Załącznik nr 1 do Uchwały Rady Gminy Budry nr X/53/2015 z dnia 30 wrze śnia 2015 r.

STRATEGIA ROZWOJU GMINY BUDRY NA LATA 2015 – 2020

Budry, wrzesie ń 2015 r. Spis tre ści

1. Wst ęp...... 2 2. Poło żenie gminy i krótka charakterystyka ...... 3 3. Charakterystyka środowiska naturalnego gminy ...... 10 Budowa geologiczna ...... 10 Rze źba terenu ...... 10 Warunki klimatyczne ...... 11 Gleby ...... 13 Sie ć hydrograficzna...... 17 Lasy ...... 21 Ochrona przyrody...... 23 4. Dziedzictwo kulturowe i turystyka gminy ...... 24 Charakterystyka środowiska kulturowego ...... 24 Atrakcje w okolicach gminy ...... 36 5. Otoczenie społeczno - gospodarcze ...... 42 Demografia...... 42 Gospodarka...... 45 Rolnictwo ...... 46 Bezrobocie...... 49 6. Infrastruktura techniczna...... 55 Obiekty społeczne ...... 55 Komunikacja ...... 63 Gospodarka wodna...... 65 Gospodarka ściekowa...... 66 Gospodarka odpadami...... 67 Elektroenergetyka, telekomunikacja, zaopatrzenie w gaz, ciepłownictwo...... 68 Alternatywne źródła energii...... 72 7. Obszary problemowe gminy ...... 75 Infrastruktura techniczna...... 75 Sfera społeczna...... 76 Sfera gospodarcza ...... 78 Sfera kulturowa ...... 79 Turystyka...... 80 8. Analiza szans i zagro żeń gminy...... 85 9. Misja i cele strategiczne gminy...... 87 Formułowanie celów rozwoju...... 87 Cele strategiczne i operacyjne...... 89 10. Monitorowanie strategii ...... 104

1 1. Wst ęp

Zarz ądzanie gmin ą wi ąż e si ę z podejmowaniem szeregu działa ń i decyzji wa żnych dla społeczno ści lokalnej. Mo żna rozró żni ć 3 poziomy zarz ądzania przyszło ści ą, z których ka żdy ma swoje ramy czasowe oraz zespół środków, za pomoc ą, których oddziaływuje na zachodz ące i przewidywane zdarzenia. Mo żna je uj ąć nast ępuj ąco: • poziom strategiczny – długi horyzont czasowy – zarządzanie poprzez warto ści, cele nadrz ędne oraz wyznaczanie kierunków (strategia rozwoju). • poziom programowy – średnioterminowy horyzont czasowy – zarz ądzanie poprzez wyznaczone cele (np. lokalny program rewitalizacji), • poziom zadaniowy – krótki horyzont czasowy – zarz ądzanie za pomoc ą procedur (np. procedura realizacji inwestycji w ramach wdro żonego systemu zarz ądzania jako ści ą ISO 9001:2000),

Z powy ższego rozró żnienia wynika, że zapisy strategii powinny wskazywa ć nadrz ędne cele, do których nale ży d ąż yć w zało żonej perspektywie czasowej i w ramach okre ślonych środków. Współczesna Strategia definiuje jedynie kierunki rozwoju, natomiast ustale ń, co, jak, kiedy i za ile dokonuje si ę na poziomie programowym i zadaniowym. W strategii okre śla si ę kierunki działa ń, problemy i cele rozwoju społeczno - gospodarczego, wskazuje mo żliwe drogi realizacji wyznaczonych celów oraz zasady kontroli i oceny podj ętych działa ń. Rola władzy lokalnej we współczesnym świecie polega nie tylko na sprawczym podejmowaniu dora źnych decyzji i bezpo średnim sterowaniu, ale przede wszystkim na tworzeniu odpowiednich warunków dla rozwoju i poprawy poziomu życia społeczno ści lokalnej. Jednym z narz ędzi w tym procesie jest strategia rozwoju danego systemu. Tak wi ęc potrzeba posiadania strategii wynika nie tylko z uwarunkowa ń zewn ętrznych i standardów europejskich, ale tak że ze wzgl ędów pragmatycznych. Strategia wskazuje mo żliwe kierunki rozwoju oraz pozwala na okre ślenie niezb ędnych dokumentów programowych i ich wzajemnych powi ąza ń. Dzi ęki wyznaczeniu kierunków i w dalszej perspektywie powi ązaniu wyznaczonych celów z programami rozwoju, zapewniona zostaje kompleksowo ść podejmowanych działa ń oraz efektywniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów.

2 2. Poło żenie gminy i krótka charakterystyka

Gmina Budry poło żona jest w północno - wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko – mazurskiego, które pod wzgl ędem powierzchni zajmuje czwarte miejsce w kraju (24,2 tys. km 2, co stanowi około 7,7 % powierzchni kraju). W granicach województwa warmi ńsko-mazurskiego funkcjonuje 116 jednostek samorz ądu gminnego, w tym 16 miejskich, 33 miejsko-wiejskich, 67 wiejskich. Województwo to podzielone jest na 17 powiatów ziemskich oraz 2 powiaty grodzkie, tj. miasta: Olsztyn i Elbl ąg. Stolic ą województwa i siedzib ą władz samorz ądowych jest centralnie poło żony Olsztyn.

Rysunek 1. Podział administracyjny województwa warmi ńsko – mazurskiego

Źródło: Zwi ązek Powiatów Polskich

Region Warmii i Mazur obejmuje obszary o wybitnych walorach przyrodniczych, unikatowych w skali europejskiej, na które składaj ą si ę: urozmaicona rze źba terenu, liczne jeziora, du że kompleksy le śne o charakterze puszcza ńskim oraz bogata flora i fauna. Obszary prawnie chronione (8 parków krajobrazowych, 71 obszarów chronionego krajobrazu, 111 rezerwatów przyrody), stanowi ą 53 % powierzchni województwa ( średnio w kraju – 31 %), ponadto znajduje si ę tu 20 % krajowej powierzchni rezerwatów przyrody.

3 Mi ędzy innymi z tego powodu jest to teren bardzo atrakcyjny turystycznie. Znajduj ą si ę na nim cenne obszary, takie jak: pojezierza (iławskie, olszty ńskie, ełckie) kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Zalew Wi ślany oraz du że kompleksy le śne (rezerwaty i parki krajobrazowe), wzbogacone licznymi zabytkami architektury i techniki (np. Kanał Ostródzko – Elbl ąski), bogatymi zbiorami muzealnymi, stanowiskami archeologicznymi i zabytkowymi parkami oraz wiele innych miejsc wartych zobaczenia. Województwo warmi ńsko – mazurskie zajmuje 7,7% ogólnej powierzchni kraju. Użytki rolne stanowi ą 54% powierzchni, 29% zajmuj ą lasy, 6% wody, a 8% drogi i tereny zabudowane. Województwo ma mniej ni ż średnio w Polsce ziemi u żytkowanej rolniczo, a znacznie wi ęcej wód i nieu żytków. Pod wzgl ędem liczby ludno ści Warmia i Mazury zajmuje 12 miejsce w kraju (1.463,5 tys. mieszka ńców, tj. 3,8% ludno ści Polski). Średni wska źnik g ęsto ści zaludnienia wynosi 60 osób/ km2 i jest najni ższy w kraju. Jeszcze rzadziej zaludnione s ą obszary wiejskie – średnio 25 osób/km2. Stopie ń zamo żno ści mieszka ńców województwa odbiega niekorzystnie od średniej krajowej. Jest to spowodowane m.in. niskim poziomem przeci ętnych wynagrodze ń, wysok ą stop ą bezrobocia i znaczn ą liczb ą osób pobieraj ących świadczenia społeczne. Województwo warmi ńsko - mazurskie charakteryzuje si ę stosunkowo niskim poziomem uprzemysłowienia, co spowodowało uznanie go za Zielone Płuca Polski. Jego udział w krajowej produkcji sprzedanej wynosi 2,5%, w zatrudnieniu 2,9%. Znajduje si ę na 14 pozycji w kraju pod wzgl ędem liczby zatrudnionych w przemy śle na 1000 mieszka ńców.

Gmina Budry administracyjnie przynale ży do powiatu węgorzewskiego, w którego skład oprócz tej gminy wchodz ą gminy: W ęgorzewo i Pozezdrze. Powiat w ęgorzewski poło żony jest w północno-wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich przy granicy z Federacj ą Rosyjsk ą (obwód kaliningradzki) oraz w s ąsiedztwie trzech powiatów: gi życkiego, kętrzy ńskiego i gołdapskiego. Siedzib ą władz samorz ądowych powiatu jest miasto Węgorzewo, oddalone od Olsztyna o 115 km, od Warszawy o 280 km, od granicy pa ństwa (z Rosj ą) 15 km. W powiecie planowane jest drogowe przej ście graniczne Perły-Kryłowo.

4 Ogółem - powierzchnia powiatu wynosi 693 km 2, w tym lasów 138,63 km 2, liczba ludno ści 24 490 1 osób, a wska źnik gęsto ści zaludnienia 31,6 osoby na km 2 (średnia wojewódzka – 61). Do najwi ększych skupisk ludno ści zaliczy ć nale ży nast ępuj ące miejscowo ści: Węgorzewo – 12281 mieszka ńców, Pozezdrze – 1340 mieszka ńców oraz Budry – 394 mieszka ńców .

Rysunek 2. Podział administracyjny powiatu olszty ńskiego

Źródło: Zwi ązek Powiatów Polskich

Ukształtowanie terenu powiatu jest typowe dla obszarów polodowcowych, z unikaln ą cech ą skupiska naturalnych jezior i rzek o ł ącznej powierzchni 100,04 km 2. Do najwi ększych zbiorników i cieków wodnych w powiecie nale żą w kolejno ści od najwi ększego: jeziora: Dargin, Mamry, Łabap, Świ ęcajty, O świn, Rydzówka, Str ęgiel, Harsz, Dgał Wielki i Mały, Krzywa Kuta i Pozezdrze oraz rzeki: W ęgorapa, Sapina, Rawda, Ruda i kanały W ęgorzewski, Mły ński, Mazurski. Du że i stosunkowo czyste kompleksy jezior (zaliczane do drugiej i trzeciej klasy czysto ści) oraz czyste powietrze, stwarzaj ą na terenie powiatu bardzo dobre warunki do funkcjonowania rezerwatów przyrody.

1 Według stanu z 2014 r.

5 Drugim, obok jezior i rzek, charakterystycznym elementem krajobrazu powiatu węgorzewskiego s ą rozległe, zwarte kompleksy le śne, zajmuj ące około 21% (14 374,2 ha) jego ogólnej powierzchni. Podstawowe bogactwa naturalne to kopaliny (torf, kreda jeziorna, ił, glina, wapno łąkowe) oraz kruszywa (piasek, żwir, głazy budowlane). Klimat omawianego terenu znajduje si ę na pograniczu klimatu morskiego umiarkowanego i kontynentalnego. Jednocze śnie stosunkowo wysokie usytuowanie nad poziomem morza oraz bogata rze źba terenu i bioró żnorodno ść flory wywieraj ą powa żny wpływ na lokalne warunki klimatyczne. Charakterystyczne jest przenikanie cech kontynentalnych ( śnie żne, ostre zimy) z cechami morskimi (du że opady, wilgotno ść powietrza, wyra źny wpływ klimatu borealnego). Obszar Mazur to strefa stałego ścierania si ę mas powietrza atlantyckiego i kontynentalnego. W ostatnich 5 - 10 latach obserwowany jest tak że wzrost ilo ści dni (zwłaszcza wiosn ą i wczesnym latem) z napływem powietrza zwrotnikowego, stąd te ż (w zale żno ści od dominacji jednej z nich) pojawiaj ą si ę tu b ądź mro źne i słoneczne, b ądź ciepłe i deszczowe zimy lub gor ące i suche lata na przemian z chłodnymi i wilgotnymi. Gmina Budry jest poło żona w północno - wschodniej cz ęś ci powiatu w ęgorzewskiego i zajmuje obszar 17497 km 2. Na jej terenie znajduje si ę 28 miejscowo ści zgrupowanych administracyjnie w 17 sołectwach. Na długo ści 18 km gmina graniczy z Obwodem Kaliningradzkim, natomiast bezpo średnimi s ąsiadami po stronie polskiej s ą gminy: Banie Mazurskie, Węgorzewo i Pozezdrze. Przez gmin ę przebiega droga wojewódzka nr 650 Węgorzewo - Banie Mazurskie - Gołdap. Gmina Budry poło żona jest w niedalekiej odległo ści od dwóch znacz ących o środków miejskich - Węgorzewo (13,37 km) i Gołdap (37,5 km). Gmina Budry nale ży do Makroregionu Pojezierze Mazurskie, który jest jednym z najatrakcyjniejszych krajobrazowo i turystycznie obszarów Polski. Na całym obszarze wyst ępuj ą od powierzchni utwory czwartorz ędowe, pokrywaj ąc ci ągł ą warstw ą podło ża starsze. Przestrzennie dominuj ą osady ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Mi ąż szo ść czwartorz ędu jest przestrzennie zró żnicowana, na ogół wynosi od kilkudziesi ęciu do ponad 200 m, przewa żnie zawiera si ę pomi ędzy 100 a 200 m. Znaczne powierzchnie zajmuj ą osady morenowe o charakterze zwałowym. Centrum życia gminy i o środkiem mieszcz ącym wi ększo ść instytucji społeczno – gospodarczych s ą Budry – siedziba władz gminy. Dzi ęki naturalno ści i czysto ści środowiska gniazduje tu ponad 90 par bocianów, orliki, bociany czarne, mo żna spotka ć równie ż wilki i

6 bobry. Przez gmin ę przepływają rzeki W ęgorapa i Gołdapa, które s ą nie tylko szlakami kajakowymi, ale równie ż bogactwem fauny i flory.

Rysunek 3. Poło żenie gminy na tle regionu

Źródło: Mapa Szukacz

Na terenie Gminy Budry znajduje si ę wiele atrakcyjnych obiektów, które ze wzgl ędu na swój unikatowy charakter powinny prowadzi ć do rozwoju gminy i intensyfikacji alternatywnych źródeł dochodów mieszka ńców (zwłaszcza z turystyki i agroturystyki). Jednak że brak dbało ści o dorobek kulturalny, głównie ze wzgl ędu na barier ę finansow ą, doprowadził do znacznej dewastacji tych obiektów, czego ewidentnym dowodem mo że by ć dwór w D ąbrówce Nowej. Cz ęść atrakcji turystycznych znalazła si ę w r ękach prywatnych, gdzie samorz ąd ma ograniczone mo żliwo ści oddziaływania, co jeszcze bardziej pogarsza sytuacj ę.

7 Niewielka odległo ść od W ęgorzewa i granicy polsko – rosyjskiej równie ż stwarza potencjalne warunki do rozwoju gospodarczego gminy, jednak w tym celu trzeba zintensyfikowa ć działania dotycz ące promocji terenów gminy.

Rysunek 4. Obszar gminy na tle najbli ższych okolic

Źródło: Powiat W ęgorzewski

Gmina Budry jest typow ą gmina rolnicz ą przedstawiaj ącą charakterystyczny wiejski krajobraz, b ędący bogactwem i dziedzictwem, które trzeba w nienaruszonym stanie przekaza ć nast ępnym pokoleniom. Zadaniem polskiej wsi jest tym nie tylko produkcja żywno ści o wysokich parametrach jako ściowych w zrównowa żonym środowisku przyrodniczym, ale tak że ochrona całego środowiska naturalnego i dbanie o jego jako ść . Wie ś pełni w Polsce równie ż wa żną rol ę gospodarcz ą, społeczn ą, ekologiczn ą i kulturow ą. Do najwa żniejszych elementów polskiej wsi nale ży zaliczy ć: • rolnictwo – bez niego wieś przestaje by ć prawdziw ą wsi ą, • kultura – wie ś jest dziedzictwem i no śnikiem tradycji narodu, • krajobraz – wie ś jest alternatywnym miejscem sp ędzania wolnego czasu, innym ni ż miasto.

8 Obecnie rolnicy wykonuj ą wiele ró żnych zada ń, od produkcji żywno ści poczynaj ąc, a na utrzymywaniu ł ąk, zachowaniu środowiska naturalnego i turystyce ko ńcz ąc. Rolnictwo mo że wi ęc by ć zdefiniowane jako wielofunkcyjne. Zgodnie z powy ższym wida ć, iż rolnictwo to nie tylko uprawa ro ślin i hodowla zwierz ąt, ale dla wi ększo ści rolników sposób życia. Zło żono ść tej profesji wymaga od rolnika du żego zaanga żowania i pracy we własnym gospodarstwie rolnym. Wbrew obiegowym opiniom, rolnictwo nie jest tym działem gospodarki narodowej, w którym mo żna uzyskiwa ć wysok ą dochodowo ść z prowadzonej produkcji, dlatego opłacalno ść wi ększo ści gospodarstw na tym terenie jest nadal niska i istnieje potrzeba upowszechniania alternatywnych źródeł dochodów.

Gmina Budry jest niewielk ą jednostką samorz ądu terytorialnego powiatu węgorzewskiego, co mo żna zaobserwowa ć na poni ższym wykresie. Na trzy samorz ądy terytorialne Gmina Budry zajmuje ostatnie miejsce, tu ż za niewiele wi ększ ą Gmin ą Pozezdrze, natomiast Gmina W ęgorzewo jest prawie dwukrotnie wi ększa od pozostałych. Wida ć wi ęc du że zró żnicowanie jednostek samorz ądu terytorialnego pod wzgl ędem wielko ści zajmowanego obszaru, co nie pozostaje bez wpływu na mo żliwo ści rozwojowe tych obszarów i generowanie dochodów dla mieszka ńców i samorz ądów.

Wykres 1. Powierzchnia gmin powiatu węgorzewskiego (ha) 2014 r.

34147 35000

30000

25000

17497 17678 20000

15000

10000

5000

0 Budry gorzewo ę Pozezdrze W

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

9 3. Charakterystyka środowiska naturalnego gminy

Budowa geologiczna

Na terenie Gminy Budry mo żna wyró żni ć dwie nast ępuj ące jednostki morfogenetyczne: • wysoczyzna moreny dennej, • równina pojezierna.

Dominuj ącą jednostk ą jest wysoczyzna morenowa, która obejmuje ¾ powierzchni południowej i zachodniej cz ęść gminy i zbudowana jest głównie z glin zwałowych. W rejonach przygranicznych: zachodnim i południowym, wyst ępuj ą wzgórza czołowo- morenowe o budowie bardziej zró żnicowanej. Obok dominacji glin zwałowych, lokalnie wyst ępuj ą równie ż piaski i żwiry. Druga jednostka - równina pojezierna, wyst ępuje w północno-wschodniej cz ęś ci gminy, na północ od rzeki Gołdapy. Jej podło że zbudowane jest od powierzchni z utworów osadowych: iłów, mułków, piasków i lokalnie żwirów. S ą to utwory pojezierne wieku pleistoce ńskiego. W dolinach rzek Gołdapy i W ęgorapy wyst ępuj ą od powierzchni utwory bagienne- torfy i namuły organiczne. Utwory takie wyst ępuj ą równie ż w środkowej cz ęś ci równiny pojeziernej oraz w licznych nieckach terenowych o niewielkim rozprzestrzenieniu. Mi ąż szo ść utworów czwartorz ędowych wynosi około 200-250m.

Rze źba terenu

Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym obszar gminy nale ży w wi ększo ści do jednostki naturalnej zwanej Krain ą Węgorapy, jedynie cz ęść południowo-wschodnia nale ży do Wzgórz Szeskich. Gmina Budry nale ży do jednego z ostatnich w Europie obszarów o dominuj ącym udziale naturalnych cech przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Wyj ątkowe walory środowiska przyrodniczego sprawiły, że tereny te znalazły si ę w granicach obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. Ukształtowanie terenu jest odmienne w cz ęś ci północno-wschodniej i na pozostałym obszarze gminy.

10 Rejon północno-wschodni (mniej wi ęcej na północ od rzeki Gołdapy) ma charakter równinny, poło żony na wysoko ści 90 – 105 m npm. St ąd zarówno w kierunku zachodnim, jak i południowym teren si ę wznosi. Na zachód i południe od Gołdapy powierzchnia terenu ma charakter falisty, a w strefach zewn ętrznych gminy wyra źnie pagórkowaty, osi ągaj ąc kulminacje: • na zachodzie - 160,1 m npm (Góry), • na południu - ok. 175 m npm (Brzozowska Góra), • na południowym wschodzie - 171,9 m npm (Piłaki Małe).

Dominuj ącym typem krajobrazu gminy jest krajobraz morenowy falisty charakterystyczny dla obszarów polodowcowych, a tylko w strefach przygranicznych, zachodniej i południowej, zwi ększa si ę stopie ń dynamiki rze źby. Najbardziej zró żnicowan ą konfiguracj ę posiada rejon południowy, czyli na południe od wsi Wi ęcki-Budry oraz okolice wsi Piłaki Małe. Deniwelacje lokalne osi ągaj ą wielko ści cz ęsto 10-30m, a spadki na zboczach s ą rz ędu 10-25%.

Warunki klimatyczne

Warunki klimatyczne w Gminie Budry s ą znacznie gorsze ani żeli średnio w województwie warmi ńsko-mazurskim i około 25% gorsze ni ż średnio w kraju, przy czym zró żnicowanie dotyczy równie ż obszaru gminy. Zasadnicze ró żnice w klimacie lokalnym zaznaczaj ą si ę mi ędzy cz ęś ci ą północno-wschodni ą i pozostałym obszarem gminy. W cz ęś ci zachodniej i południowej o zró żnicowanej rze źbie warunki mikroklimatyczne uzale żnione są przede wszystkim od rodzaju i wielko ści form terenowych, ich ekspozycji dosłonecznej i kąta nachylenia zboczy. Zasadnicze ró żnice na tym terenie wyst ępuj ą mi ędzy obszarami wysoczyzny morenowej, a obni żeniami. Bardziej korzystne warunki termiczne i mniejsza wilgotno ść wyst ępuje na wzniesieniach terenu (zauwa żalne jest jednak równie ż zró żnicowanie stosunków termiczno-wilgotno ściowych na zboczach: wystawa południowa – zbocza najcieplejsze i najsuchsze, wystawa północna – zbocza chłodne i wilgotne). Są one dłu żej nasłonecznione ni ż obni żenia i posiadaj ą lepsz ą cyrkulacj ę powietrza. Tereny te s ą równie ż bardziej suche. Niekorzystnymi warunkami termicznymi i wi ększ ą wilgotno ści ą charakteryzuj ą si ę tereny obni żeń. Przyczyn ą jest niekorzystny pionowy rozkład temperatury,

11 hamuj ący wymian ę powietrza. Powoduje to utrzymywanie si ę zastoisk chłodnego powietrza, sprzyja wzrostowi wilgotno ści i powstawaniu przygruntowych mgieł. Poza tym obni żenia są krócej nasłonecznione, a cz ęste inwersje temperatury zwi ększaj ą dobowe amplitudy termiczne. Cz ęść południowo-wschodnia jest zupełnie odmienna pod wzgl ędem warunków klimatu lokalnego od pozostałego terenu. Czynnikiem modyfikuj ącym klimat na tym obszarze jest du ży kompleks le śny wraz z otaczaj ącymi rozległymi użytkami zielonymi. Obszar ten cechuje si ę ni ższ ą temperatur ą powietrza, mniejszymi jej wahaniami oraz cz ęstym wyst ępowaniem mgieł i porannych oparów. Obszary torfowiskowo-bagienne (rejon wsi Wydutki i Gr ądy W ęgorzewskie) są dogodnym siedliskiem do rozwoju mikroorganizmów i uci ąż liwych dla człowieka owadów. Niekorzystnie na tym terenie przedstawia si ę rozkład temperatury w przygruntowej warstwie powietrza, gdyż pojawianie si ę przymrozków powoduje uszkodzenia ro ślin uprawnych. Wpływ obszaru le śnego na mikroklimat przyległego terenu polega przede wszystkim na zmniejszeniu pr ędko ści wiatrów i osłabieniu wymiany turbulencyjnej, jak równie ż powoduje odnawianie zasobów tlenu atmosferycznego.

Poszczególne elementy klimatu dla obszaru gminy przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: • średnia roczna temperatura: 6,6 0C, • lipiec i sierpie ń - najcieplejsze miesi ące: 17,8 0C i 16,8 0C, • stycze ń i luty - najchłodniejsze miesi ące: - 4,9 0C i - 4,4 0C, • średnia liczba dni gor ących i upalnych nie przekracza: 21 dni mro źnych i bardzo mro źnych 67, • średnie daty wyst ępowania pocz ątku i ko ńca pór roku oraz czasu ich trwania przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: ‹ przedwio śnie - średnia temperatura 0-50C, trwa około 31 dni, pocz ątek przypada około 12 III i trwa 12 IV, ‹ wiosna - średnia temperatura powy żej 50C – trwa 54 dni (13 IV – 5 VI), ‹ lato - średnia temperatura powy żej 15 0C - trwa 92 dni (6.VI – 15 IX), ‹ jesie ń - średnia temperatura od 15 0C - 50C, jej pocz ątek przypada na pierwsz ą dekad ę wrze śnia i trwa do 5 XI, ‹ przedzimie - średnia temperatura od 50C do 00C, rozpoczyna si ę w pierwszej dekadzie listopada, średnio trwa 94 dni (9 XII – 12 III),

12 • opady - średnia roczna suma opadów wynosi 529 mm. Najbogatszy w opady jest sierpie ń (66 mm), natomiast najubo ższy - luty (20 mm). Porównuj ąc średnie sumy opadów zauwa ża si ę wzrost przewagi opadów letnio-jesiennych nad zimowymi, • pokrywa śnie żna utrzymuje si ę średnio przez 107 dni, średnie daty pojawiania si ę przypadaj ą na pocz ątek grudnia, a zanikanie na koniec drugiej dekady marca, • liczba dni z burz ą wynosi średnio 14 dni, z mgł ą 25 dni, przy czym najwi ęcej przypada na listopad, najmniej na czerwiec, • dni bezprzymrozkowych w ci ągu roku notuje si ę około 161. Skrajne daty wyst ępowania przymrozków przypadaj ą po raz pierwszy na trzeci ą dekad ę wrze śnia, po raz ostatni na koniec maja, • średnia liczba okresu wegetacyjnego wynosi 194, a jego rozpocz ęcie przypada na drug ą dekad ę kwietnia, zako ńczenie na koniec pa ździernika, • wiatry - w układzie rocznym dominuj ą z kierunku południowo-wschodniego. Wiatrów północno-wschodnich i północnych notuje si ę najmniej. Taki układ odnosi si ę do okresu zimowego, wiosennego i jesiennego. Latem dominuj ą wiatry z kierunku północno-zachodniego, przy najmniejszym udziale wiatrów północno-wschodnich.

Gleby

Na terenie gminy wyst ępuje stosunkowe du że zró żnicowanie udziału gleb według klas bonitacyjnych, zarówno na gruntach ornych, jak i na u żytkach zielonych.

