Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BUDRY (68), BUDRY N (1076)

Warszawa 2012 Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Krzak*, Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, I. Krzak ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, I. Krzak, A. Szel ąg ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, I. Krzak, A. Szel ąg ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – I. Krzak, B. B ąk, A. Szel ąg...... 15 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 23 1. Gleby – P. Kwecko ...... 23 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 29 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Szel ąg, B. B ąk ...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 40 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 47 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz ...... 48 XIV. Literatura ...... 50

I. Wst ęp

Arkusze Budry (68) i Budry N (1076) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Budry i Budry N Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanych w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Bąk, Sze- ląg, 2006). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w ukła- dzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć moŜe instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów Internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Budry rozci ąga si ę mi ędzy 21°45’ a 22°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°10’ a 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej, natomiast obszar arkusza Budry N wyznaczaj ą współrz ędne: 21°45’–22°00’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°20’–54°30’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusze Budry i Budry N poło Ŝone s ą w północno- wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na pograniczu powiatów w ęgo- rzewskiego i gołdapskiego. Arkusz Budry obejmuje miasto i gmin ę W ęgorzewo oraz gminy Budry i Pozezdrze wchodz ące w skład powiatu w ęgorzewskiego, a tak Ŝe gmin ę Banie Mazur- skie nale Ŝącą do powiatu gołdapskiego. Ponad 90% obszaru arkusza Budry N pozostaje poza granicami Polski nale Ŝą c do Obwodu Kaliningradzkiego, który wchodzi w skład Federacji Rosyjskiej. Do Polski nale Ŝy male ńki skrawek terenu w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Administracyjnie wchodzi on w skład gminy Budry (powiat w ęgorzewski) i Banie Ma- zurskie (powiat gołdapski). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy poło Ŝony jest na styku trzech mezoregionów nale Ŝą cych do podprowincji Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckiego i Pojezie- rza Wschodniobałtyckiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). W północnej cz ęść arkusza Budry oraz na całym obszarze arkusza Budry N rozci ąga si ę Kraina W ęgorapy. W stosunku do otoczenia wyró Ŝnia si ę ona prawie całkowitym brakiem jezior, ni Ŝszym poło Ŝeniem (charakter kotliny) oraz odmiennym typem ukształtowania powierzchni. Cech ą charakterystyczn ą jest wykształcona sie ć rzeczna w postaci wypływaj ącej z jeziora Mamry W ęgorapy i jej dopływu Gołdapi. Rzeki silnie meandrując utworzyły doliny wcinaj ące si ę w podło Ŝe na gł ęboko ść si ęgaj ącą 20 m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Budry i Budry N na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora, 5 – granica pa ństwa Prowincja: Niziny Wschodniobałtydko-Bałoruskie Podprowincja Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie Mezoregiony: 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 – Kraina W ęgorapy, 842.85 – Szeskie Wzgórza, 842.86 – Pojezierze Ełckie

Południowa cz ęść obszaru arkusza Budry znajduje si ę w zasi ęgu dwóch mezoregionów: Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Ełckiego. Na obszarze Wielkich Jezior Mazurskich dominuje krajobraz młodoglacjalny, w wi ęk- szo ści pokryty lasem. Najbardziej charakterystycznym rysem krajobrazu jest najwi ększy w Polsce zespół jezior o wyrównanym zwierciadle, poł ączonych kanałami, maj ący odpływ zarówno w kierunku północnym jak i południowym (poza arkuszem). W granicach arkusza znajduje si ę jedynie niewielka jego cz ęść – zespół Mamry, w skład którego wchodz ą jeziora: Świ ęcajty i Str ęgiel oraz poza arkuszem: Kirsajty, Dargin, Dobskie, Kisajno.

5 Drugim charakterystycznym elementem krajobrazu s ą formy marginalne fazy pomor- skiej zlodowacenia wisły reprezentowane przez moreny i wzgórza kemowe . Na omawianym terenie najwy Ŝszymi kulminacjami s ą wzgórza poło Ŝone na wschód od Węgorzewa osi ągaj ą- ce ponad 150 m n.p.m. oraz wzniesienie w rejonie Brzezówki (177 m n.p.m.). Przedłu Ŝeniem w kierunku wschodnim Krainy Wielkich Jezior Mazurskich jest Pojezie- rze Ełckie obejmuj ące wschodni skraj mazurskiego lobu lodowcowego. Charakterystyczne na jego obszarze jest silnie pagórkowate ukształtowanie powierzchni. Kulminacje wzniesie ń przekraczają wysoko ść 200 m n.p.m, a na obszarze arkusza Góra Piłaki osiąga 218,5 m n.p.m. Jezior jest du Ŝo, ale s ą one rozmieszczone nierównomiernie. W krajobrazie, na północ od W ęgorzewa, wyró Ŝnia si ę Wyniesienie Pawłowskie. Two- rz ą je wzgórza morenowe przeci ęte dolin ą W ęgorapy osi ągaj ące w północnej cz ęś ci obszaru wysoko ść 146 m n.p.m. W kierunku wschodnim przechodzi ono w zalesione obni Ŝenie wytopiskowe pokryte równinami torfowymi i urozmaicone pagórkami wydmowymi zwane Nieck ą Skalisk ą. Arkusze Budry i Budry N poło Ŝone s ą w Mazursko-Podlaskim regionie klimatycznym (Wo ś, 1999; Lorenc (red), 2005) zachowuj ąc sw ą odr ębno ść w stosunku do pozostałych cz ę- ści kraju. Pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje pod wpływem rozci ągaj ącego si ę na wschód bloku kontynentalnego. Sprawia to, Ŝe panuj ą tutaj najsurowsze warunki klimatyczne całej nizinnej cz ęś ci kraju. Krótkie, ciepłe lato trwa około trzech miesi ęcy. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17°C. Jesie ń trwa niespełna dwa miesi ące, a temperatura spada w tym okresie do około 6°C. Surowa zima rozpoczyna si ę zwykle w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia temperatura powietrza waha si ę w tym okresie od –6,7 do –2,7°C, a do rzadko ści nie nale Ŝą temperatury przekraczaj ące –20°C. Zwarta pokrywa śnie Ŝna zalega około 2,5 miesi ąca, a ilo ść dni mro źnych lub z przymrozkami wynosi około 180. Roczne opady atmosfe- ryczne, których najwi ęcej przypada na okres czerwiec-sierpie ń osi ągaj ą 550–600 mm. Około 15% omawianego obszaru pokrywaj ą lasy b ędące pozostało ści ą dawnej puszczy porastaj ącej te ziemie. Zbiorowisko le śne stanowi ą bory mieszane, które s ą oaz ą zwierzyny łownej. Pozostał ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą grunty rolne zajmuj ące około 60% powierzchni terenu. Gleby wyst ępuj ące na tym terenie zaliczaj ą si ę generalnie do średniej i dobrej klasy jako ści. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne wytworzone na glinach zwałowych. Zdecydowana ich wi ększo ść (około 70%) zaliczana jest do gleb chronionych (klasy I–IVa).

