Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

KATARZYNA POCHOCKA-SZWARC, STANIS£AW LISICKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Mazur i Polski pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Budry (68) i arkusz Budry N (1076) (z 1 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2004 Autorzy: Katarzyna POCHOCKA-SZWARC, Stanis³aw LISICKI Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-663-2

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 10

a. Kreda górna ...... 10

2. Trzeciorzêd ...... 10

a. Paleogen...... 10

Paleocen ...... 10

Eocen...... 11

3. Czwartorzêd ...... 11

a. Plejstocen ...... 11

Zlodowacenia najstarsze ...... 12

Zlodowacenie Narwi ...... 12

Stadia³ dolny...... 12

Stadia³ górny...... 13

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 13

Zlodowacenie Nidy ...... 13

Stadia³ dolny ...... 13

Stadia³ górny ...... 13

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 14

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 14

Interglacja³ wielki ...... 16

3 Interglacja³ mazowiecki ...... 16

Zlodowacenie Liwca ...... 16

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 17

Zlodowacenie Odry ...... 17

Stadia³ górny ...... 17

Interglacja³ lubelski...... 17

Zlodowacenie Warty ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ œrodkowy ...... 18

Interglacja³ eemski ...... 19

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 19

Zlodowacenie Wis³y ...... 19

Stadia³ œrodkowy ...... 19

Stadia³ górny ...... 20

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 22

c. Holocen ...... 22

B. Tektonika rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 23

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 23

IV. Podsumowanie ...... 28

Literatura ...... 29

4 I. WSTÊP

Granice arkusza Budry1 s¹ okreœlone wspó³rzêdnymi 21°45’–22°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 54°10’–54°20’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar objêty arkuszem ma po- wierzchniê oko³o 305 km2, z czego jeziora zajmuj¹ powierzchniê oko³o 10 km2. Obszar arkusza w ca³oœci le¿y w pó³nocnej czêœci Krainy Wielkich Jezior Mazurskich nale¿¹cej do Pojezierza Mazurskiego (Kondracki, 2000). Pod wzglêdem administracyjnym powierzchnia arkusza nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskiego, powiatu wêgorzewskiego z gmin¹ Budry. Arkusz Budry Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 zosta³ wykonany na podstawie Projeku badañ geologicznych (WoŸniak, 1987), zatwierdzonego decyzj¹ z dnia 03.07.1987 r. (KOPBG/015/2892/87). Z terenu arkusza Budry zebrano profile 60 otworów hydrogeologicznych, badawczych i kartograficznych. Zestawiono dokumentacje i karty rejestracyjne trzech z³ó¿ surowców mineralnych. Na obszarze ca³ego arkusza by³y przeprowadzone poszukiwania i badania torfowisk, zebrane w opracowaniu „Surowce mineralne powiatu wêgorzewskiego i mo¿liwoœci ich zastosowania” (Kociszewska, 1970). W celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdowych i przeœledzenia stropu utworów podczwartorzêdowych w 1988 r. wykonano trzy otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne): Budry (otw. 27), Olszewo Wêgorzewskie (otw. 16) i Skalisko (otw. 14). Do rozwi¹zania zadania geologicznego wykorzystano profile archiwalnych otworów przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe: Wêgorzewo III (otw. 55) i KoŸlak (S³owañski, 1975b). W celu okreœlenia przybli¿onej g³êbokoœci za- legania osadów trzeciorzêdowych i rozdzielenia osadów czwartorzêdowych na poziomy glacjalne oraz uœciœlenia lokalizacji otworów kartograficznych wykonano w 1988 r. sondowania geoelektryczne (elektrooporowe o rozstawach AB/2 = 320–500 m w ci¹gach pokrywaj¹cych siê z liniami przekrojów geologicznych) — £uniewewski, Baran (1988).

1 Dotyczy równie¿ arkusza Budry N

5 Realizacjê arkusza rozpocz¹³ w latach osiemdziesi¹tych WoŸniak (1987). W latach 1989–1996 badania i prace geologiczno-zdjêciowe zosta³y zawieszone, a nastêpnie podjête przez Pochock¹-Szwarc i Lisickiego. Do 1999 r. wykonano wszystkie zaplanowane prace geologiczno-zdjêciowe (940 sondowañ rêcznych i 62 sondowania mechaniczne wiertnic¹ typu WH). £¹cznie w latach 1986–1999 wykonano 1940 sondowañ rêcznych i 130 sondowañ mechanicznych (oko³o 1300 m) oraz oczyszczono i opisano œciany 14 ods³oniêæ (³¹cznie oko³o 6,6 pkt na km2). W celu uzyskania charakterystyki litologicznej, genetycznej i stratygraficznej utworów czwar- torzêdowych wykonano badania laboratoryjne: — litologiczno-petrograficzne; z rdzeni wiertniczych otworów 14, 16 i 27 pobrano 105 próbek punktowych oraz 129 bruzdowych i wykonano analizy uziarnienia, stopnia obtoczenia ziaren kwarcu, zawartoœci wêglanów, sk³adu frakcji ciê¿kiej, a dla glin zwa³owych równie¿ sk³adu petrograficznego ¿wirów o œrednicy 5–10 mm (Gronkowska-Krystek, 1998); — palinologiczne osadów czwartorzêdowych (14 próbek ze stanowiska Budry — otw. 27) (Krupiñski, 1998). Badañ osadów trzeciorzêdowych nie wykonano ze wzglêdu na bardzo z³y stan zachowania rdzeni wiertniczych. Szczegó³owe prace kartograficzne — badania geomorfologiczne i badania geologii warstw przypowierzchniowych — rozpoczêto w tym regionie pod koniec ubieg³ego stulecia i by³y one prowadzone przez geologów niemieckich. Wynikiem ich pracy s¹ mapy w skali 1:25 000 wydane w latach 1900–1909 pod wspólnym tytu³em „Geologische Karte von Preussen und benachbarten Deutschen Landern”. S¹ to arkusze: Angerburg — Wêgorzewo (Gagel, 1903), Buddern — Budry (Krause, Pic- kard, 1903), Kutten — Kuty (Krausse, 1903) i Gr. Steinort — Sztynort (Gagel i in., 1903). Syntez¹ kartograficzn¹ obszaru arkusza Budry jest arkusz Kêtrzyn Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, wydanieAiBwraz z objaœnieniami (S³owañski 1974a, b, 1975a). O ogólnej budowie geologicznej i rozprzestrzenieniu osadów trzeciorzêdowych tego rejonu mo¿na wnioskowaæ na podstawie prac Ciuka (1966a-c) i Nowickiego (1965). Geologia czwartorzêdu tej czêœci Pojezierza Mazurskiego by³a tematem opracowañ: Rzechowskiego i in. (1975), Halickiego (1960), a w ostatnich latach Lisickiego (1996, 1997, 1998) równie¿ z Winter (Winter, Lisicki, 1998; Lisicki, Winter, 1999). Morfologi¹ i geomorfologi¹ omawianego terenu szczegó³owo zajmowa³ siê Kondracki (1952, 1957, 1972). Wspólne prace Kondrackiego i Pietkiewicza zosta³y opublikowane w 1961 i 1967 r. W 1975 r. ukaza³o siê opracowanie S³owañskiego (1975b), w którym s¹ zawarte i zinterpretowane dane uzyskane w trakcie realizacji Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (S³owañski, 1974a,b, 1975a) dotycz¹ce budowy geologicznej okolic Wêgorzewa. Przy opracowywaniu arkusza Budry wziêto pod uwagê wyniki

6 prac wykonanych w ramach realizacji s¹siednich arkuszy Gi¿ycko (Szumañski, 1999) i Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Przed³u¿eniem ku pó³nocy obni¿enia Krainy Wielkich Jezior Mazurskich jest Kraina Wêgorapy (Kondracki, 2000). Wiêksz¹ jej czêœæ obejmuje powierzchnia arkusza Budry. Nie ma tu wiêkszych zbiorników wodnych, a teren jest odwadniany przez rzekê Wêgorapê wyp³ywaj¹c¹ z jeziora Mamry (teren wyp³ywu rzeki po³o¿ony jest na wysokoœci 116 m n.p.m.). Rzeka p³ynie w kierunku pó³nocnym i opuszcza teren Polski na obszarze po³o¿onym na wysokoœci 87 m n.p.m. Centraln¹ czêœæ omawianego regionu zajmuje Niecka Skaliska, której dno znajduje siê na wysokoœci 95 m n.p.m. (najni¿ej po³o¿ony obszar na terenie arkusza). Krainê Wêgorapy ograniczaj¹ ze wszystkich stron wzgórza morenowe. Najwiêksze z nich — o nazwie Wzgórza Pi³ackie — znajduj¹ siê na po³udniowo-wschodnim krañcu arkusza i osi¹gaj¹ maksymaln¹ wysokoœæ 218,5 m n.p.m. Deniwelacja bezwzglêdna powierzchni obszaru wynosi oko³o 123 m. Najwiêksz¹ g³êbokoœci¹ — 25 m — charakteryzuje siê jezioro Œwiêcajty — nale¿¹ce do systemu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e deniwelacje bezwzglêdne powierzchniowych osadów wynosz¹ prawie 151 m. W krajobrazie omawianego obszaru przewa¿a wysoczyzna morenowa falista z licznie wystêpuj¹cymi zag³êbieniami powsta³ymi po martwym lodzie (tabl. I). Formy akumulacji lodowcowej reprezentowane s¹ przez moreny czo³owe, przewa¿nie akumulacyjne (Wzgórza Pi³ackie o maksymalnej wysokoœci 218,5 m n.p.m., pagórki morenowe na pó³nocnym brzegu jeziora Œwiêcajty oraz w okolicy Olszewa Wêgorzewskiego osi¹gaj¹ce wyso- koœæ oko³o 140 m n.p.m.). Stanowi¹ one facjê glacimarginalnych (proksymalnych) sto¿ków nap³ywowych (Pochocka, 1998), których akumulacja by³a mo¿liwa dziêki zmiennym rytmom ablacji stagnuj¹cego l¹dolodu. Na po³udnie od Budr wystêpuj¹ pagórki zbudowane z glin zwa³owych oraz osadów piaszczystych. W jednym z ods³oniêæ (Dowiaty, Brzozowa Góra) stwierdzono obecnoœæ antyklinalnych, wielkoska- lowych zaburzeñ osadów. Pomierzone biegi i upady tych zaburzeñ wynosz¹ 70/10E. Omawiane pagórki s¹ prawdopodobnie morenami czo³owymi spiêtrzonymi (morenami wyciœniê- cia) (Pochocka, 1998). Byæ mo¿e form wyciœniêcia albo spiêtrzonych jest w tym rejonie wiêcej, ale brak ods³oniêæ uniemo¿liwia ich klasyfikacjê. Wzgórza Pi³ackie i inne ci¹gi moren czo³owych wyznaczaj¹ kolejne etapy recesji w czasie trwania fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y.