Tabela 1. Udział gleb wg klas bonitacyjnych

Klasa bonitacji gleb Wyszczególnienie III A III B IV A IV B V VI VI Z

Grunty orne 0,6 19,0 48,8 15,4 12,4 3,8 0,0

Użytki zielone 31,4 46,1 14,5 8,0 0,0

13 Szczegółowe dane wygl ądaj ą nast ępuj ąco: Grunty orne: • Kompleks 2 - pszenny dobry , dominuje wśród kompleksów glebowych. Charakteryzuje si ę do ść zró żnicowanym składem gatunkowym. Gliny lekkie w całym profilu glebowym wyst ępuj ą w południowej i w północno-wschodniej cz ęś ci gminy. Gliny średnie, ci ęż kie i pylaste zajmuj ą cz ęść północno-zachodni ą. Dobrze wykształcony poziom orno-próchniczny, bogactwo składników pokarmowych powoduje, że gleby te są żyzne i wydajne. Udaj ą si ę na nich prawie wszystkie ro śliny uprawne. Nale żą do IIIA i IIIB klasy bonitacyjnej, • Kompleks 3 - pszenny wadliwy, wyst ępuje na obszarach o znacznie zró żnicowanej rze źbie terenu zajmuj ąc zbocza i szczyty wzniesie ń. Gleby tego kompleksu o klasie bonitacyjnej IIIA, IVA i IVB maj ą jednolity skład mechaniczny - glina lekka w całym profilu glebowym. Charakteryzuj ą si ę jednak nisk ą zawarto ści ą próchnicy i płytszym poziomem orno-próchnicznym. Ponadto nara żone są na szybki spływ wody powierzchniowej, co w okresie wegetacyjnym powoduje okresowe niedobory wilgoci. W suchych okresach roku notuje si ę obni żkę plonów. Dobór uprawianych gatunków ro ślin na glebach tego kompleksu jest stosunkowo wąski i ogranicza si ę do pszenicy, kukurydzy, słonecznika pastewnego i lucerny. Najwi ększe obszary gleb kompleksu 3- go wyst ępuj ą na południe od wsi Budry i Ołownik. • Kompleks 4 - żytni bardzo dobry , obejmuje gleby lżejsze od powierzchni a dominuj ącym składem gatunkowym są piaski gliniaste mocne zalegaj ące na glinie lekkiej na gł ęboko ści 100cm. Mniejszy udział maj ą piaski gliniaste lekkie pylaste pod ścielone glin ą. Gleby tego kompleksu są strukturalne, maj ą dobrze wykształcony poziom próchniczny, oraz wła ściwe stosunki wodne. Pod wpływem stosowania przez dłu ższy czas racjonalnego nawo żenia i umiej ętnej uprawy, gleby te osi ągaj ą wy ższy stopie ń kultury co daje mo żliwo ść uprawy tych samych ro ślin co w kompleksach pszennych. Natomiast uprawa żyta i ziemniaków jest bardziej opłacalna przy ni ższym stopniu kultury. W klasyfikacji bonitacyjnej gleby te zaliczone są przewa żnie do klasy IIIA, IIIB i IVA i skupiaj ą si ę głównie w okolicach wsi Pawłowo, Brzozówko, Radziszewo. • Kompleks 5 - żytni dobry, zajmuje znikom ą powierzchni ę, a w jego skład wchodz ą gleby lżejsze i mniej urodzajne. Są to głównie gleby wytworzone z piasków gliniastych lekkich zalegaj ących na zwi ęź lejszym podło żu, nale żą ce do IVA IVB klasy bonitacyjnej. Charakteryzuj ą si ę one mniejsz ą zawarto ści ą składników

14 pokarmowych i wi ększ ą wra żliwo ści ą na susz ę. Podstawowymi ro ślinami uprawianymi na glebach tego kompleksu jest żyto, ziemniaki, owies jęczmie ń oraz inne ro śliny o niezbyt wysokich wymaganiach, a planowanie zale żne jest od sposobu gospodarowania i opadów atmosferycznych. • Kompleks 6 - żytni słaby, wyst ępuje w rejonie wsi Wi ęcki, Budry i Popioły. Skład gatunkowy tego kompleksu jest do ść zró żnicowany z przewag ą piasków słabogliniastych zalegaj ących na piasku lu źnym na gł ęboko ści 100cm. W klasyfikacji bonitacyjnej zaliczane są do klasy V. Są to gleby piaszczyste, ubogie w składniki pokarmowe, a zawarto ść próchnicy jest stosunkowo niska. Ze wzgl ędu na słab ą zdolno ść zatrzymywania wody są okresowo lub trwale zbyt suche. St ąd te ż dobór ro ślin uprawnych jest bardzo ograniczony i sprowadza si ę do żyta, owsa, ziemniaków, seradeli, łubinu. • Kompleks 7 - żytni bardzo słaby , wyst ępuje w sąsiedztwie szóstego, głównie w środkowej cz ęś ci gminy. W jego skład wchodz ą gleby najsłabsze, suche, wytworzone z piasków lu źnych i piasków słabogliniastych przechodz ących do ść płytko w piasek lu źny. Zaliczane są do VI klasy bonitacyjnej. Gleby te są ubogie w składniki pokarmowe, a jednocze śnie przewa żnie trwale za suche. Poprzez nawo żenie mineralne mo żna uzyska ć tylko nieznaczny wzrost plonów. Na glebach tego kompleksu uprawia si ę prawie wył ącznie żyto i łubin. • Kompleks 8 - zbo żowo-pastewny mocny , zajmuje na terenie gminy do ść znaczne powierzchnie, szczególnie w cz ęś ci północno-wschodniej - rejon wsi Zabrost, Budzewo oraz wyst ępuje do ść licznie na mniejszych powierzchniach w cz ęś ci północno-zachodniej i południowej. W jego skład wchodz ą gleby zwi ęzłe o składzie gatunkowym odpowiadaj ącym kompleksowi drugiemu, zasobne w składniki pokarmowe, potencjalnie żyzne. Wła ściwo ści fizyczne tych gleb, a przede wszystkim układ stosunków wodnych powoduj ą, że gleby te są wadliwe ze wzgl ędu na nadmierne uwilgotnienie. Jest to utrudnieniem w stosowaniu prawidłowej agrotechniki /pó źne obsychanie wiosn ą/ i ogranicza dobór ro ślin. Na glebach tego kompleksu wy ższe plony uzyskuje si ę w latach suchych. Najwi ększy udział wśród ro ślin uprawnych stanowi ą pastewne. Po uregulowaniu stosunków wodnych gleby tego kompleksu przechodz ą do kompleksu pszennego dobrego lub żytniego bardzo dobrego.

15 • Kompleks 9 - zbo żowo-pastewny słaby , obejmuje gleby lekkie wytworzone z piasków i okresowo podmokłe. Nadmierne wilgotnienie wyst ępuje przewa żnie w okresie wiosennym, powoduj ąc wymakanie zbó ż oraz opó źnienie terminu sadzenia ziemniaków. Gleby tego kompleksu w zale żno ści od składu mechanicznego i stopnia podmokło ści zaliczane są do klas bonitacyjnych od IVA do VI. Nadaj ą si ę pod upraw ę ro ślin kapustnych, owsa mieszanek zbo żowo-pastewnych. W porównaniu z kompleksem 8 gleby te znacznie szybciej obsychaj ą, a okres wegetacyjny jest tylko nieznacznie skrócony. Po zmeliorowaniu przechodz ą do kompleksów 6 i 7. Regulacja stosunków wodnych na tych glebach jest trudna ze wzgl ędu na to, że drenowanie likwiduje okresowe nadmierne uwilgotnienie, ale jednocze śnie pogł ębia okresow ą susz ę. Kompleks 9 na obszarze gminy wyst ępuje głównie w rejonie wsi Budzewo.

Użytki zielone: • Kompleks 1z - skupia użytki zielone bardzo dobre i dobre w klasie bonitacyjnej I i II, wyst ępuje w rejonie Zabrost Wielki i Sąkieły Małe. Łąki i pastwiska nale żą ce do tego kompleksu są najlepszymi użytkami zielonymi. Typologicznie są to mady o składzie gatunkowym pyłu zwykłego w całym profilu lub zalegaj ącego na iłach zwykłych i pylastych. Użytki zielone tego kompleksu maj ą uregulowane stosunki wodne i są dobrze zagospodarowane. Z reguły są trzyko śne i daj ą wysokie plony siana. • Kompleks 2z - dominuje na terenie gminy, a w skład jego wchodzą użytki zielone średnie. Zaliczane są tu gleby III i IV klasy łąk i pastwisk. Pod wzgl ędem typologicznym i gatunkowym są ró żnorodne, a przewa żaj ą mady przy mniejszym udziale torfów i gleb murszowych. W składzie mechanicznym znaczny udział maj ą pyły oraz iły, piaski gliniaste i gliny. Stosunki wodne tych gleb nie są w pełni uregulowane, okresowo są za suche lub nadmiernie uwilgotnione. Najwi ększe powierzchnie kompleksu 2z znajduj ą si ę w rejonie wsi Budzewo, Pietrele, Zarost oraz Wydutki. • Kompleks 3z - ma najmniejszy udział wśród użytków zielonych i nale ży do słabych i bardzo słabych. Kompleks ten obejmuje gleby bagienne i pobagienne zaliczane do V i VI klasy ze wzgl ędu na ich du że zabagnienie, wynikaj ące z nieuregulowania stosunków wodnych i słabego zagospodarowania. Najliczniej wyst ępuj ą gleby torfowe oraz mady i czarne ziemie. Gleby tego kompleksu wymagaj ą uregulowania stosunków wodnych i nale żytego zagospodarowania.

16 Wyst ępuj ą na terenie gminy w sąsiedztwie kompleksu 2z, a najwi ększy obszar skupia si ę w rejonie wsi Gr ądy Węgorzewskie i Wydutki.

Sie ć hydrograficzna

Wody powierzchniowe Wszystkie wody powierzchniowe na obszarze Gminy Budry znajduj ą si ę całkowicie w dorzeczu Pregoły. Sie ć hydrograficzn ą Gminy Budry tworz ą: • rzeka Węgorapa (cz ęść środkowego jej biegu) wraz z głównym spływem dopływowym rzek ą Gołdap ą (dolny bieg i uj ście), • Kanał Bro żajcki łącz ący Gołdap ę i Węgorap ę, którego koryto stanowi zarazem granic ę gminy: Budry i Banie Mazurskie, • krótkie cieki, kanały odwadniaj ące, doprowadzalniki, szczegółowe rowy melioracyjne na obszarach zmeliorowanych.

Ogólna charakterystyka zlewni Na obszarze gminy Budry dominuj ą doliny dwóch rzek: W ęgorapy i Gołdapy. Na odcinku od granicy z gmin ą W ęgorzewo do uj ścia Gołdapy dolina W ęgorapy jest w ąska, koryto rzeki wci ęte i silnie meandruj ące. Dno doliny wy ściełaj ą osady aluwialne i cz ęś ciowo torf. Za poł ączeniem z Gołdap ą, W ęgorapa na całej długo ści płynie w szerokiej zatorfionej dolinie. Bieg jej uprzednio kr ęty, wskutek robót melioracyjnych został wyprostowany, a spadek zredukowany budowlami pi ętrz ącymi. Pozostały liczne starorzecza, a dolina rzeki poci ęta jest rowami słu żą cymi do gospodarowania wod ą na u żytkach zielonych. Podobny wygl ąd przedstawia dolina Gołdapy od kanału Bro żajckiego do uj ścia. Zlewnia kanałów: Bro żajckiego, Dopływowego i Minockiego jest w głównej cz ęś ci zalesiona. Na pozostałym obszarze zlewnia zbudowana jest z glin zwałowych. Rze źba terenu pagórkowata z licznymi zagł ębieniami bezodpływowymi i obni żeniami suchymi lub podmokłymi (mokradła, torfowiska, oczka wodne) - deniwelacje rz ędu 30 – 50 m.

17 Wykres 2. Udział wód powierzchniowych w gminach powiatu w ęgorzewskiego 2014 r.

20 18,42 17,74 18

16 14,08 14 12 10 8 5,73 6 4 1,94 2 0 Bu d ry Powiat gorzew o ę Pozezdrze W Województwo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Opis wa żniejszych wód powierzchniowych gminy:

1. Rzeka W ęgorapa Jest to główna rzeka gminy Budry, a zarazem jeden z wa żniejszych (po Łynie) dopływów Pregoły. Obszarem źródłowym W ęgorapy jest północny kompleks Wielkich Jezior Mazurskich - wypływa ona z jeziora Mamry w rejonie W ęgorzewa. W miejscowo ści Czerniachowsk (Obwód Kaliningradzki) uchodzi do Pregoły, za po średnictwem której daje poł ączenie z Bałtykiem. Całkowita długo ść W ęgorapy wynosi 139,9km, z czego w Polsce 43,9km – rzeka przekracza granic ę w km 96,0 /kilometra ż liczony jest od jej uj ścia do Pregoły/ na terenie gminy Banie Mazurskie. W obr ębie gminy Budry długo ść W ęgorapy wynosi ~25 km. W km 114,3 wpada do W ęgorapy Gołdapa.

2. Rzeka Gołdapa Gołdapa stanowi główn ą o ś hydrograficzn ą ziemi gołdapskiej. Jej górny odcinek - Jarka, dopływa od wschodu do południowego skraju jeziora Goładp. Po niecałych 300 m wypływa z niego ju ż jako Gołdapa. Jest to d opływ W ęgorapy o całkowitej długo ści 89 km i dorzeczu 678,4 km 2.

18 W gminie Budry znajduje si ę dolny odcinek rzeki od Kanału Bro żajckiego do uj ścia do W ęgorapy o długo ści 16,7 km. Koryto rzeki na znacznych odcinkach jest przekształcone wskutek prowadzonych robót melioracyjnych (bieg wyprostowany, ogroblowania, jazy pi ętrz ące), których celem było wykorzystanie przepływu rzeki do nawodnie ń u żytków zielonych zlokalizowanych w jej dolinie. Na niektórych odcinkach rzeka pokonuje znaczn ą ró żnic ę wysoko ści wynosz ącą około 117 m. Dla kajakarzy rzeka stanowi niezwykle malownicz ą, cho ć niełatw ą tras ę. Walory krajoznawcze z naddatkiem kompensuj ą trudy spływu.

3. Kanał Bro żajcki Kanał ten stanowi sztuczne poł ączenie Gołdapy i W ęgorapy o długo ści 7,56 km. i powstał jako jeden z odcinków drogi wodnej dla spławu drewna do Królewca. Zaprojektował go budowniczy Kanału Mazurskiego, Jan Władysław von Suchodolec. Kanał o dł. 8 km przekopano w 1733 r. od wsi Miczuły nad Gołdap ą ku północy do maj ątku Bro żajcie nad Węgorap ą, przecinaj ąc Lasy Skaliskie. Jako droga wodna słu żył krótko. Restauracji Kanału dokonano w latach 1824-26, dodaj ąc śluz ę w Miczułach, tym razem w celu zmeliorowania okolicy, aby uzyska ć pasz ę dla bydła. W latach 1844-50, po wydaniu przez Fryderyka Wilhelma IV ustawy o odwadnianiu mokradeł, powstał Kanał Dopływowy w zachodniej cz ęś ci lasu (istniej ący do tej pory) i sie ć rowów odwadniaj ących. Z biegiem czasu Kanał stracił znaczenie, zamulił si ę i zarósł (przy znacznej pomocy bobrów). Niedro żna sie ć rowów spowodowała ponowne zabagnienie lasu; śluzy i jazy niszczej ą. Obecnie Kanał jest atrakcj ą turystyczn ą na szlaku kajakowym. Kanał bierze swój pocz ątek w km 16,7 Gołdapy (WG jazu Miczuły) i ł ączy si ę z Węgorap ą w km 98,2 w m. Bro żajcie. Spadek kanału zredukowany jest na pi ęciu stopniach wyposa żonych w urz ądzenia upustowe i uj ęcia wody do nawodnie ń. Słu ży do przeprowadzania wód wielkich latem – koryto ma przepustowo ść do 23m 3/s. Wzdłu ż kanału biegnie granica gmin Budry i Banie Mazurskie.

4. Doprowadzalniki i rowy melioracyjne Doliny rzek W ęgorapy i Gołdapy zagospodarowane jako u żytki zielone wyposa żone są w gęst ą sie ć urz ądze ń melioracyjnych. Wyst ępuj ą tu doprowadzalniki prowadz ące wod ę z uj ęć przy jazach na kwatery nawadniane oraz rowy nawadniaj ące.

19 Doprowadzalnik kanał Dopływowy zasilaj ący znaczny kompleks u żytków zielonych wod ą z uj ęcia na kanale Bro żajckim ł ączy si ę nast ępnie z Kanałem Minockim i wpada do Węgorapy przy jazie „D ąbrówka Nowa”.

5. Węzeł wodny W ęgorapa – Gołdapa – Kanał Bro żajcki Wody powierzchniowe Gminy Budry tworz ą układ poł ączonych rzek i kanałów przystosowanych do racjonalnego gospodarowania wod ą i gospodarczego jej wykorzystania. Na ciekach w ęzła wodnego mo żna prowadzi ć racjonaln ą gospodark ę wodn ą, gdy ż wyposa żony jest on w niezb ędn ą zabudow ę hydrotechniczn ą, a sytuacja hydrologiczna jest uporz ądkowana. Węzeł wodny W ęgorapa - Gołdapa – Kanał Bro żajcki wyposa żony jest w kompleksow ą zabudow ę wodno - melioracyjn ą. Oprócz budowli pi ętrz ących (jazów), na obiekcie wykonano niezb ędn ą sie ć doprowadzalników, rowów melioracyjnych, zastawek, ruroci ągów drenarskich i przepustów – w ten sposób zagospodarowano melioracyjnie i łąkarsko żyzne doliny rzek w celu intensywnego ich u żytkowania. W obr ębie w ęzła wodnego zlokalizowane s ą nast ępuj ące budowle pi ętrz ące: 1. Jazy główne: • Miczuły – jaz rozrz ądowy do sterowania przepływem wód wielkich rzeki Gołdapy – na Kan. Bro żajcki lub na dolny bieg rzeki, • Mieduniszki –ko ńcowy (wylotowy) jaz całego układu, koryguj ący odpływ zarówno w warunkach powodziowych jak i ni żówkowych. 2. Jazy do nawodnie ń: • WĘGORAPA – D ąbrówka Nowa, Jurgucie, • GOŁDAPA - Budzewo, Zawady Małe, Budry, Popioły, • KANAŁ BRO ŻAJCKI – B ąkowo, Polski. Pozostałe jazy kanału słu żą do redukcji spadku, a jaz ko ńcowy w Bro żajciach u żytkowany jest obecnie jako elektrownia wodna (został do tego celu gruntownie przebudowany).

20 6. Elektrownie wodne Na terenie Gminy Budry, w Ołowniku, na rzece Węgorapie istnieje jedna Mała Elektrownia Wodna wraz z jazem - wybudowane zostały przed 1945 r. W latach 70-tych i 80-tych u żytkownikiem obiektu był Zakład Energetyczny w Olsztynie, natomiast obecnie wła ścicielem elektrowni jest osoba prywatna. Obiekt został rozbudowany, odrestaurowany i jest w bardzo dobrym stanie technicznym. Rozruch elektrowni po modernizacji nast ąpił w 2002 r.

Fot. 1. Elektrownia wodna w Ołowniku

Lasy

Lasy i zalesienia na terenie gminy Budry zajmuj ą powierzchni ę 3 813,9 ha. Najwi ększym kompleksem le śnym jest kompleks Skalisko, poło żony przy granicy z gmin ą Banie Mazurskie. Jego ł ączna powierzchnia to około 6.000ha , przy czym na terenie gminy znajduje si ę niecałe 50% jego powierzchni. Pozostałe lasy gminy składaj ą si ę z kompleksów znacznie mniejszych, nie przekraczaj ących 450 ha. Olszewo, Ołownik i Kalskie Nowiny wraz z szeregiem mniejszych kompleksów poło żone s ą peryferyjnie wzdłu ż granicy północnej, zachodniej i południowej. W cz ęś ci środkowej gminy, która jest praktycznie bezle śna,

21 wyst ępuj ą jedynie kompleksy bardzo małe, nie przekraczaj ące 30 ha i składaj ące si ę z reguły z zalesionych terenów podmokłych, cz ęsto wzdłu ż cieków wodnych.

Wykres 3. Lesisto ść w gminach powiatu w ęgorzewskiego 2014 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Wśród siedlisk le śnych gminy dominuj ą siedliska wilgotne, podmokłe i fragmentami bagienne, zajmuj ące ponad 40% powierzchni le śnej. Koncentruj ą si ę one przede wszystkim w kompleksie Skalisko, fragmentarycznie wyst ępuj ąc równie ż w drobnych kompleksach w postaci Olsów. Wi ększo ść tych siedlisk stanowi ą Bory wilgotne i Bory mieszane wilgotne - fragmentarycznie Lasy wilgotne i Olsy. Mniejsze kompleksy, wchodz ące w skład Nadle śnictwa Borki zło żone s ą głównie z siedlisk lasowych, jak las mieszany i Las świe ży, przechodz ąc w cz ęś ci południowej w Bór mieszany świe ży. Bory mieszane świe że i Lasy mieszane wyst ępuj ą równie ż bardzo licznie na terenie kompleksu Skalisko. W efekcie procentowy udział poszczególnych siedlisk przedstawia si ę nast ępuj ąco:

22 Wykres 4. procentowy udział poszczególnych siedlisk w gminie

Bór bagienny

Bór wilgotny

Bór mieszany wilgotny

7% 2% 12% Olesy 18% 14% Las wilgotny

Las mieszany wilgotny 18% 11% Bór świe ży 9% 3% 6%

Bór mieszany świe ży

Las mieszany

Las świe ży

Wśród głównych komponentów lasotwórczych gminy pozycję dominuj ącą zajmuje świerk, wyst ępuj ący jako gatunek panuj ący na 28% powierzchni. Na miejscu drugim wyst ępuje sosna - 26%, miejsce trzecie zajmuje Brzoza, a w dalszej kolejno ści Olsza, Wierzba i Jesion. Tak Sosna, jak i Świerk wytwarzaj ą drzewostany średniej i słabej jako ści hodowlanej i technicznej. Przyczyn ą tego jest silnie wahaj ący si ę poziom wód gruntowych oraz bytowanie drzewostanów na siedliskach o silnym nawilgoceniu. Teren gminy Budry charakteryzuje si ę znaczn ą ilo ści ą barwnych pól ornych, pastwisk, łąk i nieu żytków. Poł ączenie pól wraz z naturalnym krajobrazem tworzy ciekawy pejza ż, który niesamowit ą barw ą i kolorytem cieszy oczy turystów. Spotka ć tu mo żna popularne zioła: macierzank ę zwyczajn ą, dziurawiec pospolity, chabry oraz wiele ró żnobarwnych kwiatów. Na terenie gminy, w miejscach silnie nawodnionych, bagnach, w zakolach rzek powstały równie ż torfowiska, które są elementem naturalnym, nie wykształconym przez człowieka.

Ochrona przyrody

Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego okre ślane jako wzajemne zwi ązki i oddziaływania, jakie zachodz ą pomi ędzy ekosystemami i elementami przyrody, jest zale żne od struktury układu przyrodniczego oraz negatywnych oddziaływa ń działalno ści człowieka na środowisko. Na terenie gminy mo żna wyró żni ć nast ępuj ące struktury: • korytarz ekologiczny rzeki Węgorapy, Gołdapy i Kanału Bro żajckiego,

23 • zwarty kompleks u żytków zielonych zwi ązanych z sieci ą urz ądze ń nawadniaj ąco- odwadniaj ących (tereny w zasi ęgu oddziaływania wód wielkich), • kompleks le śny Skalisko, • ekosystem rolno - le śny obejmuj ący pozostał ą cz ęść gminy.

Układ taki stwarza do ść dogodne warunki do prawidłowego funkcjonowania przyrody.

Na terenie gminy Budry nie wyst ępuje ochrona w formie parków krajobrazowych, ani ochrona rezerwatowa. W koncepcji sieci ekologicznej ECONET - PL, obszar gminy poło żony jest poza obszarami wa żnymi dla funkcjonowania krajowej sieci ekologicznej. Obszar gminy poło żony jest poza terenami zlewni pojeziernej, z wyj ątkiem południowych i zachodnich fragmentów. Na tych terenach nale ży zwi ększy ć re żimy w gospodarce ściekowej oraz wprowadzić formy gospodarowania mniej uci ąż liwe dla środowiska. Wynika to z konieczno ści ochrony jezior przed procesem degradacji. Na terenie gminy znajduje si ę natomiast Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Gołdapy i Węgorapy , który zajmuje powierzchni ę 9 854 km 2, wyst ępuje równie ż obszar Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Lasy Skaliskie PLB280011 – powierzchnia na terenie gminy Budry wynosi 6 908,3 ha oraz obszar maj ący znaczenie dla Wspólnoty ( Niecka Skaliska PLH280049).

Wykres 5. Udział obszarów prawnie chronionych w powiecie węgorzewskim (%) 2014 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

24 Pomniki przyrody Na terenie gminy znajduje si ę 28 pomników przyrody, które z pewno ści ą stanowi ą atrakcj ę turystyczn ą, zwłaszcza olbrzymie d ęby w kompleksie Skalisko. Wykres 6. Pomniki przyrody w gminach powiatu w ęgorzewskiego 2014 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Fot. 2. Zabytkowy d ąb w kompleksie Skalisko

25 4. Dziedzictwo kulturowe i turystyka gminy

Charakterystyka środowiska kulturowego

Zabytki sakralne Z zabytków sakralnych na terenie gminy znajduj ą si ę trzy obiekty sakralne. Dwa ko ścioły: w Budrach (zespół ko ścioła ewangelickiego obecnie rzymskokatolicki p.w. św. Trójcy: ko ściół murowany 1739 r., wie ża 1888 r., plebania murowana pocz. XX w.) i Dąbrówce Nowej (zespół ko ścioła ewangelickiego obecnie filialnego rzymskokatolickiego p. w. Naj świ ętszej MP: ko ściół murowany 1732 r., plebania obecnie dom mieszkalny murowany pocz. XIX w.) pochodz ące z XVIII w. s ą typowymi budowlami ewangelickimi, skromnymi w formach, powstaj ącymi w tym czasie na Mazurach. Ko ściół w Olszewie W ęgorzewskim (zespół ko ścioła ewangelickiego obecnie rzymskokatolicki p. w. Podwy ższenia Św. Krzy ża: ko ściół murowany 1903-1905, plebania murowana 1903-1905, budynek gospodarczy murowany 1903-1905.), o formach neogotyckich, został ufundowany z okazji 200 lecia powstania Królestwa Pruskiego, jest jednym z trzech tego typu obiektów na Mazurach i bli źniaczym do obiektu w Kociołku Szlacheckim gmina Pisz.

Fot. 3. Ko ściół w Budrach

26

Fot. 4. Ko ściół w D ąbrówce Nowej Fot. 5. Ko ściół w Olszewie W ęgorzewskim

Dwory i folwarki Tego rodzaju zabytki s ą reprezentowane przez nieliczn ą grup ę obiektów zwi ązanych z ziemia ństwem wschodniopruskim. S ą to dwory o typowych dla Mazur formach, niestety, w du żym stopniu przebudowane. Nale ży w tym miejscu wymieni ć: Budzewo (zespół dworsko – parkowy: dwór murowany, obora, stajnia, spichlerz, wszystkie budynki murowane - XIX/XX w., park XIX w.); D ąbrówka Nowa (zespół dworsko-parkowy: pałac murowany pocz ątek XX w., obora murowana XIX/XX w., magazyn murowany XIX/XX w., park XIX w.); Kaczorówko (zespół dworsko-parkowy: dwór, 3 obory, wszystkie budynki murowane - pocz ątek XX w., park XIX/XX w.); Pochwałki (zespół dworsko-parkowy: dwór, 2 obory, magazyn, ła źnia, wszystkie budynki murowane - pocz ątek XX w., park XIX/XX w.); Wi ęcki (pozostało ści zespołu dworsko-parkowego: pałac - obecnie szkoła murowany XIX/XX w., budynek inwentarski murowany XIX/XX w., park dworski XIX, XX w. wraz z zabudow ą folwarczn ą).

27 Szcz ątkowo zachowały si ę tak że zespoły dworskie w miejscowo ści Ołownik (pozostało ści zespołu dworskiego: 2 obory, budynek gospodarczy, wszystkie budynki murowane - pocz. XX w., park, XIX, XX w.), Zabruzd Wielki (pozostało ści zespołu dworsko-parkowego: obora murowana XIX/XX w., park XIX, XX w.), Waltrówka (pozostało ści zespołu dworsko-parkowego: 3 obory, ku źnia, wszystkie budynki murowane - XIX/XX w.), Zabrost Wielki (pozostało ści zespołu dworsko-parkowego: 3 murowane obory z pocz ątku XX w. i drewniana stodoła z pocz ątku XX w.).

Fot. 6. Dwór w Budzewie

Fot. 7. Dwór w D ąbrówce Nowej

28

Fot. 8. Dwór w Pochwałkach

Fot. 9. Dwór w Wi ęckach

29

Zabudowa zabytkowa Zabytkow ą zabudow ę wiejsk ą stanowi ą domy i zagrody murowane w wi ększo ści z przełomu XIX i XX w. lub okresu mi ędzywojennego. Wznosili je miejscowi rzemie ślnicy stosuj ący przyj ęte powszechnie technologie, rodzaje materiałów i formy zdobnicze. Wa żnymi budynkami na wsiach były karczmy - W ęż ówka (XIX/XX w.) posiadaj ąca form ę typow ą dla całego terenu Mazur. Budynki, w których znajdowały si ę szkoły (przewa żnie jedno- lub dwuklasowe) zachowały si ę w wielu wsiach - Budry (XX w.), Budzewo (XX w.), Brzozówka (zespół szkolny: budynek szkolny i gospodarczy z okresu mi ędzywojennego), Pawłowo, Piłaki Małe (XX w.), Popioły, Sobiechy, Wi ęcki (zespół dawnej szkoły: budynek szkolny i gospodarczy pocz ątek XX w.). Zachowały si ę równie ż pozostało ści dworca kolejowego przy nieczynnej linii kolejowej w Budrach (pierwotny budynek dworcowy, obecnie dom mieszkalny murowany z 1899 r., rampa kolejowa). W gminie z budynków technicznych zachowały si ę młyny: w Budrach (XX w.), Popiołach (młyn elektryczny kamienno-murowany pocz ątek XX) i elektrownia w Ołowniku (zespól elektrowni wodnej: elektrownia i rozdzielnia pocz ątek XX w., jaz pocz ątek XX w., dom murowany pocz ątek XX w.).