6 Obszar jest słabo zaludniony – około 19 osób/km 2. Sie ć osadnicz ą tworz ą wsie, osady i przysiółki. Przewa Ŝaj ą małe wsie licz ące kilkadziesi ąt mieszka ńców. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na tym terenie jest miasto powiatowe – W ęgorzewo, poło Ŝone na granicy arkuszy Bu- dry i Węgorzewo. Pełni ona na tym terenie (wraz z miejscowości ą Budry) funkcje administracyjne, turystyczne i kulturalne, a tak Ŝe rol ę lokalnego zaplecza usługowo-produkcyjnego dla rolnictwa. Miasto jest wa Ŝnym o środkiem turystyczno-wypoczynkowym na Mazurach, znajduj ą si ę tutaj przystanie: rybacka, jachtowa i Ŝeglugi pasa Ŝerskiej. Obszar arkusza Budry N będący w cało ści stref ą przygraniczn ą, jest niezamieszakały. Generalnie jest to region o charakterze rolniczym. Po rozpadzie Pa ństwowych Gospo- darstw Rolnych zacz ęły powstawa ć wielkopowierzchniowe gospodarstwa rolne (prywatne lub dzier Ŝawione przez podmioty prywatne), nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o du Ŝych powierzchniach. Cz ęść odłogowanych obszarów porolnych przej ęły Lasy Pa ństwowe, prowadz ąc na tych terenach akcj ę zalesie ń, szczególnie na obszarach przyległych do granicy pa ństwowej. Dla wi ększo ści ludno ści rolnictwo jest jedynym źródłem utrzymania. Dominuje uprawa zbó Ŝ, a w produkcji zwierz ęcej trzoda chlewna i by- dło. Poza rolnictwem wiod ącymi bran Ŝami s ą handel i usługi z dominacj ą turystycznych, w tym agroturystyka. Wa Ŝną rol ę w gospodarce regionu odgrywa rybołówstwo. Niezaprze- czalnym atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nieska- Ŝonej przemysłem. Pełne uroków obszary le śne i jeziora przyci ągaj ą coraz wi ęcej turystów, a usługi zwi ązane z szeroko poj ętą turystyk ą i rekreacj ą rozwijaj ą si ę coraz dynamiczniej. Dwie rzeki – W ęgorapa i Gołdapa s ą wa Ŝnymi szlakami turystycznymi spływów kajakowych łącz ąc system Wielkich Jezior Mazurskich poprzez Pregoł ę z Morzem Bałtyckim. Sukcesyw- nie powstaj ące gospodarstwa agroturystyczne s ą dobr ą baz ą wypadow ą dla turystów zmoto- ryzowanych. Głównym o środkiem turystycznym na obszarze arkusza jest miejscowo ść Ogonki poło Ŝona nad jeziorem Świ ęcajty (Panasik, 2005; Warmia...,2005). Wi ększo ść miejscowo ści posiada sie ć wodoci ągow ą, co w poł ączeniu z prawidłow ą na ogół agrotechnik ą i dobrze zorganizowan ą gospodark ą odpadami sprawia, Ŝe środowisko naturalne jest tutaj dobrze zachowane. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętego arkuszami Budry i Budry N. Układ komu- nikacyjny oparty jest o drog ę wojewódzk ą nr 650, o kierunku wschód-zachód W ęgorzewo- Banie Mazurskie-Gołdap. Uzupełnieniem jest sie ć dróg gminnych i lokalnych ł ącz ących miejscowo ści regionu.