7 Formy wodnolodowcowe na arkuszu Budry reprezentuj¹ g³ównie pagórki kemowe i tarasy kemowe,które wystepuj¹ m.in. w s¹siedztwie jezior Œwiêcajty i Strêgielek. Formy akumulacji szczelinowej oraz w a ³ ozowy wystêpuj¹ g³ównie w po³udniowej czêœci terenu. Zwi¹zane s¹ z procesami deglacjacji w strefie czo³owomorenowej Wzgórz Pi³ackich. Szczególnie du¿e nagromadzenie niewielkich form szczelinowych, zbudowanych z piasków i ¿wirów, wystêpuje przy granicy z arkuszem Gi¿ycko (Szumañski, 1999). Na wschód od jeziora Strêgiel, stwierdzono obecnoœæ d³ugiej, w¹skiej i dosyæ g³êboko wciêtej formy. Jest to prawdopodobnie rynna subglacjalna wy¿³obiona w powierzchni wysoczyzny morenowej. W po³udniowym odcinku rynny istnieje niewielkie, obecnie zarastaj¹ce ma³e jezioro. O tym, ¿e rynna ta, mog³a byæ przez pewien czas „zakonserwowana” lodem œwiadczy s¹siedztwo pagórków kemowych. Równiny zastoiskowe,zlokalizowane na wysoczyŸnie morenowej, wystêpuj¹ w okolicy KoŸlaka i Budr. Stwierdzono je tak¿e przy granicy pañstwa, na pó³noc od Olszewa Wêgorzewskiego. Towarzysz¹ im równiny wodnomorenowe (pokrywy) utworzone przez grawitacyjne sp³ywy materia³u ablacyjnego blisko czo³a l¹dolodu. Na po³udnie od moren czo³owych Wzgórz Pi³ackich i jezior: Œwiêcajty–Strêgielek rozpoœciera siêrównina sandrowa znacz¹ca pó³nocn¹ czêœæ szlaku odp³ywu fluwioglacjalnego. Jej powierzchnia, urozmaicona zag³êbieniami powsta³ymi po martwm lodzie i doli- nami wód roztopowych,tworzy tzw. sandr dziurawy. Na obszarze arkusza Budry wystêpuje jedynie czêœæ proksymalna równiny sandrowej, której kontynuacjê mo¿na przeœledziæ a¿ do jeziora Go³dopiwo (Szumañski, 1999). Na linii Kuty–Przytu³y–Strêgielek wystêpuje dobrze widoczna w morfologii krawêdŸ nasady sto¿ka sandrowego (oko³o 10 m wysokoœci wzglêdnej), dokumentuj¹ca pod- parcie akumulowanych osadów wodnolodowcowych przez l¹dolód od pó³nocy. Równiny jeziorne tworz¹ powierzchniê Niecki Skaliskiej. Jest to rozleg³y, p³aski obszar o powierzchni oko³o 90 km2 , po³o¿ony na wysokoœci oko³o 93–95 m n.p.m. Tarasy jeziorne wystêpuj¹ na po³udniowym brzegu jeziora Œwiêcajty — przy granicy z arkuszem Gi¿ycko (Szumañski, 1999). Powierzchnia tych tarasów osi¹ga wysokoœæ oko³o 120 m n.p.m., wskazuj¹c, podobnie jak na s¹siednim Pó³wyspie Kalskim (ark. Wêgorzewo), na podwy¿szony niegdyœ poziom wód w jeziorach Œwiêcajty–Mamry. Obecny poziom wody w tych jeziorach wynosi 115,8 m n.p.m. Okres podwy¿szonego poziomu wód w tych jeziorach musia³ byæ na tyle krótkotrwa³y, ¿e nie zd¹¿y³y siê wykszta³ciæ typowe osady jeziorne, które przykry³yby rozmyte i abrazyjnie zrównane osady kemowe.

8 Zagadnienie zwi¹zane ze zmian¹ poziomu wód w jeziorach mazurskich by³o od dawna przedmiotem zainteresowania badaczy niemieckich i polskich (Kaunhoven, Krause, 1907; Galon, 1936; Kondracki, 1952, 1957, 1972). Miejscami, na obszarze Niecki Skaliskiej wystêpuj¹ równiny torfowe.Geneza powstania zbiornika, który niegdyœ wype³nia³ Nieckê, nie jest do koñca poznana i wymaga oddzielnych, dok³adnych badañ sedymentologicznych i palinologicznych. Obecnie mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e by³ to pierwotnie zbiornik wytopiskowy po³o¿ony miêdzy p³atami martwych lodów. Œwiadcz¹ o tym formy kemowe usytuowane na pó³nocnym i pó³nocno-zachodnim krañcu Niecki Skaliskiej. Do jeziornego zbiornika „skaliski” wytopiskowego, z po³udniowego wschodu, wla³y siê wody roztopowe tworz¹c rozleg³y sto¿ek nap³ywowy (deltê).Akumulacja tych osadów mog³a byæ zwi¹zana z procesami deglacjacji, jakie zachodzi³y na s¹siednim obszarze arkusza Banie Mazurskie. W koñcowej fazie zbiornik wytopiskowy móg³ przekszta³ciæ siê w jezioro (w i³ach znaleziono fragmenty roœlin), którego wody prawdopodobnie sp³ynê³y w kierunku pó³nocnym, poza obecne granice Polski. Zdarzenie to mog³o byæ spowodowane wytopieniem siê martwych lodów le¿¹cych na pó³noc od zbiornika albo erozj¹ wsteczn¹ i „wci¹gniêciem” jeziora w sieæ odp³ywu powierzchniowego. Powierzchniê sto¿ka nap³ywowego urozmaicaj¹ miejscami pagórki wydmowe. Na omawianym obszarze wystêpuj¹ formy antropogeniczne. S¹ to: Kana³ Bro¿ajecki zbudowany w pocz¹tkach XX wieku, ³¹cz¹cy wody Go³dapi z Wêgorap¹ oraz nasypy i przekopy zwi¹zane z regu- lacj¹ Wêgorapy (w oklicach Mieduniszek). Obszar arkusza nale¿y do zlewni Prego³y. G³ównym, naturalnym ciekiem jest Wêgorapa, wyp³ywaj¹ca z jeziora Mamry (na ark. Wêgorzewo) i p³yn¹ca generalnie w kierunku pó³nocnym. Jest to silnie meandruj¹ca rzeka, p³yn¹ca korytem wciêtym na g³êbokoœæ 2–3 m. Wêgorapa posiada s³abo wykszta³cone tarasy zalewowe, co mo¿e na tym odcinku wskazywaæ na podnoszenie siê terenu ju¿ po ust¹pieniu l¹dolodu ostatniego zlodowacenia. Ró¿nica wysokoœci powierzchni wody w rzece na odcinku od Jakunowa do granicy pañstwa wynosi 23 m. Podnoszenie to wyraŸnie zaznacza siê w dorzeczu Niemna i DŸwiny, o czym pisa³ Kondracki (1972). Drugim wa¿nym ciekiem jest Go³dapa, która wp³ywa na obszar objêty arkuszem od wschodu przecinaj¹c obszar Niecki Skaliskiej. Koryto tej rzeki zosta³o sztucznie skierowane na pó³noc Kana³em Bro¿ajeckim. W po³udniowej czêœci Niecki, Go³dapa p³ynie swoim naturalnym korytem, jednak jest ono mocno przeobra¿one przez prace melioracyjne. Na terenie objêtym arkuszem znajduj¹ siê jeziora wchodz¹ce w sk³ad systemu Wielkich Jezior Mazurskich. S¹ to: Œwiêcajty — g³êbokoœæ maksymalna jeziora wynosi 25m, a œrednia oko³o 10 m oraz Strêgiel i Strêgielek, osi¹gaj¹ce g³êbokoœci maksymalne od 5 do 7 m. Do jeziora Strêgielek wp³ywa rzeka Sapina. Rzeka ta wyp³ywa z jeziora Pozezdrze (ark. Gi¿ycko).

9 III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

G³ównym przedmiotem badañ wykonanych w trakcie realizacji arkusza Budry by³o ustalenie stratygrafii osadów czwartorzêdowych na podstawie prac zdjêciowych i wiertniczych. Ze wzglêdu na bardzo ma³y procent uzysku rdzenia z osadów trzeciorzêdowych i kredy górnej nie zosta³y pobrane próbki do badañ mikropaleontologicznych.

1. Kreda

a. Kreda górna

Osady kredowe nawiercono tylko w dwóch otworach kartograficznych — w Olszewie Wêgorzewskiem (otw. 16) na g³êbokoœci 244,8 m (99,8 m p.p.m.) i w Skalisku (otw. 14) na g³êbokoœci 169,4 m (76,4 m n.p.m.). S¹ to piaski kwarcowe, drobnoziarniste, py³owate, margliste, przechodz¹ce w mu³owce piaszczyste z glaukonitem. W otworze 16 od g³êbokoœci 245,4 m osady zawieraj¹ szcz¹tki fauny (pokruszone fragmenty muszli cienkoskorupowych). Mu³ki z przewarstwieniami margli nawiercono w otworze KoŸlak (otw. 44 — S³owañski, 1975a, b). W otworze Wêgorzewo III (otw. 55 — S³owañski, 1975b) na wysokoœci 98 m p.p.m. nawiercono piaski margliste, szarozielone z przewarstwieniami margli. Stratygrafiê powy¿szych osadów ustalono na podstawie badañ mikropaleontologicznych próbek z profilu Wêgorzewo III (otw. 55) oraz podo- bieñstwa litologicznego z udokumentowanymi osadami kredy górnej (mastrycht górny) z profilów otworów w Kêtrzynie, Kruszewcu i Skierkach (S³owañski, 1975b). Osady mastrychtu opisane s¹ tam jako: mu³owce glaukonitowe, silnie margliste, miejscami piaszczyste z detrytusem skorup inoceramów i fragmentami rostrów belemnitów.

2. Trzeciorzêd

Osady trzeciorzêdowe na obszarze arkusza Budry zosta³y nawiercone w otworach Budry i Wêgorzewo III (otw. 27 i 55). S¹ to utwory paleogenu.

a. Paleogen Paleocen

Utwory paleoceñskie nawiercono w dwóch otworach archiwalnych: otworze kartograficznym Budry (otw. 27) i otworze archiwalnym Wêgorzewo III (otw. 55) — S³owañski (1975a, b). Osady paleocenu reprezentuj¹ piaski drobnoziarniste, py³owate z glaukonitem nawiercone na wy- sokoœci 87,6 m p.p.m. (otw. 27) i przewiercone na wysokoœci 92,4–98,4 m p.p.m. (otw. 55). Na pod-

10 stawie badañ mikropaleontologicznych kilku próbek osady te zaliczono do paleocenu (S³owañski, 1975a, b). W otworze Wêgorzewo II (otw. 53) piaski drobnoziarniste z glaukonitem zosta³y pierwotnie zaliczone do paleocenu (Krause, Gross, 1941; S³owañski, 1975b). Mia³a o tym decydowaæ obecnoœæ skamienia³oœci: Nodosaria, Globigerina marginata i Bolivina cf. incrassata. W osadzie tym zosta³y jednak znalezione skaolinizowane ziarna skaleni, co sk³ania do zaliczenia sp¹gowych piasków w tym otworze do plejstocenu. Interpretacja ukszta³towania powierzchni stropu osadów przedczwartorzêdowych by³a mo¿liwa dziêki analizie profilów geoelektrycznych (£uniewski, Baran, 1988). Na podstawie mapy liniowych elementów strukturalnych Polski w skali 1:200 000 arkusz Kêtrzyn (Graniczny i in., 1995) wyinterpretowano linie nieci¹g³oœci tektonicznych w pod³o¿u osadów czwartorzêdowych (tabl. II).

Eocen

Na podstawie danych z s¹siedniego arkusza Gi¿ycko (Szumañski, 1999) i arkusza Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999) mo¿na przypuszczaæ, ¿e eoceñskie piaski kwarcowe z glaukonitem mog¹ budowaæ powierzchniê podczwartorzêdow¹ w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza Budry (tabl. II).