30 Najciekawszym elementem budownictwa zabytkowego jest kompleks zabudowy wsi w Zabro ście Wielkim powstały na podstawie jednorodnych planów budowlanych w tym samym czasie (zagroda nr 5: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] murowany ok. 1916 r., brama murowano-drewniana ok. 1916 r.; zagroda nr 6/7: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] murowany ok. 1916 r., brama, murowano-drewniana ok. 1916; zagroda nr 8: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] murowany ok. 1916 r., brama, murowano-kamienna ok. 1916 r.; zagroda nr 9: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] murowany ok. 1916 r., brama, murowano-kamienna ok. 1916 r.; dom nr 10 murowany ok. 1916 r.; zagroda nr 11: dom murowany ok. 1916., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] ok. 1916 r., brama, murowano-kamienna ok. 1916 r.; dom nr 14 murowany ok. 1916 r.; zagroda nr 15: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] ok. 1916 r., brama, murowano-kamienna ok. 1916 r.; zagroda nr 19: dom murowany ok. 1916 r., budynek inwentarski [stajnia, obora, chlew] ok. 1916 r., brama, murowano-kamienna ok. 1916 r.). Inne bardzo ciekawe obiekty to remiza w Budrach, murowana z pocz. XIX w., ku źnia w Piłakach Małych, murowana z pocz. XX w. oraz most drogowy w Węż ówce, stalowo- ceglany, pocz. XX w.

Fot. 10. Zabudowa w Zabro ście Wielkim

31

Fot. 11. Remiza w Budrach

Fot. 12. Młyn w Budrach

32

Zabytki ruchome Tego rodzaju zabytki stanowi ą wyposa żenie ko ścioła w Olszewie W ęgorzewskim. Ołtarz barokowy z XVIII, XX w., ambona z 2 poł. XVII w., krucyfiks z 2 poł. XX w., dwa świeczniki z 1691 r. i balustrada z 2 poł. XVII w. W ko ściele w D ąbrówce Nowej zachowała si ę płyta nagrobna z XVII w. S ą to przykłady snycerstwa terenu Prus Wschodnich czasów powstania i maj ą warto ść zabytkow ą i historyczn ą.

Ruralistyka Wsie terenu gminy maj ą przewa żnie XV lub XVI - wieczny rodowód. Kształtowały si ę w dwojaki sposób: w powi ązaniu z siedliskiem dworskim i czynszowy - zagrodowy. Pierwsze z wymienionych, poza zespołami dworskimi, maj ą zabudow ę składaj ącą si ę z czworaków i dwojaków usytuowanych wzdłu ż jednej ulicy. Zabudowa pochodzi głównie z przełomu XIX i XX w. i ma charakter kalenicowy. Przewa żaj ą wsie ulicowe (D ąbrówka Nowa, Ołownik, Popioły). Licznie reprezentowane wsie zagrodowe maj ą równie ż charakter kalenicowy - siedliska s ą zabudowywane wokół prostok ątnego podwórza. Przewa ża zabudowa z przełomu XIX/XX w. Poza wsiami ulicowymi jest równie ż wielodro żnica (Budry) ze zró żnicowan ą zabudowa. Dodatkowo wyst ępuje oddalona od wsi zabudowa kolonijna lub samodzielne siedliska dworskie. S ą to zespoły o zwartej zabudowie zawsze wokół prostok ątnego podwórza, cho ć zachowane w sposób zró żnicowany. Budynki pochodz ą z przełomu XIX/XX w. oraz okresu mi ędzywojennego.

33 Z układów wiejskich na szczególn ą uwag ę zasługuje unikalny układ wsi Zabrost Wielki – opisany powy żej, a tak że układ wsi Budry o silnie rozbudowanym narysie (ul. 3 Maja: dom nr 4, dom nr 12, dom nr 14, dom nr 16, dom nr 19; ul. M. Konopnickiej: dom nr 5 (szkoła); ul. Wojska Polskiego: dom nr 6, dom nr 25, dom nr 28 – wszystkie z pocz ątku XX w.). Nieco mniej interesuj ący jest układ wsi Sobiechy (dom nr 10, dom nr 15, dom nr 17, dom nr 26, dom nr 68 - wszystkie z pocz ątku XX w.). Równorz ędne znaczenie maj ą wsie o dobrze zachowanej zabudowie zagrodowej. Ingerencja nowej zabudowy jest tutaj minimalna i nie wpływa negatywnie na obraz cało ści.

Drogownictwo, kolejnictwo , kanał Sie ć dro żna powstała w XVI-XVII w. Wi ększo ść dróg dotrwała do chwili obecnej. Drogi bite na terenie gminy zacz ęto budowa ć w 2 połowie wieku XIX. Obecn ą sie ć dróg na obszarze gminy nale ży okre śli ć jako bogat ą i ró żnorodn ą – do ka żdego sołectwa prowadzi asfaltowa szosa powstała na bazie dróg brukowanych (,,kocie łby”, granitowa kostka lub latówka). Obok nich istniej ą drogi brukowane oraz gruntowe. Wi ększo ść szlaków dro żnych otoczona jest alejami obsadzonymi licznymi gatunkami drzew (lipy, d ęby, brzozy, topole, jesiony). Warto ściowa aleja dojazdowa znajduje si ę w miejscowo ści Ołownik (bardzo dobrze zachowane d ęby) i Ołownik - Dąbrówka (klon, lipa, brzoza, jesion zachowane w stanie dostatecznym). Na terenie gminy istniała gęsta sie ć linii kolejowych: szlak kolejowy z W ęgorzewa do Gołdapi powstał w 1899 r., W ęgorzewo – Wystru ć z 1914 r. i W ęgorzewo – Gierdawy z 1898 r. Obecnie pozostały tam jedynie nasypy słu żą ce lokalnej komunikacji kołowej posiadaj ące walory krajobrazowe, a w przyszło ści mog ące pełni ć funkcje u żytkowe - turystyczne. Przebiegaj ą przez teren kilku gmin, znajduj ą si ę przy nim dworce i budowle in żynieryjne i z tego powodu zasługuj ą na pełn ą ochron ę. Na terenie gminy istnieje kanał Bro żajcki, który reguluje stan wody na obszarze gmin Budry i Banie Mazurskie.

Parki Na omawianym terenie zachowało si ę siedem zespołów pałacowo – parkowych. Są to obiekty wył ącznie typu dworskiego, poło żone w s ąsiedztwie pałaców i dworów. Rodowód ich si ęga pocz. XX w., wi ększo ść pochodzi z połowy XIX i pocz. XX w. Trzy parki wpisane s ą do rejestru zabytków, tak że trzy posiadaj ą opracowania ewidencyjne (Budzewo, D ąbrówka Nowa, Wi ęcki). Na szczególna uwag ę zasługuj ą obiekty w Ołowniku, D ąbrówce i Wi ęckach,

34 gdzie zachował si ę pi ękny starodrzew. W Ołowniku przetrwały dorodne buki, uznane kilka lat temu za pomniki przyrody. Niestety, stan wi ększo ści parków jest zły - mało czytelny układ przestrzenny, szereg wyci ętych lub zniszczonych wskutek wichur drzew, liczne samosiejki i zaro śla. W żadnym parku nie prowadzono prac rewaloryzacyjnych i piel ęgnacyjnych, co przyczyniło si ę do ich degradacji.

Cmentarze Na terenie gminy znajduj ą si ę 43 cmentarze o warto ściach historyczno-zabytkowych. Są to przede wszystkim cmentarze ewangelicko-augsburskie, głównie wiejskie, niekiedy rodowe. Dwa cmentarze pochodz ą z okresu I wojny światowej - spoczywaj ą na nich żołnierze polegli w latach 1914-1915. Na cmentarzach ewangelickich w D ąbrówce oraz Pawłowie istniej ą du że kwatery wojenne. Wi ększo ść cmentarzy powstała w I połowie XIX w. Zało żenia cmentarne s ą z reguły skromne (głównie na planie prostok ąta), sporadycznie wyst ępuj ą aleje dojazdowe. Cennym elementem jest starodrzew oraz rzadko wyst ępuj ące krzy że żeliwne. Ponad 95 % cmentarzy posiada opracowane karty ewidencyjne. W śród form nagrobkowych dominuje betonowa lub lastrykowa skrzynia, bez zachowanej tablicy inskrypcyjnej. Stan obiektów cmentarnych wymaga odnowy. Wi ększo ść z nich jest zaro śni ęta i zdewastowana przez ludzi oraz upływaj ący czas. W minionych latach uporz ądkowano sporo cmentarzy, ale wskutek braku systematycznej piel ęgnacji uległy one ponownemu zaro śni ęciu. W stosunkowo dobrym stanie zachował si ę najstarszy (XVIII-wieczny) cmentarz przyko ścielny w D ąbrówce. Fot. 13. Cmentarz wojenny w okolicach kompleksu Skalisko

Obiekty obronne

35 Teren gminy le ży na obrze żu Gi życkiego Rejonu Umocnionego i Gi życkiej Pozycji Polowej. Z form obronnych istniej ą tu jedynie okopy z 1944 r., w du żym stopniu zatarte z nielicznie zachowanymi formami betonowymi tzw. Kochtopfe.

Inne Do ciekawych obiektów dziedzictwa kultury nale ży równie ż grób (cmentarzysko) w Budrach z okresu rzymskiego oraz domniemane grodzisko o nieokre ślonej chronologii w Zabro ście Wielkim.

Krajobraz Gmina Budry ze swoim krajobrazem nale ży do obszarów typowo polodowcowych. Leży ona na pograniczu dwóch mezoregionówo (wg podziału fizjograficznego Polski dokonanego przez Kondrackiego): Niziny S ępopolskiej i Krainy W ęgorapy. Wa żną rol ę pełni ą pradoliny rzek W ęgorapy i Rozpudy. Poka źny kompleks le śny znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci gminy. Przewa żaj ą du że rozłogi pól z zalesieniami i obsadzeniami śródpolnymi. Gmina Budry charakteryzuje si ę cennym krajobrazem historyczno-zabytkowym, widocznym zwłaszcza w śród rozłogów pól, ł ąk, zabudowy wiejskiej oraz lasów. Mo żna wyró żni ć w nim jednorodny układ, czyteln ą kompozycj ą i przetrwanie substancji materialnej o walorach kulturowych lub zabytkowych. Wyró żni ć nale ży tak że historyczne warto ści „Lasu Skaliskiego”, który od ponad 150 lat podlega gospodarce le śnej prowadzonej przez człowieka. Podsumowuj ąc, krajobraz gminy cechuj ą: - zachowane czytelnie historyczne układy wsi i zespołów dworsko-parkowych, - rozległe widoki na przedpole wsi i zespołów dworskich ( ew. folwarcznych), - ró żnorodna sie ć dro żna, - zwi ększający si ę udział form naturalnych na zachodnich i północnych kra ńcach gminy (lasy).

Atrakcje w okolicach gminy

W pobli żu gminy Budry znajduje si ę wiele interesuj ących i wyj ątkowych miejsc wartych odwiedzenia.

36

Piramida w Rapie W Rapie istnieje do dzi ś niezwykły grobowiec rodziny Farenheidów, mający kształt piramidy, któr ą usytuowano 5 km na południe od pałacu. Najprawdopodobniej jej twórc ą był Johann Friedrich Wilhelm von Farenheid (1747-1834). Budowla ta powstała po śmierci żony Johanna – Frederike, która zmarła w 1795 r. Piramida o podstawie kwadratu 10,4 x 10,4 m i wysoko ści 15,92 m zbudowana została na podmokłym terenie zwanym Luschnitz (Lusznica, Rysie Bagno), ok. 1 km od dworu w Rapie. Ł ączyła j ą z dworem o ś widokowa. K ąt nachylenia ścian piramidy wynosi 68-70 stopni. Ludzie zajmuj ący si ę naukami tajemnymi twierdz ą, że budowla postawiona została w tzw. miejscu mocy, tj. koncentracji energii Ziemi i kosmosu oraz przeci ęciu si ę licznych linii promieniowania geomantycznego, co jest powodem dobrego stanu zachowania (naturalnej mumifikacji) zwłok. Piramida stoi po prawej stronie drogi, przed wsi ą, ok. 250 m od asfaltu.

Fot. 14. Piramida w Rapie

Źródło: www.repiblika.pl

Świ ęta Lipka Świ ęta Lipka to niewielka miejscowo ść poło żona w pobli żu K ętrzyna nad jeziorem Dejnowa. Od dawna, bo ju ż od XV wieku, znana jako miejsce licznych pielgrzymek. Co roku ponad 100 tys. turystów przyje żdżaj ących na Mazury odwiedza znajduj ące si ę tu Sanktuarium

37 Maryjne. Dzi ęki licznie odwiedzaj ącym grupom pielgrzymów, Świ ęta Lipka cz ęsto nazywana jest "Cz ęstochow ą Północy". W bazylice podziwia ć mo żemy imponuj ące organy z ruchomymi figurkami, wykonane w latach 1719 - 1721, a na ołtarzu głównym pi ękny obraz Matki Boskiej Świ ętolipskiej.

Fot. 15. Ko ściół w Świ ętej Lipce

Gierło ż Kwatera Hitlera w Gierło ży była prawdziw ą fortec ą, z własn ą bocznic ą kolejow ą, lądowiskiem samolotów, źródłami zasilania oraz studniami. Pozostawała w bezpo średnim kontakcie z kwater ą główn ą w Berlinie i cał ą lini ą frontu. Dzi ś miejsce to, z pot ęż nymi drzewami i pozostało ściami bunkrów, jest udost ępnione zwiedzaj ącym. Muzeum w Gierło ży jest obowi ązkowym punktem programu nie tylko dla miło śników historii zainteresowanych zagadkami II wojny światowej, ale tak że dla szukaj ących odmiany po żeglowaniu i odpoczynku nad mazurskimi jeziorami.

Fot. 16. Bunkier w Gierło ży

38

Mamerki Na Mazurach, nad Kanałem Mazurskim, 8 km od W ęgorzewa, 22 km od Gi życka, 25 km od K ętrzyna, 18 km od Gierło ży znajduje si ę jeden z najlepiej zachowanych w Polsce kompleks niezniszczonych bunkrów niemieckich z okresu II wojny światowej. Dla potrzeb 40 najwy ższych generałów i feldmarszałków, 1500 oficerów i żołnierzy Wehrmachtu w latach 1940-1944 zbudowano około 250 obiektów w tym 30 schronów żelbetonowych, które niezniszczone zachowały si ę do naszych czasów. Niemcy nie zd ąż yli wysadzi ć schronów, zostały one opuszczone bez walki przez wojska Wehrmachtu w styczniu 1945.

39 Fot. 17. Bunkier w Mamerkach

Kanał Mazurski Kanał Mazurski jest jedn ą z unikalnych budowli z oryginalnymi rozwi ązaniami technicznymi, wspaniale wkomponowan ą w środowisko naturalne. Celem jego budowy było odprowadzenie w kierunku północnym wód z Wielkich Jezior Mazurskich do rzeki Pregoły w celu uzyskania drogi wodnej do Bałtyku oraz wykorzystania energii wodnej do poruszania siłowni wodnych i osuszenia około l7 tysi ęcy hektarów ł ąk. W pó źniejszym okresie zrezygnowano z funkcji energetycznej kanału i planowano wykorzysta ć go jedynie jako drog ę wodn ą do transportu drewna, materiałów budowlanych, torfu oraz turystyki.

Fot. 18. Śluza Le śniewo Górne

40

Pałac w Sztynorcie Najwa żniejszym zabytkiem w tej okolicy jest pałac Lehndorffów w Sztynorcie Du żym, którego fundamenty pochodz ą jeszcze z XVI w. W parku i w okolicy ro śnie 160 dębów. Najstarsze z nich zostały zasadzone ok. 1600 r. Na cyplu mi ędzy j. Sztynorckim a Łabap znajduj ą si ę ruiny grobowca tej hrabiowskiej rodziny.

Fot. 19. Pałac w Sztynorcie

41

Węgorzewo W W ęgorzewie najcenniejszym zabytkiem jest pó źnogotycki ko ściół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła z pocz ątku XVII wieku, niegdy ś ewangelicki, a od 1945 roku katolicki. Zachowało si ę w nim wiele elementów pierwotnego wyposa żenia. Szczególnie godne uwagi są: barokowy ołtarz z 1652 r. bogato zdobiony rze źbami i napisami w j ęzyku łaci ńskim i niemieckim, ambona z pocz ątku XVII w. (przebudowana w XVIII w.), dwa konfesjonały (z 1696 i 1715 r.) oraz najstarsze na Mazurach organy z 1647 r. posiadaj ące oryginalne barokowe brzmienie. Ciekaw ą budowl ą jest trójskrzydłowy zamek pokrzy żacki zbudowany w ko ńcu XIV wieku. Niegdy ś zdobiły go trzy wie że, blanki i szczyty. Niestety na przestrzeni wieków był tak cz ęsto przebudowywany, że obecnie jego kształt niewiele przypomina średniowieczne zamki. Ostatni szczyt z czasów krzy żackich zawalił si ę w 1845 r. Dopiero w latach osiemdziesi ątych zamek odbudowano po zniszczeniach wojennych.

5. Otoczenie społeczno - gospodarcze

Demografia

42

Według stanu na koniec 2014 roku gmin ę Budry zamieszkiwało 2 951 mieszka ńców, z czego 1446 stanowiły kobiety, a 1505 m ęż czy źni. Budry s ą pod tym wzgl ędem najmniejsz ą gmin ą powiatu. W porównaniu do lat poprzednich zauwa żyć mo żna niewielki spadek jej ludno ści. Poza gmin ą W ęgorzewo tak ą tendencj ę zaobserwowa ć mo żna równie ż w gminie Pozezdrze.

Tabela 3. Ludno ść w gminach powiatu w ęgorzewskiego Ludno ść Gminy 2005 2010 2014 Budry 3079 3011 2951 Pozezdrze 3514 3436 3328 Węgorzewo 17141 17406 17325 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Średnia g ęsto ść zaludnienia we wszystkich gminach powiatu w ęgorzewskiego jest bardzo mała i znacznie odbiega od średniej wojewódzkiej, która wynosi 59 osób. Dla obszarów wiejskich w powiecie średnia g ęsto ść nie przekracza 20 osób na jeden kilometr kwadratowy. W porównaniu do lat poprzednich nie zaobserwowano w tym przypadku istotnych zmian.

Tabela 4. Średnia g ęsto ść zaludnienia w gminach powiatu w ęgorzewskiego Ludno ść Gminy 2005 2010 2014 Budry 18 17 17 Pozezdrze 20 19 19 Węgorzewo 50 51 51 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Tabela 5. Udział ludno ści wg ekonomicznych grup wieku w % ludno ści ogółem w 20014 r. Powiat Gmina Budry Województwo węgorzewski Wiek w procentach przedprodukcyjny 18,6 17,3 18,8 produkcyjny 63,3 63,7 64,2 poprodukcyjny 18,0 19,0 17,0

43 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

W porównaniu do średnich warto ści dla powiatu oraz stwierdzi ć mo żna, że procentowy udział mieszka ńców gminy w grupie wieku produkcyjnego kształtował si ę na nieco ni ższym poziomie w porównaniu do danych dla powiatu i województwa. Dla wieku poprodukcyjnego zaobserwowa ć w gminie mo żna nieco wy ższy wska źnik w stosunku do województwa i nieco ni ższy w odniesieniu do danych dla powiatu. Wydaje si ę to by ć jeszcze pozostało ść negatywnych tendencji obserwowanych w ostatnim dziesi ęcioleciu, kiedy obszar gminy cechowało wysokie saldo migracji zwłaszcza w odniesieniu do ludzi młodych i lepiej wykształconych. Tak że w przypadku wieku przedprodukcyjnego zauwa żyć mo żna, iż odsetek ludno ści w gminie w tym przedziale wiekowym jest du żo ni ższy ni ż w przypadku danych dla całego województwa. Jest to bez w ątpienia zjawisko niepokoj ące. W odniesieniu do danych powiatowych istotnych ró żnic w grupie osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym nie zaobserwowano. Gmina Budry charakteryzuje si ę zró żnicowanym osadnictwem wiejskim. Na jej sie ć osadnicz ą składa si ę 30 miejscowo ści – wsie, osiedla, osady, przysiółki, kolonie zgrupowane w 17 sołectwach. Sie ć osadnicza gminy jest rozdrobniona. W strukturze miejscowo ści ponad 83% stanowi ą małe wsie licz ące do 200 mieszka ńców, w tym znaczn ą cz ęść stanowi ą przysiółki i osady licz ące od kilku do kilkunastu osób. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest miejscowo ść Ołownik licz ąca 431 osób, co stanowi 13,7% ogółu mieszka ńców gminy. Drug ą ze wzgl ędu na liczb ę mieszka ńców jest miejscowo ść Budry licz ąca 394 mieszka ńców (12,5% ogółu mieszka ńców). W du żych wsiach licz ących powy żej 250 mieszka ńców zamieszkuje około 27% ludno ści. Do miejscowo ści tych nale żą : Ołownik (431 osób), Budry (394 osoby), Budzewo (260 osób) i Sobiechy (256 osób). W czterech miejscowo ściach koncentruje si ę 42% ogółu ludno ści gminy. Najwa żniejszym ogniwem sieci osadniczej tego obszaru jest wie ś gminna – Budry – siedziba władz gminnych i o środek koncentracji usług II poziomu obsługuj ących ludno ść całej gminy oraz usług poziomu I dla mieszka ńców miejscowo ści poło żonych w środkowej i południowej cz ęś ci gminy. Ze wzgl ędu na stopie ń wyposa żenia w urz ądzenia usługowe i poło żenie wyró żniaj ą si ę wsie: Ołownik i Sobiechy – uzupełniaj ące si ę o środki obsługi dla mieszka ńców miejscowo ści poło żonych w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci gminy, Popioły – ośrodek obsługi dla mieszka ńców miejscowo ści poło żonych w południowo-zachodniej cz ęś ci gminy. Na terenie gminy poza o środkiem gminnym, skupiaj ącym wszystkie usługi poziomu II, brak wykształconych o środków usługowych poziomu I z rozszerzonym programem

44 usługowym. Dotychczas wyró żniaj ąca si ę wie ś z rozszerzonym programem usługowym poziomu I – Olszewo W ęgorzewskie, straciła swoje znaczenie ze wzgl ędu na likwidacj ę prawie wszystkich urz ądze ń usługowych.

Gospodarka

Na przestrzeni ostatnich pi ęciu lat liczba podmiotów gospodarczych podlegała w gminie tylko nieznacznym wahaniom. Szczegółowe dane przedstawiono w poni ższej tabeli.

Tabela 6. Podmioty gospodarcze wpisane do rejestru na 1000 mieszkańców Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 2014 gmina Budry 45 42 44 44 46 powiat 69 69 70 72 74 województwo 82 81 83 84 85 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Liczba podmiotów gospodarczych przypadaj ących na 1000 mieszka ńców w zasadzie kształtowała si ę na podobnym poziomie. W porównaniu do średniej w powiecie wska źnik ten jest znacz ąco ni ższy, jeszcze gorzej wygl ąda to w porównaniu do wska źnika w województwie. Najwi ększ ą grup ę podmiotów gospodarczych stanowi ą podmioty z dziedziny handlu oraz podmioty zwi ązane z gospodark ą le śną. Obiektami handlowymi działaj ącymi na terenie gminy s ą w przewadze sklepy spo żywczo-przemysłowe. Najlepiej w placówki handlowe jest wyposa żona wie ś gminna Budry. Liczba obiektów handlowych w poszczególnych miejscowościach przedstawia si ę nast ępuj ąco – stan na koniec 20014 roku: Budry • 2 sklepy spo żywczo-przemysłowe, Sobiechy • sklep spo żywczo-przemysłowy; Wi ęcki • 2 sklepy spo żywczo-przemysłowe, Olszewo • sklep spo żywczo-przemysłowy; Ołownik • 2 sklepy spo żywczo-przemysłowe; Popioły

45 • sklep spo żywczo-przemysłowy; Zabrost Wielki • sklep spo żywczo-przemysłowy.

Na terenie gminy brak jest obiektów świadcz ących sługi gastronomiczne. Handel, gastronomia i usługi to główne dziedziny działalno ści rozwijaj ące si ę na zasadach komercyjnych. Rozwój ich w du żym stopniu uzale żniony jest od siły nabywczej ludno ści. Władze gminne powinny jednak przygotowa ć oferty dla potencjalnych inwestorów, kieruj ąc si ę potrzeb ą rozwoju tego sektora działalno ści.

Rolnictwo

Powierzchnia u żytków rolnych na terenie gminy wynosi według stanu na koniec 2014 roku 12 333 ha, z czego6 6 833 ha stanowiły grunty orne, 21 ha sady, 2 315 ha ł ąki oraz 2 716 ha pastwiska. W ogólnej powierzchni gminy grunty orne stanowi ą 55,4%, sady 0,1% powierzchni, ł ąki trwałe tj. 18,8%, pastwiska trwałe 22,0%, grunty rolne pod zabudowaniami tj. 2,1%, grunty rolne pod stawami 0,2%, grunty rolne pod rowami 1,4 %. Gmina Budry jest typow ą gmin ą rolnicz ą.

Tabela 7. Powierzchnia u żytków rolnych na terenie gminy Wyszczególnienie w ha

Powierzchnia u żytków rolnych ogółem 12 333 W tym: Grunty orne 6 833 Sady 16 Łąki 2 315 Pastwiska 2 716 Grunty rolne zabudowane 261 Grunty pod stawami 21 Grunty pod rowami 171 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS Wykres 7. Udział U żytków rolnych na terenie gminy Budry

46 Grunty pod rowami 1,4% Udział u żytków rolnych na terenie gminy Grunty pod stawami 0,2% Grunty rolne zabudowane 2,1% Pastwiska 22,0% Grunty orne Sady Łąki Pastwiska Grunty orne 55,4% Grunty rolne zabudowane Grunty pod stawami Łąki Grunty pod rowami 18,8% Sady 0,1%

W ogólnej powierzchni u żytków rolnych dominuj ą grunty orne 55,4%. Grunty orne stanowi ą najwi ększy udział u żytków rolnych obr ębu: Sobiechy, S ąkieły Małe, Pawłowo, Piłaki Małe, Olszewo (72,6-70,3%). Użytki zielone stanowi ą 40,8% powierzchni u żytków rolnych gminy, z czego 22,0% stanowi ą pastwiska, a ł ąki trwałe - 18,8%. W obr ębie: D ąbrówka , Pietrele, Ołownik, Brzozówko, Skalisze i Budzewo - użytki zielone stanowi ą ponad 50% powierzchni u żytków rolnych. Sady zajmuj ą niewielkie powierzchnie, zasadniczo poni żej 0,5% pow. u żytków rolnych, a w obr ębach Budzewo, D ąbrówka Nowa, Pietrele, S ąkieły Małe, Wi ęcki i Zabrost Wielki praktycznie nie wyst ępuj ą. Warunki przyrodnicze dla produkcji rolnej są bardzo korzystne, głównie dzi ęki dobrym glebom oraz falisto-pagórkowatej rze źbie terenu i korzystnym warunkom wodnym. W stosunku do ogólnej powierzchni u żytków rolnych, gleby klasy III stanowi ą około 44 %, a klasy IV około 50 %. Gleby klas V i VI stanowi ą zaledwie 6 % całej powierzchni u żytków rolnych. Ogólny wska źnik jako ści rolniczej powierzchni produkcyjnej wynosi 76,7 pkt., czyli powy żej średniej dla województwa warmi ńsko – mazurskiego, który wynosi 66,6 pkt. W zwi ązku z powy ższym na terenie gminy istniej ą bardzo sprzyjaj ące warunki naturalne dla intensywnego rozwoju rolnictwa, szczególnie produkcji zbó ż i rzepaku oraz hodowli bydła.