7 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Budry (68) i arkusza Budry N (1076) (Po- chocka-Szwarc, Lisicki, 2001) oraz obja śnie ń do cytowanej mapy (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2004). Obszar arkuszy Budry i Budry N le Ŝy na platformie wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch jednostek prekambryjsko-paleozoicznych: północno-zachodniego skłonu wyniesienia mazurskiego i obni Ŝenia nadbałtyckiego (syneklizy perybałtyckiej) (Stupnicka, 2007) . Wyniesienie mazurskie rozci ąga się na północy wschód od strefy Teisseyre’a-Torn- quista poza granic ę Polski na teren Białorusi. Powierzchnia stropowa krystaliniku podnosi si ę w kierunku wschodnim. Grubo ść osadów mezozoicznych i kenozoicznych osi ąga od 2000 m w zachodniej jego cz ęści i maleje do 350 m przy granicy Polski. Tylko południowo- wschodnia cz ęść arkusza Budry znajduje si ę w granicach wyniesienia mazurskiego. Obni Ŝenie nadbałtyckie jest to rozległa depresja podło Ŝa krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej, wypełniona skałami osadowymi starszego paleozoiku. Najstarsze osady, wendyjskie (neoproterozoik) wyst ępuj ą lokalnie. Cz ęść południowa obni Ŝenia le Ŝąca na terenie Polski zwana jest monoklin ą k ętrzy ńsk ą. Przykrywaj ą j ą osady permu, mezozoiku i paleogenu (Stupnicka, 1989). Na omawianym terenie podło Ŝe krystaliczne (kompleks mazurski) wyst ępuje prawdopodobnie na gł ęboko ści rz ędu 1800-1600 m. Przez analogi ę do obszarów s ąsiednich mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe kambr to płytkowodne osady detrytyczne, mułowcowo-piaskowcowe oraz iłowce; ordowik – wapienie i iłowce z glaukonitem, sylur – iłołupki, łupki i dolomity. Na ze- rodowanej powierzchni skał starszego paleozoiku zalegaj ą niezgodnie piaskowce, dolomity i mułowce permu, iłowce i mułowce triasu, piaskowce, wapienie, margle i mułowce jury oraz piaskowce, piaski glaukonitowe, wapienie i margle kredy. Skały kredy górnej (mastrycht) wyst ępuj ą przypuszczalnie na całym obszarze arkuszy Budry i Budry N jako wychodnie na powierzchni podpaleoge ńskiej i podczwartorz ędowej. S ą to głównie piaski kwarcowe pylaste i margliste, przechodz ące w mułowce piaszczyste z glaukonitem. Nawiercono je w kilku otworach na omawianym terenie, na gł ęboko ściach od około 169 m do około 245 m. Osady paleogenu, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej kilkunastu metrów, wyst ępuj ą tylko płatami. Nawiercono je w dwóch miejscach w centralnej i południowo-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru, na gł ęboko ściach 195,6 m i 213,0 m. S ą to piaski drobnoziarniste, pylaste

8 z glaukonitem, datowane na paleocen. Wyst ępowanie osadów eocenu nie jest pewne. Osadów oligoce ńskich i neoge ńskich nie stwierdzono – prawdopodobnie uległy zniszczeniu w wyniku erozyjnej i egzaracyjnej działalno ści l ądolodów. Powierzchni ę podczwartorz ędow ą stanowi ą wi ęc osady kredy górnej i paleogenu. Jej rze źba wykazuje niewielkie zró Ŝnicowanie. Najwi ększe obni Ŝenia sp ągu czwartorz ędu, do 120 m p. p. m. wyst ępuj ą na północny wschód od W ęgorzewa oraz do 140–150 m w okolicach granicy pa ństwa. S ą to depresje pochodzenia erozyjno-egzaracyjnego, maj ące zapewne zało Ŝenia tektoniczne. Obszar arkusza pokrywa zwarty kompleks utworów plejstocenu zwi ązany ze zlodowa- ceniami: najstarszymi, południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi. Prze- wiercono go w kilku otworach badawczych. Jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 170 m w Skalisku do prawie 245 m w Olszewie W ęgorzewskim, a na wschód od W ęgorzewa mo Ŝe osi ąga ć nawet 270 m. W profilu tych osadów główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, które ł ącznie osi ągaj ą mi ąŜ szo ści od 60 do nawet 160 m, stanowi ąc lokalnie nawet 85% stwierdzonych utworów czwartorz ędowych. Najstarszymi nawierconymi osadami plejstocenu s ą, reprezentuj ące zlodowacenia najstarsze i południowopolskie, dwa poziomy glin zwałowych (w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej), przedzielone osadami wodnolodowcowymi piaszczystymi i piaszczysto- Ŝwirowymi. Towarzysz ą im równie Ŝ iły, mułki b ądź piaski zastoiskowe. Gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą jako ci ągła pokrywa na obszarze całego arkusza. Ich mi ąŜ szości mog ą dochodzi ć nawet do 60 m. Ze schyłkiem zlodowacenia sanu 2 (wilgi) nast ąpiła akumulacja osadów jeziornych iłów peryglacjalnych tzw. kompleksu czerwonych osadów ilastych, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 30 m, b ędących charakterystycznym poziomem stratygraficznym dla Polski północno wschodniej. Na omawianym terenie wyst ępuj ą one w południowo-zachodniej cz ęś ci, na gł ę- boko ści około 120–150 m p.p.t. Osady interglacjału mazowieckiego na tym obszarze są reprezentowane przez iły, mułki i piaski jeziorno-rzeczne z kopaln ą flor ą i faun ą mi ęczaków. Obecno ść glin zwałowych zlodowacenia liwca została stwierdzona w otworach zarówno w południowo-zachodniej jak i w północno wschodniej cz ęś ci omawianego terenu, gdzie mi ąŜ szo ść ich dochodzi do 50 m. Z recesj ą tego l ądolodu zwi ązana była sedymentacja zastoiskowa iłów i mułków. Zlodowacenia środkowopolskie na omawianym obszarze pozostawiły po sobie trzy mi ąŜ sze poziomy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorno-rzeczne wykształcone jako piaski, piaski ze Ŝwirami, lokalnie jako piaski gliniaste,