3. Czwartorzêd

Stratygrafiê utworów czwartorzêdowych oparto g³ównie na profilu Wêgorzewo (Sobolewska, 1975) oraz orzeczeniach palinologicznych dla profilów Budry (Krupiñski, 1998) i KoŸlak (Krupiñski, 1997). Wykorzystano tak¿e badania litologiczno-petrograficzne osadów z otworów wiertniczych 27 — Budry, 14 — Skalisko i 16 — Olszewo Wêgorzewskie (Zabielski, 1999), badania geoelektryczne, a tak¿e archiwalne opracowania hydrogeologiczne. Przy rozwa¿¹niach stratygraficznych dotycz¹cych utworów czwartorzêdowych okolic Budr bardzo pomocne by³y archiwalne opracowania Krause’a i Grossa (1941) oraz S³owañskiego (1974a, 1975a, b). Ca³y obszar arkusza Budry jest pokryty grub¹ warstw¹ osadów czwartorzêdowych osi¹gaj¹c¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (oko³o 244 m) stwierdzon¹ w otworze 16 (Olszewo Wêgorzewskie), a naj- mniejsz¹ (179 m) w otworze 11 (Skalisko). Powierzchnia podczwartorzêdowa ³agodnie siê obni¿a od wysokoœci oko³o 70 m p.p.m. do oko³o 150 m p.p.m. w kierunku pó³nocnym (tabl. II). W rejonie Wê- gorzewa wystêpuje obni¿enie o dnie le¿¹cym na wysokoœci oko³o 120 m p.p.m.

a. Plejstocen

W obrêbie plejstocenu wyró¿niono osady glacjalne zlodowaceñ: najstarszych — zlodowacenia Narwi; po³udniowopolskich — zlodowaceñ Nidy, Sanu 1, Sanu 2 (Wilgi); œrodkowopolskich — zlodowacenia Warty i pó³nocnopolskich — zlodowacenia Wis³y. Udokumentowano palinologicznie

11 utwory jeziorne interglacja³u mazowieckiego (Sobolewska, 1975; Krupiñski , 1988). Badania te stanowi³y podstawê do ustalenia stratygrafii osadów czwartorzêdowych badanego obszaru. Utwory przypisane interglacja³owi lubelskiemu i eemskiemu nie by³y opracowywane palinologicznie.

Zlodowacenia najstarsze

Zlodowacenia najstarsze reprezentowane s¹ przez stadia³ dolny i górny zlodowacenia Narwi. Ten poziom mo¿na korelowaæ z piêtrem litostratygraficznym B wydzielonym przez Kenig (1998) na obszarze Polski pó³nocno-wschodniej.

Zlodowacenie Narwi

Stadia³ dolny

L¹dolód stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi natrafi³ na stosunkowo urozmaicon¹ powierzchniê, która obecnie wznosi siê na wysokoœæ od 150 m p.p.m. na pó³nocy i 120 m p.p.m. na pó³nocny wschód od Wêgorzewa do oko³o 70–90 m p.p.m. w centralnej czêœci arkusza. Na obszarze s¹siedniego arkusza Gi¿ycko (Szumañski, 1999) na utworach kredy górnej stwierdzono wystêpowanie sp¹gu osadów tego zlodowacenia na wysokoœci 88 i 134 m p.p.m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi wystêpuj¹ prawdopodobnie w kopalnej dolinie (przekrój geologiczny C–D — tabl. III) w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Wyinterpretowano je na podstawie wyników sondowañ geoelektrycznych (£uniewski, Baran, 1988). Gliny zwa³owe,reprezentuj¹ce prawdopodobnie najstarsze nasuniêcie l¹dolodu, stwierdzono w profilu Olszewo Wêgorzewskie (otw. 16) na g³êbokoœci 241,0–244,8m. S¹ to gliny ciemnobr¹zowe z licznymi ¿wirkami i przewarstwieniami i³ów czekoladowych. Wartoœci wspó³czynników petrogra- ficznych2 (O/K–K/W–A/B) glin stadia³u dolnego wynosz¹: 1,2–0,9–0,9. W glinach tych stwierdzono w zespole minera³ów ciê¿kich 52,8% granatów i 32,8% amfiboli (Gronkowska–Krystek, 1998). Nale¿y dodaæ, ¿e gliny zwa³owe stadia³u dolnego na s¹siednim arkuszu Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999) charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wartoœciami wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B): 1,5–0,7–1,3 i 1,3–0,8–1,2. Mu³ki i piaski zastoiskowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi wystêpuj¹ w profilu Olszewo Wêgorzewskie (otw. 16). S¹ to piaski drobnoziarniste, py³owate, warstwowane poziomo i skoœnie, przechodz¹ce w stropie w mu³ki br¹zowe. Osady te maj¹ oko³o 7 m mi¹¿szoœci.

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

12 Stadia³ górny

Sedymentacjê zwi¹zan¹ z kolejnym nasuniêciem l¹dolodu zlodowacenia Narwi rozpoczynaj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Mi¹¿sza seria tych osadów zosta³a stwierdzona w otworach w Wêgorzewie (otw. 53 i 55), a ich sedymentacjê poprzedzi³a erozja pod³o¿a. S¹ to piaski ró¿noziarniste przechodz¹ce w piaski œrednioziarniste z przewarstwieniami ilastymi oraz ¿wiry. £¹cznie osady te maj¹ prawie 20 m mi¹¿szoœci. Gliny zwa³owe pochodz¹ce prawdopodobnie z tego nasuniêcia l¹dolodu, zosta³y przewiercone tylko w otworze 27 (Budry), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 5 m. Charakteryzuj¹ te gliny wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B): 1,0–1,0–0,9 (Gronkowska-Krystek, 1998).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Reprezentowane s¹ przez piêæ poziomów glacjalnych: po dwa zwi¹zane ze zlodowaceniem Nidy i Sanu 1 oraz jeden ze zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Buduj¹ je poziomy glin zwa³owych i towa- rzyszace im osady miêdzymorenowe. Poziomy wymienionych osadów glacigenicznych mo¿na korelowaæ z piêtrami litostratygraficz- nymiBiCwydzielonymi przez Kenig (1998) na obszarze Mazur i Suwalszczyzny.

Zlodowacenie Nidy

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe tego stadia³u przewiercono w otworze Skalisko (otw. 11) na wysokoœci oko³o 72–76 m p.p.m. S¹ to gliny piaszczyste, zielonobr¹zowe z przemazami glaukonitu. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) s¹ nastêpuj¹ce: 1,8–0,6–1,5. Wœród zespo³u minera³ów ciê¿kich zawartoœæ amfiboli wynosi 46,5%, a granatów 34,5% (Gronkowska-Krystek, 1998).

Stadia³ górny

Reprezentowany jest na omawianym arkuszu przez gliny zwa³owe,które przewiercono we wszystkich trzech otworach kartograficznych. Sp¹g tych glin wystêpuje na wysokoœci od 90 m p.p.m. na zachodzie do 75 m p.p.m. na pó³nocnym wschodzie. Gliny te tworz¹ ci¹g³y poziom o maksymalnej mi¹¿szoœci oko³o 20 m (otw. 11). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) s¹ nastêpuj¹ce: 1,2–1,0–0,9 (Olszewo Wêgorzewskie — otw. 16), 1,4–0,8–1,1 (Skalisko — otw. 14) i 1,4–0,8–1,0 (Budry — otw. 27). Procentowa zawartoœæ ska³ krystalicznych (Kr) i wapieni paleozoicznych (Wp) we frakcji ¿wirowej o œrednicy 5-10 mm jest wyrównana dla próbek z Budr i Skaliska i wynosi odpowiednio: 31,3 % (Kr) i 33,4 % (Wp) oraz 30,8% (Kr) i 29,8% (Wp) (Gronkowska–Krystek, 1998). W otworze 55 (Wêgorzewo III) wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) tych glin wynosz¹: 1,2–0,9–1,0 (1 próbka wg Lisickiego — patrz: Lisicki, Winter, 1999).

13 Z recesj¹ l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Nidy jest zwi¹zana sedymentacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych przewierconych w Olszewie Wêgorzewskim (otw. 16) na wysokoœci oko³o 82 m p.p.m. oraz wy¿ej le¿¹cych mu³ków i piasków zastoiskowych omi¹¿szoœci 17 m.

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

Osady zastoiskowe z okresu transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 s¹ wykszta³cone w facji i³ów zastoiskowych,których akumulacja by³a zwi¹zana z nasuwaj¹cym siê l¹dolodem. Osady te nawiercono powy¿ej osadów zlodowacenia Nidy; zosta³y przewiercone w Olsze- wie Wêgorzewskim (otw.16) na wysokoœci oko³o 62–50 m p.p.m. i wystêpuj¹ prawdopodobnie na obszarze s¹siedniego arkusza Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999). S¹ to i³y warwowe, czekoladowobr¹zowe, o gruboœci warw ciemnych do 2 cm i jasnych do 2–3 cm. W sp¹gu przechodz¹ w mu³ki zielonkawoszare. Gliny zwa³owe tego stadia³u wystêpuj¹ w rejonie Skaliska i Budr, gdzie maj¹ mi¹¿szoœæ do oko³o5miwrejonie Wêgorzewa — mi¹¿szoœæ do oko³o 30 m. S¹ to gliny ze ¿wirami, br¹zowe. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) tych glin s¹ nastêpuj¹ce: 0,9–1,2–0,7 (Skalisko — 1 próbka) i 0,9–1,4–0,6 (Budry — 1 próbka) — Gronkowska–Krystek (1998) oraz 0,9–1,3–0,7 (na podstawie Rzechowskiego i in., 1975 — patrz: Lisicki, Winter, 1999). We frakcji ¿wirowej o œrednicy 5–10 mm ska³y krystaliczne (Kr) przewa¿aj¹ nad pó³nocnymi wapieniami paleozoicznymi (Wp).

Stadia³ górny

Reprezentowany jest przez gliny zwa³owe,których sp¹g przewiercono na wysokoœci od 50 do 70 m p.p.m. S¹ to gliny zwarte, ilaste, a wœród zespo³u minera³ów ciê¿kich wystepuj¹ amfi- bole w iloœci oko³o 40% i granaty — oko³o 45%. Ten poziom glin charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce war- toœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B): 1,3–0,9–0,9 (Olszewo Wêgorzewskie — otw. 16), 1,3–0,7–1,0 (Skalisko — otw. 14) i 1,3–1,2–0,9 (Budry — otw. 27) (Gronkow- ska–Krystek,1998). Z recesj¹ l¹dolodu stadia³u górnego zwi¹zana jest sedymentacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych omi¹¿szoœci oko³o 3 m (otw. 14). S¹ to piaski ró¿noziarniste, w sp¹gu ze ¿wirami.

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) wystêpuj¹ na obszarach po³udniowo-zachodnim i pó³nocnym, gdzie osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, tj. oko³o 20 m. S¹ to gliny szarobr¹zowe,

