9.00–13.00. CHETYCZNE: Kuria nie pracuje w dni ustawowo wolne od pracy Dyrektor: oraz w greckokatolickie święta cerkiewne. ks. Marek Sośnicki Adres: рl. Biskupa Nankiera 15 a, 50-140 Wrocław ul. Grochowska 3D/5, 78-100 Kołobrzeg, e-mail: [email protected] skr. poczt. 115 Jego Ekscelencja Ksiądz Biskup Włodzimierz V. DIECEZJALNA RADA DUSZPASTERSKA: Roman Juszczak OSBM Przewodniczący: J.E. ks. Biskup Włodzimierz R. Protosyncellus (Wikariusz Generalny): Juszczak Ks. Mitrat Bogdan Hałuszka Członkowie: Syncellus (Wikariusz Generalny): ks. Mitrat Bogdan Hałuszka, Wikariusz Generalny Ks. Mitrat Julian Hojniak ks. Mitrat Julian Hojniak, Wikariusz Generalny Kanclerz ks. Robert Rosa, Dyrektor Caritas Diecezji Ks. Lesław Łesyk Wrocławsko-Gdańskiej Ekonom ks. Ekonom Andrzej Michaliszyn, Wrocław, z Ks. Andrzej Michaliszyn ustanowienia Notariusze ks. Dziekan Piotr Baran Ks. Andrzej Michaliszyn ks. Marek Sośnicki, Dyrektor Diecezjalnego Centrum Ks. Bogdan Drozd Katechetycznego Sąd I Instancji dla grekokatolików Eparchii ks. Arkadiusz Trochanowski, Przewodniczący Wrocławsko-Gdańskiej: Komisji do Spraw Dzieci i Młodzieży Trybunał II Instancji dla grekokatolików Eparchii ks. Roman Ferenc, duszpasterz rodzin Wrocławsko-Gdańskiej: ks. Bogdan Feciuch, Dekanat Koszaliński Gdański Trybunał Metropolitalny ks. Andrij Bunzylo, Dekanat Zielonogórski Caritas Diecezji Wrocławsko-Gdańskiej ks. Stefan Prychożdenko, Dekanat Słupski ul. Mickiewicza 43 o. Szymon Jankowski OSA, Dekanat Wrocławski 70-385 Szczecin s. Melania Kuzio, Koszalin Dyrekcja Caritas eparchialnej: s. Stefania Marko, Wrocław Dyrektor: p. Anna Bukowska, Legnica, katechetka Кs. Robert Rosa p. Marek Bortniak, Wrocław, Dekanat Wrocławski Zastępca Dyrektora: p. Bogdan Pupczyk, Przemków, Dekanat Zielonogórski Ks. Piotr Baran p. Franciszek Hnat, Szczecin, Dekanat Koszaliński RADA KAPŁAŃSKA p. Roman Drozd, Słupsk, Dekanat Słupski Z urzędu: p. Maria Fil, Biały Bór, z ustanowienia Ks. Mitrat Bogdan Hałuszka p. Irena Boruszczak, Słupsk, z ustanowienia Ks. Mitrat Julian Hojniak VI. DIECEZJALNA RADA DO SPRAW Ks. Kanclerz Lesław Łesyk EKONOMICZNYCH: Ks. Ekonom Andrzej Michaliszyn Przewodniczący: J.E. ks. Biskup Włodzimierz R. Z ustanowienia: Juszczak Ks. Mitrat Józef Ulicki Członkowie: Ks. Mirosław Drapała ks. Ekonom Andrzej Michaliszyn, Ekonom Ks. Dziekan Dekanatu Polowego WP Bogdan Diecezjalny – z urzędu Miszczyszyn ks. Robert Rosa, Szczecin Ks. Marek Sosnicki ks. Dziekan Piotr Baran, Biały Bór Z wyboru: p. Andrzej Rewak, Legnica Ks. Dziekan Piotr Baran p. Agnieszka Baranik, Wrocław Ks. Dziekan Bogdan Ogrodnik p. Michał Stach, Wrocław Ks. Dziekan Andriy Bunzylo