9 mułki lub iły. Maj ą one bardzo zmienne rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ść , obserwuje si ę cz ęste przej ścia facjalne. W glinach zwałowych stadiału dolnego zlodowacenia warty w okolicach Budrów i Budzewa wyst ępuj ą erozyjne doliny kopalne, w których mi ąŜ szo ść piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych si ęga 30 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich osi ągaj ą mi ąŜ- szo ść od 40 m w południowo-zachodniej cz ęś ci opisywanego terenu do 100 m w północno wschodniej jego cz ęś ci. Osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły – stadiał środkowy i górny) pokrywaj ą cał ą powierzchni ę arkuszy Budry i Budry N (fig. 2). Ich maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi około 60 m. Główn ą rol ę w budowie geologicznej i geomorfologii omawianego obszaru odgrywaj ą osady stadiału górnego tego zlodowacenia i pó źniejsza deglacjacja (procesy zachodz ące podczas topnienia l ądolodu) (Zieli ński, 1993). Przewodnim poziomem ostatniego okresu lodowcowego są gliny zwałowe charakteryzuj ące si ę jasnobr ązow ą lub br ązow ą barw ą. Najcz ęś ciej s ą to gliny piaszczyste (lokalnie mo- gą by ć pylaste). Rozprzestrzenione s ą na całym omawianym obszarze tworz ąc rozległe powierzchnie wysoczyzn morenowych falistych. Ich mi ąŜ szo ść wynosi zwykle 5–15 m, lokalnie osi ągaj ąc ponad 30 m. Pod ścielaj ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które rozpoczynaj ą kompleks osadów stadiału górnego. W środkowej (okolice Budr) i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Budry, na glinach zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tzw. górne. Odsłaniaj ą si ę one na powierzchni, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi lokalnie do 10 m. W środkowej cz ęś ci omawianego obszaru (okolice Dowiat i Brzozówki) wyst ępuj ą niskie, ale o stromych zboczach, pagórki zbudowane z piasków, Ŝwirów i cz ęś ciowo glin zwa- łowych. S ą to moreny z wyci śni ęcia wykazuj ące zaburzenia glacitektoniczne. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe moren czołowych tworz ą Wzgórza Piłackie (218,5 m n.p.m.) wyst ępuj ące w południowo-wschodniej cz ęś ci mapy oraz wzgórza na pół- nocnym brzegu jeziora Świ ęcajty (Zieli ński, 1992). Stanowi ą one dobrze wykształcon ą stref ę postoju l ądolodu. Na północ od omawianej strefy wyst ępuj ą wały ozowe oraz liczne formy akumulacji szczelinowej zbudowane z piasków i Ŝwirów. Na północnym przedpolu Wzgórz Piłackich (w Piłakach Małych) stwierdzono obecno ść piasków i Ŝwirów buduj ących moren ę martwego lodu. Iły, mułki, piaski i Ŝwiry oraz gliny zwałowe w spływach kemów i tarasów kemowych wyst ępuj ą powszechnie na terenie całego arkusza. Na obszarze wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą obni Ŝenia zastoiskowe wypełnione iła- mi, mułkami i piaskami. Najwi ększe zastoisko znajdowało si ę w północnej cz ęś ci omawianego obszaru. W jego s ąsiedztwie wyst ępuj ą pokrywy piasków, mułków i glin wodnomoreno-

10 wych. Pokrywy takie rozprzestrzeniaj ą si ę te Ŝ w południowej cz ęś ci omawianego terenu, w rejonie Jeziora Str ęgiel i Wzgórz Piłackich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Budry i Budry N na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północno- polskie: 2 – piaski i mułki jeziorne, 3 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 4 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 5 – piaski i mułki kemów, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; drobne formy rze źby: a – ozy; b – moreny czołowe; c – kemy; d – jeziora, e – rzeki, f – granica pa ństwa Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych(red) (2006)

W morfologii terenu arkusza Budry wyró Ŝnia si ę obni Ŝony, płaski i rozległy obszar Niecki Skaliskiej (około 90 km 2). Był to prawdopodobnie pierwotnie zbiornik wytopiskowy poło Ŝony mi ędzy płatami martwych lodów. Wypełniony jest iłami i mułkami jeziornymi, peryglacjalnymi, o mi ąŜ szo ści maksymalnej 28 m. Iły s ą zwarte, tłuste przechodz ące w mułki czarne. W cz ęś ci południowo-wschodniej osady jeziorno-peryglacjalne s ą przykryte piaskami