14 zawieraj¹ce dosyæ liczne ¿wiry i przewarstwienia piaszczyste. Sp¹g glin przewiercono na wysokoœci oko³o 36–38 m p.p.m. W kierunku po³udniowo-zachodnim (przekrój geologiczny A–B — mapa) powierzchnia sp¹gowa obni¿a siê do oko³o 52 m p.p.m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin (O/K–K/W–A/B) s¹ nastêpuj¹ce: 1,8–0,6–1,5 w otworze 16 w Olszewie Wêgorzewskim, 1,6–0,7–1,3 w otworze 14 w Skalisku (Gronkowska-Krystek, 1998) i 1,3–0,9–1,0 w otworze 55 — Wêgorzewo III (1 próbka wg Lisickego — patrz: Lisicki, Winter, 1999). W s¹siednim otworze Wêgorzewo IV na arkuszu Wêgorzewo (Pochocka–Szwarc, Lisicki, 1999) w œwietle badañ litologiczno-petrograficznych (Zabielski,1999) wystêpuje prawdopodobnie ten sam poziom glin (O/K–K/W–A/B=1,4–0,7–1,3). Z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zwi¹zana by³a sedymentacja zastoiskowa. W lokalnych zbiornikach odbywa³a siê akumulacja mu³ków i piasków zastoiskowych. Osady te wystêpuj¹ w profilach Olszewo Wêgorzewskie (otw. 16) i Skalisko (otw. 14). S¹ to mu³ki z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych oraz piaski ró¿noziarniste, miejscami z wtr¹ceniami glin sp³ywowych, o ³¹cznej mi¹¿szoœci oko³o 5–7 m. Ze schy³kiem zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zwi¹zana jest sedymentacja i³ów jeziornych, peryglacjalnych ocharakterystycznym czerwonym zabarwieniu. Pozycja stratygraficzna tego tzw. „czerwonego kompleksu ilastego” jest dyskutowana w wielu opracowaniach (S³owañski, 1975b; Lisicki, 1996, 1997, 1998; Krupiñski, 1997b; Lisicki, Winter, 1999; Winter,1999). Na osady te na- trafiono w Wêgorzewie (otw. 53 i 55) i KoŸlaku (otw. 44). Na arkuszu Wêgorzewo (Pochoc- ka-Szwarc, Lisicki, 1999) osady te tworz¹ ci¹g³y horyzont. W profilu Wêgorzewo III (otw. 55) opra- cowanym przez S³owañskiego (1975a), osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 33 m. Sedymentacja tych osadów odbywa³a siê w trzech zró¿nicowanych litologicznie cyklach akumulacyjnych. Sp¹g ka¿dego cyklu rozpoczynaj¹ gliny silnie ilaste ze ¿wirami przechodz¹ce w i³y czerwonobrunatne smugowane mu³kami (S³owañski, 1975b). W stropie (na g³êbêkoœci 134,5 m) trzeciego cyklu przewiercono bruk z³o¿ony ze ska³ krystalicznych, który jest prawdopodobnie pozosta³oœci¹ glin sp³ywowych. Geneza tego bruku oraz jego pozycja stratygraficzna by³a i jest przedmiotem dyskusji (S³owañski, 1975b; Lisicki 1996; Lisicki, Winter,1999). Ostatnio przyjmuje siê (Lisicki, Winter, 1999), ¿e wspomniany bruk mo¿e byæ pozosta³oœci¹ po rozmytych glinach zwa³owych zdeponowanych w czasie trwania ch³odnego okresu (zlodowacenia?) Broku (Brokianu). Jest prawdopodobne, i¿ zbiornik w którym zachodzi³a sedymentacj osadów „czerwonego kompleksu ilastego”, znajdowa³ siê przed czo³em ustêpuj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) w ch³odnych warunkach klimatycznych. Winter (1999) stwierdzi³a obecnoœæ Hippophae, co œwiadczy o zastoiskowym charakterze zbiornika wodnego. Osady omawianego zbiornika wyklinowuj¹ siê w kierunku pó³nocno-wschodnim. Krupiñski (1997b), który bada³ trzy próbki czerwonych i³ów z KoŸlaka (otw. 44) nie wyklucza, ¿e osady te by³y akumulowane ju¿ w okresie interglacja³u mazowieckiego.

15 Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Interglacja³ mazowiecki na tym obszarze reprezentuj¹ i³y, mu³ki i piaski jeziorno-rzeczne z flor¹ kopaln¹,miejscami z faun¹ miêczaków. Osady te zosta³y przewiercone w Wêgorzewie (otw. 53 i 55); ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 50 m (przekrój geologiczny A–B — mapa). S¹ to i³y i mu³ki z substancj¹ roœlinn¹ i szcz¹tkami fauny oraz piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirkami, w których u³o¿eniu mo¿na rozpoznaæ wed³ug S³owñskiego (1975b) piêæ cykli akumulacyjnych. Ka¿dy z nich rozpoczyna³ siê akumulacj¹ rzeczn¹, a koñczy³ osadami jeziornymi. Depozycja osadów trzeciego cyklu jeziorno-rzecznego mia³a miejsce (wg Sobolewskiej, 1975) w III optymal- nym okresie py³kowym interglacja³u mazowieckiego. Pozycja stratygraficzna tych osadów by³a dyskutowana i pocz¹tkowo zaliczane by³y one do interglacja³u eemskiego (przed wojn¹), a póŸniej do interglacja³u holsztyñskiego (Krause, Gross, 1941) oraz do interglacja³u kromerskiego (Ró¿ycki, 1972). Ostatecznie przypisano je interglacja³owi mazowieckiemu (Sobolewska, 1975; S³owañski, 1975b). Podobnie wykszta³cone osady zosta³y przewiercone w Budrach (otw. 27) na g³êbokoœci od 126,0 do 137,7 m (18–29,7 m p.p.m.). Badania palinologiczne 16 próbek z g³êbokoœci 132,6–133,9 m (Krupiñski, 1998; Krupiñski, Pochocka, 1998) wskaza³y na interglacjalny charakter flory z gatunkami przewodnimi dla interglacja³u mazowieckiego (m.in. Azolla filiculoides). Osady interglacja³u mazowieckiego (Kru- piñski, 1997a) wystêpuj¹ na podobnej wysokoœci w pobliskim Pozezdrzu, na terenie arkusza Gi¿ycko.

Zlodowacenie Liwca

Obecnoœæ glin zwa³owych zlodowacenia Liwca zosta³a stwierdzona we wszystkich otworach kartograficznych: w Olszewie Wêgorzewskim (otw.16) ich sp¹g wystêpuje na wysokoœci oko³o 22 m p.p.m., w Skalisku (otw.14) na wysokoœci 15 m p.p.m., a w Budrach (otw. 26 i 27) na wy- sokoœci oko³o 18 m p.p.m. W Wêgorzewie gliny zlodowacenia Liwca znajduj¹ siê na wysokoœci oko³o 30 m p.p.m., a na s¹siednim arkuszu w otworze Wêgorzewo IV — na rzêdnej oko³o 27 m p.p.m. (Po- chocka-Szwarc, Lisicki, 1999). Nie tworz¹ one ci¹g³ego poziomu. W glinach tych wystêpuj¹ miejscami przewarstwienia piasków i ¿wirów wodnomorenowych. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) glin zwa³owych tego zlodowacenia s¹ na- stêpuj¹ce: 1,5–0,8–1,1 w Olszewie Wêgorzewskim (otw.16), 1,7–0,7–1,3 w Skalisku (otw. 14) i 1,7–0,7–1,3 w Budrach (otw.27) — Gronkowska-Krystek (1998) oraz 2,0–0,6–1,5 w otworze Wêgo- rzewo III (otw. 55) (Rzechowski i in., 1975 — patrz: Lisicki, Winter, 1999). . Na s¹siednim arkuszu Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999) wystêpuj¹ gliny zwa³owe o zbli¿onych wartoœciach wspó³czynników petrograficznych: 1,6–0,7–1,5 (profil Czarny Ostrów). Gliny te, bogate w ¿wiry mu³owców lokalnych, reprezentuje prawdopodobnie litotyp C, cha- rakterystyczny dla glin zlodowacenia Liwca.

16 Z recesj¹ tego l¹dolodu zwi¹zana by³a sedymentacja zastoiskowa. I ³ y i mu³ki zastoiskowe omi¹¿szoœci oko³o 4 m zosta³y przewiercone w Olszewie Wêgorzewskim (otw. 16).

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza Budry wystêpuj¹ prawdopodobnie trzy poziomy glin zwa³owych zlodowa- ceñ œrodkowopolskich oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorne. Utwory tych zlodowaceñ zaliczono do stadia³u górnego zlodowacenia Odry oraz stadia³u dolnego i œrodkowe- go zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Odry

Kompleks osadów tego zlodowacenia osi¹ga mi¹¿szoœæ oko³o 40 m (tabl. III).

Stadia³ górny

Z transgresj¹ l¹dolodu tego stadia³u zwi¹zana by³a sedymentacja i³ów, mu³ków i pia- sków zastoiskowych (dolnych). Osady te wystêpuj¹ w profilach otworów 26 i 28 (Budry). Z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u górnego zwi¹zane s¹ równie¿ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe omia¿szoœci oko³o 10 m. Wystêpuj¹ w profilu otworu 14 w Skalisku. Gliny zwa³owe tego stadia³u i i c h rezydua tworz¹ stosunkowo ci¹g³y poziom. Nie stwierdzono ich w profilach z Wêgorzewa. Sp¹g omawianych glin wystêpuje na wysokoœci od 12 m p.p.m. (Budry — otw. 27 i 28) do 50 m n.p.m. (Skalisko — otw. 14). W glinach tych wystêpuj¹ przewarstwienia mu³ków i piasków drobnoziarnistych, py³owatych, prawdopodobnie wodnomorenowych. We frakcji ¿wirowej glin stwierdzono przewagê zawartoœci wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) s¹ nastêpuj¹ce: 2,0–0,6–1,5 w Olszewie Wêgorzewskim (otw. 16), 2,2–0,5–2,0 w Skalisku (otw. 14) i 2,2–0,5–1,7 w Budrach (otw. 27) — Gronkowska–Krystek (1998). We frakcji ¿wirowej o œrednicy 5–10 mm skandynawskie wapienie paleozoiczne (Wp) dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (Kr). Gliny o podobnych wspó³czynnikach wystêpuj¹ na arkuszu Wêgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 1999) i mo¿na je korelowaæ z m³odszym litotypem zlodowacenia Odry. Z recesj¹ tego l¹dolodu zwi¹zana by³a sedymentacja zastoiskowa reprezentowana przez i ³ y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) (otw. 12). Wystêpuj¹ one w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza (przekrój geologiczny C–D — tabl. III). S¹ to mu³ki piaszczyste i piaski z przewarstwieniami i³ów czekoladowobr¹zowych.

Interglacja³ lubelski

I³y, mu³ki i piaski jeziorne z flor¹ kopaln¹ interglacja³u lubelskiego nawiercono na g³êbokoœci 105 m w otworze 27 (Budry). S¹ to piaski ró¿noziarniste przechodz¹ce w i³y

17 i mu³ki z laminami brunatnej substancji roœlinnej. Osady te nie by³y badane palinologiczne, jednak¿e ich sytuacja geologiczna i wykszta³cenie œwiadcz¹ o interglacjalnej genezie. Sp¹g piasków i ¿wirów rzeczno-jeziornych wystêpuje w Budrach (otw. 27) na wysokoœci oko³o 10 m n.p.m., a w Wêgorzewie (otw. 55 i 53) na wysokoœci oko³o 35 m n.p.m. Osady te wystêpuj¹ tak¿e w otworach 19 i 20 w pó³nocnej czêœci obszaru. W Wêgorzewie doln¹ czêœæ tej serii (na g³êbokoœci 69,0–83,5 m) stanowi¹ osady piaszczyste (œrednio- i gruboziarniste) z drobnookrucho- wymi ¿wirami i detrytusem roœlinnym na g³êbokoœci 72,0–72,5 m. Na g³êbokoœci 64,5–69,0 m stwierdzono mu³ki warstwowane z licznymi szcz¹tkami roœlinnymi. Wed³ug Sobolewskiej (1975) w czasie akumulacji tych osadów w rejonie otworu Wêgorzewo III (otw. 55) panowa³ klimat ch³odny i wilgotny. Zbiornik jeziorny przechodzi³ stopniowo w zastoisko (czêœæ stropow¹ tej serii buduj¹ szare mu³ki, zwarte, ze œladami zaburzeñ peryglacjalnych). S³owañski (1975b) osady te zaliczy³ do interstadia³u ³ukowskiego, jednak w œwietle obecnych danych geologicznych wydaje siê, i¿ osady te s¹ znacznie m³odsze i nale¿¹ do interglacja³u lubelskiego.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Piaski i mu³ki zastoiskowe znane s¹ z otworów 33 i 34 oraz 56 i 58. S¹ to piaski drobnoziarniste, py³owate oraz mu³ki szare. Osady te by³y akumulowane w p³ytkich, lokalnych zbiornikach przed nasuwaj¹cym siê l¹dolodem stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego nawiercono prawie we wszystkich otworach. W ich czê- œci stropowej miejscami zosta³y stwierdzone ¿wirowo-g³azowe rezydua —prawdopodobnie po kopalnych morenach (otw.8). Sp¹g tych glin znajduje siê na wysokoœci od 20 m n.p.m. w Budrach (otw. 27) do 60 m n.p.m. w Wêgorzewie (otw. 55, 56 i 58). Gliny miejscami przewar- stwiaj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B): 1,8–0,7–1,2 (1 próbka z otw. 27 — Budry) — Gronkowska-Krystek (1998), 1,4–0,7–1,4 (3 próbki z otw. 55 — Wê- gorzewo III) — wed³ug Lisickiego (patrz: Lisicki, Winter, 1999) z wyraŸnie zaznaczaj¹c¹ siê przewag¹ wapieni paleozoicznych (Wp) nad ska³ami krystalicznymi (Kr). Z recesj¹ l¹dolodu stadia³u dolnego zwi¹zana jest akumulacja piasków i ¿wirów wodnolodowcowych (otw. 16). Osady te wype³niaj¹ g³êboko wciêt¹ erozyjnie dolinê osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ do 30 m. W stropie osadów wodnolodowcowych znaleziono warstewki torfów (o gruboœci do 1 cm), prawdopodobnie redeponowane przez wody lodowcowe.