W latach 1960 - 85 w ramach zakrojonych na szerok ą skalę inwestycji melioracyjnych – oprócz opisanych wy żej nawodnie ń w dolinach rzek – zdrenowano ~1 700 ha gruntów

47 ornych nale żą cych do PGR i rolników indywidualnych na obiektach : Ołownik, D ąbrówka , Zabrost, Kaczorówka. Pozytywnym efektem melioracji było uregulowanie stosunków wodnych w glebach o zakłóconym układzie woda – powietrze, umo żliwienie scalenia w wi ększe kompleksy uprawowe gruntów dot ąd mozaikowo uwilgotnionych, dostosowanie poziomu wód gruntowych do warunków pracy ci ęż kiego sprz ętu rolniczego. Skutkiem ujemnym była likwidacja szeregu oczek wodnych, mokradeł śródpolnych i torfowisk, zakrzacze ń k ępiastych w obni żeniach terenowych, wadliwa regulacja koryt cieków /prostowanie trasy, zabudowa brzegów czyli niszczenie podstawowych elementów buduj ących przestrze ń krajobrazow ą Pojezierza Mazurskiego zaliczanych do zlewni chronionej ze wzgl ędu na ich znacz ącą rol ę w retencjonowaniu wody. Na terenie gminy Budry nie wyst ępuje ochrona w formie parków krajobrazowych, ani ochrona rezerwatowa. Obszar gminy poło żony jest poza terenami zlewni pojeziernej, z wyj ątkiem południowych i zachodnich fragmentów. Wschodnia i północna cz ęść gminy, obejmuj ąca zwarty kompleks le śny – Skalisko, Kanał Bro żajcki i Dolin ę Gołdapy, obj ęta jest chronionym krajobrazem. Na pozostałym terenie gminy chronionym krajobrazem obj ęta jest dolina rzeki W ęgorapy i tereny le śne. Gmina Budry charakteryzuje si ę małym stopniem zró żnicowania rze źby terenu oraz wyst ępowaniem w przewadze gleb pszenno-buraczanych i rozległych kompleksów trwałych użytków zielonych. Najwi ększe kompleksy u żytków zielonych wyst ępuj ą w dolinach rzek Węgorapy i Gołdapy, s ą zmeliorowane i nale żą do bardzo urodzajnych. Warunki fizjograficzne gminy stwarzaj ą korzystne mo żliwo ści rozwoju intensywnej gospodarki rolnej. Gleby wytworzone z gruntów zwi ęzłych stanowi ą na terenie gminy zdecydowan ą przewag ę. Gleby l żejsze, wytworzone z piasków, koncentruj ą si ę w środkowej strefie w rejonie wsi Wi ęcki, Budry i Popioły. Gleby te szybko przesuszaj ą si ę i w sezonie wegetacyjnym cierpi ą na niedobór wilgoci. Na terenach równinnych po północnej stronie rzeki Gołdapy znaczny jest udział gleb wadliwych posiadaj ących nadmiar wilgoci. Nale żą do kompleksów pastewnych - mocnego i słabego. Celowo ść regulacji stosunków wodnych jest tu wątpliwa. Kompleks ósmy i dziewi ąty s ą wzajemnie przemieszane. Obni żenie poziomu wody w kompleksie ósmym poprawia bonitacj ę gleby z klasy czwartej do trzeciej, za ś w kompleksie dziewi ątym obni ża j ą z klasy czwartej do szóstej. Obj ęcie regulacj ą tylko kompleksu ósmego bez skutków dla kompleksu dziewi ątego i przyległych lasów jest praktycznie niemo żliwe, stąd potrzeba dostosowania ro ślin uprawnych i sposobu u żytkowania odpowiedniego dla tych gleb, bez stosowania radykalnych zmian stosunków wodnych. Podstawow ą funkcj ą gminy Budry jest intensywne rolnictwo o hodowlano-ro ślinnym

48 nastawieniu produkcji. Użytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, zarówno grunty orne, jak i użytki zielone, stanowi ą odpowiedni ą baz ę do rozwijania hodowli bydła mlecznego i mi ęsnego. Gał ęziami pomocniczymi jest chów owiec, trzody chlewnej i drobiu. Hodowla owiec rozwini ęta jest szczególnie w rejonach południowym i zachodnim gminy, na terenach o wi ększej dynamice rze źby. Drobiarstwo b ędące uzupełnieniem innych kierunków hodowli do tej pory koncentruje si ę w Budrach i w Ko źlaku. Wyst ępuj ące na terenie gminy zwi ęzłe podło że oraz du ży udział powierzchni trwale podmokłych stanowi ą znaczne ograniczenie chowu zwierz ąt w technologii bez ściołowej. Wzdłu ż cieków wodnych nale ży wył ączy ć z gnojowicowania pas terenu o szeroko ści co najmniej 30 – 50m od wody /w zale żno ści od stopnia nachylenia/ stanowi ący zabezpieczenie przed spływem gnojowicy do wód. Chów zwierz ąt gospodarskich winien si ę cechowa ć umiarkowan ą koncentracj ą z ograniczeniem spływu bez ściołowego. Przy zało żeniu dalszego rolniczego wykorzystania pi ętrze ń na Gołdapie i W ęgorapie na Kanale Bro żajckim istniej ą mo żliwo ści budowy małych elektrowni wodnych. Wg Instytutu Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa pod wzgl ędem jako ści i przydatno ści rolniczej, wska źnik dla gminy Budry wynosił 53,6 pkt. wobec 44,4 w województwie podlaskim (51,9 pkt. w woj. warmi ńsko-mazurskim). Warunki agroklimatyczne gminy oceniono na 6,8 pkt. wobec 6,4 w województwie podlaskim. W stosunku do reszty kraju s ą one mniej korzystne, głównie z uwagi na krótszy okres wegetacyjny. Bonitacja rze źby terenu dla potrzeb rolnictwa jest średnio korzystna, gdy ż w 5-punktowej skali została oceniona tylko na 3,2 pkt., przy średniej woj. warmi ńsko- mazurskiego 3,1. Warunki gruntowo-wodne w podobnej skali oceniono na 3,9 (przy średniej województwa - 3,0 pkt.). Według syntetycznego wska źnika jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmina Budry zajmowała 4 miejsce w województwie. Ogólny wska źnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla gminy Budry okre ślono na 67,5 pkt. wobec 56,9 w województwie ( średnim dla kraju - 66,5).

Bezrobocie

Na koniec grudnia 2014 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie węgorzewskim wynosiła 2120 osoby. W porównaniu do analogicznego okresu roku 2013 liczba bezrobotnych w powiecie zmniejszyła si ę o 264 osoby. Przyczyn ą spadku liczby bezrobotnych jest ich odpływ z powodu podj ęcia zatrudnienia, wyjazdów z miejsca

49 zamieszkania w celu poszukiwaniu pracy, a tak że migracja zarobkowa do krajów Unii Europejskiej. Podstawowe dane o strukturze bezrobocia w powiecie w ęgorzewskim przedstawia poni ższa tabela.

Tabela 8. Stan bezrobotnych według gmin Liczba bezrobotnych Gmina XII 2013 XII 2014 Miasto i gmina W ęgorzewo 1657 1468 Gmina Pozezdrze 338 281 Gmina Budry 389 371 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Analizuj ąc poziom bezrobocia w poszczególnych gminach powiatu obserwuje si ę spadek liczby bezrobotnych we wszystkich gminach. W mie ście i gminie W ęgorzewo liczba bezrobotnych zmniejszyła si ę o 189 osób w porównaniu do 2013 roku, w gminie Pozezdrze – o 57 osób, a w gminie Budry o 18 osób . Stop ę bezrobocia dla powiatu w ęgorzewskiego w poszczególnych miesi ącach 2014 roku w odniesieniu do roku 2013 roku przedstawia poni ższa tabela. Tabela 9. Stopa bezrobocia powiatu w ęgorzewskiego Stopa I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII bezrobocia 2013 32,0 31,9 31,2 30,4 28,4 26,4 25,7 25,8 26,2 27,9 28,8 30,7 2014 31,2 31,6 30,7 29,6 27,7 25,9 25,5 25,6 26,3 27,1 27,6 28,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Stopa bezrobocia dla powiatu w ęgorzewskiego w ko ńcu grudnia 2014 roku wynosiła 28,1%, stopa wojewódzka 18,9% za ś krajowa 11,5%. Powiat znajduje si ę na czwartym miejscu w województwie (za powiatami: piskim (29,8), braniewskim (29,5) i k ętrzy ńskim (29,7)) w śród powiatów o najwy ższej stopie bezrobocia. W podregionie ełckim powiat znajduje si ę na drugim miejscu - za powiatem piskim. Wśród zarejestrowanych bezrobotnych dominuj ą osoby z niskim poziomem wykształcenia. 61,7% to osoby z wykształceniem ni ższym od średniego - z tego 628 osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz 628 z wykształceniem gimnazjalnym i ni ższym (podstawowym). Dane o tym zestawiono w poni ższej tabeli. Fakt braku wykształcenia jest istotn ą barier ą w uzyskaniu zatrudnienia. Tabela 10. Bezrobotni według wykształcenia (powiat)

50 Bezrobotni według wykształcenia Stan na 31 grudnia 2013 r. Stan na 31 grudnia 2014 r. Wy ższe 170 155 Średnie ogólne 234 209 Policealne i Średnie Zawodowe 486 446 Zasadnicze Zawodowe 768 682 Pozostałe 726 628 Ogółem 2384 2120 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Wśród bezrobotnych zarejestrowanych na koniec 2014 roku dominowali bezrobotni będący w kategorii wiekowej 25 – 34 lat tj.563 osoby, stanowili oni 26,5% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych. 438 osób to bezrobotni w wieku 45 - 54 lat, 352 to osoby w wieku 18-24, 407 w wieku 35 – 44 lat. 274 osoby to bezrobotni w wieku 55–59 lat. Sytuacj ę tych grup bezrobotnych przedstawia poni ższa tabela.

Tabela 11. Bezrobotni według wieku % udziału w % udziału w Grupy według Bezrobotni w/g stanu na Bezrobotni w/g stanu na ogólnej liczbie ogólnej liczbie wieku 31.12. 2013 roku 31.12. 2014 roku bezrobotnych bezrobotnych 18 – 24 459 19,2 352 16,6 25 – 34 658 27,6 563 26,5 35 – 44 445 18,7 407 19,2 45 – 54 472 19,8 438 20,7 55 – 59 268 11,2 274 12,9 60 – 66 82 3,5 86 4,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Bior ąc pod uwag ę sta ż pracy, najliczniejsz ą grup ą bezrobotnych były osoby legitymuj ące si ę sta żem 1–5 lat (530 osób) oraz bez sta żu pracy – 361 osób. Najmniej liczn ą grup ę stanowili bezrobotni ze sta żem 30 lat i wi ęcej – 46 osób . Poni ższa tabela przedstawia struktur ę bezrobotnych według sta żu pracy – porównanie lat 2013 - 2014.

Tabela 12. Bezrobotni według sta żu pracy Bezrobotni według sta żu pracy Stan na 31 grudnia 2013 r. Stan na 31 grudnia 2014 r. Do 1 roku 310 287 1–5 618 530 5–10 372 352 10–20 316 319 20–30 266 225 30 lat i wi ęcej 40 46 Bez sta żu 462 361 Ogółem 2384 2120 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

51 Bior ąc pod uwag ę pozostawanie bez pracy, najliczniejsz ą grup ą bezrobotnych w powiecie i w gminie w ko ńcu 2014 roku jest grupa osób pozostaj ących bez pracy w przedziale 1 - 3 miesi ące tj. 477 osób, które stanowi ą 22,5% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych . Struktur ę bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy w latach 2013 – 2014 przedstawia poni ższa tabela.

Tabela 13. Bezrobotni według czasu pozostawania bez pracy

Wyszczególnienie Stan na 31.12.2013 r. Udział % Stan na 31.12.2014 r. Udział %

Ogółem 2384 100 2120 100 Do 1 miesi ąca 233 9,8 145 6,8 1–3 miesi ące 628 26,3 477 22,5 3–6 miesi ęcy 384 16,1 351 16,5 6–12 miesi ęcy 350 14,7 307 14,5 12–24 miesi ęcy 415 17,4 422 19,9 Powyżej 24 m-cy 374 15,7 418 19,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

W 2014 roku w odniesieniu do roku 2013 odnotowano spadek liczby osób bezrobotnych pozostaj ących bez pracy w 4 pierwszych grupach (osoby pozostaj ące najkrócej bez pracy). W grupach osób b ędących bez pracy 12-24 miesi ące i powy żej 24 miesi ęcy nast ąpił wzrost liczby osób pozostaj ących bez pracy (w grupie powy żej 24 m-cy a ż o 44 osoby) Na koniec 2014 roku zarejestrowane były 1745 osób bezrobotnych nie posiadaj ących prawa do zasiłku. Stanowiły one 82,4 % ogółu zarejestrowanych bezrobotnych Poni ższa tabela przedstawia struktur ę bezrobotnych bez prawa do zasiłku w porównaniu do roku poprzedniego.

Tabela 14. Bezrobotni bez prawa do zasiłku według gmin Bezrobotni bez prawa do zasiłku Bezrobotni bez prawa do zasiłku Gmina w dniu 31 grudnia 2013 r. w dniu 31 grudnia 2014 r. Węgorzewo 1353 1193 Budry 349 322 Pozezdrze 282 230 Ogółem 1984 1745 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

W grupie osób poni żej 25 roku życia zarejestrowanych w PUP było 16,6% ogólnej liczby zarejestrowanych (352 osoby). Kobiety (187) stanowiły 17,1% ogólnej liczby zarejestrowanych kobiet. Prawo do zasiłku posiadało 11 osób, w tym 4 kobiety. Struktur ę tej grupy bezrobotnych przedstawiaj ą poni ższe tabele.

52

Tabela 15. Bezrobotni do 25 roku życia według gmin Stan na 31 grudnia 2014 roku Bezrobotni do 25 roku życia Razem Kobiety Miasto i gmina W ęgorzewo 224 116 Gmina Budry 80 39 Gmina Pozezdrze 48 32 Ogółem 352 187 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Tabela 16. Bezrobotni do 25 roku życia według wykształcenia Stan na 31 grudnia 2014 roku Bezrobotni do 25 roku życia według

wykształcenia Razem Kobiety Wy ższe 17 15 Policealne i średnie zawodowe 85 49 Średnie ogólnokształc ące 62 45 Zasadnicze zawodowe 93 41 Gimnazjalne i poni żej 95 37 Ogółem 352 187 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Z powy ższych danych wynika, że w tym przedziale wiekowym najliczniejsz ą grup ą s ą bezrobotni z wykształceniem gimnazjalnym i ni ższym – 95 osób. Stanowi ą oni 27% tej grupy. Na koniec 2014 roku w ewidencji PUP odnotowano 1094 kobiety. Stanowiły one 51,6% ogółu bezrobotnych. Prawo do zasiłku posiadały 172 kobiety. Poni ższe tabele przedstawiaj ą struktur ę bezrobotnych kobiet w porównaniu z rokiem 2013.

Tabela 17. Bezrobotne kobiety wg wykształcenia Kobiety według wykształcenia Stan na 31 grudnia 2013 r. Stan na 31 grudnia 2014 r. Wy ższe 123 104 Średnie ogólne 156 127 Policealne i średnie zawodowe 302 232 Zasadnicze zawodowe 337 256 Pozostałe 314 259 Ogółem 1232 1094 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Tabela 18. Bezrobotne kobiety wg miejsca zamieszkania Kobiety wg miejsca zamieszkania Stan na 31 grudnia 2013 r. Stan na 31 grudnia 2014 r. Miasto i Gmina W ęgorzewo 858 751 Gmina Budry 195 197 Gmina Pozezdrze 179 146 Ogółem 1232 1094 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

53 Tabela 19. Bezrobotne kobiety wg wieku Kobiety według wieku Stan na 31 grudnia 2013 Stan na 31 grudnia 2014 18 – 24 245 187 25 – 34 385 302 35 – 44 244 177 45 – 54 252 203 55 – 59 106 106 60 lat i wi ęcej 0 3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Z powy ższych danych wynika, że sytuacja bezrobotnych kobiet w roku 2014 ulega nieznacznej poprawie. Analizuj ąc grupy wiekowe mo żna stwierdzi ć, że s ą one porównywalne w poszczególnych latach, a najmniejsz ą grup ę stanowi ą kobiety w wieku 60 lat i wi ęcej, co mo żna wytłumaczy ć tym, że przechodz ą one na wcze śniejsz ą emerytur ę lub świadczenie przedemerytalne. Na dzie ń 31.12.2014 roku w ewidencji PUP odnotowano 28 osób poszukuj ących pracy, w tym 7 kobiet. W śród nich 15 osób to niepełnosprawni niepozostaj ący w zatrudnieniu, w tym 4 kobiety. Osoby poszukuj ące pracy to osoby, które w my śl obowi ązuj ących przepisów prawa dysponuj ą dochodami (renta lub wynagrodzenie za prac ę), jednak s ą zainteresowane zatrudnieniem w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy. Wśród zaewidencjonowanych w Urz ędzie bezrobotnych - 1279 osób – to mieszka ńcy wsi (60,3% ogółu bezrobotnych), z tego 667 to kobiety. Prawo do zasiłku posiadało 200 osób, tj.15,6% ogółu bezrobotnych zamieszkałych na wsi. Na koniec grudnia 2014 roku w ewidencji PUP figurowało 612 osób maj ących ponad 50 lat (28,9% ogółu bezrobotnych), w tym 233 kobiety. Sytuacj ę tej grupy bezrobotnych przedstawiaj ą poni ższe tabele.

Tabela 20. Bezrobotni powy żej 50 roku życia według gmin Bezrobotni powy żej Stan na 31 grudnia 2014 roku 50 roku życia Razem Kobiety Miasto i gmina W ęgorzewo 436 167 Gmina Budry 78 28 Gmina Pozezdrze 98 38 Ogółem 612 233 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Tabela 21. Bezrobotni powy żej 50 roku życia według wykształcenia Stan na 31 grudnia 2014 roku Bezrobotni powy żej 50 roku życia według

wykształcenia Razem Kobiety Wy ższe 7 3 Policealne i średnie zawodowe 131 72

54 Średnie ogólnokształc ące 16 12 Zasadnicze zawodowe 209 58 Gimnazjalne i poni żej 249 88 Ogółem 612 233 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP Węgorzewo

Z analizy powy ższych danych wynika, że najliczniejsz ą grup ą bezrobotnych s ą bezrobotni posiadaj ący wykształcenie gimnazjalne i ni ższe w liczbie 249 (88 kobiet) stanowi ąc 40,7% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych powy żej 50 roku życia. Bezrobotni w tej grupie nie s ą zainteresowani podwy ższaniem wykształcenia. Urz ąd mo że jedynie zaoferowa ć im pomoc w przekwalifikowaniu zawodowym lub w sta żu..

6. Infrastruktura techniczna

Obiekty społeczne

Potrzeby mieszka ńców gminy w zakresie usług edukacyjnych, socjalnych, administracyjnych, bezpiecze ństwa, rekreacji s ą zaspokajane przez urz ądzenia publiczne samorz ądowe i b ędące w gestii innych jednostek. Do obiektów publicznych o znaczeniu lokalnym nale żą : • Obiekty samorz ądowe: - Gimnazjum, - 2 szkoły podstawowe (SP w Sobiechach i SP w Budrach), - Gminny O środek Kultury, - Biblioteka, - 10 świetlic wiejskich, - GOPS, - cmentarz komunalny w Budrach • W gestii innych jednostek: - urz ąd pocztowy, - 3 ko ścioły, - ośrodek zdrowia, - bank spółdzielczy, - Warsztaty Terapii Zaj ęciowej w Olszewie W ęg. - cmentarz parafialny w Olszewie W ęg.

55 Gminny O środek Kultury w Budrach Gminny O środek Kultury w Budrach jest samorz ądow ą instytucj ą kultury, działaj ącą na podstawie: ustawy z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (t.j Dz. U. z 2012 r. poz. 406 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 27.06.1997 r. o bibliotekach (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 642 z pó źn. zm.). Organizatorem Ośrodka jest Gmina Budry. O środek jest wpisany do rejestru instytucji kultury prowadzonego przez Organizatora. Siedzib ą GOK jest budynek przy Alei Wojska Polskiego 18. Bie żą cy nadzór nad GOK sprawuje Wójt Gminy. Podstawowym celem O środka jest prowadzenie wielokierunkowej działalno ści rozwijaj ącej i zaspokajaj ącej potrzeby kulturalne i czytelnicze mieszka ńców gminy oraz upowszechnianie i promocja kultury lokalnej. Do zakresu działania Gminnego O środka Kultury w Budrach w szczególno ści nale ży: ° Stwarzanie warunków dla amatorskiego ruchu artystycznego, kół i klubów zainteresowa ń, sekcji i zespołów, i innych. ° Wspieranie ró żnorodnych form edukacji kulturalnej i wychowanie przez sztuk ę, ° Tworzenie warunków dla rozwoju folkloru i r ękodzieła ludowego oraz amatorskiego ruchu artystycznego, ° Prowadzenie działalno ści instrukta żowo –metodycznej ° Współdziałanie z instytucjami i organizacjami społecznymi w zakresie lepszego zaspokajania potrzeb kulturalnych mieszka ńców, ° Koordynacj ę działalno ści kulturalnej na terenie gminy ° Promocja Gminy Budry poprzez ró żnorodne formy prezentacji i organizacj ę imprez kulturalnych, rekreacyjnych i sportowych ° Organizacja spektakli, koncertów, festiwali, wystaw, odczytów, imprez artystycznych, rozrywkowych i turystycznych,

W ramach o środka funkcjonuje Gminna Biblioteka Publiczna w Budrach. GBP w Budrach gromadzi i udost ępnia zbiory ze wszystkich dziedzin wiedzy. Słu ży kształtowaniu kultury społecze ństwa, kształceniu ogólnemu i zawodowemu, wychowaniu i kulturalnej rozrywce społecznej. Zbiory biblioteczne 16 398 woluminów.

Gminny O środek Pomocy Społecznej w Budrach Gminny O środek Pomocy Społecznej w Budrach został utworzony na mocy Uchwały Nr IX/49/90 Gminnej Rady Narodowej w Budrach z dnia 27 lutego 1990r. w sprawie

56 powołania Gminnego O środka Pomocy Społecznej. O środek działa jako wyodr ębniona jednostka budżetowa gminy. Celem działania O środka jest umo żliwienie osobom i rodzinom przezwyci ęż anie trudnych sytuacji życiowych, których nie s ą w stanie pokona ć wykorzystuj ąc własne uprawnienia, zasoby i mo żliwo ści, wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzaj ących do zaspokojenia niezb ędnych potrzeb, umo żliwienie im życia w warunkach odpowiadaj ących godno ści człowieka, a tak że doprowadzenie ich do usamodzielnienia si ę oraz ich integracji ze środowiskiem.

Szkolnictwo w Gminie Budry W Gminie Budry s ą dwie szkoły podstawowe : Szkoła Podstawowa im. M. Kajki w Budrach oraz Szkoła Podstawowa im. Bohaterów 1918 r. w Sobiechach oraz Gminne Gimnazjum w Budrach z siedzib ą w Wi ęckach im. Papie ża Jana Pawła II. Do szkół w roku szkolnym 2013/14 ucz ęszczało ogółem 298 dzieci. Obowi ązkiem dowo żenia obj ętych było 230 uczniów doje żdżaj ących z 19 miejscowo ści co stanowi 77% ogółu uczniów. Organizatorem dowo żenia jest Gmina, dowo żenie odbywa si ę poprzez zakup biletów miesi ęcznych w drodze przetargu. W czasie dowozu zapewniona jest opieka. Szkoły są w stałym kontakcie z Poradni ą Psychologiczno-Pedagogiczn ą w W ęgorzewie. Organizowane s ą spotkania z psychologiem i pedagogiem na terenie szkół. Szkoły nie posiadają gabinetu lekarskiego, ale są w stałym kontakcie z przychodni ą lekarsk ą w Budrach. Pani piel ęgniarka przyje żdża do szkoły na robienie bada ń okresowych, bilansu i fluoryzacji. Szkoła umo żliwia dowóz dzieci na szczepienia lekarskie. W szkołach jest organizowane do żywianie poprzez zakup usługi cateringowej przez GOPS. Dzieci jedz ą obiady w świetlicy. W szkole funkcjonuj ą te ż sklepiki szkolne prowadzone przez uczniów. Budynek Gimnazjum jest po generalnym remoncie , pozostałe budynki wymagaj ą termomodernizacji. Problemem w szkołach podstawowych jest brak odpowiedniej infrastruktury sportowej. Szkoła w Budrach korzysta z Sali gimnastycznej usytuowanej w budynku GOK. Szkoła w Sobiechach nie posiada sali gimnastycznie,. Gimnazjum w Wi ęckach posiada sal ę gimnastyczn ą, boisko wielofunkcyjne, boisko trawiaste bie żni ę. ręczn ą i siatkow ą. Ponadto Szkoła podstawowa w Budrach mie ści si ę w dwóch budynkach. Klasy I-II i oddział przedszkolny zlokalizowane s ą przy ul. M. Konopnickiej. Obecnie na terenie gminy brak przedszkola. Opiek ę przedszkoln ą dla dzieci 5 i 4- letnich zabezpieczaj ą organizowane przy szkołach podstawowych oddziały przedszkolne dla dzieci młodszych przedszkola w gminie W ęgorzewo. Ze wzgl ędu na nało żony obowi ązek na

57 gminy zapewnienia opieki przez gminy od roku 2017 dla dzieci 3 i 4 letnich konieczna będzie organizacja punktu przedszkolnego. W roku szkolnym 2013/14 na terenie gminy zorganizowane były 2 oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych, do których ucz ęszczało 39 dzieci. W roku szkolnym 2013/14 na terenie gminy Budry do szkół podstawowych ucz ęszczało 176 uczniów do gimnazjum ucz ęszczało w tym okresie 83 uczniów. Tabela 22. Podstawowe dane dla placówek edukacyjnych w gminie Wyszczególnienie 2012 r. 2013 r. 2014 r.

Szkoły podstawowe 2 2 2

Liczba pomieszcze ń szkolnych 18 18 18

Nauczyciele pełnozatrudnieni 24 21 21

Liczba uczniów (z oddz. przedszkolnym) 219 214 215

Liczba absolwentów 28 17 33

Gimnazja 1 1 1

Liczba pomieszcze ń szkolnych 11 11 11

Nauczyciele pełnozatrudnieni 10 11 10

Liczba uczniów 101 98 83

Liczba absolwentów 31 31 38 Opracowanie własne Baza lokalowa szkół podstawowych i gimnazjum przedstawia si ę nast ępuj ąco: Tabela 23. Baza lokalowa szkół w gminie

Stan L.p Wyszczególnienie Boiska sportowo- techniczny Sala Gimnastyczna rekreacyjne Szkoła Podstawowa brak - sala ćwicze ń w boisko trawiaste w Budrach Budynek przy ul. średni GOK, Stan techn. – dobry M. Kajki 1 Szkoła Podstawowa w Budrach Budynek przy ul. średni brak Plac zabaw M. Konopnickiej Boisko trawiaste Szkoła Podstawowa 2. średni brak Stan techniczny- dobry w Sobiechach Plac zabaw Boisko pełnowymiarowe trawiaste, Boisko Gimnazjum w Budrach 3. dobry 1 – stan średni wielofunkcyjne z sztuczn ą z siedzib ą w Wi ęckach nawierzchni ą Stan techniczny- b. dobry

58 Fot. 22. Budynek Szkoły Podstawowej w Sobiechach

Fot. 23. Budynek Szkoły Podstawowej w Budrach

59 Fot. 24. Budynek Gimnazjum w Budrach z siedzib ą w Wi ęckach

W zakresie szkolnictwa ponadgimnazjalnego młodzie ż z gminy korzysta ć b ędzie głównie ze szkół w W ęgorzewie i Gi życku. Potrzeby inwestycyjne w zakresie szkolnictwa podstawowego i gimnazjum to: • budowa szkoły podstawowej z zapleczem sportowo-rekreacyjnym w Budrach, • budowa sali gimnastycznej i boisk przy Szkole Podstawowej w Sobiechach. • Termomodrnizacja budynków. • Organizacja przedszkola Urz ąd Gminy Budry Urz ąd Gminy Budry mie ści si ę w dwóch budynkach przy Al. Wojska Polskiego 27 i 18 . Fot. 25. Budynek Urz ędu Gminy w Budrach

60 Ochrona zdrowia Obecnie funkcjonuj ący ośrodek zdrowia w Budrach mie ści si ę w budynku w dobrym stanie technicznym. Ochron ę zdrowia na terenie gminy zapewniaj ą trzy podmioty prowadz ące własn ą działalno ść w ramach kontraktu z Narodowym Funduszem Zdrowia tj. lekarz rodzinny, lekarz dentysta , 2 piel ęgniarki, 1 położna. Działalno ść prowadzona jest w budynku gminnym. W zakresie opieki szpitalnej mieszka ńcy gminy korzystaj ą głównie ze szpitala w Węgorzewie i Gi życku.

Fot. 26. Budynek o środek zdrowia w Budrach

Kultura Wyposa żenie gminy w placówki i obiekty upowszechniania kultury obejmuje: • Gminny O środek Kultury w Budrach, • Świetlic ę Ołowniku i Budzewie, • Gminn ą Bibliotek ę Publiczn ą w Budrach.

Ksi ęgozbiór biblioteki w Budrach na konie roku 2014 liczył 16 398 wolumiów. Zarejestrowanych w tym czasie było 289 czytelników, którzy wypo życzyli w 2014 roku 5 7061 ksi ąż ek. Średnio na jednego czytelnika przypadało 24,4 wypo życze ń w roku

61 Ochrona przeciwpo żarowa Ochron ę przeciwpo żarow ą zabezpieczaj ą: jednostka Ochotniczej Stra ży Po żarnej Budry, która dysponuje remiz ą we wsi Budry (obiekt w stanie dobrym) i jednostka Ochotniczej Stra ży Po żarnej Ołownik, z remiz ą w Ołowniku (stan średni). OSP Budry jest wł ączona do Krajowego Systemu Ratowniczo - Ga śniczego. Dysponuje dwoma pojazdami ga śniczymi, jeden wóz z roku 2014 r. oraz bardzo dobrym wyposa żeniem.

Urz ądzenia sportowe Do najwa żniejszych obiektów sportowo-rekreacyjnych znajduj ących si ę na terenie gminy nale ży zaliczy ć: • boiska standardowe pełnowymiarowe przy szkołach w Wi ęckach i Sobiechach, • boiska szkolne przy szkołach w Budrach, • boisko wiejskie w Ołowniku, Popiołach, Budzewie • sala gimnastyczna w Wi ęckach przy Gimnazjum. • sala widowiskowo - gimnastyczna w GOK.