11 rzeczno-peryglacjalnymi. S ą to piaski przemyte, o mi ąŜ szo ści maksymalnej 10 m, ze spora- dycznymi wkładkami mułków. Pod koniec plejstocenu i we wczesnym holocenie tworzyły się piaski jeziorne i eolicz- ne. Te ostatnie wyst ępuj ą w formie równole Ŝnikowo zorientowanych wydm urozmaicaj ą powierzchni ę dawnego jeziora w Niecce Skaliskiej. W okresie tym powstały tak Ŝe, dochodz ące do kilku metrów mi ąŜ szo ści, piaski i gliny deluwialne. Po atlantyckim optimum klimatycznym tworzyły si ę one tak Ŝe na obszarach wylesionych przez człowieka. Najmłodsze osady czwartorz ędu (holocen) na obszarze arkuszy Budry i Budry N reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry rzeczne o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej 4 m, wyst ępuj ące w dolinie Węgorapy. Piaski zastoiskowe i mułki jeziorne ze szczątkami ro ślinnymi tworz ą obecnie tarasy jezior Świ ęcajty i Str ęgiel. Powszechnie, w obr ębie obni Ŝeń bezodpływowych i dolinach mniejszych cieków wodnych, wyst ępuj ą piaski humusowe, namuły torfiaste i namuły den dolinnych. Ich mi ąŜ szo ści to przewa Ŝnie 1–2 m. Kreda jeziorna i gytie wyst ępuj ą w niewielkich ilo ściach w Niecce Skaliskiej i w dolinach dopływów W ęgorapy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Budry udokumentowano tylko zło Ŝa kopalin okruchowych – „Ogonki II”, „Str ęgiel” i „Brzozówko”. W 1996 r. ze wzgl ędu na wyeksploatowanie kopaliny wykre ślono z ewidencji zasobów zarejestrowane zło Ŝe piasku „Ogonki” (Szuflicki i inni (red.), 2011). Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa „Str ęgiel” (Sadowski, 1993a) i „Ogonki II” (Sadowski, 1994a) zostały udokumentowane w formie uproszczonej, w kategorii C 1. Oba zło Ŝa zlokalizowane s ą w południo- wej cz ęś ci omawianego obszaru, w pobli Ŝu Jeziora Str ęgiel . „Ogonki II” – o powierzchni 0,74 ha, w obr ębie płata utworów wodnolodowcowych i „Str ęgiel” – o powierzchni 4,07 ha, najprawdopodobniej na rozmytym tarasie kemowym. Kopalin ą główn ą w zło Ŝu „Ogonki II” s ą piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści 3,3–6,5 m, a towarzysz ącą piaski średnioziarniste o średniej mi ąŜszo ści 2,7 m, zalegaj ące nad kopalin ą główn ą. Nadkład to gleba piaszczysta i zorsztynizowane piaski ze Ŝwirem o grubo ści 0,5– 2,7 m. Sp ąg zło Ŝa stanowi ą piaski ze Ŝwirami i przerostami gliniastymi. Średni punkt piaskowy (zawarto ść ziaren do 2 mm) dla kopaliny głównej wynosi 64%, a towarzysz ących piasków – 86,0%. Zawarto ść pyłów mineralnych odpowiednio – 4,5% i 5,8%. Zło Ŝe ma form ę gniaz- dow ą i jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopaliny s ą przydatne w budownictwie (mieszanki do betonów i piaski do zapraw).

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan Kategoria Nr Wiek logiczne bi- zagospoda- Wydobycie Zastosowanie rozpozna- Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu lansowe rowania (tys. t) kopaliny Nazwa zło Ŝa nia konfliktowo- na kopaliny litologiczno – (tys. t) zło Ŝa ści zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i inni (red.), 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Str ęgiel p, p Ŝ Q 206 C1 G – Sd, Sb 4 B K, Z, G 2 Ogonki II pŜ, p Q 15 C1 Z – Sb 4 A – 3 Brzozówko p, p Ŝ Q 99 C1 G 10 Sd, Sb 4 A – Ogonki p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archi- 13 13 walnych), Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane, Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Z – konflikt zagospodarowania terenu, G – ochrona gleb

Kopalin ą główn ą w zło Ŝu „Str ęgiel” jest piasek o mi ąŜ szo ści 2,0–6,5 m, a towarzysz ącą piasek ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści 2,6–3,7 m. Nadkład to gleba i zorsztynizowane piaski o grubo ści 0,2–1,6 m; sp ąg stanowi ą gliny piaszczyste i piaski drobnoziarniste. Średni punkt piaskowy dla kopaliny głównej wynosi 85,2%, a towarzysz ących piasków ze Ŝwirem 69,3%. Zawarto ść pyłów mineralnych odpowiednio – 5,8% i 4,9%. Zło Ŝe składa si ę z dwóch pól o powierzchniach: 3,73 ha i 0,34 ha. Ma form ę pokładow ą i jest cz ęś ciowo zawodnione. Ko- palina główna – piasek, z uwagi na zró Ŝnicowan ą jako ść (zmieniaj ące si ę zapylenie), pod k ą- tem przydatno ści dzieli si ę na piaski do zapraw budowlanych oraz piaski do budowy i napra- wy dróg. Kopalina towarzysz ąca po uszlachetnieniu mo Ŝe by ć u Ŝyta jako mieszanka do betonu.