Stadia³ œrodkowy

Z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u œrodkowego zwi¹zana jest sedymentacja piasków ró¿noziar- nistych z pojedynczymi ¿wirami wodnolodowcowych (dolnych) oraz w odizolowanych,

18 niewielkich zbiornikach piasków i i³ów zastoiskowych wykszta³conych w postaci pia- sków drobnoziarnistych, py³owatych, w sp¹gu przechodz¹cych w i³y szare. Osady te przewiercono w Budrach (otw. 27 i 26) oraz w Skalisku (otw. 14) i w Budzewie (otw. 22). Zbiorniki te powstawa³y na wysoczyŸnie polodowcowej stadia³u dolnego tego zlodowacenia. Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego wystêpuj¹ na ca³ym obszarze prawie ci¹g³¹ pokryw¹ i kontynuuj¹ siê na zachód na obszar arkusza Wêgorzewo (Pachocka-Szwarc, Lisicki, 1999) osi¹gaj¹c mi¹¿szoœci 20–27 m. S¹ to gliny zwarte, ilaste, z przewarstwieniami piaszczystymi. Sk³ad petrogra- ficzny ¿wirów ukazuje przewagê wapieni pó³nocnych (Wp) nad ska³ami krystalicznymi (Kr). Warto- œci wspó³czynników pertograficznych (O/K–K/W–A/B ¿wirów z tych glin s¹ nastêpuj¹ce: 1,6–0,7–1,3 w otworze 14 (Skalisko) — Gronkowska-Krystek (1999) i 1,3–0,9–1,0 w otworze 55 (Wêgorzewo III) (Rzechowski i in., 1975 — patrz: Lisicki, Winter, 1999). Podczas recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego nast¹pi³a sedymentacj piasków i ¿wirów wodnolodowcowych (górnych). Osady te nawiercono w otworach: 51, 26, 27 i 28. S¹ to piaski ró¿noziarniste z du¿¹ iloœci¹ ¿wiów, lokalnie w sp¹gu z g³azami (otw. 27) pochodz¹cymi prawdopodobnie z rozmycia starszego poziomu glin zwa³owych.

Interglacja³ eemski

Osady tego wieku reprezentowane s¹ w profilu Olszewo Wêgorzewskie (otw. 16) przez piaski i ¿wiry rzeczne omi¹¿szoœci oko³o 20 m. ¯wiry s¹ dobrze obtoczone; ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 5 m. W osadach tych nie znaleziono ¿adnych szcz¹tków organicznych umo¿liwiaj¹cych precy- zyjne datowanie osadów.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Na omawianym arkuszu wyró¿niono osady reprezentuj¹ce stadia³ œrodkowy i górny zlodowacenia Wis³y. Osady glacjalne tych stadia³ów s¹ wykszta³cone g³ównie w postaci glin zwa³owych rozdzielo- nych miejscami osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Na powierzchni wystêpuje szereg form i osadów zwi¹zanych z nasuniêciem siê l¹dolodu stadia³u górnego ostatniego zlodowacenia i jego deglacjacj¹.

Stadia³ œrodkowy

Z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u œrodkowego wi¹¿e siê sedymentacja piasków i ¿wirów wodnolodwcowych reprezentowanych w Olszewie Wêgorzewskim (otw.16) przez piaski ró¿- noziarniste ze ¿wirami, s³abo obtoczone. Na podstawie badañ geofizycznych (£uniewski, Baran,

19 1988) wyinterpretowano na linii przekroju geologicznego C–D (tabl. III) niewielkie obni¿enie wype³nione prawdopodobnie piaskami wodnolodowcowymi. I³y i mu³ki zastoiskowe przewiercono równie¿ w Olszewie Wêgorzewskim (otw.16) oraz w otworze 9. S¹ to i³y mu³ki i bezstrulturalne, miejscami piaski drobnoziarniste, przechodz¹ce w stropie w piaski ró¿noziarniste. Osady wodnolodowcowe i zastoiskowe stadia³u œrodkowego osi¹gaj¹ ³¹cznie mi¹¿szoœæ oko³o 30m (otw. 16). Gliny zwa³owe tego stadia³u wystêpuj¹ na prawie ca³ym obszarze osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ oko³o 10–12 m (otw. : 16, 26, 27 i 28). W czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru arkusza gliny te zosta³y prawdopodobnie zerodowane w czasie najm³odszego nasuniêcia l¹dolodu. S¹ to gliny py³owate, szare. W profilu Wêgorzewo III (otw. 55) wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) frakcji ¿wirowej o œrednicy 5–10 mm glin zwa³owych stadia³u œrodkowego (4 próbki) s¹ nastêpuj¹ce: 2,0–0,5–1,7 (Lisicki, Winter, 1999). W profilu otworu 27 (Budry) poziom ten ma nastêpuj¹c¹ charak- terystykê petrograficzn¹: 2,2–0,5–1,5 (tylko 1 próbka) (Gronkowska-Krystek, 1998).

Stadia³ górny

Kompleks osadów stadia³u górnego rozpoczynaj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne). Wyinterpretowano je na podstawie sondowañ geoelektrycznych (£uniewski, Baran, 1988) w œrodkowej czêœci obszaru arkusza (przekrój geologiczny A–B — mapa). W lokalnych obni¿eniach zosta³y osadzone i³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) o mi¹¿szoœci 3–4 m. W œrodkowej czêœci obszaru arkusza wystêpuj¹ niskie, ale o stromych zboczach, pagórki zbudowane z piasków, ¿wirów iczêœciowo glin zwa³owych.S¹tomoreny wyciœniê- c i a wykazuj¹ce zaburzenia glacitektoniczne. Pomiary biegu i upadu warstw osadów w ods³oniêciu w Dowiatach da³y wyniki: 70/10E oraz 90/40E i 94/22E. Przewodnim poziomem tego okresu glacjalnego s¹ gliny zwa³owe charakteryzuj¹ce siê jasnobr¹zow¹ lub br¹zow¹ barw¹ i siln¹ piaszczystoœci¹. Miejscami s¹ one py³owate. Gliny stadia³u górnego wystêpuj¹ prawie we wszystkich otworach kartograficznych i hydrogeologicznych. Buduj¹ tak¿e powierzchniê wysoczyzny morenowej falistej. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi w rejonie na wschód od Wêgorzewa do 30 m, ale przewa¿nie wynosi 5–15 m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K–K/W–A/B) tych glin wynosz¹: 1,9–0,6–1,5 w otworze 16 (Olszewo Wêgorzewskie) i 2,1–0,5–1,7 (tylko 1 próbka) w otworze 14 (Skalisko) (Gronkowska-Krystek, 1998). Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych akumulacyjnych tworz¹ kulminacje Wzgórz Pi³ackich (218,5 m n.p.m.) wystêpuj¹cych w po³udniowo-wschodniej czêœci ob-

20 szaru arkusza oraz na pó³nocnym brzegu jeziora Œwiêcajty. Wzgórza stanowi¹ dobrze wykszta³con¹ strefê postoju l¹dolodu podczas jednej z subfaz recesyjnych l¹dolodu stadia³u górnego. Na pó³noc od omawianej strefy czo³owomorenowej wystêpuje wa³ ozowy o d³ugoœci oko³o1,5 km zbudowany z piasków i ¿wirów.Liczne formy akumulacji szczelinowej,zbudowane rownie¿ z piasków i ¿wirów,wystêpuj¹ w szczególnie du¿ym nagromadze- niu przy po³udniowo-wschodniej granicy arkusza i kontynuuj¹ siê na na s¹siednim arkuszu Gi¿ycko (Szumañski, 1999). I³y, mu³ki, piaski i ¿wiry oraz gliny zwa³owe w sp³ywach kemów i tarasów kemowych wystêpuj¹ powszechnie na obszarze ca³ego arkusza. Wiêkszoœæ z tych form to kemy limnoglacjalne. Na pó³nocy arkusza (okolice Zabrostu Wielkiego) w obszarach gra- nicznych wysoczyzny i obni¿enia Niecki Skaliskiej oraz na po³udniowym brzegu jeziora Œwiêcajty wystêpuj¹ tarasy kemowe. Na zapleczu moren czo³owych (Wzgórz Pi³ackich) stwierdzono obecnoœæ piasków i ¿wi- r ó w buduj¹cych moreny martwego lodu.S¹topiaski gruboziarniste i ¿wiry warstwowane horyzontalnie, miejscami ¿wiry masywne oraz g³azy (o œrednicy oko³o 0,3–0,5m). Osady te s¹ prze- warstwione piaskami drobnoziarnistymi, py³owatymi (ods³oniêcie w Pi³akach Ma³ych). Na po³udnie od strefy czo³owomorenowej Wzgórz Pi³ackich wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) tworz¹ce proksymaln¹ czêœæ rozleg³ego obszaru sandrowego. W sk³adzie osadu dominuj¹ pakiety ¿wirów i piasków grubo- i œrednioziarnistych zdeponowane w warunkach szybkiego przep³ywu. Na obszarze wysoczyzny morenowej stwierdzono obecnoœæ kilku obni¿eñ zastoiskowych wype³nionych i³ami, mu³kami i piaskami (górnymi). S¹ to i³y z wk³adkami mu³ków, miejscami mu³ków piaszczystych. Najwiêksze z zastoisk istnia³o w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, na pó³noc od Olszewa Wêgorzewskiego. Tam w s¹siedztwie zbiorników zastoiskowych wy- stêpuj¹ pokrywy piasków, mu³ków i glin wodnomorenowych.Wykszta³cone w postaci piasków bardzo Ÿle wysortowanych oraz mu³ków i glin piaszczystych by³y akumulowane w formie b³ota morenowego. S¹ to osady krótkiego przep³ywu wodnego typu ice-contact i ablacyjne osady sp³ywowe o mi¹¿szoœci oko³o 2 m. W morfologii arkusza Budry wyró¿nia siê obni¿ony, p³aski i rozleg³y obszar Niecki Skaliskiej zajmuj¹cej powierzchniê oko³o 90 km2. Nieckê wype³niaj¹ i ³ y i mu³ki jeziorne, peryglacjalne.I³ys¹zwarte, t³uste, przechodz¹ce w mu³ki szare. W stropie osadów jeziorno–peryglacjalnych znajdowano szcz¹tki roœlinne. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 28 m (otw. 12). Niewykluczone, ¿e zbiornik Niecki Skaliskiej pocz¹tkowo mia³ charakter wytopiskowy i by³ podparty bry³ami mar-