Wyposa żenie gminy w urz ądzenia sportowo-rekreacyjne jest niedostateczne, co dostrzegaj ą władze samorz ądowe i widz ą potrzeb ę realizacji kompleksu ogólnodost ępnych urz ądze ń sportowo-rekreacyjnych.

Warunki mieszkaniowe Łącznie, według stanu na koniec 2014 roku, na terenie Gminy Budry znajduje si ę 972 mieszkania w 714 budynkach mieszkalnych. Zdecydowana wi ększo ść mieszka ń nale ży do osób fizycznych, niewielka ilo ść nale ży do gminy oraz Agencji Nieruchomo ści Rolnych. W miejscowo ści Ołownik cz ęść mieszka ń obj ętych jest wspólnot ą mieszkaniow ą.

Tabela 24. Budynki mieszkalne w gminie Budry Lata Liczba budynków mieszkalnych 2012 2013 2014 Ogółem 710 712 714

Przeci ętna powierzchnia u żytkowa 1 mieszkania, według stanu na koniec 20014 roku, wynosiła 77,0 metra kwadratowego. Na jedn ą osob ę przypadało 25,4 metra kwadratowego.

62 Ponad 87% procent mieszka ń wyposa żonych jest w wodoci ąg. Nieco ponad 77% mieszka ń ma łazienk ę, a niecałe 65% mieszka ń centralne ogrzewanie. Odnosz ąc podstawowe wska źniki charakteryzuj ące sytuacj ę mieszkaniow ą w gminie do średnich wojewódzkich (wie ś ogółem), mo żna stwierdzi ć, iż warunki mieszkaniowe ludno ści s ą nieco lepsze ni ż przeci ętne na terenach wiejskich regionu. Sytuacja mieszkaniowa poprawiła si ę w porównaniu do stanu z roku 2004. Przyczyn ą poprawy sytuacji mieszkaniowej było zmniejszenie liczby ludno ści zamieszkuj ącej teren gminy. Spo śród ogólnej liczby zamieszkanych mieszka ń a ż 65% mie ści si ę w budynkach wybudowanych przed 1945 r. W okresie powojennym najwi ększ ą dynamik ę w budownictwie mieszkaniowym odnotowano w latach 1979 – 1988 (11 mieszka ń średniorocznie),. Ruch budowlany po roku 1988 był niewielki - w latach 1989 – 2002 wybudowano 34 mieszkania, których inwestorami były osoby fizyczne. W latach 2004 – 2014 wybudowano ł ącznie 11 budynków mieszkalnych. Stara zabudowa mieszkaniowa charakteryzuje si ę w wi ększo ści średnim stanem technicznym i ni ższym standardem wyposa żenia w instalacje (głównie kanalizacj ę i centralne ogrzewanie). Udział zasobów pochodz ących sprzed 1945 r. na terenie gminy był wy ższy ni ż średni na terenach wiejskich województwa (55,6%). Stan wyposa żenia mieszka ń w instalacje techniczne (w zasobach ogółem) nie odbiega znacz ąco od stanu średniego dla województwa (wsi).

Komunikacja

Na terenie gminy Budry znajduj ą si ę drogi zaliczone do kategorii dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych. W gminie Budry przebiega tylko jedna droga wojewódzka Nr 650 o długo ści od granicy gminy do gr. gminy 13,4 km. Z powiatem gi życkim obszar gminy powi ązany jest drogami powiatowymi łącz ącymi równie ż s ąsiednie gminy: Banie Mazurskie, Pozezdrze, W ęgorzewo. Sie ć dróg powiatowych stanowi ą powi ązania komunikacyjne ośrodków gminnych i siedlisk rolniczych na terenie gminy Budry.

Tabela 25. Drogi powiatowe na terenie gminy Budry Lp. Nazwa drogi (przebieg) Numer drogi 1 Węgorzewo ( ul. Rolna) - Brzozówko - Popioły 1752 N 2 dr. krajowa nr 63 - Pawłowo - Wi ęcki 1756 N 3 Rudziszki - Góry - Olszewo W ęgorzewskie - Pawłowo 1758 N 4 Sobiechy - Wi ęcki 1760 N 5 Ołownik - D ąbrówka - S ąkieły Małe 1762 N 6 Olszewo W ęgorzewskie - dr. nr 1598 N 1809 N 7 gr. pa ństwa - Ołownik - Pawłowo - dr. woj. nr 650 1813 N

63 Gołdap - Skocze - Rogale - Żabin - Rapa - S ąkieły Małe - Budry - 8 1815 N Radziszewo - dr. nr 1732 N ( Pozezdrze) 9 dr woj. nr 650 - Piłaki Małe - G ębałka (dr. nr 1750 N) 1817 N 10 Wi ęcki - Pietrele - Budzewo 1979 N

Na odcinku drogi powiatowej Nr 1758N w miejscowo ści W ęż ówka znajduje si ę most nad rzek ą W ęgorap ą o długo ści 17,3 m, i no śno ści 40 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1758N w miejscowo ści Góry znajduje si ę most żelbetowy nad ciekiem wodnym o długo ści 5,1 m, szeroko ści 5 m i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1762N w miejscowo ści Ołownik znajduje si ę most żelbetowy nad rzek ą W ęgorap ą o długo ści 18,8 m, szeroko ści 6 m. i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1979N w miejscowo ści Pietrele znajduje si ę most żelbetowy nad ciekiem wodnym o długo ści 6,8 m, szeroko ści 6 m i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1815N w miejscowo ści Budry znajduje si ę most żelbetowy nad ciekiem wodnym o długo ści 24,5 m, szeroko ści 7,0 m i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1815N w miejscowo ści Budzewo znajduje si ę most żelbetowy nad rzek ą Gołdapa o długo ści 9,5 m., szeroko ści 6,0 m. i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1809N w miejscowo ści Olszewo W ęgorzewskie znajduje si ę most żelbetowy nad ciekiem wodnym o długo ści 6,5 , szeroko ści 5 m i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1815N w miejscowo ści Zabrost Wielki znajduje si ę most żelbetowy nad rzek ą W ęgorap ą o długo ści 31 m, szeroko ści 8 m. i no śno ści 15 ton. Na odcinku drogi powiatowej Nr 1762N w miejscowo ści D ąbrówka znajduje si ę most żelbetowy nad rzek ą W ęgorap ą o długo ści 14,5 m, szeroko ści 5 m i no śno ści 15 ton. Most popioły…… Mosty te nale żą do Zarz ądcy terenu. Drogi gminne publiczne i wewn ętrzne tworz ą układ komunikacyjny bezpo średnio obsługuj ący rozproszon ą sie ć osadnicz ą, zapewniaj ą obsług ę komunikacyjn ą. Drogi te wymagaj ą modernizacji w celu poprawy stanu technicznego. W układzie dróg gminnych publicznych i wewn ętrznych najwa żniejsze ci ągi przedstawia poni ższa tabela: Tabela 26. Najwa żniejsze drogi gminne na terenie gminy Budry

Numer drogi Nazwa Ogółem km 131002 N Granica gminy (Pi ątki) – dr. pow. Nr 1758N (Góry) 0,462 131004 N Dr.pow. Nr 1758N (Gory) - Góry 0,851 131005 N Dr. pow. Nr 1809N (Olszewo) – granica gminy (Klimki las) 1,456 131006 N Dr. gm. Nr 131005N – Olszewo kol. 0,463 131007 N Dr. gm. Nr 131008N (Olszewo) – Maryszki 1,927 131008 N Dr. pow. Nr 1758N (Olszewo) – Piotrówko 0,866 131010 N Dr. pow. Nr 1758N (W ęż ówko) – dr. pow.nr 1809N 1,602

64 131016 N Dr. pow. Nr 1813N (Sobiechy) – Sobiechy kol. (przy szkole) 1,705 131017 N Dr. pow. Nr 1758N (W ęż ówko) – dr. pow. nr 1813N (Sobiechy) 2,956 131018 N Dr. pow. 1813N (Sobiechy) – Sobiechy kol. 1,640 131019 N Dr. pow. Nr 1813N (Sobiechy) – dr. pow. Nr 1979N (Pietrele) 3,519 131020 N Dr. pow. Nr 1813N (Sobiechy)– Sobiechy kol. 1,845 131033 N Dr. pow. Nr 1815N – Sakieły Małe 0,795 131034 N Dr. pow. Nr 1815N – dr. gm. 131033N (S ąkieły Małe) 0,559 131035 N Dr. pow. Nr 1815N – Budzewo kol. 1,084 131037 N Dr. pow. Nr 1815N (Budzewo) – dr. gm. 131038N 1,117 131038 N Dr. pow. Nr 1815N (Budzewo) – Budzewo kol. (do Skaliska) 2,104 131039 N Dr. pow. Nr 1815N (Budzewo) – dr. gm. Nr 131038N (obw) 1,851 131045 N Dr. woj. Nr 650 (Wi ęcki) – dr. Woj. Nr 650 (Budry) 3,886 131046 N Dr. gm. Nr 131045N – Dowiaty 1,742 131051 N Dr. pow. Nr 1815N (Brzozówko) – Brzozówko kol. (za żwirowni ą) 1,297 131059 N Dr. woj. Nr 650 (Popioły) – dr. pow. Nr 1752N (Popioły kol.obw.) 2,435 131062 N Dr. pow. Nr 1752N (Popioły kol.) – dr. pow. Nr 1817N (Piłaki Małe) 2,938 131067 N Dr. pow. Nr 1815N – dr. gm. Nr 131048N 1,598 131061 N Dr. woj. Nr 650 (Popioły) – Popioły kol. 1,291 - Olszewo - Pochwałki 5,200 - Sobiechy – Sobiechy kolonia 0,650 - Ołownik osiedle 0,700 - Zabrost - Skalisze 1,800 - Gr ądy W ęg. – Gr ądy W ęg. kolonia 1,300 - Budry – Budry kolonia 0,200

Gospodarka wodna

Jednym z podstawowych elementów infrastruktury technicznej, wyznaczaj ącym standard zamieszkania na danym terenie, a jednocze śnie b ędącym warunkiem prawidłowego rozwoju społeczno-ekonomicznego, jest dost ępno ść mieszka ńców do wody bie żą cej z sieci wodoci ągowej. Gminna sie ć wodoci ągowa z przył ączami wynosi ponad 171 km i dostarczana jest z uj ęcia w Olszewie W ęgorzewskim. W latach 2002 – 2005 na bazie istniej ącego uj ęcia została zaprojektowana i wybudowana nowa stacja uzdatniania wody .W ramach inwestycji rozbudowano uj ęcie, wył ączono z eksploatacji wszystkie stare stacje uzdatniania wody, rozbudowano i utworzono jedn ą sie ć wodoci ągow ą zasilan ą w wod ę z SUW w Olszewie W ęg. Źródłem zasilania w wod ę są dwie studnie gł ębinowe wybudowane w latach 1970, i 2010 . Gł ęboko ść studni wynosi ok. 65m. Wydajno ść eksploatacyjna studni od 20 do 35m 3 wody na godzin ę. Wydajno ść eksploatacyjna uj ęcia wynosi 75 m 3/ godz. Na uj ęciu znajduj ą si ę dwa zbiorniki retencyjne na wod ę uzdatnion ą o pojemno ści ł ącznej 200m 3. Woda gospodarcza i do celów bytowych dostarczana jest do

65 wszystkich sołectw gminy. Na sieci znajduj ą si ę trzy pompownie wody. Na koniec roku 2014 z wody korzystało 3028 mieszka ńców gminy z po śród 3101 zamieszkałych co stanowi 98 %. Zapotrzebowanie na wod ę wynosi ok. 400 do 450 m 3 na dob ę. Planowana jest rozbudowa stacji uzdatniania wody. Planuje si ę rozbudow ę technologii uzdatniania wody, instalacj ę awaryjnego źródła zasilania w energi ę elektryczn ą i budow ę nowej studni na uj ęciu. Inwestycja zagwarantuje niezawodno ść ci ągło ści w dostawach wody.

Szczegółowe dane za ostatnie pi ęć lat przedstawiono w poni ższej tabeli.

Tabela 27. Podstawowe parametry sieci wodoci ągowej w gminie w latach 2010-2014 Wyszczególnienie Lata 2010 2011 2012 2013 2014 Długo ść czynnej sieci rozdzielczej (km) 119,8 119,8 120,0 120,0 120,0 Woda dostarczona gospodarstwom domowym w gminie (m 3/rok/na gospodarstwo domowe) 98,1 97,8 95,2 97,6 106,4

Gospodarka ściekowa

Podobnie jak poziom rozwoju sieci wodoci ągowej, tak że stan skanalizowania danego obszaru oraz stopie ń oczyszczania ścieków okre śla zarówno standard życia, jak i wskazuje na stan środowiska naturalnego. W praktyce krajów Unii Europejskiej s ą to jedne z podstawowych kryteriów, wyznaczaj ących pozycj ę i rang ę regionu czy miejscowo ści, jako miejsca korzystnego do zamieszkania, inwestycji czy wypoczynku. Gmina jest tylko cz ęś ciowo skanalizowana zbiorcz ą sieci ą kanalizacyjn ą. Zbiorcza sieć znajduje si ę w miejscowo ściach Budry, Ołownik i Ko źlak, ka żda z tych miejscowo ści posiada zbiorcz ą oczyszczalni ę ścieków. Ł ączna przepustowo ść tych oczyszczalni wynosi 130 m 3/d. Gospodarka ściekowa na pozostałym terenie realizowana jest poprzez indywidualne przydomowe oczyszczalnie ścieków. Na terenie gminy Budry na koniec 2014 r. funkcjonowało 331 przydomowych oczyszczalni ścieków.

Tabela 28. Liczba osób korzystaj ącej z infrastruktury do oczyszczania ścieków

Wyszczególnienie Liczba osób Ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej 650 Ludno ść korzystaj ąca z przydomowych oczyszczalni ścieków 1525 Razem 2175

66

W latach 2010-2011 przeprowadzono inwestycj ę zwi ązan ą budow ę infrastruktury ściekowej na terenie gminy Budry. Wybudowana została sie ć kanalizacyjna z przykanalikami i oczyszczalni ą ścieków dla miejscowo ści Budry, wybudowano 299 przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie całej gminy. Ł ączna warto ść tej inwestycji wyniosła ok. 6,5 mln zł. W dalszym ci ągu z cz ęś ci gospodarstw domowych ścieki gromadzone s ą w zbiornikach bezodpływowych. Aby rozwi ąza ć ten problem gmina posiada dokumentacj ę techniczn ą na budow ę sieci kanalizacyjnej w miejscowo ściach Pochwałki i Ołownik. W miejscowo ściach o rozproszonej zabudowie potrzebne s ą inwestycje zwi ązane z budow ą przydomowych oczyszczalni ścieków. Z uwagi na fakt, i ż oczyszczalnia ścieków w miejscowo ści Ołownik funkcjonuje ju ż od długiego czasu, potrzebna jest jej modernizacja.

Gospodarka odpadami

Na terenie gm. Budry brak jest czynnych składowisk odpadów. W 2013 r. Gmina Budry zrealizowała projekt pn. „Rekultywacja składowisk odpadów w regionie Mazurskiego Zwi ązku Mi ędzygminnego – Gospodarka Odpadami”. W ramach projektu dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej przeprowadzono rekultywację nieczynnych składowisk odpadów komunalnych w miejscowo ściach Budry, Olszewo W ęgorzewskie i Popioły. Zrekultywowane zostały składowiska o ł ącznej obj ęto ści 26,7 tys. m 3. Zmiana ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach, która zacz ęła obowi ązywa ć od 1 lipca 2013 r. spowodowała, i ż to gmina jest odpowiedzialna za odbiór i unieszkodliwianie odpadów powstałych na jej terenie. Gmina Budry jest członkiem Mazurskiego Zwi ązku Mi ędzygminnego – Gospodarka Odpadami w Gi życku i to Zwi ązek otrzymał kompetencje zwi ązane z gospodark ą odpadami. Zwi ązek wyłania w drodze przetargu wykonawc ę odpowiedzialnego za wywóz i unieszkodliwianie odpadów. Umowy na wywóz odpadów zast ąpione zostały deklaracjami, w których mieszka ńcy i inne podmioty deklaruj ą sposób post ępowania z odpadami (selektywna zbiórka, odpady zmieszane) oraz zwi ązan ą z tym wysoko ści ą opłaty. Z danych Mazurskiego Zwi ązku Mi ędzygminnego – Gospodarka Odpadami według stanu na 30 wrze śnia 2014 r. zobowi ązanych do zło żenia deklaracji ogółem było 747 podmiotów, w tym gospodarstwa domowe – 716, nieruchomo ści niezamieszkałe – 31.

67 Deklaracje zło żone: ogółem – 618, w tym gospodarstwa domowe – 598, nieruchomo ści niezamieszkałe – 20. Ł ącznie liczba mieszka ńców wynikaj ąca ze zło żonych deklaracji - 2098

Elektroenergetyka, telekomunikacja, zaopatrzenie w gaz, ciepłownictwo

Elektroenergetyka Punktem zasilania w energi ę elektryczn ą odbiorców w obr ębie Gminy Budry jest Główny Punkt Zasilaj ący 110/15 kV W ęgorzewo, zasilany lini ą napowietrzn ą 110 kV Gołdap - W ęgorzewo. Z GPZ 110/15 kV wyprowadzone s ą linie 15 kV, napowietrzne. Linie te zasilaj ą stacje transformatorowe zlokalizowane w pobli żu odbiorców energii elektrycznej. GPZ 110/15 kV w W ęgorzewie nie posiada rezerwowej linii zasilaj ącej 110 kV, a istniej ące linie 15 kV pozwalaj ą na awaryjne pokrycie tylko 80% zapotrzebowania na energi ę elektryczn ą w okresie letnim i 50 % w okresie zimowym. Z tego powodu konieczna jest, przewidziana w planach perspektywicznych rozbudowy sieci energetycznej WN, budowa linii 110 kV W ęgorzewo - Gi życko. Przebiegaj ąca przez teren gminy linia 110 kV jest źródłem pola elektromagnetycznego. Obiekty budowlane przeznaczone na pobyt ludzi i zwierz ąt mo żna lokalizowa ć w odległo ści poziomej minimum 14,5 m od skrajnego przewodu linii. Odległo ść podana wy żej mo że ulec zmniejszeniu pod warunkiem dotrzymania dopuszczalnych warto ści pola elektromagnetycznego. Spełnienie tego warunku powinno by ć stwierdzone na drodze szczegółowych oblicze ń i pomiarów kontrolnych. Decyzj ę lokalizacyjn ą, przy zmniejszeniu podanych wy żej odległo ści, wydaje organ administracyjny stopnia wojewódzkiego w porozumieniu z inspektorem sanitarnym. Rozbudowa układu sieci SN 15 kV jest uzale żniona od zwi ększonego zapotrzebowania w energi ę elektryczn ą. Ka żda dalsza rozbudowa budownictwa mieszkaniowego i letniskowego oraz przemysłu lokalnego będzie wymuszała budow ę nowych stacji transformatorowych 15/0,4 kV oraz modernizacj ę i rozbudow ę sieci przesyłowej SN 15 kV. W tabeli poni żej zestawiono istniej ące stacje transformatorowe w poszczególnych miejscowo ściach Gminy Budry z podaniem numeru, nazwy i typu stacji transformatorowej oraz wielko ści zainstalowanego transformatora.

Tabela 29. Stacje transformatorowe na terenie gminy Moc transformatorów Nr st. Nazwa stacji transformatorowej Typ stacji [kVA] 227 Brzozówka 1 STSa 20/100 63 228 Brzozówka 2 SB 2A 75 584 Brzozówka 3 ŻH 15b 20

68 583 Brzozówka 4 ŻH 15b 20 250 Budry 1 STSa 20/250 160 557 Budry 2 ŻH 15b 25 558 Budry 3 ŻH 15b 30 559 Budry 4 ŻH 15b 30 630 Budry 5 STSa 20/250 100 1509 Budry 7 STSa 20/100 63 1510 Budry 8 STSa 20/250 100 1225 Budry Hydrofornia STSa 20/250 100 169 Budry Młyn Mur.wie ż.poniem. 50 1208 Budy PGR STSa 20/250 50 354 Budzewo 1 STS 20/100 63 397 Budzewo 2 STS 20/100 40 1097 Budzewo 3 STSa 20/100 40 1497 Budzewo 4 STSa 20/100 63 1498 Budzewo 5 STSa 20/100 40 1499 Budzewo 6 STSa 20/250 63 249 Budzewo 7 STSpbV 20/250 63 1574 Budzewo 8 STSpV 20/250 40 878 Budzewo ALP STS 20/100 25 117 Dąbrówka Mała ŻH 15b 63 737 Dąbrówka ŻH 15b 160 316 Dowiaty STSa 20/100 63 293 Góry 1 STSp 20/250 40 1587 Góry 2 STSp 20/250 40 1588 Góry 3 STSp 20/250 40 395 Gr ądy Kaczorówka STS 20/100 63 312 Gr ądy W ęgorzewskie STSa 20/250 75 723 Ko źlak ŻH 15b 100 307 Ławniki Małe SB 2A 63 1071 Maryszki STSa 20/100 40 340 Olszewo STS 20/250 100 341 Olszewo 5 STSa 20/100 63 1173 Olszewo 6 STSa 20/100 30 1279 Olszewo 8 STS 20/100 63 615 Olszewo MBM ŻH 15b 75 470 Olszewo 1 ŻH 15b 50 334 Ołownik 1 STSa 20/100 50 1333 Ołownik 2 STSa 20/250 63 868 Ołownik PGR 1 STS 20/250 250 869 Ołownik PGR 2 STS 20/250 160 342 Pawłowo 1 Mur.wie ż.poniem. 63 1153 Pawłowo 2 STSa 20/100 30 1154 Pawłowo 3 STSa 20/100 63 1155 Pawłowo 4 STSa 20/100 63 29 Piłaki Małe 1 STSa 20/250 63 567 Piłaki Małe 2 ŻH 15b 50 343 Pochwałki Mur.wie ż.poniem. 160 119 Popioły 1 STSa 20/100 50 565 Popioły 2 STSa 20/100 20 566 Popioły 3 STSa 20/100 63 1511 Popioły 4 STSa 20/250 250 1394 Popioły 5 STSa 20/100 50

69 1295 Popioły 6 STSa 20/100 20 1398 Popioły 7 STSa 20/100 63 318 Sąkieły Małe STSa 20/100 63 438 Skalisko ALP STSp 20/250 63 337 Sobiechy 1 STSa 20/100 40 149 Sobiechy 2 STS 20/100 30 150 Sobiechy 3 STS 20/100 63 101 Sobiechy 4 STS 20/100 40 103 Sobiechy 5 STS 20/100 100 471 Walterówka PGR ŻH 15b 75 287 Węż ówka STS 20/250 100 231 Wi ęcki 1 STS 20/100 100 290 Wi ęcki 2 STS 20/100 63 575 Wi ęcki 3 ŻH 15b 63 1251 Wi ęcki 4 STS 20/100 63 234 Wola PGR STSa 20/250 250 363 Zabrost 2 STSpV 20/250 63 319 Zabrost Wielki STS 20/100 100 Razem moc transformatorów 5458

Elektrownie wodne Na W ęgorapie w obr ębie gm. Budry istnieje jedna MEW w Ołowniku oddana do eksploatacji w maju 2004 r. wła ścicielem elektrowni jest osoba prywatna. Na Kanale Bro żajckim, ale ju ż na terenie gminy Banie Mazurskie, funkcjonuje inna MEW, której wła ścicielem jest równie ż osoba prywatna. W tym przypadku został przebudowany i zmodernizowany stopie ń korekcyjny kanału – ostatni przed poł ączeniem z W ęgorap ą. Planowane jest równie ż wykorzystanie przepływu Kanału Bro żajckiego dla potrzeb MEW na 3 nast ępnych jego stopniach. Przy zało żeniu dalszego rolniczego wykorzystania pi ętrze ń na Gołdapie i W ęgorapie mo żliwo ści budowy MEW istniej ą wył ącznie na Kanale Bro żajckim, poniewa ż przy nawodnieniach woda na jazach pi ętrzona jest tylko w okre ślonych przedziałach czasowych, a w pozostałym okresie przepływ jest swobodny. Poza Bro żajciami elektrownie wodne mo żna zainstalowa ć na dalszych trzech stopniach Kan. Bro żajckiego tj. jazach Budziska, Halina i „Polskim”, poło żonych na granicy Gminy Budry i Banie Mazurskie. Post ępowanie wodnoprawne, maj ące ustali ć przyszłych użytkowników MEW na tych pi ętrzeniach, jest w toku.

Telekomunikacja Obsług ę telekomunikacyjn ą w gminie zapewnia Telekomunikacja Polska S.A . poprzez Rejon w W ęgorzewie oraz sie ć telefonii komórkowej. Centrale telefoniczne zlokalizowane s ą we wsiach: Budry o pojemno ści 300NN, Olszewo W ęgorzewskie o pojemno ści 100NN.

70 Na terenie gminy funkcjonuje urz ąd pocztowy w Budrach, dysponuj ący budynkiem w średnim stanie technicznym.

Zaopatrzenie w gaz W chwili obecnej gmina Budry nie posiada gazu ziemnego, przez teren gminy nie przebiega równie ż gazoci ąg. Mieszka ńcy korzystaj ą z gazu butlowego propan-butan, gdy ż realne mo żliwo ści uniemo żliwiają zgazyfikowanie. W celu realizacji w/w koncepcji zakłada si ę budow ę pierwszego odcinka gazoci ągu w/c DN 200mm, L=ok.15,7 km relacji Węgorzewo – Budry wraz z programowan ą do etapowej budowy stacj ę red.pom. gazu Io „Budry” o docelowej przepustowo ści Q=3.000 hm 3/h, zlokalizowan ą w zachodniej cz ęś ci wsi Budry i centrycznie w stosunku do całego terenu gminy. Rozprowadzenie gazu ziemnego do poszczególnych odbiorców przewiduje si ę systemem i technik ą średniego ci śnienia CN 0,4 Mpa. Do redukcji gazu u odbiorcy ze średniego na niskie ci śnienie b ędą miały zastosowanie opracowane indywidualne punkty redukcyjno-pomiarowe dla gospodarstw domowych. Odbiorcy zu żywaj ące wi ęcej ni ż 60 hm 3/h winni posiada ć odpowiednio zaprojektowane w ęzły redukcyjno - pomiarowe gazu. W okresie jeszcze bli żej nie okre ślonym przez teren gminy Budry od strony miasta Gołdap programowana b ędzie budowa gazoci ągu w/c DN200 CN 6,3 Mpa - GOŁDAP – W ĘGORZEWO, który na wysoko ści wsi Budry poł ączy si ę z ju ż wcze śniej programowanym do budowy w w/w programie fragmentarycznym odcinkiem W ęgorzewo - Budry. Uszczegółowienie trasy przebiegu tego gazoci ągu nast ąpi na etapie zało żeń koncepcyjnych do projektowania. Nale ży jednak pami ęta ć, że w oparciu o Rozporz ądzenie Min. Przemysłu i Handlu z dn. 14 listopada 1995 roku., poz.686, (Dz.U. Nr 139 z dn.07 grudnia 1995r.) w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiada ć sieci gazowe, zał ącznik nr 2, dla budowy gazoci ągu nale ży rezerwowa ć pas o szeroko ści max 70,0m, czyli 35,0 m po obu stronach gazoci ągu.

Ciepłownictwo Mieszka ńcy gminy zaopatruj ą si ę w energi ę ciepln ą indywidualnie, wykorzystuj ąc w tym celu głównie piece w ęglowe i drzewne, rzadziej piece centralnego ogrzewania opalane koksem, gazem, olejem opałowym lub energi ą elektryczn ą. Pokrycie potrzeb bytowo-gospodarczych mieszka ńców gminy zwi ązanych z dostarczeniem ciepłej wody u żytkowej i przygotowaniem posiłków realizowane jest

71 przede wszystkim poprzez podgrzewacze elektryczne lub kuchnie gazowe lub kuchnie węglowe.