Zło Ŝe „Brzozówko” (Ceckowski, Tatarata, 2006) udokumentowano w kategorii C 1 w obr ębie wzgórza morenowego, gdzie znajdowało si ę kilka wyrobisk po wieloletniej wcze- śniejszej, niekoncesjonowanej eksploatacji. Osady tego wzgórza s ą zaburzone glacitektonicznie, jest to wi ęc najprawdopodobniej morena czołowa spi ętrzona (morena z wyci śni ęcia) (Po- chocka, 1998). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,08 ha. Kopalin ę stanowi ą piaski i piaski ze Ŝwi- rem, których mi ąŜ szo ść maleje w stron ę południow ą oraz północn ą i wynosi od 6,0 do 8,2 m, średnio 7,0 m. Seria zło Ŝowa przykryta jest gleb ą piaszczyst ą, piaskami zaglinionymi i glin ą piaszczyst ą o grubo ści od 0,5 do 0,9 m. Zawarto ść frakcji piaskowej do 2 mm wynosi 70,6– 83,0% ( średnio 79,8%), a pyłów mineralnych 1,3–1,7 %, średnio 1,5 %. Seria zło Ŝowa jest nie- zawodniona. Kopalina w stanie rodzimym spełnia ogólne wymagania stawiane kruszywom przeznaczonym dla potrzeb drogownictwa. Poddana prostej przeróbce na placu budowy (prze- sianiu) mo Ŝe by ć te Ŝ stosowana w budownictwie. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin zło Ŝa pia- sków i pospółek budowlanych i drogowych zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospoli- tych, wyst ępuj ących powszechnie na terenie całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowo ści eksploatacji, zło Ŝe „Str ęgiel” zaliczono do kategorii B, złó Ŝ konfliktowych, z uwagi na poło- Ŝenie w obszarze chronionego krajobrazu, bezpo średnie s ąsiedztwo zabytkowego cmentarza i jeziora Str ęgiel oraz gleby wysokich klas bonitacyjnych. Mo Ŝe ono by ć zagospodarowane po spełnieniu okre ślonych wymaga ń. Zło Ŝe „Ogonki II” i „Brzozówko” zaliczono do mało konfliktowych (kategoria A), mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Aktualnie koncesjonowana działalno ść wydobywcza w obr ębie arkusza Budry ograni- cza si ę do eksploatacji piasków i pospółek ze złó Ŝ „Str ęgiel” i „Brzozówko”. Eksploatacj ę

14 zło Ŝa „Str ęgiel” rozpocz ęto w 2004 r. na mocy koncesji wa Ŝnej do 2023 r. Obszar górniczy (4,07 ha) pokrywa si ę z granicami zło Ŝa (dwa pola). Teren górniczy (8,35 ha) jest wi ększy i obejmuje te Ŝ tereny bezpo średnio s ąsiaduj ące ze zło Ŝem. Zło Ŝe posiada dwa wyrobiska stokowo-wgł ębne, z których wi ększe ma powierzchni ę około 1 ha. Na tym etapie eksploatacji s ą one suche. Kopalina jest w prosty sposób uszlachetniana (przesiewanie). W 2004 r. wydobyto tu 56 tys. ton, a w 2009 r. 18 tys. ton. W 2010 r. nie wykazano wydobycia, a w bie Ŝą cym roku wydobycie prowadzone jest dorywczo. Zło Ŝe „Brzozówko” eksploatowane jest od 2007 r. na mocy koncesji wa Ŝnej do 2017 r. Obszar i teren górniczy o powierzchni 1,85 ha s ą wi ększe od powierzchni udokumentowanego zło Ŝa (1,08 ha). Obszarem i terenem górniczym obj ęto tak Ŝe wyrobiska istniej ące tu przed udokumentowaniem zło Ŝa. Znajduje si ę tu dwupoziomowe wyrobisko, cz ęś ciowo stokowe, cz ęś ciowo stokowo-wgł ębne, poł ączone z wyrobiskami przedkoncesyjnymi. Nie prowadzi si ę uszlachetniania kopaliny. Wydobycie kształtuje si ę na poziomie 10 tys. t/rok. W latach 1994–98 eksploatowano zło Ŝe „Ogonki II”. Pozostało po nim zrekultywowane (zalesienie), niezawodnione wyrobisko wgł ębne o powierzchni około 1 ha. W okolicach miejscowo ści Ogonki i Kolonia Rybacka w drugiej połowie XX w. pro- wadzona była intensywna, nie ewidencjonowana eksploatacja piasków i pospółek. Pozostało po niej kilkana ście niezrekultywowanych i zazwyczaj za śmieconych wyrobisk stokowo- wgł ębnych lub wgł ębnych, o powierzchni od 0,5 do 3 ha. Niektóre z nich zarosły lub ich kon- tury zatarły si ę w morfologii terenu. Jedno z takich wyst ąpie ń miało kart ę rejestracyjn ą jako zło Ŝe „Ogonki” i zostało wykreślone z ewidencji zasobów pod koniec lat 90. XX w., a jego wyrobisko zarosło lasem. W drugiej połowie XX w. na obrze Ŝach wsi i w okolicach istniej ących wówczas PGR-ów powstały liczne drobne wyrobiska, w których na niewielk ą skal ę, okresowo lub se- zonowo, pozyskiwano piasek i pospółk ę. Cz ęść z nich funkcjonuje do dzi ś, ale skala tej dzia- łalno ści jest niewielka. Zaprzestano te Ŝ kopania torfów.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszami Budry i Budry N dotycz ą mo Ŝliwo ści wykorzystywania torfów i w du Ŝo mniejszym stopniu piasków i pospółek (Hoffmann, 1986a,b, 1987; Kociszewska-Musiał i inni, 1970; Kozłowski (red), 1978). W drugiej połowie ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym, zwłaszcza Ŝwirowym, przydatnym dla budownictwa i drogownictwa. Prace geologiczno-rozpoznawcze przeprowadzone w okolicy wsi Str ęgiel (Sadowski, 1993b), okazały si ę