21 twego lodu, o czym œwiadcz¹ formy kemowe usytuowane na zachodnim brzegu jeziora. W czêœci po³udniowo-wschodniej i³y i mu³ki jeziorno–peryglacjalne przykryte s¹ piaskami rzeczno-peryglacjalnymi.S¹topiaski dobrze przemyte, o mi¹¿szœci do 10 m, ze sporadycznie wy- stêpuj¹cymi wœród nich wk³adkami mu³ków. Utwory te zosta³y osadzone przez rzeki w warunkach klimatu peryglacjalnego. Wody p³yn¹ce z kierunku po³udniowo-wschodniego wdar³y siê na obszar jeziora zajmuj¹cgo Nieckê i zdeponowa³y osady piaszczyste w kszta³cie sto¿ka o deltowym u³awiceniu osadów. Pe³ne rozpoznanie genezy tego zdarzenia mo¿liwe bêdzie na podstawie otrzymanych wyni- ków prac geologiczno–zdjêciowych wykonanych na obszarze s¹siedniego arkusza Banie Mazurskie. Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–3,0 m n. p. rzeki wystêpuj¹ w dolinie Sapiny.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski jeziornedobrze przemyte, miejscami zawieraj¹ce wk³adki piasków drobnoziarnistych, py³owatych, wystêpuj¹ na powierzchni kopalnego zbiornika jeziornego w Niecce Skaliskiej. W jej po³udniowo-wschodniej czêœci zalegaj¹ wspó³kszta³tnie do krawêdzi obni¿enia kopalnego jeziora. Osady te prawdopodobnie dokumentuj¹ facje brze¿ne jeziora. Piaski eoliczne (dobrze wysortowane piaski drobnoziarniste) tworz¹ niewielkie, równo- le¿nikowo zorientowane wydmy urozmaicaj¹ce powierzchniê sto¿ka osadów rzeczno–peryglacjalnych w Niecce Skaliskiej. Piaski i gliny deluwialne omi¹¿szoœci do kilku metrów zaczê³y tworzyæ siê ju¿ pod koniec plejstocenu, powstawa³y te¿ w starszym holocenie. Po atlantyckim optimum klimatycznym osady deluwialne powstawa³y na obszarach wylesionych przez cz³owieka. Akumulowane by³y czêsto u podnó¿a m³odych rozciêæ erozyjnych.

c. Holocen

Kompleks najm³odszych osadów czwartorzêdowych rozpoczynaj¹ na obszarze arkusza Budry piaski i ¿wiry rzeczne zaakumulowane w dnie doliny Wêgorapy. S¹ to piaski œrednioziarni- ste z przewarstwieniami ¿wirów o mi¹¿szoœci oko³o 4 m. Piaski i mu³ki jeziorne zdetrytusem roœlinnym tworz¹ obecne tarasy jeziorne (jeziora Œwiêcajty i Strêgiel). S¹ to zawodnione piaski drobnoziarniste i bezstrukturalne mu³ki z fragmentami roœlinnymi. Inne osady holoceñskie to: gytie i kreda jeziorna,które s¹ eksploatowane w okolicach Rapy. Piaski humusowe i namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz namu³y torfiaste i torfy wype³niaj¹ m.in. obni¿enia wytopiskowe.

22 B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

RzeŸba powierzchni podczwatorzêdowej omawianego obszaru (tabl. II) wykazuje niewielkie zró¿nicowanie (S³owañski, 1974b). Ponadto brak jest szczegó³owych danych o tektonicznych defor- macjach pod³o¿a osadów czwartorzêdowych. Pomocn¹ okaza³a siê tu analiza wyników badañ geoelektrycznych. Na jej podstawie wyinterpretowano dwa znaczne obni¿enia powierzchni podczwar- torzêdowej (poni¿ej 120 m p.p.m.) na pó³nocny wschód od Wêgorzewa, utworzone w ska³ach kredy górnej. W okolicach Budr powierzchnia podczwartorzêdowa osi¹ga wysokoœæ oko³o 70 m p.p.m, a w okolicach granicy pañstwa 140–150 m p.p.m. (S³owañski, 1974a, b). W okolicy Wêgorzewa, na podstawie analizy komputerowej i mapy liniowych elementów strukturalnych (Graniczny i in., 1995), wyinterpretowano uskok (tabl. III) kontynuuj¹cy siê na s¹siednim arkuszu w kierunku pó³nocno-zachodnim. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e osady czwartorzêdowe w rejonie Wêgorzewa mog¹ byæ glacitektonicznie zaburzone. Jednak nie ma na to wyraŸnych przes³anek geologicznych popartych obserwacj¹ zaburzeñ osadów w rdzeniach wiertniczych otworów kartograficznych. Na przekroju geologicznym C–D (tabl. III) zosta³y przedstawione mi¹¿sze kompleksy glin zwa³owych wyinterpretowane na podstawie analizy przekrojów geoelektrycznych. Granice stratygraficzne (przypuszczalne) w obrêbie tych glin poprowadzono w sposób prosty — prawie równoleg³ymi liniami. Byæ mo¿e jednak w rze- czywistoœci granice te przebiegaj¹ w sposób o wiele bardziej skomplikowany ze wzglêdu na wystêpo- wanie (hipotetycznych jak do tej pory) zaburzeñ glacitektonicznych. W osadach najm³odszego zlodowacenia, w œrodkowej czêœci obszaru arkusza, wystêpuj¹ formy i osady zaburzone glacitektonicznie. S¹ to ci¹gi pagórków moren wyciœniêcia, okolic Dowiat i Brzo- zowej Góry.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Rozwój budowy geologicznej zosta³ przedstawiony w tabeli 1. W kredzie górnej (mastrycht), paleocenie i prawdopodobnie w eocenie na obszarze arkusza Budry odbywa³a siê sedymentacja morska. Osadów oligoceñskich oraz neogeñskich nie stwierdzono — prawdopodobnie uleg³y zniszczeniu w czasie póŸniejszej dzia³alnoœci egzaracyjnej i erozyjnej w okresach najstarszych zlodowaceñ. W plejstocenie, na obszarze objêtym arkuszem Budry, l¹dolód najstarszego zlodowacenia (Narwi) wkroczy³ na powierzchniê urozmaicon¹ morfologicznie. To urozmaicenie rzeŸby by³o spowodowane m.in. erozj¹ spowodowan¹ wodami lodowcowymi sp³ywaj¹cymi od czo³a l¹dolodu i akumulacj¹ osadów sandrowych. Nastêpnie l¹dolód zlodowacenia Narwi intensywnie egzarowa³ swoje pod³o¿e. Pozostawi³ po sobie dwa poziomy glin zwa³owych, rozdzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Brak jest osadów z okresu interglacja³u augustowskiego, co mo¿e dowodziæ przewagi w tym czasie procesów erozji rzecznej i denudacji nad akumulacj¹.

23 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q Akumulacja organiczna th Namu³y torfiaste — Q Akumulacja mineralno-organiczna w obni¿e- nht niach Piaski humusowe oraz namu³y den dolinnych Okresowa akumulacja mineralno-organiczna, i zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q rzeczna i jeziorna phh Gytie i kreda jeziorna — li Q Akumulacja jeziorna gykj h Piaski i mu³ki jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna, ca³kowite wytopienie pm h zagrzebanych bry³ martwych lodów

Holocen Piaski i ¿wiry rzeczne — f Q Erozja i akumulacja rzeczna p¿ h Piaski i gliny deluwialne — d Q Zmywanie osadów ze zboczy i ich akumulacja pg u podnó¿a Piaski eoliczne w wydmach — e w Akumulacja eoliczna p Q Piaski jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna (równie¿ w interfazie p Alleörd) — przewa¿nie na le¿¹cych w obni¿eniach bry³ach martwego lodu Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych Akumulacja rzeczna 2,0– 3,0 m n.p. rzeki — f Q B3 t p¿ p4 Piaski rzeczno-peryglacjalne — f-pg Q B3 Akumulacja sto¿ka nap³ywowego w warun- p p4 kach peryglacjalnych I³y i mu³ki, miejscami piaski, jeziorne, peryglacjalne Akumulacja wytopiskowa w warunkach — lipg Q B3 peryglacjalnych imp p4 Piaski, mu³ki i gliny wodnomorenowe — fgg Q B3 Wytapianie osadów z bry³ martwego lodu i pm p4 ich krótki transport b³otny do p³ytkich zbior- ników wodnych I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbior- imp p4 nikach (recesyjnych). Rozpad martwych lo- dów na mniejsze bry³y Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B3 Erozja i akumulacja osadów przez wody lo- p¿2 p4 dowcowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — gm Q B3 Wytapianie osadów morenowych z p³atów i p¿ p4 bry³ martwego lodu oraz akumulacja osadów u ich podnó¿a I³y, mu³ki, piaski i ¿wiry oraz gliny zwa³owe w sp³ywach Akumulacja osadów w przetainach i rozpa- kemów i tarasów kemowych — k Q B3 dlinach lodowych. Dalsza recesja l¹dolodu. imp p4 Powstanie bry³ martwego lodu Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q B3 Akumulacja przez wody lodowcowe w p¿ p4 szczelinach lodowych Piaski i ¿wiry ozów — o Q B3 Akumulacja w tunelach lodowych p¿ p4 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych Akumulacja osadów u czo³a l¹dolodu (d³ugo- Stadia³ górny — gc Q B3 trwa³y postój l¹dolodu), spiêtrzenie osadów p¿ p4 przed czo³em oscyluj¹cego l¹dolodu (g³ównie etap m³odszy) Gliny zwa³owe — g Q B3 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja lodowcowa gzw p4

Zlodowacenie Wis³y Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia Powstanie form z wyciœniêcia (o zarysie lo- gw B3 bowym) w czasie transgresji l¹dolodu i za- — Q 4 C zwartorzêd p¿ p burzenie osadów stadia³u œrodkowego b B3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿e- I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — Q 4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie imp1 p niach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q B3 Erozja i akumulacja osadów sandrowych p¿1 p4 przez wody lodowcowe przed czo³em nasu-

P lejstocen waj¹cego siê l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q B2 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. gzw p4 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu. I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿e- im p4 niach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Stadia³ œrodkowy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Erozja i akumulacja osadów przez wody lo- p¿ p4 dowcowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu

24 cd. tabeli 1

Interglacja³ f Piaski i ¿wiry rzeczne — Q 34– Akumulacja i erozja rzeczna eemski p¿ p Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W2 Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow- p¿2 p3 cowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q W2 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. gzw p3 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu. Piaski i i³y zastoiskowe — b Q W2 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿e- pi p3 niach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu b W2 Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow-

Stadia³ œrodkowy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p3 cowe przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W1 Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow- p¿ p3 cowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe i ich rezydua, miejscami z przewar- Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa, stwieniami piasków i ¿wirów wodnolodowcowych tworzenie moren czo³owych lub innych — g Q W1 form akumulacyjnych. Egzaracja lodowcowa. gzw p3 Nasuniêcie siê l¹dolodu Zlodowacenie Warty b W1 Stadia³ dolny Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿e- pm p3 niach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu f-li L Piaski i ¿wiry rzeczno-jeziorne — Q 3 Akumulacja. Erozja rzeczna Interglacja³ p¿ p lubelski I³y, muki i piaski z flor¹ kopaln¹, jeziorne — li Q L Akumulacja jeziorna i bagienna. imp p3 Ostateczne wytopienie bry³ martwego lodu I³y, muki i piaski zastoiskowe (górne) — b QO3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbior- imp2 p3 nikach recesyjnych Gliny zwa³owe i ich rezydua, miejscami z przewar- Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa, stwieniami mu³ków i piasków wodnomorenowych tworzenie moren czo³owych lub innych g O3 Zlodowacenia œrodkowopolskie — Q form akumulacyjnych. Egzaracja lodowco- gzw p3 wa. Nasuniêcie siê l¹dolodu fg O3 Erozja i akumulacja osadów przez wody lo-

Stadia³ górny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p3 dowcowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Odry b O3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni-

toce n I³y, muki i piaski zastoiskowe (dolne) — Q imp1 p3 ¿eniach przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu I³y i mu³ki zastoiskowe — b QC Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbior- im p23– nikach recesyjnych Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa, Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami pia- tworzenie moren czo³owych lub innych Liwca sków i ¿wirów wodnomorenowych — g QC Interglacja³ gzw p23– form akumulacyjnych. Egzaracja lodowcowa. wielki Zlodowacenie Nasuniêcie siê l¹dolodu Akumulacja jeziorno-rzeczna w klimacie I³y, muki i piaski jeziorno-rzeczne z flor¹ kopaln¹ umiarkowanym — ciep³ym. Ostateczne wy- Interglacja³ li - f M topienie bry³ martwego lodu. mazowiecki — Q imp p23– Kontynuacja akumulacji jeziorno-perygla- cjalnej

I³y jeziorne, peryglacjalne —lipg QG Akumulacja w zbiorniku jeziornym w warun- i p2 kach klimatu peryglacjalnego Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbior- m p2 nikach recesyjnych g G Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) Gliny zwa³owe — Q Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. gzw p2 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q S3 Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow- p¿ p2 cowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g S3 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa.