Alternatywne źródła energii

Energia słoneczna

Sło ńce jest głównym źródłem energii docieraj ącej do Ziemi. Według ró żnych źródeł nasłonecznienie na Mazurach, a co za tym idzie równie ż w gminie Budry wynosi 900-1000 kWh/m2 w ci ągu roku. Energia promieniowania słonecznego mo że by ć wykorzystywana dwukierunkowo: do ogrzewania wody lub innej cieczy z zastosowaniem kolektorów słonecznych i do przetwarzania jej na energi ę elektryczn ą w ogniwach fotowoltaicznych. Dotychczas najpopularniejszym sposobem wykorzystania energii słonecznej s ą instalacje grzewcze pełni ące funkcj ę podgrzewacza wody. Energia słoneczna mo że by ć wykorzystywana przede wszystkim do podgrzewania: - wody u żytkowej w budownictwie mieszkaniowym, agroturystycznym, - wody w budynkach inwentarskich do pojenia zwierz ąt, przygotowania pasz. W dniu 4 maja 2015 r. weszła w życie ustawa o odnawialnych źródłach energii, nadaj ąca nowy kształt systemowi wsparcia energii wytwarzanej ze źródeł odnawialnych. Cz ęść przepisów zacznie obowi ązywa ć dopiero poczynaj ąc od dnia 1 stycznia 2016 r., niemniej jednak ju ż w chwili obecnej wywiera ona istotne skutki prawne dla bran ży energetycznej. Ustawa po raz pierwszy reguluje energetyk ę prosumenck ą. Oznacza to, że odbiorcy energii, którzy zamontuj ą instalacje OZE, b ędą mogli sprzedawa ć nadmiar wyprodukowanej energii z powrotem do sieci. Otrzymaj ą za to gwarantowane ustawowo stawki, wy ższe od stawek rynkowych. Inn ą form ą wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii mo że by ć uruchomiony w 2015 r. przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej program Prosument. Celem programu jest ograniczenie lub unikni ęcie emisji CO2 w wyniku zwi ększenia produkcji energii z odnawialnych źródeł, poprzez zakup i monta ż małych instalacji lub mikroinstalacji odnawialnych źródeł energii, do produkcji energii elektrycznej lub ciepła dla osób fizycznych oraz wspólnot lub spółdzielni mieszkaniowych. Program promuje nowe technologie OZE oraz postawy prosumenckie (podniesienie świadomo ści inwestorskiej i ekologicznej), a tak że wpływa na rozwój rynku dostawców urz ądze ń i instalatorów oraz zwi ększenie liczby miejsc pracy w tym sektorze.

72 Energia wiatru Wykorzystanie energii wiatru do produkcji energii elektrycznej znane jest od bardzo dawna. W Polsce wzrost zainteresowania energetyk ą wiatrow ą nast ąpił od roku 2001, kiedy to zacz ęły powstawa ć pierwsze farmy wiatrowe o mocach całkowitych rz ędu kilkudziesi ęciu MW. Gmina Budry poło żona jest w I strefie energetycznej wiatru, któr ą okre śla si ę jako bardzo korzystn ą do wykorzystania siły wiatru jako alternatywnego źródła energii, niemniej jednak z uwagi poło żenie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, obszarze o wysokich walorach środowiskowych i krajobrazowych, na co szczególnie nale ży zwróci ć uwag ę rozpatruj ąc potencjał rozwoju energetyki wiatrowej w gminie Budry. W północno-wschodniej cz ęś ci gminy Budry znajduje si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Gołdapy i Węgorapy. Powierzchnia gminy obj ęta obszarem 9 854 km 2, co stanowi ok. 56,3% całkowitej powierzchni gminy. W obszarze tym wyst ępuje równie ż obszar Natura 2000 obszar specjalnej ochrony ptaków Lasy Skaliskie PLB280011 – powierzchnia na terenie gminy Budry wynosi 6 908,3 ha oraz obszar maj ący znaczenie dla Wspólnoty ( Niecka Skaliska PLH280049). Dane powy ższe pokazuj ą, i ż obszar gminy Budry, na którym znajduj ą si ę formy ochrony przyrody stanowi a ż 56,3% powierzchni gminy. Głównymi negatywnymi oddziaływaniami elektrowni wiatrowych w sferze ekologicznej jest ich wpływ na zasoby faunistyczne (w tym szczególnie na awifaun ę). Obszary obj ęte prawn ą ochron ą przyrody, ze wzgl ędu na swoj ą warto ść dla bioró żnorodno ści regionu, a tak że kraju, nie s ą wskazane do lokalizacji energetyki wiatrowej. Wskazuje na to logika polityki zrównowa żonego rozwoju takich terenów. Realizacja tak agresywnych w przestrzeni obiektów technicznych, jakimi s ą elektrownie wiatrowe mo że narusza ć harmoni ę i niepowtarzalno ść przyrodniczo – kulturow ą takich terenów. Do potencjalnych negatywnych oddziaływa ń elektrowni wiatrowych na człowieka nale żą : wpływ na komfort zamieszkania, oddziaływanie akustyczne, emisja infrad źwi ęków, efekty optyczne, oddziaływanie na krajobraz. Gmina Budry nie posiada dobrych warunków do usytuowania du żych elektrowni wiatrowych (o wysoko ści 100-150 m i wy ższych). Istnieje natomiast mo żliwo ść lokalizowania małych przydomowych elektrowni wiatrowych zaspokajaj ących potrzeby energetyczne gospodarstwa domowego, gospodarstwa rolnego czy małej firmy.

73

Biomasa Zgodnie ze strategi ą rozwoju energetyki odnawialnej racjonalne wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych tj. biomasy, jest jednym z istotnych komponentów zrównowa żonego rozwoju przynosz ącym wymierne efekty ekologiczno-energetyczne. Wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowo-energetycznym przyczynia si ę do poprawy efektywno ści wykorzystania i oszcz ędzania zasobów surowców energetycznych, poprawy stanu środowiska poprzez redukcj ę zanieczyszcze ń do atmosfery i wód oraz redukcj ę ilo ści wytwarzanych odpadów. W zwi ązku z tym wspieranie rozwoju tych źródeł staje si ę coraz powa żniejszym wyzwaniem dla niemal że wszystkich regionów. Znaczny wzrost zainteresowania odnawialnymi źródłami energii nast ąpił w latach dziewi ęć dziesi ątych. Szacuje si ę, że od roku 1990 światowe wykorzystanie energii promieniowania słonecznego wzrosło około dwukrotnie, a energii wiatru około czterokrotnie. W najbli ższych latach nale ży si ę spodziewa ć dalszego rozwoju odnawialnych źródeł energii. Wynika to z korzy ści, jakie przynosi ich wykorzystanie zarówno dla lokalnych społeczno ści (zwi ększenie poziomu bezpiecze ństwa energetycznego, stworzenie nowych miejsc pracy, promowanie rozwoju regionalnego), jak i korzy ści ekologicznych, przede wszystkim ograniczenia emisji dwutlenku w ęgla. Zwłaszcza konieczno ść realizacji zobowi ąza ń mi ędzynarodowych, wynikaj ących z Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Protokółu z Kioto do tej konwencji, odno śnie redukcji dwutlenku w ęgla, stwarza du żą szans ę dla rozwoju odnawialnych źródeł energii. Odnawialne źródła energii mog ą stanowi ć istotny udział w bilansie energetycznym poszczególnych gmin czy nawet województw naszego kraju. Mog ą przyczyni ć si ę do zwi ększenia bezpiecze ństwa energetycznego regionu, a zwłaszcza do poprawy zaopatrzenia w energi ę na terenach o słabo rozwini ętej infrastrukturze energetycznej. Potencjalnie najwi ększym odbiorc ą energii ze źródeł odnawialnych mo że by ć rolnictwo, a tak że mieszkalnictwo i komunikacja. Gmina Budry z uwagi na swój typowo rolniczy charakter mo że by ć predysponowana do produkcji biomasy wykorzystywanej na cele energetyczne. Nadwy żki słomy powstaj ącej w rolnictwie z powodzeniem mo żna wykorzysta ć na cele energetyczne.

74 7. Obszary problemowe gminy

Infrastruktura techniczna

Sie ć wodoci ągowa i kanalizacyjna Cała zamieszkana powierzchnia gminy zwodoci ągowana jest sieci ą rozdzielcz ą i magistraln ą. Wydajno ść istniej ącego uj ęcia wody oraz jako ść jest wystarczaj ąca dla potrzeb perspektywicznych. Z uwagi na przewidziane dostarczanie wody mieszka ńcom gminy z uj ęcia w Olszewie W ęgorzewskim nale żałoby przewidzie ć na terenie uj ęcia lub jego pobli żu lokalizacj ę kolejnych studni gł ębinowych. W celu zagwarantowania ci ągło ści dostawy wody na uj ęciu nale ży zainstalowa ć agregat pr ądotwórczy tak aby umo żliwi ć dostarczanie wody w sytuacji kilkugodzinnych awarii uj ęcia lub stacji. Najwi ększym zagro żeniem dla uj ęć wód podziemnych jest zrealizowanie wodoci ągów na wsi bez jednoczesnego rozwi ązania gospodarki ściekowej. Istniej ące jeszcze zbiorniki bezodpływowe stanowi ą potencjalne źródła trwałych zanieczyszcze ń u żytkowych warstw wodono śnych. Z uwagi na zabudow ę zagrodow ą mocno rozproszon ą jedyna mo żliwo ść to oczyszczalnie przydomowe a dla miejscowo ści o zwartej zabudowie oczyszczalnie z lokaln ą sieci ą kanalizacyjn ą. Planowana jest rozbudowa sieci kanalizacyjnej w miejscowo ści Ołownik, budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowo ści Pochwałki i kolektora sanitarnego Pochwałki – Ołownik. Planowana jest równie ż modernizacja oczyszczalni ścieków w Ołowniku. Dla pozostałych gospodarstw domowych planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

Elektroenergetyka Zarówno konfiguracja sieci elektroenergetycznej, jak i stan urz ądze ń zasilaj ących, zapewnia wystarczaj ącą dyspozycyjno ść i odpowiednie mo żliwo ści przesyłowe, gwarantuj ące wła ściwe zabezpieczenie potrzeb elektroenergetycznych gminy.

Zaopatrywanie w gaz i ciepłownictwo Gmina Budry nie posiada gazu ziemnego, dost ępny jest jedynie gaz propan – butan. Na terenie gminy funkcjonuje wiele małych kotłowni lokalnych opalanych w ęglem lub koksem z własnych kotłowni. W okresie grzewczym wyra źnie wzrasta emisja zanieczyszcze ń powietrza. Zmiany ogrzewania tradycyjnego w ęglowego na pelet dokonano jedynie w

75 obiekcie szkoły w Budrach (jeden budynek) i Wi ęckach. Po żą dana jest budowa sieci gazowniczej na obszarze gminy oraz modernizacja istniej ących kotłowni.

Komunikacja i transport Z analizy istniej ących powi ąza ń i obci ąż eń układu komunikacyjnego gminy Budry dokonano podziału funkcjonalnego dróg na drogi układu podstawowego i pomocniczego. Drogi układu podstawowego pełni ą funkcj ę głównych powi ąza ń sieci osadniczej na obszarze gminy. Wystarczaj ąco wi ążą gmin ę z krajem, województwem, powiatem i sąsiednimi gminami. Problemem w funkcjonowaniu dróg układu podstawowego jest stan nawierzchni. Z roku na rok nast ępuje degradacja ich stanu. Najwi ększy wpływ na degradacj ę ma wzrost nat ęż enia ruchu, w tym pojazdów wysokotona żowych, zu żywanie si ę nawierzchni jej proces starzenie oraz działanie wpływów atmosferycznych. Cel ten osi ągnie si ę poprzez popraw ę stanu technicznego dróg. Utrudnieniem w funkcjonowaniu układu podstawowego s ą nienormatywne obiekty mostowe, które wymagaj ą odnowy. Drogi układu pomocniczego maj ą za zadanie wspomaganie układu podstawowego, obsług ę sieci osadniczej skupionej i rozproszonej, o środków turystycznych, zapewnienie dojazdu do pól i lasów. W skład układu pomocniczego wchodz ą drogi powiatowe nie wymienione w powi ązaniach głównych oraz drogi gminne. Drogi powiatowe w wi ększo ści posiadaj ą nawierzchni ę tward ą. Drogi gminne wymagaj ą poprawy stanu technicznego tzn.: wymagaj ą odnowy nawierzchni, zapewnienia widoczno ści na łukach. Podsumowuj ąc konieczna jest poprawa jako ści dróg zarówno pod wzgl ędem parametrów technicznych jak i nawierzchni.

Sfera społeczna

Gmina Budry kwalifikuje si ę do grupy najmniejszych gmin w regionie o niskiej gęsto ści zaludnienia. Liczba mieszka ńców gminy w okresie minionym zmniejszała si ę. Dopiero ostatnie dwa lata przyniosły zahamowanie tej tendencji i ponowny nieznaczny wzrost ludno ści. Struktura wieku w gminie jest podobna do tej obserwowanej w pozostałych gminach wiejskich województwa warmi ńsko-mazurskiego. Zmiany w zaludnieniu gminy w okresie perspektywicznym warunkowane b ędą przebiegiem procesów społeczno – gospodarczych zarówno na jej obszarze jak równie ż w regionie oraz w kraju. Kondycja ekonomiczna mieszka ńców, mo żliwo ści zapewnienia godnych warunków życia (praca, mieszkanie dost ęp do usług) zdecyduj ą o ruchliwo ści przestrzennej ludno ści, a

76 tak że mog ą wpłyn ąć na wzrost przyrostu naturalnego (liczby urodze ń). Przyrost naturalny w okresie perspektywicznym, nie b ędzie tak wa żnym czynnikiem przyrostu ludno ści jak w latach ubiegłych. W najbli ższych latach mo żna spodziewa ć si ę przyrostu urodzin jako efektu niewielkiego przyrostu liczby kobiet w wieku najwy ższej płodno ści (20 – 34 lata). W całym okresie perspektywicznym b ędzie wzrastała liczba zgonów (skutek post ępuj ącego procesu starzenia si ę ludno ści). Najwi ększy wpływ na wielko ść zaludnienia gminy i struktur ę wieku ludno ści b ędą miały migracje. Je żeli w okresie perspektywicznym nie nast ąpi wyra źna poprawa na rynku pracy w działalno ściach pozarolniczych, przy prognozowanym przyro ście zasobów pracy, to nale ży si ę liczy ć ze zwi ększeniem odpływu ludno ści młodej i przedsi ębiorczej, a w konsekwencji z wyst ąpieniem niekorzystnych zjawisk demograficznych. Sytuacja w gminie Budry w zakresie wybranych rodzajów usług dla ludno ści zmierzona charakterystycznymi wska źnikami zasadniczo nie odbiega od średniej wojewódzkiej, a w niektórych rodzajach usług jest lepsza. Sie ć szkolna jest racjonalna. Najwa żniejsze problemy to: niezadowalaj ący stan techniczny obiektów szkolnych. Wszystkie budynki szkolne wymagaj ą pilnych prac remontowo modernizacyjnych.

Rynek pracy Grup ą wymagaj ącą wsparcia s ą w Gminie Budry głównie osoby bezrobotne. Bardzo du ża cz ęść tej populacji nie posiada prawa do zasiłku i s ą klientami opieki społecznej lub żyj ą ze świadcze ń innych członków rodziny. Bior ąc pod uwag ę słabo ść sektora M ŚP i rynku pracy jako cało ści, a tak że niski poziom wykształcenia osób pozostaj ących bez pracy, nale ży obj ąć tę grup ę szczególn ą pomoc ą. Zmierza ć ona powinna do podniesienia ich atrakcyjno ści na rynku pracy poprzez podniesienie ich kwalifikacji, lub dostosowania do aktualnych potrzeb na rynku pracy. Znaczn ą społeczno ści ą w Gminie Budry s ą osoby niepełnosprawne. Posiadaj ą one niskie wykształcenie i w wi ększo ści nie maj ą pracy. Powoduje to narastanie uczucia alienacji społecznej i niekorzystnie wpływa na integracj ę tych ludzi z reszt ą społecze ństwa. Najwi ększym pracodawc ą s ą jednostki sektora publicznego. Jednak że nie istnieje aktualnie mo żliwo ść zwi ększenia zatrudnienia w tym sektorze. Potencjalne możliwo ści istniej ą w sektorze prywatnym, którego jednostki stanowi ą gros przedsi ębiorstw w gminie. Jednostki tego sektora to w wi ększo ści zakłady osób fizycznych, spo śród których wiele faktycznie nie prowadzi działalno ści. Pozostałe działaj ą głównie w bran ży handel i naprawy. Naprawy mogłyby si ę okaza ć bran żą , w której mo że doj ść do wzrostu zatrudnienia pod warunkiem rozwoju tej bran ży w kierunku napraw dla rolnictwa i poprawy opłacalno ści

77 produkcji rolnej. Znaczn ą pozycj ę w strukturze zajmuj ą podmioty prowadz ące usługi na rzecz le śnictwa. Jednak że s ą to przedsi ębiorstwa, które działaj ą albo na zasadzie samozatrudnienia ich wła ścicieli albo zatrudniaj ą znikom ą liczb ę pracowników. Maj ą one niewielki mo żliwo ści rozwoju i zwi ększenia zatrudnienia. Podsumowuj ąc, rynek pracy jest w gminie bardzo płytki, co ma negatywny wpływ na rozwój gminy.

Sfera gospodarcza

Wiod ącą funkcj ą gospodarcz ą gminy Budry jest rolnictwo, przemysł na jej terenie w zasadzie nie istnieje. Stanowi ono główne miejsce pracy na terenie gminy. Podstawowym warunkiem tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem b ędzie rozwój działalno ści produkcyjnej i rzemiosła. Na chwil ę obecn ą na terenie gminy brak jest zakładów rzemie ślniczych, wytwórczych, których funkcjonowanie i rozwój tworz ą nowe miejsca pracy. Dywersyfikacj ę źródeł dochodów mieszka ńców gminy mo że zapewni ć: • rozwój działalno ści produkcyjnej w oparciu o surowce lokalne (płody rolne, produkcj ę zwierz ęcą, drewno), a tak że sprowadzane z zewn ątrz, ich przetwórstwo przy zachowaniu technologii bezpiecznych dla środowiska; • rozwój małych i średnich zakładów oraz drobnej przedsi ębiorczo ści; • pełne wyposa żenie obszarów wielokierunkowej działalno ści gospodarczej w infrastruktur ę techniczn ą (sieci wodoci ągowe, kanalizacyjne, energetyczne) oraz dogodne powi ązania komunikacyjne z układem drogowym;

Wśród istniej ącej zabudowy jednostek osadniczych mog ą by ć lokalizowane nieuci ąż liwe drobne zakłady produkcyjne, (zatrudniaj ące do 5 osób), je żeli pozwol ą na to warunki lokalizacyjne, w tym dobre powi ązania komunikacyjne i dost ępno ść do urz ądze ń infrastruktury technicznej.

Rolnictwo

W aktualnych warunkach wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie gminy mo żna uzna ć za optymalne, zarówno w zakresie produkcji ro ślinnej jak i zwierz ęcej. Ewentualne zmiany w strukturze produkcji rolnej s ą uzale żnione od aktualnej koniunktury w rolnictwie. Obecnie zauwa ża si ę niepełne wykorzystanie zarówno gruntów jak te ż i obiektów produkcji zwierz ęcej, szczególnie w gospodarstwach typu farmerskiego. W wi ększym stopniu

78 powinny zostać wykorzystane mo żliwo ści powi ększenia dochodów w gospodarstwach rodzinnych poprzez agroturystyk ę. Zaletami gospodarki rolnej na terenie gminy s ą: • stabilne indywidualne gospodarstwa rolne, • dobra jako ść gleb, • nieustanna tendencja powi ększania si ę średniej wielkości gospodarstw indywidualnych, • duża ilo ść gospodarstw rolnych typu farmerskiego, posiadaj ących mo żliwo ści prowadzenia wielkotowarowej, • korzystne warunki naturalne dla produkcji rolnej.

Słabymi stronami gospodarki rolnej na terenie gminy s ą: • bardzo słabe wykorzystanie stanowisk inwentarskich w gospodarstwach typu farmerskiego, • zbyt wolno post ępuj ący proces wzrostu średniej wielko ści gospodarstw indywidualnych typu rodzinnego, • zbyt mała ilo ść gospodarstw rolnych prowadz ących specjalistyczn ą produkcj ę, • brak grup producenckich i zrzesze ń rolników.

Sfera kulturowa

Środowisko kulturowe i jego elementy, mimo że w skali kraju maj ą znaczenie lokalne, na pewno identyfikuj ą si ę przestrzennie spo śród innych. Stan elementów środowiska kulturowego nie jest dobry. Typowe jest ogólne zaniedbanie dotycz ące zarówno układów przestrzennych (wsi, zabudowy, zagród), jak i pojedynczych obiektów, budynków. Czytelne układy przestrzenne oraz niewielkie przekształcenia układów charakterystyczne s ą dla wi ększo ści wsi. Zły stan techniczny cz ęś ci obiektów zabytkowych o warto ściach historycznych, architektonicznych i in żynierskich, b ędących w zasobie i obj ętych ochron ą, mo że skutkowa ć ich utrat ą. Brakuje inwestorów dla zagospodarowania cz ęś ci obiektów zabytkowych. Nast ępuj ą niekorzystne przekształcenia zabudowy wsi gminy w wyniku powstania zabudowy współczesnej (w o środkach byłych PGR) - cz ęsto nie nawi ązuj ącej do zasadniczych cech tradycyjnej zabudowy.

79 Niezb ędne jest wi ęc przeprowadzenie prac remontowych, adaptacyjnych, wprowadzaj ących współczesne udogodnienia cywilizacyjne, z konieczno ści ą zachowania historycznych walorów budynków, zagród, siedlisk. Wszelkie działania w obr ębie zagród, budynków powinny respektowa ć tradycj ę, histori ę. Dlatego nale ży w nawi ązaniu do tego wykorzystywa ć wiedz ę w zakresie znajomo ści regionalnej architektury, lokalnych rozwi ąza ń technicznych i materiałowych. Czytelne w pejza żu gminy s ą zało żenia rezydencjonalno – parkowe (np. w D ąbrówce Nowej). Do świadczenia powojennej historii nie sprzyjały tym że obiektom. Wszystkie zwi ązane były z brakiem ochrony historycznej warto ści, która przejawiała si ę m.in. w zmianach wła ścicieli (PGR, pó źniej masowa wyprzeda ż – parcelacja niezgodna z historycznie uwarunkowanymi podziałami), u żytkowaniu nie zgodnie z przeznaczeniem (rekreacja, produkcja, rolna, magazyny m.in.), samowolnymi i bezkarnymi poczynaniami dotycz ącymi zarówno szaty ro ślinnej (wycinka) jak i zmianami w obr ębie budynków i całych układów kompozycyjnych. Najdramatyczniej sytuacja kształtuje si ę zwłaszcza w D ąbrówce Nowej. Zabudowa gospodarcza i inwentarska zwi ązana z folwarkiem przedstawia si ę w równie złym stanie technicznym. Cechuje j ą zaniedbanie i post ępuj ąca dewastacja. Parki zwi ązane z siedzibami maj ątków ziemskich i folwarkami stanowi ą element zało żeń obok dworu, pałacu. Stan przetrwania układów kompozycyjnych jest niezbyt zadawalaj ący. Długoletni brak piel ęgnacji i ochrony spowodował, że w wi ększo ści przybrały one wygl ąd zadrzewionych enklaw, z cz ęś ciowo czytelnymi b ądź całkowicie nieczytelnymi i bezpowrotnie utraconymi kompozycjami obiektu. Mimo wieloletniego zaniedbania, nieprzeprowadzania zabiegów piel ęgnacyjnych i dewastacji drzewostan zachował si ę w stosunkowo dobrym stanie zdrowotnym. Dla wszystkich parków charakterystyczny jest udział starodrzewia – szczególnie wyró żniaj ą si ę okazałe lipy (m.in. w postaci alej i altan drzewnych – Górowo), d ęby, klony, kasztanowce, graby (głównie w postaci szpalerów).

Turystyka

Gmina Budry jest przygraniczn ą gmin ą, poło żon ą w północno- wschodniej cz ęś ci powiatu w ęgorzewskiego. Graniczy z gminami W ęgorzewo, Pozezdrze i Banie Mazurskie, a na 20-kilometrowym odcinku z Rosj ą. Gmina Budry to kraina malowniczych pól, przydro żnych alei, lasów i rzek. Nieska żona niczym przyroda oraz niezmieniony od powojennych lat krajobraz i architektura sprawia, i ż przybywaj ący tury ści mog ą na chwil ę zatrzyma ć si ę w czasie.

80 Gmina Budry zajmuj ąc stosunkowo niewielki obszar, zachwyca bogactwem wyst ępuj ącej tu fauny i flory. Dzika, unikalna i nie całkiem odkryta - to najwi ększe atuty przyrody tego terenu. Wiele miejsc mało dost ępnych dla człowieka sprawia, że przyroda swobodnie zachowuje swój dziewiczy charakter. Sprzyja to naturalnemu rozwojowi rzadko wyst ępuj ących w kraju i w Europie zwierz ąt i ro ślin. Dziewicze tereny le śne zasobne w zwierzyn ę i owoce runa le śnego, szczególnie zach ęcaj ą do przemierzenia ście żek rowerem lub pieszo. Obszar Gminy Budry to skrawek najczystszych Mazur, ceniony przez ludzi szukaj ących spokoju, nie zadeptanych ście żek i kontaktu z wyj ątkowa przyrod ą nie tylko w sezonie wakacyjnym, ale te ż przez cały rok. Warto zobaczy ć: DOLINA W ĘGORAPY z rzek ą W ęgorap ą o długo ści ok.140 km, która jest znakomitym szlakiem kajakowym dla tych, którzy nie lubi ą zatłoczonych spływów. Mo żna na niej spotka ć wiele naturalnych przeszkód: powalonych drzew i konarów, dostarczaj ących wielu wra żeń dla poszukuj ących emocji kajakarzy. LASY SKALISKIE kompleks le śny o pow. 8700 ha. W okresie polodowcowym znajdowało si ę na tym terenie polodowcowe jezioro, którego pozostało ści ą jest unikalne pod wzgl ędem fauny i flory na skal ę Europy Bagno Minta. Szczególnie pi ęknym widokiem s ą zloty żurawi. Gromadzi si ę tam wiosn ą i jesieni ą ok. 3 ty ś. tych ptaków. ZABROST WIELKI - wie ś historyczna, zało żona w XVI w., która w 2003 r. została laureatem konkursu pt. „Najlepiej zachowana wie ś historyczna Warmii i Mazur” w ramach ogłoszonego przez Stowarzyszenie Borussia projektu „Nowe życie pod starymi dachami”. Miejscowo ść została wzniesiona według kompleksowego projektu berli ńskiego architekta Karla Kujatha. Ciekawostk ą tego miejsca jest istnienie 33 obiektów betonowych z okresu II wojny, odkrytych i zadokumentowanych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. MŁYN W BUDRACH - 3-kondygnacyjnego młyn z idealnie zachowanymi urz ądzeniami mły ńskimi z XVIII w. KOCIÓŁ W BUDRACH - ciekawa jednonawowa budowla architektoniczna, z 1739 r. Ko ściół został po świ ęcony przez superintendenta Jerzego Andrzeja Helwinga. Drewniana wie ża ko ścioła zawaliła si ę w 1882 roku, ale 6 lat pó źniej odbudowano wie żę – ju ż murowan ą.

81 BUDYNKI SPRZED II WOJNY ŚWIATOWEJ W BUDRACH - n ieopodal ko ścioła budynki charakterystyczne dla dawnego obszaru Prus Wschodnich, wykonane z kamienia i czerwonej cegły. KANAŁ BRO ŻAJCKI - łącz ący rzek ę Gołdap ę z W ęgorap ą, powstał jako jeden z odcinków spławu drewna do dawnego Królewca. Wykopany w 1733 roku. kanał jest niezwykł ą budowl ą hydrotechniczn ą . Z tego okresu zachowały si ę jeszcze liczne urz ądzenia, które mo żna spotka ć przemierzaj ąc wzdłu ż kanału trasy rowerowe. ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY W WI ĘCKACH z XIX w. - wzniesiony w I połowie XIX w. w stylu klasycystycznym b ędący siedzib ą Contagów. Dwukondygnacyjna budowla zało żona na planie wydłu żonego prostok ąta, w której obecnie mie ści si ę gimnazjum. ELEKTROWNIA WODNA W OŁOWNIKU - wybudowana w latach 20-stych ubiegłego wieku przez Niemców. W czasie wojny cz ęś ciowo zniszczona, w 1949 odbudowana. W 2004 r. wyremontowana przez nowego wła ściciela. Przy obiekcie utworzono zalew, który powstał przez budow ę zapory spi ętrzaj ącej wod ę na wysoko ść 5 m. KO ŚCIÓŁ W OLSZEWIE W ĘGORZEWSKIM - zbudowany wraz z plebani ą i budynkiem gospodarczym w latach 1903-1905, nale ży do zabytków architektury. Wystrój wn ętrza pochodzi z XVII w. KO ŚCIÓŁ W D ĄBRÓWCE NOWEJ z XVII w - zabytkowy ko ściół pochodzi z 1732r. Świ ątynia jest orientowana, murowana na podmurówce z kamienia. Wn ętrza ko ścioła zdobi ą niezwykłe witra że. TRASA ROWEROWA GREEN VELO – przez gminę przebiega jeden z odcinków najdłu ższej trasy rowerowej w Polsce licz ący 1980 km. Rowerzys ći mog ą odpocz ąć w przygotowanym dla nich parkingu w Brzozówce w MOR czyli Miejscu Obsługi Rowerzystów.