15 obiecuj ące i udokumentowano tu w tym samym roku zło Ŝe „Str ęgiel”, a wokół zło Ŝa wyznaczono mały obszar perspektywiczny dla piasków i pospółek. Prace geologiczno-rozpoznawcze przeprowadzone w kilku rejonach okazały si ę nega- tywne tak dla znalezienia złó Ŝ piasku, jak i piasków ze Ŝwirem: – w okolicach Ogonków (Walendziuk, Machelski, 1980) po wykonaniu 7 otworów o gł ę- boko ści 2–3,9 m, stwierdzono piasek ze Ŝwirem o wska źniku piaskowym 55,5–84,9 zawieraj ący 0,9–4,0% pyłów mineralnych, ponadnormatywn ą zawarto ść ziarn słabych i zwietrzałych, maj ący wysok ą nasi ąkliwo ść i słab ą mrozoodporno ść . Nie nadaje si ę on do betonów i mas bitumicznych, a co najwy Ŝej do podbudów drogowych stabilizowa- nych cementem; – koło Dowiatów (Palczuk, 1983), gdzie istniał punkt eksploatacyjny, pod gleb ą (0,5– 1,0 m grubo ści) stwierdzono gliny zwałowe i piasek zagliniony (2-5 m grubo ści), a pod nimi piaski mułkowate i piaski ze Ŝwirem o punkcie piaskowym 63,6–93,6%, zawiera- jące 7,6–24,7% pyłów mineralnych; – w okolicach Brzozówka (Sadowski, 1986) pod warstwą gleby (0,8 m grubo ści) zalega seria piaszczysta małej mi ąŜ szo ści i gliny piaszczyste; – koło Budzewa (Sadowski, 1988) na wysokim tarasie w widłach W ęgorapy i Gołdapy, wyst ępuj ą tylko niewielkie soczewki i gniazda piasków budowlanych; – w okolicach Wysieczy (Sadowski, 1989), w szczytowej cz ęś ci wzgórza znajdowało si ę gniazdo piaszczysto-Ŝwirowe, o promieniu 10–15 m (szacunkowo około 1500–2000 t), był tam punkt eksploatacyjny; – koło Kostropca (Sadowski, 1993b) stwierdzono tylko piasek zagliniony i gliny piaszczyste; – w okolicach miejscowo ści Sobiechów i Mniszki (Sadowski, 1994b) wyst ępuje pospółka zagliniona w formie małych płatów gniazdowych, o zasobach rz ędu kilkudziesi ęciu ton. Były tu punkty eksploatacyjne; – w rejonie Ołownika (Sadowski, 1994b) stwierdzono gliny piaszczyste i piaski gliniaste moreny dennej, z niewielkimi formami kemowymi zawieraj ącymi piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami średnioziarnistych. Był tu punkt eksploatacyjny. W miejscach, w których aktualnie znajduj ą si ę punkty eksploatacyjne tak Ŝe niemo Ŝliwe jest wyznaczenie perspektyw. Nagromadzenia piasków i piasków ze Ŝwirem wyst ępuj ą tam nieregularnie, tworz ą one małe formy gniazdowe lub soczewki, zawieraj ą pyły mineralne, oraz przerosty mułkowe lub gliniaste.

16 Obszar arkuszy le Ŝy w regionie o jednym z najwy Ŝszych w Polsce wska źniku zatorfie- nia (Bolewski (red), 1980; Ilnicki, 2002). W północno wschodniej cz ęś ci omawianego terenu, w Niecce Skaliskiej, wyst ępuj ą du Ŝe (do kilkuset ha) torfowiska niskie. S ą to obszary zalesionych mokradeł podlegaj ące ochronie krajobrazowej. Ochron ą obj ęto równie Ŝ torfowiska w obr ębie zalesionych Wzgórz Piłackich i w lasach koło Kalskich Nowin oraz z uwagi na kryterium hydrologiczne – kilka torfowisk na wschód od Jeziora Str ęgiel. Cz ęść torfowisk koło Piłaków i Pawłowa jest u Ŝytkowanych rolniczo. Zgodnie z opracowaniem dotycz ącym bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) w obr ębie arkusza Budry wyznaczono 10 torfowisk o zasobach prognostycznych. S ą to obiekty małe, o powierzchni od 2,5 ha do 12 ha, niewielkiej mi ąŜ szo ści – średnio od 1,6 do 2,8 m, małych zasobach i przeci ętnych parametrach jako ściowych (tabela 2). Mog ą mie ć zastosowanie w rolnictwie. Zlokalizowane s ą w północno zachodniej i południowej cz ęści omawianego terenu. S ą to torfowiska niskie, głównie olesowe, turzycowiskowe i szuwarowe. W ich sp ągu bardzo cz ęsto wyst ępuj ą gytie: w ęglanowa (V, VIII, IX, X); organiczna (II, III); krzemionkowa (VI, VII) o mi ąŜ szo ściach od 0,6 do 5,8 m. Wi ększo ść z nich nie była dotych- czas eksploatowana. Na niewielk ą skal ę pozyskiwano torf tylko z trzech miejsc (V, VII, X). Wi ększe nagromadzenia kredy jeziornej, które uznano za perspektywiczne, wyst ępuj ą: na wschód od Jakunowa, w obni Ŝeniu lokalnego cieku powierzchniowego oraz w centralnej cz ęś ci zalesionej Niecki Skaliskiej (obszar bagienny „Minta”) (Tołkanowicz, 1994; 2001). To pierwsze ma mał ą mi ąŜszo ść ( średnio 1,6 m), a zatem przy powierzchni około 30 ha ma małe zasoby (tylko około 480 tys. m 3). Obszar „Minta” o powierzchni około 70 ha i średniej mi ąŜ- szo ści 5,2 m posiada szacunkowe zasoby rz ędu 3,7 mln m 3. Jednak jego poło Ŝenie w środku du Ŝego, zwartego kompleksu le śnego otoczonego licznymi podmokło ściami (a wi ęc o du Ŝej warto ści przyrodniczej) i bez dróg dojazdowych (najbli Ŝsza droga utwardzona w odległo ści około 3 km) utrudnia jego ewentualne zagospodarowanie. Południow ą cz ęść obszaru mapy pokrywaj ą w partiach przypowierzchniowych zazwyczaj gliny zwałowe, generalnie o niskich parametrach jako ściowych, ogólnie nieprzydatne dla potrzeb ceramiki budowlanej. Potwierdziły to prace zwiadowcze przeprowadzone w rejonie miejscowo ści Str ęgiel. Wyst ępuj ący tu surowiec ilasty jest małoplastyczny, zamarglony i o obni Ŝonej mrozoodporno ści. Uznano go za nieprzydatny do produkcji ceramiki budowlanej, a obszar za negatywny (Paprocka, 1983).