Stadia³ górny Q gzw p2 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q S1 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. Sanu 1 gzw p2 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu. Plejs

Zlodowacenie b S1 Stadia³ dolny I³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿e- i p2 niach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q N 3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbior- mp p2 nikach recesyjnych Czwartorzêd Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q N 3 Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow- p¿ p2 cowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu Nidy Stadia³ górny Gliny zwa³owe — g QN 3 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. gzw p2 Zlodowacenia po³udniowopolskie Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu Zlodowacenie Stadia³ Gliny zwa³owe — g QN1 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. dolny gzw p2 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu Interglacja³ augustowski Erozja rzeczna. Denudacja (podlaski)

25 cd. tabeli 1

Gliny zwa³owe — g QA 3 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. gzw p1 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu fg A3 Stadia³ górny Piaski wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja osadów przez wody lodow- p p1 cowe przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q A1 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych mp p1 zbiornikach recesyjnych g A1 Recesja l¹dolodu. Akumulacja lodowcowa. Plejstocen Gliny zwa³owe — Q gzw p1 Egzaracja lodowcowa. Nasuniêcie siê l¹dolodu Czwartorzêd Zlodowacenie Narwi

Zlodowacenia najstarszee fg A1 Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja osadów przez wody lo- p¿ p1 dowcowe przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu

Eocen Piaski kwarcowe z glaukonitem — p E Akumulacja morska

Paleocen Piaski py³owate z glaukonitem — p Pc Akumulacja morska Paleogen Trzeciorzêd

Piaski py³owate, margliste oraz mu³owce piaszczyste Akumulacja morska z glaukonitem i szcz¹tkami fauny — p Cr3 Kreda Kreda górna

W czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich zosta³o zdeponowanych piêæ poziomów glin zwa³owych: dwa zlodowacenia Nidy, dwa zlodowacenia Sanu 1 i jeden zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Depozycje osadów glacjalnych by³y przerywane erozj¹ i akumulacj¹ wód roztopowych oraz sedymentacj¹ zastoiskow¹. Na badanym obszarze, podobnie jak na s¹siednim arkuszu Wêgorzewo, nie stwierdzono obecnoœci osadów interglacjalnych rozdzielaj¹cych wymienione poziomy glacjalne. W okresie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) nast¹pi³a akumulacja osadów jeziornych w klimacie peryglacjalnym — osadzony zosta³ tzw. kompleks czerwonych osadów ilastych, bêd¹cy charakterystycznym poziomem nie tylko dla tego arkusza, ale i dla ca³ego obszaru Polski pó³nocno-wschodniej. O peryglacjalnym charakterze zbiornika, w którym odbywa³a siê sedymentacja tych osadów, œwiadczy ich wykszta³cenie, tj. wk³adki ¿wirów, piasków py³owatych i pakiety glin sp³ywowych oraz wyniki analiz palinologicznych z s¹siedniego arkusza Wêgorzewo (Winter, 1999). Nale¿y dodaæ, i¿ pozycja stratygraficzna czerwonych osadów ilastych jest od dawna przedmiotem licznych dyskusji (S³owañski 1975b; Krupiñski, 1997b; Lisicki, 1998; Lisicki, Winter, 1999). W czasie interglacja³u mazowieckiego, w warunkach klimatu umiarkowanego, nadal trwa³a sedymentacja jeziorna (otw.53, 55) (Sobolewska, 1975; S³owañski,1975b). W profilu otworu 27 (Budry) jeziorne osady interglacjalne — w postaci czerwonych i³ów — (Krupiñski, 1998) le¿¹ prawdopodobnie bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Problem zaliczenia osadów w tym profilu do interglacja³u mazowieckiego wymaga dalszych badañ. Zimne wahniêcie klimatyczne spowodowa³o wtargniêcie na badany obszar l¹dolodu zlodowacenia Liwca. Pozosta³oœci¹ s¹ osady lodowcowe i zastoiskowe. L¹dolody zlodowaceñ œrodkowopolskich wkroczy³y na omawiany obszar dwukrotnie w postaci l¹dolodów zlodowaceñ Odry i Warty i pozostawi³y po sobie trzy poziomy glin zwa³owych. Z transgresj¹

26 tych l¹dolodów oraz z wytopieniem siê ich pokryw lodowych zwi¹zana by³a dzia³alnoœæ wód roztopowych (erozja i akumulacja) oraz lokalnie, sedymentacja zastoiskowa. W okresie miêdzylodowcowym, miêdzy zlodowaceniem Odry i Warty, odbywa³a siê akumulacja osadów jeziornych i rzeczno-jeziornych zawieraj¹cych szcz¹tki roœlinne. Osady te reprezentuj¹ prawdopodobnie interglacja³ lubelski. Osady interglacja³u eemskiego wystepuj¹ lokalnie w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. S¹ to osady rzeczne zakumulowane w dosyæ g³êbokiej, kopalnej dolinie (g³êbokoœæ oko³o 25 m), kontynuj¹cej siê prawdopodobnie na obszarze s¹siedniego arkusza Wêgorzewo. Na badanym obszarze wystêpuj¹ osady stadia³u œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y. W okresie nasuwania siê l¹dolodu stadia³u œrodkowego akumulowane by³y przez wody lodowcowe piaski i ¿wiry fluwioglacjalne. Wody lodowcowe wykorzystywa³y ju¿ istniej¹ce obni¿enia i z³o¿y³y w nich osady o mi¹¿szoœci prawie 30 m. W bliskim s¹siedztwie l¹dolodu stadia³u œrodkowego powstawa³y zbiorniki zastoiskowe (pó³nocno-zachodnia czêœæ terenu, przy granicy z arkuszem Wêgorzewo) oraz mia³a miejsce erozja i akumulacja wód roztopowych. L¹dolód tego stadia³u pozostawi³ na omawianym obszarze gliny zwa³owe o zmiennej mi¹¿szoœci. W okresie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y nast¹pi³o zaburzenie osadów bezpoœredniego pod³o¿a i utworzenie moren z wyciœniêcia (okolice Dowiat, Brzozówki). L¹dolód tego stadia³u pozostawi³ gliny zwa³owe o zmiennej mi¹¿szoœci. Recesja l¹dolodu ostatniego stadia³u przebie- ga³a niejednostajnie i zaznaczy³a siê wystêpowaniem strefy czo³owomorenowej w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Jest ona reprezentowana przez moreny czo³owe akumulacyjne (pó³nocny brzeg jeziora Œwiêcajty, faza VIIb wg Kondrackiego, 1972) oraz przez moreny czo³owe Wzgórz Pi³ackich. Od istniej¹cej tu krawêdzi lodu p³ynê³y wody roztopowe, które tworzy³y pokrywy osadów sandrowych. W tym czasie w tunelach lodowych powstawa³y osady przysz³ych ozów, a póŸniej w szczelinach osady póŸniejszych form szczelinowych. Szczególnie du¿e nagromadzenie tych form wystêpuje na pó³noc od Jakunówka (Szumañski, 1999). W okresie deglacjacji arealnej tworzy³y siê osady przysz³ych kemów i tarasów kemowych. Tarasy kemowe towarzysz¹ misom jeziornym jezior: Œwiêcajty, Strêgiel i Strêgie- lek, które powsta³y z wytopienia siê bry³ martwych lodów. Wytapiany z martwych lodów materia³, poddany krótkiemu transportowi wodnemu, utworzy³ pokrywy wodnomorenowe. Na pó³nocy obszaru arkusza, w rozleg³ym zbiorniku glacimarginalnym Niecki Skaliskiej, dosyæ d³ugo trwa³o wytapianie martwych lodów. Od po³udniowego wschodu wla³y siê wody roztopowe. Dokumentuj¹ to piaski sto¿ka nap³ywowego wystêpuj¹ce we wschodniej czêœci Niecki Skaliskiej. Zdarzenie to by³o zwi¹zane z procesami deglacjacji na obszarze objêtym s¹siednim arkuszem Banie Mazurskie.

27 Na prze³omie plejstocenu i holocenu nasili³y siê procesy denudacyjne, które zapocz¹tkowa³y trwaj¹c¹ do dziœ akumulacjê osadów deluwialnych w obni¿eniach i u podnó¿y stoków. W interfazie alleröd oraz w fazach preborealnej i borealnej (Kondracki, 1972) ca³kowicie wytopi³y siê zagrzebane w starszych osadach bry³y martwego lodu umo¿liwiaj¹c uformowanie siê dzisiejszych jezior wytopi- skowych: Œwiêcajty, Strêgiel i Strêgielek. W obni¿eniach jeziornych by³y i nadal s¹ sk³adane osady jeziorne. W tym samym czasie rozwija³y siê procesy eoliczne, które ukszta³towa³y w Niecce Skaliskiej niewielkie, pod³u¿ne wa³y wydmowe. W holocenie, w mniejszych zbiornikach jeziornych odbywa³a siê sedymentacja wêglanowa gytii i kredy jeziornej. Szata roœlinna stawa³a siê coraz bardziej urozmaicona, a lasy coraz bardziej zwarte. Utworzy³a siê erozyjna dolina rzeki Wêgorapy, która wyp³ywa z jeziora Mamry i przecina powierzchniê wysoczyzny morenowej oraz równi pojeziernej Niecki Skaliskiej. Mniejsze dolinki i zag³êbienia bezodp³ywowe by³y czêœciowo wype³niane piaskami humusowymi i namu³ami. Na obszarach najp³ytszych jezior powsta³y torfowiska. Wype³nianie osadami i zarastanie zbiorników jeziornych trwa do dziœ.

IV. PODSUMOWANIE

Trzy otwory kartograficzne wykonane na obszarze arkusza Budry osi¹gnê³y utwory trzecio- rzêdowe. Oprócz nich uwzglêdniono w opracowaniu profile m.in. otworu przebijaj¹cego osady glacjalne (otw. 44 — KoŸlak) i otworu osi¹gaj¹cego sp¹gow¹ czêœæ osadów czwartorzêdowych (otw. 53 — Wêgorzewo II). Analiza palinologiczna i wyniki analizy petrograficznej glin zwa³owych umo¿liwi³y rozpozio- mowanie utworów plejstoceñskich na 13 poziomów glacjalnych i litotypów glin zwa³owych. Gliny zaliczono do 8 zlodowaceñ; s¹ one rozdzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi, rzadziej wodnomorenowymi. Stwierdzono obecnoœæ 3 poziomów osadów interglacjalnych, w tym jeden zosta³ udokumentowany palinologicznie. W czasie prowadzenia prac terenowych i w trakcie analizy uzyskanych materia³ów terenowych opisano budowê geologiczn¹ i okreœlono genezê form morfologicznych wystêpuj¹cych na obszarze arkusza. Przeœledzono przebieg recesyjnych stref czo³owomorenowych fazy pomorskiej. Problemami pozostaj¹cymi do rozwi¹zania pozostaje wyjaœnienie istnienia ewentualnych zabu- rzeñ glacitektonicznych osadów plejstoceñskich w rejonie Wêgorzewa, potwierdzenie wystêpowania nowego poziomu glin zwa³owych, którego rezyduum mog¹ byæ ¿wiry le¿¹ce w profilu Wêgorzewo III na osadach czerwonego kompleksu ilastego i problematyczne zaliczenie tych i³ów w profilu KoŸlak do interglacja³u mazowieckiego. Nie rozwi¹zano tak¿e w pe³ni problemu powstania i zaniku zbiornika

28 jeziornego, który wype³nia³ Nieckê Skalisk¹. Problem rozpoziomowania stratygraficznego osadów wype³niaj¹cych to obni¿enie, wymaga przeprowadzenia pe³nych badañ sedymentologicznych i palinologicznych. Dodatkowe dane powinny wnieœæ prace kartograficzne, które bêd¹ prowadzone na s¹siaduj¹cym od wschodu arkuszu Banie Mazurskie.