23 Історичний архів VII. DIECEZJALNA KOMISJA SZTUKI Ks. Jan Hałuszka CERKIEWNEJ: Ojciec Dymitr Harasim OSBM ks. Bogdan Pipka, Przewodniczący Ks. Protoijerej Piotr Pawliszcze p. Roman Lewosiuk, Gdańsk Ks. Protoijerej Jan Łajkosz p. Andrzej Stepan, Gdańsk Ks. Jan Tarapacki p. Piotr Hnatiuk, Słupsk ARCHIDIECEZJALNA KOMISJA KONSERWA- p. Władysław Kostiw, Biały Bór TORSKA p. Piotr Słojka, Gdańsk Adres: ul. Basztowa 13 37-700 Przemyśl Kancelaria Kurii Archidiecezji Przemysko- Władze: Warszawskiej Konserwator Archidiecezjalny Przyjmowanie interesantów od poniedziałku do Eugeniusz Zawałeń piątku, z wyjątkiem świąt, w godz. 9.00-13.00. Członkowie Komisji: Adres: ul. Basztowa 13, 37-700 Przemyśl Adam Jarosław Giemza e-mail: [email protected] Jerzy Lewosiuk http://www.cerkiew.net Andrzej Stepan Jego Ekscelencja Ksiądz Arcybiskup Jan Jerzy Tur Martyniak Metropolita Przemysko-Warszawski KOMISJA KATECHETYCZNA Wikariusz Generalny Adres: ul. Dąbrowskiego 30, 14-300 Morąg Ks. mitrat dr Eugeniusz Popowicz Władze: Kanclerz Kurii Przewodniczący Komisji Ks. Bogdan Stepan ks. Jan Hałuszka Wicekanclerz Kurii Członkowie: Ks. Paweł Potoczny ks. Jan Łajkosz Notariusz ks. Bogdan Kruba Anna Kich ks. Ireneusz Kondro Administrator i ekonom s. Daniela Szumna Arkadiusz Giza s. Ołena Mańkut Radca Prawny s. Maria Biłas Mecenas Mirosław Lewczyk KOMISJA EKUMENICZNA KOLEGIUM KONSULTORÓW Adres: skr. poczt. 10, ul. Kolorowa 6/1A, 20-034 Ks. Mitrat dr Eugeniusz Popowicz Lublin Ks. Mitrat Jan Pipka Władze: ks. Mitrat Stefan Batruch Przewodniczący Komisji o. Ihumen Julian Kowal OSBM ks. diakon Piotr Siwicki Ks. Protoijerej Bogdan Stepan Członkowie: Ks. Protoijerej Bogdan Panczak ks. Myron Mychajłyszyn Ks. Piotr Hudko ks. Piotr Gaborczak RADY I KOMISJE ks. Ireneusz Kondro Rada Ekonomiczna KOMISJA DO SPRAW MŁODZIEŻY Arcybiskup Jan Martyniak Metropolita Przemysko- Adres: ul. Zdrojowa 8 33-038 Krynica Zdrój Warszawski Władze: Członkowie Rady Ekonomicznej: Przewodniczący Komisji Ks. Mitrat Eugeniusz Popowicz ks. mitrat Jan Pipka Ks. Mitrat Jan Pipka Członkowie: Ks. Protoijerej Piotr Pawliszcze ks. Grzegorz Nazar Kich Anna Arkadiusz ks. Bogdan Kruba Giza Mirosław Lewczyk ks. Andrzej Żuraw Rada Kapłańska Archidiecezji Przemysko- ks. Jan Hałuszka Warszawskiej ks. Jarosław Więc Z urzędu: ks. Dariusz Gliniewicz Ks. Mitrat dr Eugeniusz Popowicz – Wikariusz ks. Bogdan Sytczyk Generalny KOMISJA DO SPRAW MŁODZIEŻY AKADE- Ojciec Ihumen Julian Kowal OSBM MICKIEJ Ks. Protoijerej Bogdan Stepan Adres: ul. Warszawska 71 20-803 Lublin Z wyboru: tel.fax: 48 81 746 93 99 Ks. Mitrat Jan Pipka Władze: Ks. Protoijerej Bogdan Panczak Przewodniczący Komisji Ks. Piotr Hudko ks. mitrat Stefan Batruch Ks. Ireneusz Kondro Członkowie: Z nominacji: ks. Piotr Pawliszcze ks. Jarosław Gościński Ks. Mitrat Stefan Batruch ks. Stanisław Tarapacki Ojciec Piotr Kuszka OSBM ks. Piotr Kuszka OSBM