Aktualnie samorz ąd gminny planuje rozwój turystyki pieszo -rowerowej i kajakowej. Zwi ązane jest to z uwzgl ędnieniem przebiegu mi ędzynarodowej ście żki GREEN VELO. Planuje si ę rozwój turystyki kwalifikowanej w ędrówkowej z mo żliwo ści ą uzupełnienia o rozwój wypoczynku stacjonarnego na bazie agroturystyki. Rzeki W ęgorapa i Gołdapa oraz Kanał Bro żajcki stanowi ą atrakcyjne wodne szlaki turystyczne dla spływów kajakowych, wędkarstwa i rekreacji pod warunkiem zagospodarowania turystycznego tych wód i wła ściwej promocji agroturystyki. Gmina Budry to gmina, w której dominuj ącą rol ę odgrywa funkcja rolnicza. Naturalne walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe rzadko były postrzegane jako mo żliwo ść

82 wykorzystania w celu rozwoju turystycznego, dlatego te ż na jej terenie istnieje bardzo skromna infrastruktura turystyczna, walory turystyczne maj ą znaczenie lokalne. Przy odpowiedniej promocji i wyeksponowaniu mog ą si ę przyczyni ć do zwi ększenia atrakcyjno ści wypoczynku na terenie gminy. Obecnie wykorzystywany jest jedynie walor w postaci rzeki, czystego powietrza i spokoju. Przy odpowiedniej promocji, eksponowaniu i organizacji zwiedzania, mog ą one zainteresowa ć i zatrzyma ć na dłu żej turystów odpoczywaj ących na terenie gminy. Możliwe jest urozmaicenie pobytu wycieczkami do ciekawych miejsc le żą cych w niedalekim sąsiedztwie gminy Budry, jak Piramida w Rapie, Świ ęta Lipka, Gierło ż, Mamerki, Kanał Mazurski, Pałac w Sztynorcie. Rozwój turystyki wiejskiej w znacznej mierze zale żeć b ędzie od poziomu współpracy pomi ędzy gmin ą i jej mieszka ńcami. Lokalna społeczno ść musi by ć świadoma rangi pełnionych obowi ązków i umie ć wyeksponowa ć swoj ą kultur ę, to żsamo ść , wiedz ę i umiej ętno ści. Kultura osobista, uprzejmo ść , go ścinno ść , szczero ść to podstawowe wymogi we współczesnej turystyce. Istotnym elementem jest tak że wiedza i sukcesywne dokształcanie w zakresie świadczenia usług turystycznych (noclegowych, gastronomicznych, pami ątkarskich, organizowania czasu wolnego turystom itp.). Gmina, która chce zaistnie ć na rynku turystycznym, musi poczyni ć wiele stara ń w celu poprawy jej wizerunku, co mo że uczyni ć mi ędzy innymi poprzez: • popraw ę estetyki wokół posesji, na ulicach, w obiektach publicznych (ci ągi piesze, elewacja, kosze na śmieci itp.), • wzrost świadomo ści ekologicznej, • zwi ększenie ilo ści nasadze ń (zaplanowane) zieleni niskiej i wysokiej, • dbało ść o stan techniczny infrastruktury komunikacyjnej (np. przystanki autobusowe), • rozbudow ę infrastruktury technicznej. • oznakowanie turystyczne gminy, • promocja gminy poprzez publikacj ę folderów, map, ksi ąż ek.

W celu zach ęcenia mieszka ńców do poprawy wizerunku swojej posesji wskazanym wydaje si ę przeprowadzenie konkursów np.: „Najładniejsza zagroda”, „Najestetyczniejsza miejscowo ść ”.

Budowa bazy noclegowej

83 Baza noclegowa musi odpowiada ć okre ślonym standardom europejskim. Obiekty noclegowe musz ą posiada ć odpowiednie wyposa żenie, przeszkolony personel i atrakcyjn ą ofert ę usług dodatkowych.

Budowa bazy sportowo – rekreacyjnej Coraz cz ęś ciej tury ści pragn ą wolny czas sp ędza ć aktywnie, w zwi ązku z czym konieczne jest zapewnienie odpowiedniej bazy rekreacyjno – sportowej maj ąc na uwadze ró żne zainteresowania potencjalnych go ści. Celowe wydaje si ę powstawanie wypo życzalni rowerów, siłowni, klubów fitness, wypo życzalni sprz ętu pływaj ącego (kajaki), pla ż, placów zabaw oraz rozbudowa bazy sportowo – rekreacyjnej.

Budowa bazy gastronomicznej Baza gastronomiczna przystosowana do standardów mi ędzynarodowych, skupia ć si ę powinna wokół miejscowo ści turystycznych, przy drogach komunikacyjnych, w gospodarstwach agroturystycznych. Wa żne jest podkre ślenie polskiego, a nawet lokalnego charakteru serwowanych posiłków, podawanych w scenerii wiejskiej.

Rozwój agroturystyki Agroturystyka, czyli odpoczynek w gospodarstwie rolnym, jest istotnym źródłem alternatywnych dochodów dla rolnika, zwłaszcza w niewielkich gospodarstwach. Jest to turystyka kameralna, nieszkodz ąca naturalnemu środowisku, przyczyniaj ąca si ę do podnoszenia walorów kulturowych gminy i dlatego warta silnego wsparcia. Na terenie całej gminy istnieje du ży potencjał w rozwoju tej formy odpoczynku (niezb ędne jest podniesienie standardu kwater).

Szlaki turystyczne Zadaniem wa żnym jest budowa tras wiod ących przez najbardziej urokliwe zak ątki gminy, wykorzystuj ąc walory przyrodnicze i kulturalne tych obszarów. Istotne jest równie ż dobre oznaczenie szlaków i wydanie przewodników z mapami tras, a tak że wyposa żenie tras, miejsc plenerowych, biwakowych w kosze na śmieci, toalety, miejsca na ognisko itp.

Przygotowanie kadr obsługi ruchu turystycznego

84 Warunkiem realizacji strategii rozwoju produktu turystycznego na terenie gminy jest przygotowanie odpowiedniej kadry skupionej zarówno w organach administracji gminnej, jak i w poszczególnych podmiotach obsługi ruchu turystycznego. Bardzo wa żne jest, aby przeszkoli ć mieszka ńców gminy, którzy w przyszło ści mogliby prowadzi ć gospodarstwa agroturystyczne.

Wprowadzenie systemu informacji i obsługi ruchu turystycznego Warunkiem rozwoju turystyki oraz sprzeda ży lokalnego produktu turystycznego jest stworzenie systemu informacyjnego, dost ępnego dla ka żdego potencjalnego klienta. Promocja i działalno ść informacyjna wpływa na zapotrzebowanie i zbyt produktu turystycznego. Niezb ędne wydaje si ę utworzenie Gminnego Centrum Informacji (informacje o cenach, rodzaju, formie i jako ści usług turystycznych w poszczególnych miejscowo ściach, promocja, opracowywanie wydawanie folderów, organizacja imprez turystycznych).

8. Analiza szans i zagro żeń gminy

Wszystkie czynniki, zjawiska i procesy wpływaj ące na skal ę oraz tempo rozwoju społeczno – gospodarczego danej jednostki samorz ądowej mo żna podzieli ć na zewn ętrzne (zmiany zachodz ące w otoczeniu) i wewn ętrzne. Analiza SWOT pozwala na zebranie i usystematyzowanie informacji o potencjale rozwojowym gminy oraz o dostrzeganych barierach. Jednocze śnie, zwraca uwag ę na pojawiaj ące si ę zewn ętrzne szanse i zagro żenia. W opracowaniu skoncentrowano si ę na ocenie wewn ętrznych zasobów (na podstawie przytoczonych wy żej najwa żniejszych problemów w gminie) gminy, atutów i problemów, a tak że relacji mi ędzy tymi elementami. Znajomo ść uwarunkowa ń gminy umo żliwia podj ęcie działa ń sprzyjaj ących rozwojowi potencjału lokalnego i wykorzystaniu nadarzaj ących si ę okazji. W pierwszej kolejno ści, zestawiono najwa żniejsze silne i słabe strony Gminy Budry. Są to czynniki o charakterze wewn ętrznym, mo żna zatem powiedzie ć, i ż s ą one zale żne od poczyna ń społeczno ści lokalnej i władz gminnych. Ta cz ęść analizy stara si ę w sposób syntetyczny odpowiedzie ć na pytanie „Co mamy?”

Tabela 29. Analiza SWOT dla Gminy Budry (mocne i słabe strony) Silne strony Słabe strony ‹ Atrakcyjne przyrodniczo i kulturowo tereny ‹ Niska dost ępno ść komunikacyjna, zły stan

85 gminy, infrastruktury drogowej, ‹ Walory turystyczne i rekreacyjne gminy ‹ Pogarszaj ąca si ę sytuacja dochodowa stwarzaj ące podstawy do realizacji turystyki znacznej liczby ludno ści, aktywnej, zwłaszcza w oparciu o cieki ‹ Niski poziom przedsi ębiorczo ści oraz wodne (W ęgorapa, Kanał Bro żajcki), szlak aktywno ści bezrobotnych, rowerowy GREEN VELO oraz ‹ Brak miejsc pracy dla ludzi z średnim i gospodarstwa agroturystyczne wy ższym wykształceniem, ‹ Obszary le śne, zwłaszcza atrakcyjny ‹ trudna sytuacja gospodarcza i społeczna kompleks Skalisko, terenów byłych pa ństwowych gospodarstw ‹ Bardzo dobre warunki do rozwoju produkcji rolnych, zdrowej żywno ści , ‹ Słabo rozwini ęta baza sportowa, kulturalna ‹ Brak uci ąż liwego dla środowiska przemysłu oraz niewystarczaj ąca infrastruktura (czyste powietrze), edukacyjna, ‹ Istniej ący potencjał produkcyjny do ‹ Brak szlaków turystycznych i słabe zagospodarowania (wolne tereny i obiekty), zagospodarowanie turystyczne gminy, ‹ Mazurska zabudowa wsi, ‹ Niewystarczaj ąca promocja walorów gminy, ‹ Korzystne bliskie s ąsiedztwo obiektów ‹ Brak produktu lokalnego, atrakcyjnych turystycznie, ‹ Zły stan zabytków i obiektów dziedzictwa

‹ Lokalne Organizacje pozarz ądowe kultury, ‹ Problemy infrastruktury wodoci ągowej, ściekowo-kanalizacyjnej, ‹ Słaba infrastruktura dla osób starszych i niepełnosprawnych ‹ Mały stopie ń zaopatrzenia gospodarstw w odnawialne źródła energii,

Czynniki o charakterze wewn ętrznym opisuj ą sytuacj ę w gminie. Nie mog ą jednak stanowi ć o pełnym obrazie sytuacji strategicznej. Gmina funkcjonuje w pewnym środowisku. Istnieje bardzo wiele elementów otoczenia oddziałuj ących na Gmin ę. S ą to tzw. czynniki zewn ętrzne, a wi ęc takie, na które Gmina posiada znikomy lub nie posiada w ogóle wpływu. Nale ży z cał ą

86 sił ą podkre śli ć, i ż czynniki zewn ętrznym mog ą wpłyn ąć w sposób znacz ący na losy całej strategii działania. Poni żej zebrano czynniki zewn ętrzne (pozytywne i negatywne).

Tabela 30. Analiza SWOT dla Gminy Budry (szanse i zagro żenia) Szanse Zagro żenia

‹ Moda na turystyk ę aktywn ą i zdrow ą ‹ Krótki sezon turystyczny żywno ść ‹ Skomplikowane regulacje prawne dotycz ące ‹ Promocja marki Mazury Cud Natury ochrony środowiska, zagospodarowania ‹ finasowanie inwestycji poprawiaj ących przestrzennego i ochrony zabytków jako ść życia ludno ści i zwi ększaj ących ‹ Brak perspektyw rozwoju rynku pracy, możliwo ści rozwoju gmin z środków UE ‹ Starzenie si ę społecze ństwa, migracja ludzi ‹ Rozwój rolnictwa ekologicznego młodych i przetwórstwa rolno-spo żywczego i ‹ Zaostrzenie norm sanitarnych, rybackiego ‹ utrudniony dost ęp do szkolnictwa wy ższego ‹ Wzrost małego ruchu granicznego ‹ Brak wsparcia du żych o środków ‹ Walory kulturowe do zagospodarowania. biznesowych ‹ Brak inwestorów ‹ Wysoka konkurencja turystyczna innych regionów

9. Misja i cele strategiczne gminy

Formułowanie celów rozwoju

Proces planowania rozwoju gminy, oparty o przeprowadzon ą analiz ę stanu obecnego gminy i uwzgl ędniaj ący wnioski z analizy SWOT ma na celu ustalenie w jakim kierunku powinna zd ąż ać gmina przez najbli ższe kilkana ście lat. Okre ślenie i dokładne zdefiniowanie celu (celów) działania pozwala na dobór optymalnych rozwi ąza ń umo żliwiaj ących osiągni ęcie zamierze ń. Proces planowania przebiega zgodnie z przedstawionym ni żej schematem.

87 Dąż enie strategiczne (misja)

Cele strategiczne

Cele operacyjne

Strategie wdra żania

Konkretne działania i programy

Zakres niniejszego dokumentu (Strategii Rozwoju Gminy) obejmuje ustalenie misji, celów strategicznych i celów operacyjnych oraz określenie harmonogramów głównych zada ń gminy.

Dąż eniem strategicznym gminy (misj ą) jest zapewnienie wzrostu poziomu życia mieszka ńców oraz zrównowa żonego rozwoju gminy w oparciu o posiadane zasoby i mo żliwo ści. Wszelkie działania podejmowane przez Samorz ąd powinny słu żyć tym wła śnie celom. Realizacja misji wymaga podejmowania szeregu działa ń. Wybór optymalnych dróg rozwoju powinien by ć poprzedzony rzeteln ą analiz ą mo żliwo ści gminy i mo żliwie szerok ą konsultacj ą społeczn ą. Efektem tego procesu jest okre ślenie celów strategicznych. Cel Strategiczny jest to miejsce, do którego chcemy doj ść , wykorzystuj ąc - okre ślone w analizie SWOT dla gminy - mocne strony do realizacji - równie ż okre ślonej w analizie SWOT - szansy rozwoju. Do realizacji celów strategicznych niezb ędna jest akceptacja społeczna, gdy ż czas realizacji celów obejmuje zwykle kilka kadencji władz samorz ądowych. Celem strategicznym mo że by ć równie ż podjęcie działa ń maj ących na celu wyeliminowanie okre ślonych w analizie SWOT słabych stron gminy.

88 Misj ę Gminy Budry, opieraj ąc si ę na wynikach sesji planowania strategicznego i warsztatów planowania strategicznego, mo żna zdefiniowa ć nast ępuj ąco:

Gmina Budry atrakcyjnym i przyjaznym miejscem zamieszkania oraz rozwoju gospodarczego.

Cele strategiczne i operacyjne

W rezultacie przeprowadzonych konsultacji społecznych sformułowano nast ępuj ące strategiczne cele rozwoju gminy Budry. 1. Poprawa stanu infrastruktury technicznej; 2. Racjonalne użytkowanie środowiska przyrodniczego; 3. Zrównowa żony rozwój gospodarczy; 4. Rozwój funkcji turystycznych i agroturystycznych; 5. Rozwój infrastruktury społecznej.

Cel strategiczn y nr I – POPRAWA STANU INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ W uzasadnieniu do celu pierwszego nale ży zauwa żyć, że najistotniejszym oczekiwaniem mieszka ńców w stosunku do ka żdego samorz ądu s ą jego aktywne działania w kierunku poprawy obecnych warunków życia. Okres ostatnich lat to czas pozytywnych przemian. Problem wyposa żenia gospodarstw domowych w podstawowe elementy infrastruktury technicznej, takie jak dost ęp do sieci wodoci ągowej czy telefony przestał ju ż wła ściwie istnie ć. Mimo tych post ępów do zrobienia pozostało jeszcze wiele. Pełna infrastruktura techniczna oznacza bowiem nie tylko podł ączenie gospodarstw domowych do sieci wodoci ągowej, ale równie ż sprawnej sieci kanalizacyjnej czy te ż zapewnienie dobrej jako ści sieci dróg. Tylko pełne podł ączenie mediów w tym internetu szerokopasmowego jest w stanie zapewni ć mieszka ńcom życie i rozwój na odpowiednim poziomie. Uzupełnienie elementów infrastruktury technicznej b ędzie zwi ązane z konieczno ści ą poniesienia w kolejnych latach znacz ących nakładów finansowych. Niepełna infrastruktura techniczna to, zdaniem uczestników „Sesji Planowania Strategicznego”, główny problem gminy Budry. Rozbudowa infrastruktury powinna by ć priorytetem dla Samorz ądu, poniewa ż poprawa sytuacji w tej dziedzinie przybli ża osi ągni ęcie wszystkich celów strategicznych – wpływa na standard życia mieszka ńców, ułatwia rozwój

89 nowoczesnego rolnictwa, umo żliwia tworzenie nowych firm i podnosi zainteresowanie terenami pod inwestycje mieszkaniowe, rekreacyjne i gospodarcze. Realizacja rozbudowy infrastruktury technicznej powinna obejmowa ć nast ępuj ące zagadnienia: program rozbudowy istniej ącej sieci wodoci ągowej gminy, program kanalizacji gminy, program utylizacji odpadów stałych, program modernizacji sieci elektroenergetycznych oraz popraw ę stanu sieci drogowej. Z realizacj ą celu wi ąż e si ę rozbudowa i modernizacja istniej ącej infrastruktury wodno- kanalizacyjnej. Na terenie gminy Budry wyst ępuje jeszcze niedoinwestowanie w zakresie zbiorczej sieci kanalizacji sanitarnej miejscowo ść Pochwałki i Ołownik, przydomowych czyszczalni ścieków na terenach wiejskich oraz podł ącze ń wodoci ągowych. Modernizacja oraz zabezpieczenia w dodatkowe źródło pr ądu jedynego uj ęcia wody w giminie jest równie ż działaniem priorytetowym. Realizacja pierwszego celu strategicznego wi ąż e si ę równie ż z popraw ą stanu infrastruktury komunikacyjnej. System komunikacji, umo żliwiaj ący harmonijny rozwój, powinien zapewnia ć dobry dojazd do wszystkich miejscowo ści w gminie. Wi ąż e si ę to z konieczno ści ą poprawy stanu nawierzchni wi ększo ści dróg gminnych oraz rozbudow ą „infrastruktury drogowej” – chodników na terenach zabudowanych, parkingów przy trasach przelotowych, stacji benzynowych, stacji obsługi pojazdów itp. Zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej gminy wymaga podj ęcia dodatkowych działa ń – budowy ście żek rowerowych, oznaczenie turystycznego miejscowo ści, budowy pla ży na W ęgorapie. Ponadto w ramach celu pierwszego realizowane b ędą przedsi ęwzi ęcia z zakresu energetyki oraz prawidłowej gospodarki odpadami. W ramach tego pierwszego planuje si ę mi ędzy innymi inwestycje z zakresu modernizacji istniej ących, mało efektywnych systemów ciepłowniczych, stosowania odnawialnych źródeł energii, termomodernizacji budynków, w pierwszej kolejno ści budynków mieszkalnych i u żyteczno ści publicznej, wdra żanie systemów energetycznych, dla których no śnikiem s ą odnawialne źródła energii czy budowa elektrowni wiatrowych. Realizacja celów strategicznych wymaga podj ęcia szeregu działa ń. Główne kierunki tych działa ń definiuje si ę jako cele operacyjne. W wi ększo ści przypadków wykonanie zada ń wynikaj ących z celu operacyjnego przybli ża nas do kilku celów strategicznych - działania uzupełniaj ą si ę wzajemnie, tworz ąc pewien spójny program rozwoju gminy. Przedstawione ni żej propozycje celów operacyjnych zostały okre ślone po analizie „macierzy celów i problemów” i przybli żaj ą nas do osi ągni ęcia oczekiwanych efektów. Wykaz celów

90 operacyjnych, priorytetów działania oraz efektów zwi ązanych z realizacj ą pierwszego celu strategicznego przedstawiono poni żej: CEL STRATEGICZNY: POPRAWA STANU INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ Cel operacyjny: Modernizacja i rozwój infrastruktury komunikacyjnej Priorytety: • Modernizacja dróg powiatowych i gminnych; • Budowa ście żek rowerowych; • Budowa chodników dla pieszych; • Budowa parkingów i o świetlenia ulic.

Efekty: • Poprawa struktury transportowej; • Podniesienie atrakcyjno ści gminy pod wzgl ędem mo żliwo ści rozwoju gospodarczego i społecznego; • Poprawienie dro żno ści sieci komunikacyjnej; • Poprawa jako ści usług transportowych i komunikacyjnych; • Poprawa stanu bezpiecze ństwa w transporcie i komunikacji; • Skracanie czasu podró ży; • Wi ększa dost ępno ść gminy; • Obni żenie kosztów eksploatacyjnych.

Cel operacyjny: Zaopatrzenie w wod ę Priorytety: • Rozbudowa istniej ącego uj ęcia; • Racjonalizacja zu życia wody; • Zabezpieczenie dodatkowego źródła pr ądu stacji , • Podł ączenie wszystkich mieszka ńców do sieci wodoci ągowej lub indywidualnych uj ęć wody. • Sukcesywna wymiana i renowacja wyeksploatowanych odcinków i urz ądze ń sieci wodoci ągowej.

Efekty:

91 • Poprawa jako ści wody pitnej; • Poprawienie niezawodno ści dostaw wody; • Zastosowanie nowoczesnych technologii.

Cel operacyjny: Gospodarka ściekowa Priorytety: • Doko ńczenie budowy przydomowych oczyszczalni ścieków w miejscowo ściach o rozproszonej zabudowie; • Budowa, rozbudowa i modernizacja sieci kanalizacyjnych. • Modernizacja oczyszczalni ścieków,

Efekty: • Uporz ądkowanie gospodarki ściekowej w gminie; • Poprawa stanu środowiska; • Zapewnienie wła ściwego oczyszczania ścieków, zwłaszcza powstaj ących w sezonie letnim; • Wpływ na stopniow ą i trwał ą popraw ę jako ści wód, zwłaszcza wód powierzchniowych.

Cel operacyjny: Energetyka i sieci telekomunikacyjne Priorytety: • Modernizacja istniej ących, mało efektywnych systemów ciepłowniczych; • Przeprowadzenie inwestycji termomodernizacyjnych; • Stosowanie odnawialnych źródeł energii; • Gazyfikacja gminy; • Modernizacja stacji paliw; • Budowa elektrowni wiatrowych; • Pozyskiwanie środków finansowych i inwestorów do realizacji inwestycji w zakresie gospodarki energi ą. • Rozwój Internetu szerokopasmowego • Działanie przeciw wykluczeniu cyfrowemu • Rozwój sieci telefonicznej.

92

Efekty: • Zmniejszenie zu życia energii cieplnej i elektrycznej; • Zmniejszenie emisji zanieczyszcze ń pyłowych i gazowych do powietrza atmosferycznego; • Poprawa stanu środowiska naturalnego; • Tworzenie nowych miejsc pracy; • Likwidacja mało efektywnych i drogich źródeł energii; • Zmniejszenie kosztów wytwarzania energii.

Cel operacyjny: Gospodarka odpadami Priorytety: • Zorganizowanie prac maj ących na celu utrzymanie czysto ści na administrowanym terenie, • Oddziaływanie na podmioty gospodarcze i mieszka ńców w celu ograniczenia powstawania odpadów, • Prowadzenie selektywnej zbiórki, segregacji i wykorzystania odpadów jako surowców wtórnych, • Współdziałanie z jednostkami organizacyjnymi i osobami podejmuj ącymi si ę zbierania oraz zagospodarowywania odpadów, a tak że z wła ściwymi organami administracji rz ądowej w organizowaniu gospodarki odpadami niebezpiecznymi, wydzielonymi z odpadów komunalnych, • Likwidacja dzikich wysypisk; • Organizacja i nadzór nad gospodark ą odpadami w gminie.

Efekty: • Odzysk surowców wtórnych poprzez selektywn ą zbiórk ę u żytecznych odpadów; • Zmniejszenie ilo ści odpadów, np. w wyniku ograniczenia ich powstawania; • Ograniczenie za śmiecania środowiska odpadami; • Poprawa stanu środowiska.

Cel strategiczn y nr II – RACJONALNE U ŻYTKOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

93 Dbało ść o środowisko jest jednym z najwa żniejszych elementów rozwoju ka żdego społecze ństwa. Wszystkie samorz ądy na terenie kraju realizuj ą programy maj ące na celu powstrzymanie degradacji środowiska i zachowanie istniej ących zasobów naturalnych. Na stan środowiska i ograniczenie zu życia zasobów naturalnych ma niew ątpliwy wpływ rozbudowa systemu odprowadzania i oczyszczania ścieków, ograniczenie zu życia energii cieplnej, a tak że wykorzystywanie alternatywnych źródeł energii. Środowisko jest dobrem warunkuj ącym rozwój człowieka, narodu, ludzko ści. Warunkuje nie tylko jako ść życia, ale tak że rozwój społeczny i gospodarczy. Ochrona środowiska wymusza kreacj ę i wdra żanie nowych technik i technologii, a dzi ęki temu oddziałuje na rozwój całej gospodarki, w tym przemysłu, budownictwa, rolnictwa, usług, infrastruktury itp. Zachowanie równowagi w przyrodzie wymaga spójnego i ł ącznego zarz ądzania zarówno dost ępem do zasobów środowiska oraz likwidacj ą i zapobieganiem powstawaniu negatywnych dla środowiska skutków działalno ści gospodarczej (ochrona środowiska) jak i racjonalnym u żytkowaniem zasobów przyrodniczych (gospodarka wodna, le śnictwo, ochrona i wykorzystanie zasobów surowcowych i glebowych, planowanie przestrzenne). Przeciwdziałanie pogarszaniu si ę stanu środowiska naturalnego oraz docelowa jego poprawa powinna by ć realizowana przez budow ę sieci infrastrukturalnych (kanalizacja) oraz zachowanie bioró żnorodno ści i ochrona przyrody. Działania w tych obszarach eliminuj ą podstawowe zagro żenia – szamba). Równie istotna jest edukacja proekologiczna – adresowana nie tylko do młodzie ży. W ramach tego celu wspierane b ędą takie przedsi ęwzi ęcia jak te zwi ązane z ochron ą obszarów cennych przyrodniczo, wył ączaniem z zagospodarowania obszarów o wysokich walorach środowiskowych, kontrolowanym użytkowaniem przestrzeni i zasobów przyrody, zwi ększaniem lesisto ści i terenów zielonych w gminie, rozwojem turystyki przyjaznej środowisku, wspieraniem działa ń na rzecz edukacji ekologicznej, tworzeniem ście żek dydaktyczno - przyrodniczych po ciekawych przyrodniczo terenach gminy. Ponadto realizowane b ędą tak że priorytety zwi ązane z prawidłow ą gospodark ą wodno-ściekow ą, które jednocze śnie przyczyni ą si ę do realizacji pierwszego celu strategicznego zwi ązanego z popraw ą stanu infrastruktury technicznej. Wykaz celów operacyjnych, priorytetów działania oraz efektów zwi ązanych z realizacj ą drugiego celu strategicznego przedstawiono poni żej: CEL STRATEGICZNY: RACJONALNE U ŻYTKOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

94 Cel operacyjny: Uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej i ochrona zasobów wodnych gminy Priorytety: • Pełne skanalizowanie obszaru gminy; • Maksymalne ograniczenie zrzutu ścieków nieoczyszczonych; • Budowa oczyszczalni przydomowych na terenach o rozproszonej zabudowie; • Ochrona wód podziemnych; • Racjonalne wykorzystanie wód podziemnych. • Wyznaczenie i zagospodarowanie stref ochronnych wód powierzchniowych i uj ęć wody pitnej; • Realizacja inwestycji w zakresie ochrony wód i oczyszczania ścieków; • Rozwój naturalnych ( biologicznych) systemów oczyszczania wód. • Rozwój małej retencji, • Prowadzenie prawidłowej melioracji wodnej.

Efekty: • Rozwój infrastruktury technicznej w zakresie ochrony wód i ich gospodarka; • Powstawanie wła ściwych systemów ochrony zasobów wodnych; • Poprawa jako ści wód powierzchniowych; • Poprawa jako ści wód pitnych; • Systematyczna likwidacja nieoczyszczonych ścieków; • Zmniejszenie ilo ści ładunków zanieczyszcze ń odprowadzanych do wód i gruntów.

Cel operacyjny: Zachowanie bioró żnorodno ści i ochrona przyrody Priorytety: • Ochrona obszarów cennych przyrodniczo; • Wył ączenie z zagospodarowania obszarów o wysokich walorach środowiskowych; • Kontrolowane u żytkowanie przestrzeni i zasobów przyrody; • Wykorzystanie alternatywnych źródeł energii; • Zwi ększenie lesisto ści i terenów zielonych w gminie; • Rozwój turystyki przyjaznej środowisku; • Wspieranie działa ń na rzecz edukacji ekologicznej;

95 • Tworzenie ście żek dydaktyczno - przyrodniczych po ciekawych przyrodniczo terenach gminy; • Wdra żanie i monitoring programów ochrony środowiska.

Efekty: • Stworzenie systemu ochrony przyrody; • Poprawa stanu przyrody; • Zwi ększenie lesisto ści i terenów zielonych w gminie; • Zachowanie krajobrazu i cennych obiektów przyrodniczych; • Redukcja zanieczyszcze ń środowiska przyrodniczego; • Wył ączenie z zagospodarowania obszarów o wysokich walorach środowiskowych .