Warszawa, 2001 r. Zak³ad Kartografii Geologicznej Pañstwowego Instytutu Geologicznego

LITERATURA

Ciuk E.,1966a — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Inst. Geol.,Warszawa. Ciuk E.,1966b — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania sp¹gu miocenu. Inst. Geol.,Warszawa. Ciuk E., 1966c — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci miocenu. Inst. Geol.,Warszawa. Gagel C.,1903 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Angerburg — Wêgorzewo. Berlin. Gagel C., Klautzsch A., Schulte L.,1903 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Gr. Steinort — Sztynort. Berlin. Galon R.,1936 — Zagadnienie teras jeziornych w Prusach Wschodnich. Czas. Geogr., 2–3. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R.,1995—Sprawozdania z opracowania mapy liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych, ark. Kêtrzyn 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska-Krystek B.,1998 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych (ark. Budry SMGP 1:50 000). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Halicki B.,1960 — Zagadnienie interstadia³u mazurskiego. Zbiór prac i komunikatów treœci geologicznej. Muz. Ziemi, Inst. Geol., Warszawa. Kenig K.,1998 — Petrograficzne podstawy stratygrafii glin morenowych Polski pó³nocno–wschodniej. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 380. Kaunhoven F., Krause P. G.,1907 — Beobachtungen an diluvialen Terrassen und Seebecken im östlichen Nor- dostdeutschland und ihre Beziehung zur glazialen Hydrographie. Jahrbuch der Königlich Preuss. Geol., Landesan- stalt und Bergakademie zu Berlin, Bd. 24, Berlin. Kociszewska G., 1970 — Surowce mineralne powiatu wêgorzewskiego i mo¿liwoœci ich wykorzystania. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J.,1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J.,1957 — Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w Szk., 10,5. Kondracki J.,1972 — Pojezierze Mazurskie. W: Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J.,2000 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

29 Kondracki J., Pietkiewicz S.,1961 — North-East Poland. Guide-book of Excursion D. VI Congres INQUA, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno–wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krause P. G.,1903 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Kutten — Kuty. Berlin. Krause P. G, Gross H.,1941 — Das Interglazial von Angerburg nebst Bemerkungen uber einige andere ostpreus- sische Interglaziale. Jahrbuch der Reichsstejje für Bodenforschung. Bd. 60, Berlin. Krause P. G., Pickard E.,1903 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Buddern — Budry. Berlin. Krupiñski K. M.,1997a — Osady interglacjalne w Pozezdrzu ko³o Gi¿ycka. Prz. Geol., 45,6. Krupiñski K. M., 1997b — O ekspertyzie palinologicznej czerwonych i³ów z KoŸlaka. Prz. Geol., 45,7. Krupiñski K. M.,1998 — Ekspertyza palinologiczna próbek z otw. Budry (ark. Budry SMGP). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K. M., Pochocka K., 1998 — Osady interglacjalne w Budrach ko³o Wêgorzewa. Mat. VII Konfe- rencji — Stratygrafia plejstocenu Polski, Iznota 1998. Lisicki S.,1996 — Plejstocen Pojezierza Mr¹gowskiego. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S.,1997 — Pleistocene of the Mr¹gowo Lakeland. Geol. Quart., 43,3. Lisicki S.,1998 — Osady interglacja³u mazowieckiego w centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Prz. Geol., 45,7. Lisicki S., Winter H.,1999 — Mrongovian and Brokian, new stratigraphic units of Middle Pleistocene in northea- stern Poland. Geol. Quart., 43,2. £uniewski R., Baran W.,1988 — Dokumentacja badañ geofizycznych wykonana metod¹ elektrooporow¹ dla arkuszy Wêgorzewo i Budry SMGP w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J.,1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci nadk³adu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Pochocka K., 1998 — Pó³nocna czêœæ Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Mat. VII Konferencji — Stratygrafia plejstocenu Polski, Iznota 1998. Pochocka-Szwarc K., Lisicki S.,1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wêgorzewo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ró¿ycki S. Z,1972 — Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Rzechowski J., Gronkowska B., Kenig K., Sobczuk S.,1975 — Litostratygrafia osadów glacjalnych z profilów wierceñ na Pojezierzu Mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W., 1974a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1974b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1975a — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1975b — Czwartorzêd w Wêgorzewie i okolicy. Biul. Inst. Geol., 288, 16. Sobolewska M.,1975 — Analiza palinologiczna osadów interglacjalnych z Wêgorzewa. Biul. Inst. Geol., 288, 16. Szumañski A.,1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Gi¿ycko wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

30 Rzechowski J., Gronkowska B., Kenig K., Sobczuk S.,1975 — Litostratygrafia osadów glacjalnych z profilów wierceñ na Pojezierzu Mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H.,1999 — Orzeczenie palinologiczne dla ark. Wêgorzewo SMGP 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., Lisicki S., 1998 — New palyno- and lithostratigraphic interpretation of the Cenozoic lake sediments in the section Goleñ, Mazury Lakeland. Geol. Quart., 42,1. WoŸniak P.,1987 — Projekt badañ geologicznych dla ark. Wêgorzewo i Budry SGMP 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zabielski R.,1999 — Orzeczenie z wykonanych badañ litologiczno–petrografiicznych dla arkusza Budry SMGP 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

31 21o 45' 22o 00' Tablica I o o 54 Rosja 54 r r Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 20' 20' Ark. Budry (68) i ark. Budry N (1076) Wêgorapa r SZKIC GEOMORFOLOGICZNY r r r r Skala 1:100 000

Formy lodowcowe Formy rzeczne r Wysoczyzna morenowa falista Dna dolin rzecznych

Wêgorapa Moreny czo³owe: Tarasy akumulacyjne w dolinkach rzecznych

Kana³ Brozajecki

r a) przewa¿nie akumulacyjne Dolinki w ogólnoœci, nie rozdzielone r b) przewa¿nie spiêtrzone (moreny wyciœniêcia) Krawêdzie Go³dapa

Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy denudacyjne

Moreny martwego lodu Sto¿ki nap³ywowe BUDRY

Formy wodnolodowcowe i wodnomorenowe Formy jeziorne

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci Tarasy jeziorne

Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) r Równiny jeziorne (stare dna jezior)

Formy akumulacji szczelinowej, ozy Formy utworzone przez roœlinnoœæ

Kemy, tarasy kemowe Równiny torfowe

Doliny wód roztopowych Formy antropogeniczne Wêgorapa Wêgorzewo Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Kana³y

Równiny wodnomorenowe Budowle, nasypy

Rynny subglacjalne

Formy eoliczne Opracowali: K. POCHOCKA-SZWARC, S. LISICKI

Jez. Strêgiel Jez. Strêgielek Wydmy Jez. Œwiecajty

Sanina 54o 54o 10' 10' 21o 45' 22o 00'

ã 012345km Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004 21o 45' 22o 00' Tablica II o o 54 Rosja B 54 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 20' 20' Ark. Budry (68) i ark. Budry N (1076) Wêgorapa Cr3 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

14 Skala 1:100 000

Cr3 -76,4 16 C D Cr3 -99,8 E Piaski kwarcowe z glaukonitem EOCEN

Pc Piaski py³owate z glaukonitem PALEOCEN

a PALEOGEN p ra o TRZECIORZÊD g ê KREDA Piaski py³owate i margliste oraz mu³owce piaszczyste W KREDA Cr Kana³ Brozajecki GÓRNA 3 z glaukonitem i szcz¹tkami fauny

Cr3 Granice geologiczne

Go³dapa Uskoki przypuszczalne

-70 Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowych w m n.p.m.

BUDRY 44 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej 27 (symbol oznacza wiek: Pc — paleocen, Cr3 — kreda górna; Cr -74,3 liczba rzêdn¹ powierzchni podczwartorzêdowej w m n.p.m.) Pc -87,6 3

B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

Pc D C Linia przekroju geologicznego za³¹czonego w tekœcie

Cr3

44 Opracowali: K. POCHOCKA-SZWARC, S. LISICKI

Cr3 -74,3 Wêgorapa Wêgorzewo

Cr3

48 A 49 Jez. Upinek

Cr3 -88,0 Pc -92,4 Pc

Jez. Strêgiel Jez. Pc Strêgielek Jez. Œwiecajty Pc Sanina

o Jez. o 54 E E Czarna Kuta 54 10' 10' 21o 45' 22o 00'

ã 012345km Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004 Tablica III Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Budry (68)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

Skala pozioma 1:50 000 C Skala pionowa 1:2 000 D W E Olszewo Wêgorzewskie S¹kie³y Zabrost Skalisko Otw. 20 m n.p.m. Otw. 16 Otw. 19 Otw. 12 Otw. 5 Otw. 13 m n.p.m. Otw. 18 Otw. 6 Otw. 14 150 150

140 14 140 13 130 130

Wêgorapa

Wêgorapa 3 21 Wêgorapa 120 23 120 20 7 110 6 7 110 24 3 16 12 9 13 12 100 25 9 1 6 1 2 10 100 1 1 6 2 20 1 6 90 16 20 11 90 26 11 80 11 26 80 25 29 11 70 20 24 70 29 24 29 26 29 60 27 25 30 60

50 29 50 33 33 33 33 40 32 38 40 30 38 30 32 35 37 20 38 38 20 39 42 10 10 37 41 0 42 0 42 -10 42 -10 -20 45 -20 45 -30 46 46 -30

-40 47 -40 48 48 -50 -50 49 -60 50 49 53 -60 -70 51 52 -70 53 -80 54 -80 53 -90 54 -90 57 55 -100 58 55 -100 -110 57 -110 58 57 61 ? 61 -120 58 -120 59 -130 61 59 -130 -140 -140

-150 -150

-160 fgg B3 fg B2 g O3 -160 1— tQh 12 — pmQp4 26 — p¿Qp4 38 — gzw Qp3

b B3 f fg O3 g S1 b A1 Piaski, ¿wiry i g³azy; I³y; 2— ntQh 13 — impQp4 27 — p¿Qp3-4 39 — p¿Qp3 49 — gzw Qp2 57 — mpQp1 piaski i ¿wiry i³y i mu³ki fg B3 g W2 b C b S1 g A1 3— phQh 14 — p¿2Qp4 29 — gzw Qp3 41 — im Qp2-3 50 — i Qp2 58 — gzwQp1 Piaski Gliny zwa³owe

f k B3 b W2 g C b N3 fg A1 Piaski i mu³ki, piaski py³owate; Mu³owce piaszczyste 6— p¿Qh 16 — impQp4 30 — piQp3 42 — gzw Qp2-3 51 — mpQp2 59 — p¿Qp1 piaski py³owate z glaukonitem z glaukonitem d g B3 fg W1 b G fg N3 7— pgQ 20 — gzw Qp4 32 — p¿Qp3 45 — mpQp2 52 — p¿Qp2 61 — pCr3 Piaski, mu³ki i gliny Torfy li fg B3 g W1 g G g N3 9— pQ 23 — p¿1Qp4 33 — gzw Qp3 46 — gzw Qp2 53 — gzw Qp2 Piaski i gliny Namu³y f-pg B3 g B2 f-li L fg S3 g N1 10 — pQp4 24 — gzw Qp4 35 — p¿Qp3 47 — p¿ Qp2 54 — gzw Qp2 Mu³ki lipg B3 b B2 b O3 g S3 g A3 11 — impQp4 25 — imQp4 37 — imp2Qp3 48 — gzw Qp2 55 — gzw Qp1 Opracowali: K. POCHOCKA-SZWARC, S. LISICKI

Uwaga:symbole, znaki konwencjonalne i pozosta³e objaœnienia jak na mapie geologicznej ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004