24 Випуск 6 Instytucje Członkowie zarządu: SEMINARIUM DUCHOWNE W LUBLINIE ks. Jan Łajkosz Adres:ul. Wyszyńskiego 6, 20-950 LUBLIN ks. Grzegorz Nazar tel/fax: +48 81 532 24 68 Piotr Wirchniański Władze: DUSZPASTERSTWO WIĘZIENNE KOŚCIOŁA ks. Prefekt Protoijerej Bogdan Panczak GRECKOKATOLICKIEGO W POLSCE Ojciec Duchowny Adres: skrytka pocztowa nr 2 ks. mitrat Stefan Batruch ul. Łopacińskiego 5 20-042 Lublin ARCHIDIECEZJALNY REGENCKI INSTYTUT Naczelny Kapelan Adres:ul. Basztowa 13, 37-700 Przemyśl ks. Jarosław Storoniak Władze: Z-ca Naczelnego Kapelana Dyrektor Jarosław Wujcik ks. Paweł Potoczny e-mail: [email protected] WYDAWNICTWO «BŁAHOWIST» CARITAS ARCHIDIECEZJI Adres:ul. Kościuszki 28/3, 11-220 Górowo Iławeckie Adres: ul. Braniewska 3, 14-520 Pieniężno Władze: tel/fax: 48 55 243 68 58 Dyrektor Bohdan Tchir e-mail: [email protected] WYDAWNICTWO ARCHIDIECEZJALNE Władze: Adres:ul. Basztowa 13, 37-700 Przemyśl Dyrektor ks. kanonik Artur Masłej Władze: Wice-Dyrektor ks. Jan Hałuszka Dyrektor ks. protoijerej Bogdan Stepan MŁODZIEŻOWE BRACTWO «SAREPTA» ARCHIDIECEZJALNA BIBLIOTEKA im. BPA Adres:ul. Zdrojowa 8, 33-380 Krynica KONSTANTEGO CZECHOWICZA tel. (18) 471 54 82 Adres:ul. Basztowa 13, 37-700 Przemyśl Władze: Władze: Prezes ks. mitrat Jan Pipka Dyrektor Bogdan Biłyj Zastępca prezesa Agata Nazar dni otwarcia biblioteki: poniedziałki, środy, piątki Zastępca prezesa ks. Roman Storoniak godz. 9.00-13.00 Ekonom Romana Feliks http://www.cerkiew.net/page.php?10; Sekretarz Julia Doszna http://www.cerkiew.net/e107_plugins/links_page/links.ph Asystent cerkiewny o. Jakub Madzelan – studyta p?cat.3

BIBLIOGRAFIA

1. Adamowicz L. Kościół Katolicki – Struktura organizacyjna / Leszek Adamowicz // Encyklopedia katolicka / red. Andrzej Szostek. – T. 8. – Lublin, 2000. 2. Gajek J. S., Kosmowski J. Grekokatolicy / Jan Sergiusz Gajek, Jan Kosmowski // Encyklopedia katolicka / red. Jan Walkusz. – T. 6. – Lublin, 1993. 3. Motyka G., Szapował J., Wstęp, Polska i Ukraina w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Akcja «Wisła» 1947 / Grzegorz Motyka, Jurij Szapował. – Warszawa ; Kijów, 2006. 4. Banaszak M. Historia Kościoła Katolickiego, czasy najnowsze 1914-1978 / Marian Banaszak. – T. 4. – Warszawa, 1992. 5. Hałagida I. Ukraińcy na zachodnich i północnych ziemiach polski 1947-1957 / Igor Hałagida. – Warszawa, 2002. 6. Miroszewski K. Centralny Obóz Pracy Jaworzno. Podobóz ukraiński (1947-1949) / Kazimierz Miroszewski. – Katowice, 2001. 7. Wojewoda Z. Zarys historii Kościoła Greckokatolickiego w Polsce w latach 1944-1989 / Zbigniew Wojewoda. – Kraków, 1994. 8. Kumor B. Historia Kościoła / Bolesław Kumor. – Сz. 8. – Lublin, 1995. 9. Iwaneczko D. Kocyłowski Josyf / Dariusz Iwaneczko // Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, pomordowani – więzieni – wygnani / red. Jerzy Myszor. – T. 1. – Warszawa, 2002. 10. Krętosz J. Wschodnie katolickie obrządki w Polsce / Józef Krętosz. – Katowice, 2008. 11. Iwaneczko D. Łakota Hłyhorij (Grzegorz) / Dariusz Iwaneczko // Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, pomordowani – więzieni – wygnani / red. Jerzy Myszor. – T. 1. – Warszawa, 2002. 12. Hałagida I. Hrynyk Bazylii / Igor Hałagida // Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, pomordowani – więzieni – wygnani / red. Jerzy Myszor. – T. 1. – Warszawa, 2002.

Рецензенти: Котляр Ю. В., д.і.н., професор, завідувач кафедри Чорноморського державного університету імені Петра Могили; Пронь С. В., д.і.н., професор, завідувач кафедри Чорноморського державного університету імені Петра Могили.