Cel strategiczny nr III - ZRÓWNOWA ŻONY ROZWÓJ GOSPODARCZY Najistotniejszym elementem programu rozwoju sfery gospodarczej na terenie gminy Budry powinno by ć stworzenie optymalnych warunków dla rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw – przygotowanie terenów pod inwestycje, pozyskanie inwestorów, aktywizacja gospodarcza mieszka ńców gminy. Nowe inwestycje gospodarcze nie mog ą negatywnie wpływa ć na stan środowiska naturalnego – wi ąż e si ę to z planowanym unowocze śnieniem rolnictwa, które w perspektywie lat powinno przynie ść wzrost dochodów mieszka ńców i nowe miejsca pracy w przetwórstwie i usługach. Mo żliwo ści rozwoju gospodarczego (nowe tereny pod inwestycje) wi ążą si ę bezpo średnio z rozbudow ą sieci infrastruktury technicznej i popraw ą funkcjonalno ści sieci drogowej. Dodatkowym atutem, który mo że zwi ększy ć napływ kapitału do gminy b ędzie opracowanie i wdro żenie gminnego systemu ulg i preferencji dla inwestorów. Szczególne poparcie gminy powinno dotyczy ć tych przedsi ęwzi ęć , których realizacja zgodna jest z celami strategicznymi gminy. Wykaz celów operacyjnych, priorytetów działania oraz efektów zwi ązanych z realizacj ą trzeciego celu strategicznego przedstawiono poni żej: CEL STRATEGICZNY: ZRÓWNOWA ŻONY ROZWÓJ GOSPODARCZY Cel operacyjny: Rozwój nowoczesnego rolnictwa i przetwórstwa Priorytety: • Wspieranie rozwoju i procesu modernizacji gospodarstw rolnych oraz przetwórstwa rolno – spo żywczego i rybnego; • Rozwój rolnictwa ekologicznego;

96 • Ró żnicowanie działalno ści rolniczej jako alternatywne źródło dochodów np. agroturystyka i ekoturystyka; • Organizowanie marketingu produktów rolno – spo żywczych; • Stworzenie produktu lokalnego; • Inicjowanie tworzenia grup producentów rolnych; • Tworzenie nowych jednostek usługowo-rolniczych lub przetwórczych w oparciu o istniej ące obiekty i instytucje; • Działania na rzecz poprawy wiedzy fachowej rolników i ich rodzin; • Wsparcie doradztwa rolniczego; • Wdra żanie nowych, efektywnych technologii w rolnictwie i przetwórstwie rolno – spo żywczym i rybnym.

Efekty: • Wzrost efektywno ści i konkurencyjno ści rolnictwa i sektora rolno –spo żywczego; • Podniesienie jako ści wytwarzanych produktów; • Dostosowanie sektora przetwórstwa rolno-spo żywczego do wymogów Unii Europejskiej pod wzgl ędem weterynaryjnym, sanitarnym i jako ściowym; • Przy śpieszenie procesów integracji rolnictwa z przetwórstwem spo żywczym, • Rozwój grup produkcyjno - marketingowych, zwi ązków producentów oraz innych uczestników rynku; • Zwi ększenie efektywno ści obrotu surowcami i produktami rolno – spo żywczymi.

Cel operacyjny: Wspieranie rozwoju przedsi ębiorczo ści Priorytety: • Wykorzystanie innych funkcji ni ż rolnictwo w rozwoju terenów wiejskich; • Budowa niezb ędnej infrastruktury technicznej, dzi ęki czemu powstan ą warunki sprzyjaj ące rozwojowi przedsi ębiorczo ści; • Rozwój sektora MSP, w tym równie ż handlu i usług na rzecz rolnictwa; • Tworzenie nowych miejsc pracy w produkcji pozarolniczej, usługach i handlu na obszarach wiejskich; • Rozwój spółdzielni socjalnych; • Zwi ększanie dost ępnej dla inwestorów powierzchni terenów uzbrojonych;

97 • Tworzenie sprzyjaj ących warunków dla osób rozpoczynaj ących działalno ść gospodarcz ą; • Szkolenia dla osób zakładaj ących własny biznes, osób bezrobotnych.

Efekty: • Wzrost konkurencyjno ści przedsi ębiorstw w gminie; • Promocja drobnej przedsi ębiorczo ści; • Przekwalifikowane zawodowe.

Cel strategiczn y nr IV - ROZWÓJ FUNKCJI TURYSTYCZNEJ; Rozwój turystyki w Gminie Budry w du żym stopniu mo że opiera ć si ę na atrakcyjnym krajobrazowo – przyrodniczym środowisku i na zasobach dziedzictwa kultury z wyra źnym uwzgl ędnieniem, i ż ochrona tego ż środowiska powinna by ć traktowana priorytetowo, podobnie jak troska o zachowanie wszelkich dóbr kulturalnych. Szans ą dla rozwoju turystyki w Gminie Budry mo że by ć turystyka wiejska, czyli nieco odmienny sposób sp ędzania wolnego czasu (niekoniecznie w modnych kurortach, cz ęsto nadmiernie przeci ąż onych i zbyt drogich), w bezpo średnim kontakcie z przyrod ą, z dala od miejskiego zgiełku i tłoku, w warunkach umo żliwiaj ących prawdziwy odpoczynek i relaks. Kompleksowa organizacja turystyki wiejskiej jest wielk ą szans ą dla gminy, ale te ż i ogromnym wyzwaniem, któremu niełatwo b ędzie sprosta ć. Bardzo wa żnym i kosztownym zadaniem jest budowa odpowiedniej infrastruktury zwi ązanej z rekreacj ą i wypoczynkiem. Walory gminy sprzyjaj ą do aktywnego wypoczynku i rekreacji zarówno mieszka ńców jak i osób przyjezdnych. Celem projektu jest rozszerzenie oferty rekreacyjnej o nowe warto ściowe elementy, odpowiadaj ącej zapotrzebowaniom mieszka ńców i turystów. Istotne znaczenie ma równie ż stworzenie elementów spójnej i długofalowej polityki wykorzystania w gminie lokalnych zasobów w taki sposób, aby stanowiły baz ę dla rozwoju rekreacji i turystyki, przy zachowaniu istniej ących zasobów środowiska naturalnego. Istotnym elementem jest obj ęcie tych zasobów stał ą ochrona tak, aby mogły stanowi ć odnawialny z punktu widzenia gospodarczego zasób gminy. Najbogatsze walory rekreacyjne nie przyci ągn ą do gminy go ści, je śli pozostan ą nieznane i nierozpropagowane. Promocja i organizacja atrakcji s ą elementami rozwoju popytu na świadczone usługi turystyczne i rekreacyjne w gminie. Z uwagi na ograniczone zasoby finansowe gminy wa żne jest współdziałanie z innymi podmiotami oraz wykorzystanie unijnych środków pomocowych. Poszerzenie oferty w

98 zakresie istniej ących szlaków turystycznych, ście żki edukacyjnej zapewni nowe mo żliwo ści sp ędzenia wolnego czasu. Istotne jest poło żenie nacisku na ró żnorodno ść oferty w tym zakresie. Nowe trendy w rozwoju turystyki powoduj ą konieczno ść zaj ęcia si ę rozwojem turystyki aktywnej w tym budowa ście żek rowerowych. Wykaz celów operacyjnych, priorytetów działania oraz efektów zwi ązanych z realizacj ą czwartego celu strategicznego przedstawiono poni żej: CEL STRATEGICZNY: ROZWÓJ FUNKCJI TURYSTYCZNEJ Cel operacyjny: Rozwój bazy i infrastruktury turystycznej Priorytety: • Poprawa dost ępno ści komunikacyjnej do miejscowo ści i obszarów o charakterze turystyczno-rekreacyjnym; • Rozbudowa bazy noclegowej, • Rozwój agroturystyki, ekoturystyki i turystyki le śnej i tzw. turystyki w ędkarskiej; • Adaptacja na cele turystyczne obiektów zabytkowych i innych; • Wyznaczanie nowych terenów na cele turystyczno-rekreacyjne; • Budowa ście żek rowerowych , punktów widokowych, • Budowa pla ż przy rzekach; • Budowa infrastruktury kajakowej; • Kreowanie i propagowanie masowych imprez turystycznych; • Stworzenie punktu informacji turystycznej; • Intensyfikacja działa ń promocyjnych w zakresie turystyki; • Współdziałanie z samorz ądami s ąsiednich miast i gmin oraz organizacjami społecznymi w celu wypracowania planu rozwoju infrastruktury turystycznej; • Organizowanie systemów kształcenia kadr zajmuj ących si ę turystyk ą; • Wyznaczenie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego terenów przeznaczonych na rozwój bazy i infrastruktury turystycznej; • Kształtowanie wizerunku wsi (poprawa estetyki wokół posesji, na ulicach i w obiektach publicznych, zwi ększenie ilo ści nasadze ń zieleni); • Rozbudowa bazy sportowo-rekreacyjnej (wypo życzalnia rowerów, siłownie, kluby fitness, place zabaw, sprz ęt wodny itp.); • Rozbudowa bazy gastronomicznej (istotne jest podkreślanie mazurskiego i lokalnego charakteru kuchni).

99 Efekty: • Rozbudowa sieci szlaków turystycznych i ich oznakowanie; • Stworzenie ście żek przyrodniczo-dydaktycznych; • Zwi ększenie terenów przeznaczonych na cele turystyczne i rekreacyjne; • Zwi ększenie i poprawa standardów bazy turystycznej; • Powstanie nowych miejsc parkingowych; • Rozbudowa zaplecza turystyki wodnej; • Powstanie sprawnego i efektywnego systemu informacji turystycznej; • Wzrost liczby turystów; • Powstawanie nowych miejsc pracy; • Wzrost dochodu mieszka ńców; • Zwi ększanie si ę dochodów w bud żetach samorz ądów lokalnych. • Opracowanie kalendarza imprez kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych; • Wydawania materiałów szkoleniowych i informacyjnych dotycz ących turystyki i ochrony środowiska w gminie;

Cel strategiczny nr V - ROZWÓJ INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ Zaspokojenie podstawowych potrzeb z zakresu infrastruktury technicznej jest z pewno ści ą najwa żniejszym oczekiwaniem mieszka ńców pod adresem władz gminy. Na obecnym poziomie rozwoju społecze ństwa nie jest ono jednak wystarczaj ące do zapewnienia życia i rozwoju na oczekiwanym poziomie. Równie istotna jest dost ępno ść do usług społecznych takich jak opieka społeczna, o świata, czy tez kultura, sport i rekreacja. Dla społeczno ści lokalnej bardzo wa żny jest dialog z miejscowymi władzami samorz ądowymi, które powołane zostały po to, by reprezentowa ć jej interesy. Społeczno ść lokalna oczekuje poszerzenia zakresu i poprawy poziomu świadczenia usług na własnym terenie. Świadcz ą o tym wyniki przeprowadzonych analiz, w ramach, których zidentyfikowano braki i problemy, których wyeliminowanie przewidziano w projektach strategicznych, zaproponowanych w niniejszym dokumencie. W gminie Budry oprócz budowy i modernizacji obiektów oświatowych i sportowych konieczne s ą równie ż działania organizatorskie pozwalaj ące na wł ączenie si ę osób aktywnych społecznie w działania na rzecz gminy i jej mieszka ńców. Niezb ędne wydaje si ę podejmowania działa ń zwalczaj ących objawy społecznego marazmu. Umo żliwienie uczestnictwa w życiu społecznym b ędzie wi ęc równie ż jednym z istotnych elementów tej strategii. Jednym z priorytetów w działalno ści samorz ądu gminnego powinno

100 by ć wspieranie rozwoju działalno ści gospodarczej, jako bardzo istotnego elementu walki z bezrobociem. Fakt pozostawania bez pracy ma wpływ nie tylko na poziom dochodów mieszka ńców, ale jest potencjalnym źródłem napi ęć społecznych, zarówno dla mieszka ńców jak i gminy(alkoholizm, przest ępczo ść , konflikty rodzinne, ni ższe wpływy do bud żetu) Nale ży zdawa ć sobie spraw ę z tego, że Urz ąd Gminy nie ma mo żliwo ści bezpo średniej walki z bezrobociem. Pełne wyposa żenie w infrastruktur ę techniczn ą o której mowa w celu strategicznym nr 1 to obecnie nie tylko jeden z podstawowych wymogów cywilizacyjnych, ale tak że kluczowy warunek prowadzenia działalno ści gospodarczej czy rozwoju turystyki. Wykaz celów operacyjnych, priorytetów działania oraz efektów zwi ązanych z realizacj ą pi ątego celu strategicznego przedstawiono poni żej: CEL STRATEGICZNY: ROZWÓJ INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ Cel operacyjny: Rozwój o światy i nauki Priorytety: • Rozszerzanie oferty edukacyjnej dla dzieci, młodzieży (równie ż zaj ęcia pozalekcyjne); • Unowocze śnienie bazy edukacyjnej i poprawa wyposa żenia szkół; • Budowa infrastruktury sportowej w szkołach; • Budowa przedszkola; • Monitoring poziomu jako ści nauczania; • Wspieranie najzdolniejszych uczniów • Prowadzenie działa ń na rzecz doskonalenia zawodowego nauczycieli; • Monitoring i przeciwdziałanie zjawiskom patologicznym w śród dzieci i młodzie ży. Efekty: • Zwi ększenie liczby pracowni przedmiotowych, informatycznych, bibliotek, czytelni, sal gimnastycznych i obiektów sportowych; • Mo żliwo ść poszerzenia i pogł ębiania wiedzy oraz doskonalenia umiej ętno ści w wybranej dziedzinie; • Podwy ższenie standardów nauczania; • Poprawa wyników w nauce w śród uczniów.

Cel operacyjny: Działania na rzecz wspierania inicjatyw w zakresie kultury i ochrony zabytków Priorytety:

101 • Podnoszenie poziomu i upowszechnianie działalno ści placówek i instytucji kultury (o środków kultury, bibliotek, galerii, sal wystawowych, stowarzysze ń twórczych itp.). • Podwy ższenie standardów bazy materialnej placówek kultury oraz jej modernizacja i rozbudowa stosowna do potrzeb • Inspirowanie i wspieranie rozwoju kultury ludowej i amatorskiej, w tym folkloru i rękodzieła ludowego, twórczo ści profesjonalnej oraz amatorskiego ruchu artystycznego z uwzgl ędnieniem zró żnicowania narodowo ściowego i religijnego oraz ich promocji • Wspieranie działa ń zmierzaj ących do rozwoju czytelnictwa i ochrony ksi ąż ki. • Prowadzenie wielostronnej edukacji kulturalnej dzieci i młodzie ży. • Ochrona i utrzymanie dobrego stanu technicznego i form historycznych obiektów zabytkowych i obiektów o warto ściach zabytkowych • Udost ępnianie i racjonalne wykorzystanie do nowych funkcji, zwłaszcza do potrzeb turystyki i działalno ści kulturalnej, obiektów zabytkowych i obiektów o warto ściach zabytkowych (np. młyn) • Wspieranie regionalnego ruchu społeczno-kulturalnego. • Wspieranie lokalnych stowarzysze ń i zespołów artystycznych; • Organizowanie zaj ęć dla seniorów; • Rozwój istniej ącej i budowa nowej infrastruktury kulturalnej; • Modernizacje i budowa świetlic wiejskich; • Organizowanie w ramach mi ędzynarodowej wymiany warsztatów, plenerów, wymiany zespołów i twórców kultury; • Zwi ększenie dost ępno ści obiektów dziedzictwa kulturowego;

Efekty: • Przeciwdziałanie rozpadaniu si ę tradycyjnych wi ęzi społecznych; • Kształtowanie świadomo ści poszanowania wszelkich kultur; • Uaktywnienie lokalnej społeczno ści; • Zwi ększenie ilo ści zwiedzających muzea i okazjonalne wystawy; • Wzajemne poznanie kultury i sztuki innych narodów; • Integracja społeczno ści gminy; • Kultywowanie i rozwijanie lokalnych warto ści kulturowych; • Zachowanie obiektów dziedzictwa kulturowego;

102 • Poprawa stanu technicznego obiektów dziedzictwa kulturowego; • Rozwój turystyki.

Cel operacyjny: Wypracowanie optymalnego systemu ochrony zdrowia Priorytety: • Wdro żenie programu profilaktyki zdrowotnej i pomocy osobom uzale żnionym; • Wdra żanie programów zdrowotnych w szkołach; • Likwidacja barier architektonicznych w budynkach u żyteczno ści publicznej; • Opieka nad lud źmi starszymi oraz niepełnosprawnymi; • Adaptacja i modernizacja do potrzeb opieki zdrowotnej istniej ącej bazy lokalowej; • Rozwijanie sieci gabinetów w szkołach; • Intensyfikacja działa ń na rzecz profilaktyki i promocji zdrowia.

Efekty: • Poprawa dost ępno ści do świadcze ń zdrowotnych; • Poprawa stanu zdrowia mieszka ńców gminy; • Wzrost jako ści usług; • Wzrost zaufania do słu żby zdrowia i poczucia bezpiecze ństwa w śród pacjentów; • Równy dost ęp do świadcze ń zdrowotnych; • Zmniejszenie kosztów zwi ązanych z ochron ą zdrowia.

Cel operacyjny: Zapewnienie bezpiecze ństwa publicznego Priorytety: • Rozwój kadrowy i techniczny organów bezpiecze ństwa publicznego; • Doposa żenie bazy OSP; • Rozwój współpracy organów bezpiecze ństwa publicznego z samorz ądem gminnym; • Poprawa bezpiecze ństwa w ruchu drogowym; • Edukacja dzieci i młodzie ży w zakresie bezpiecze ństwa publicznego; • Szkolenie dzieci w zakresie pierwszej pomocy; • Monitorowanie miejsc szczególnie niebezpiecznych; • Doskonalenie istniej ących systemów ochrony przeciwpo żarowej i systemów reagowania kryzysowego; • Prowadzenie akcji profilaktycznych w szkołach

103 Efekty: • Zwi ększenie bezpiecze ństwa; • Poprawa infrastruktury bezpiecze ństwa publicznego; • Zwi ększenie wykrywalno ści czynów przest ępczych; • Zmniejszenie ilo ści popełnianych czynów przest ępczych.

Cel operacyjny: Stworzenie warunków dla rozwoju sportu i rekreacji Priorytety: • Budowa nowych obiektów i modernizacja istniej ącej bazy sportowej; • Stworzenie warunków do rehabilitacji osób niepełnosprawnych; • Upowszechnienie aktywno ści fizycznej i zdrowego trybu życia; • Rozbudowa szkolnej bazy sportowej; • Organizacja turniejów i imprez sportowych; • Organizacja zaj ęć pozalekcyjnych ; • Organizacja szkole ń kadry.

Efekty: • W wyniku rozwoju bazy sportowej nast ąpi zwi ększenie uczestnictwa społecze ństwa we wszystkich formach sportu i rekreacji; • Podniesienie sprawno ści fizycznej w śród wi ększej ilo ści społecze ństwa, w tym osób przyjezdnych; • Zmniejszenie zachorowalno ści na choroby cywilizacyjne; • Dost ępno ść kultury fizycznej dla osób niepełnosprawnych; • Zwi ększenie działalno ści pozalekcyjnej w szkołach, organizowanej przez kluby sportowe, rady rodziców, rady osiedlowe i inne, • Zwi ększenie sportowo - rekreacyjnej działalno ści w śród lokalnej społeczno ści.

10. Monitorowanie strategii

Monitorowanie jest procesem, który ma na celu analizowanie stanu zawansowania projektu i jego zgodno ści z postawionymi celami. Istot ą monitorowania jest wyci ąganie wniosków z tego, co zostało i nie zostało zrobione. Jest ni ą tak że modyfikowanie dalszych poczyna ń w taki sposób, aby osi ągn ąć zakładany cel w przyszło ści. Istotnym elementem

104 monitorowania jest wypracowanie technik zbierania informacji oraz opracowanie odpowiednich wska źników, które b ędą odzwierciedlały efektywno ść prowadzonych działa ń.

Zasady monitorowania Ustalono, że monitorowanie, by sta ć si ę skutecznym narz ędziem w procesie wdra żania strategii, powinno charakteryzowa ć si ę nast ępuj ącymi zasadami: Wiarygodno ść - Informacja musi by ć bardzo wiarygodna i musi opiera ć si ę na niepodwa żalnych danych. Niedokładne dane systemu monitorowania mog ą spowodowa ć podj ęcie niewła ściwych działa ń koryguj ących. Aktualno ść - Informacje musz ą by ć zbierane, przekazywane i oceniane w sposób ci ągły, który umo żliwia podj ęcie na czas działa ń koryguj ących oraz stosownych korekt w momencie aktualizacji strategii. Obiektywno ść - Monitorowanie prowadzone w oparciu o analiz ę wska źników porównawczych daje mo żliwo ść prowadzenia obiektywnej oceny, niezakłóconej subiektywno ści ą, wynikaj ącą z przywi ązania do własnych pomysłów. Skupienie si ę na strategicznych punktach - Monitorowanie koncentrowa ć si ę b ędzie na dziedzinach, w których istnieje prawdopodobie ństwo wyst ąpienia najwi ększych odchyle ń, mog ących wywoływa ć zahamowania w realizacji projektu lub jego zatrzymanie. Realizm - Monitorowanie musi by ć zgodne z realiami projektu. Wdra żaj ący strategi ę powinien dostrzega ć przede wszystkim te elementy procesu, które świadcz ą o wydajno ści i jako ści dostarczanych produktów. Koordynacja informacji - Monitorowanie musi by ć skoordynowane z tokiem pracy tak, aby nie wpływało na ich zahamowanie, ani te ż nie przeszkadzało w realizacji podejmowanych działa ń. Monitorowanie ka żdego z etapów projektu powinno wpływa ć na powodzenie całego projektu. Oceny, których dokonuje si ę w trakcie jego realizacji, powinny by ć znane członkom zespołu steruj ącego, a w przypadku ujawnienia uchybie ń, nale ży podj ąć działania, których celem b ędzie naprawienie bł ędów oraz zapobie żenie powstaniu podobnych sytuacji w przyszło ści. Informacje płyn ące z prowadzonego monitoringu powinny dociera ć do wszystkich członków zespołu tak, aby umo żliwi ć im wła ściwe podejmowanie decyzji dotycz ących realizacji projektu. Elastyczno ść monitorowania - Mechanizm i sam proces monitorowania musi by ć na tyle elastyczny, aby mógł szybko reagowa ć na zachodz ące zmiany. Równie ż w przypadku dokonywania zmian i korekt projektu nale ży dba ć o to, aby modyfikowa ć system oceny w sposób dostosowany do zmieniaj ących si ę oczekiwa ń w pó źniejszych etapach projektu.

105 Normatywno ść i operacyjno ść monitorowania - Skuteczny system monitorowania w przypadku wykrycia uchybie ń i odchyle ń od przyj ętych norm powinien wskazywa ć, jakie nale ży podj ąć działania koryguj ące. W sposobie raportowania powinno by ć zastrze żone, jakie działania nale ży podj ąć w przypadku, kiedy zakładane w projekcie rezultaty nie zostaj ą osi ągni ęte b ądź ich jako ść budzi ć b ędzie w ątpliwo ść . W ka żdym projekcie nale ży wskaza ć, jakie działanie mo że podj ąć odbiorca projektu, aby wyrówna ć dysproporcje i doprowadzi ć do realizacji zało żonego celu.

W procesie monitorowania strategii przewidziano nast ępuj ące fazy: Kontrol ę wst ępn ą - Rozpocz ęcie ka żdego programu i wchodz ących w jego skład projektów poprzedzone b ędzie ustaleniem wszelkich parametrów ilo ściowych i jako ściowych - wska źniki okre ślaj ące wyniki realizowanych zada ń. Przyj ęte raz parametry powinny by ć stosowane przez cały czas realizacji programów i projektów. Monitoring steruj ący - Zadaniem tego rodzaju monitorowania b ędzie wykrycie wszelkich odchyle ń, jakie maj ą miejsce w trakcie realizacji projektu. Dla skutecznej realizacji monitoringu steruj ącego powinien zosta ć wyłoniony zespół składaj ący si ę z radnych oraz przedstawicieli administracji samorz ądowej. Celem działania zespołu b ędzie ocena dotychczasowych rezultatów wdra żania strategii oraz rekomendowanie zarz ądowi niezb ędnych działa ń modyfikuj ących Zako ńczenie projektu - kontrola ko ńcowa - ocena efektów. Ocena ko ńcowa b ędzie dokonana w celu okre ślenia, na ile zakładane w strategii cele zostały osi ągni ęte oraz ustalenia przyczyn wszelkich odchyle ń w realizacji strategii. Ocena posłu ży za podstaw ę sprawdzenia, czy planowane efekty są zgodne z zało żonymi normami. W trakcie oceny zostanie równie ż dokonana analiza podejmowanych działa ń koryguj ących. Wnioski z oceny zostan ą wykorzystane w trakcie realizacji kolejnych, podobnych projektów w przyszło ści. S ą one równie ż kluczowe dla prawidłowego planowania kolejnych edycji strategii rozwoju gminy. Narz ędzia słu żą ce zbieraniu informacji zaproponowane w czasie opracowania strategii rozwoju Zapewnienie informacji zwrotnej jest jednym z kluczowych instrumentów zapewniaj ących efektywne wdra żanie strategii. Równie ż jego systematyczne zbieranie w istniej ących bazach danych jest elementem ułatwiaj ącym pó źniejsze prace zespołu monitoruj ącego. Miary wykonania projektów - W celu rzetelnego monitorowania wdra żania strategii potrzebne s ą dane ilo ściowe o charakterze statystycznym, które po przetworzeniu powinny

106 zosta ć uj ęte w serie wska źników. Dzi ęki tym wska źnikom zostanie okre ślony poziom wyj ściowy oraz stopie ń osi ągni ęcia zakładanych celów. Dla ka żdego z projektów zaproponowano odpowiednie miary wykonania. Pozwol ą one w przyszło ści oceni ć stopie ń zaawansowania projektu i sukces w jego realizacji. Pomiar osi ąganych wyników pozwala odró żni ć powodzenie od pora żki. Wyniki zapisane w postaci wska źników, czy bezwzgl ędnych informacji statystycznych, maj ą tak że wa żne znaczenie w procesie uzyskiwania poparcia społecznego dla prowadzonych zmian, czy świadczenia usług. Daj ą one czytelny i jednoznaczny obraz sytuacji. Nale ży jednak pami ęta ć, że musz ą by ć one interpretowane ł ącznie. Pojedynczy wska źnik czy liczba mo że dawa ć mylne, zbyt optymistyczne lub zbyt pesymistyczne wra żenie o stopniu zaawansowania wdra żania strategii. Analiza warto ści poszczególnych wska źników pozwala oceni ć, na ile podejmowane działania zgodne s ą z zakładanymi celami. Zaproponowane miary umo żliwiaj ą bezstronn ą ocen ę osi ąganych efektów. Porównywanie wska źników - Jednym z podstawowych narz ędzi słu żą cych do oceny efektów realizowanej strategii jest równie ż porównanie osi ąganych wyników pomi ędzy gminami. Porównywanie efektów odzwierciedlanych w ró żnego rodzaju wska źnikach mo że prowadzi ć do zidentyfikowania najlepszych wzorów, których wspólnym mianownikiem jest wydajno ść .

Zagro żenia zwi ązane z ocen ą wdra żania strategii Zaproponowane w strategii projekty zostały okre ślone w czasie i zakresie merytorycznym zgodnie z dost ępnymi aktualnie danymi. Informacje na temat kosztów danego projektu nie s ą jednak tutaj dokładne, s ą to koszty przybli żone, pokazuj ące tylko przewidywany koszt projektu w stosunku do mo żliwo ści finansowych samorz ądu. Strategia w swoim zarysie pokazuje w ten sposób wag ę finansow ą poszczególnych projektów w stosunku do innych, równie ż wa żnych dla społeczno ści. Dlatego nale ży pami ęta ć, i ż koszty realizacji projektu zapisane w dokumencie strategii nie mog ą by ć podstaw ą do oceny jako ści zarz ądzania zasobami finansowymi gminy w jakimkolwiek ujęciu. Cało ść kosztów zwi ązanych z realizacj ą strategii jest niemo żliwa do okre ślenia. Składaj ą si ę na ni ą tak że bud żety innych jednostek, fundusze zewn ętrzne i praca osób zaanga żowanych w rozwój gminy. Nast ępnym wa żnym elementem jest zakres rzeczowy projektów. Na etapie planowania strategii nie da si ę przewidzie ć zarówno okoliczno ści sprzyjaj ących realizacji danego zamierzenia, jak i przeszkód (zarówno finansowych, organizacyjnych, jak i formalnych), które utrudni ą lub uniemo żliwi ą prawidłowe jego wdro żenie. Dlatego wła śnie

107 wszystkie projekty nale ży traktowa ć jako otwarte pomysły, które powinny by ć modyfikowane i zmieniane w oparciu o zmieniaj ące si ę okoliczno ści i nowe pomysły, zrodzone przy kolejnej aktualizacji tego dokumentu.

108