17 Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Wiek Średnia gru- Kompleksu Numer obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu lito- Parametry Zasoby w kate- bo ść nadkładu litologiczno- Zastosowanie kopaliny na mapie (ha) kopaliny logiczno- jakościowe gorii D (tys.m 3) (m) surowcowego 1 surowcowego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P-12,0 % max. 2,70 I 3,2 t Q – 72 Sr R-40 % śr. 2,23 P-24,6 % max. 2,05 II 6,0 t Q – 104 Sr R-50 % śr. 1,74 P-17,0 % max. 2,30 III 3,0 t Q – 50 Sr R-45 % śr. 1,66 P-17,0 % max. 3,20 IV 3,5 t Q – 94 Sr R-50 % śr. 2,68

18 18 P-15,0 % max. 3,30 V 2,5 t Q – 68 Sr R-45 % śr. 2,82 P-12,0 % max. 2,70 VI 3,5 t Q – 56 Sr R-30 % śr. 1,61 P-23,0 % max. 3,60 VII 3,0 t Q – 71 Sr R-50 % śr. 2,38 P-15,1 % max. 2,10 VIII 7,0 t Q – 136 Sr R-45 % śr. 1,94 P-15,1 % max. 2,50 IX 8,0 t Q – 174 Sr R-45 % śr. 2,18 P-15,3 % max. 4,00 X 12,0 t Q – 308 Sr R-32 % śr. 2,61 Rubryka 3: t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść , R – stopie ń rozkładu Rubryka 9: Sr – surowce dla rolnictwa

Obszar omawianego arkusza jest obj ęty koncesj ą na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych (kambr, ordowik, sylur) zalegaj ących prawdopodobnie na gł ębo- ko ści około 1260-1600 m. Koncesj ę posiada Silurian Energy Services Sp. z o.o.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkuszy Budry i Budry N le Ŝy w dorzeczu Pre- goły, uchodz ącej do Zalewu Wi ślanego. Nieomal cały obszar arkuszy poło Ŝony jest w zlewni Węgorapy i jej dopływu Gołdapy. Jedynie północno zachodni fragment mapy odwadnia rzeka Ilma, lewy dopływ Pregoły. Zlewnie oddziela dział wodny II-rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Węgorapa, jeden ze źró- dłowych cieków Pregoły. Rzeka wypływa z jeziora Mamry (poza arkuszem) kieruj ąc si ę pocz ątkowo na północ, by w rejonie Olszewa W ęgorzewskiego skr ęci ć na wschód. Ze wzgl ędu na mały spadek, rzeka silnie meandruje przez bezjeziorne obszary morenowe, poni Ŝej Ołow- nika wpływa do rozległej Niecki Skalskiej, by w rejonie Mieduniszek, ju Ŝ na arkuszu Budry N, opu ści ć granice Polski. Gołdapa jest najwi ększym prawobrze Ŝnym dopływem W ęgorapy. Źródła rzeki znajduj ą si ę w okolicy wsi Szarejki (poza arkuszem), a rzeka w swym górnym biegu nosi nazw ę Jarka. Na skutek gospodarczej działalno ści człowieka uległ zmianie bieg rzeki. Rozdział wód nast ę- puje w miejscowo ści Zakałcze. Zasadnicza cz ęść Gołdapy wykorzystuje Kanał Bro Ŝajcki (długo ści 7,2 km), ł ącz ący W ęgorap ę z Gołdap ą koło Mieduniszek. Pozostała cz ęść wód (głównie w okresie wezbra ń wiosennych) płynie naturalnym korytem rzeki. Poni Ŝej Kanału Bro Ŝajckiego Gołdapa zbiera wody z silnie rozbudowanej sieci rowów odwadniaj ących. Naturalne zbiorniki powierzchniowe to jeziora zaliczane do grupy jezior wytopiskowych grupuj ących si ę w południowej cz ęś ci obszaru arkusza Budry. Najwi ększymi s ą jezioro Świ ęcajty o powierzchni 869,4 ha i maksymalnej gł ęboko ści 28 m oraz jezioro Str ęgiel (powierzchnia 404,9 ha, maksymalna gł ęboko ść 12,5 m). Obydwa nale Ŝą do Kompleksu Jezior „Mamry”. Obok nich wyst ępuj ą na tym terenie mniejsze, cz ęsto bezimienne jeziora i stawy. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Olsztynie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi Prawo Wodne (DzU z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). Ma on na celu pozyska- nie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. Ocen ę jako ści wód powierzchniowych badanych w 2009 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia

19 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008) (Rozporz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekologicznego i fizyko- chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. Z rzek przepływaj ących przez arkusze Budry i Budry N wst ępnej ocenie poddano wody W ęgorapy, Gołdapy i Ilmy (Raport…, 2010). Ocena wód W ęgorapy obejmuje odcinek od wypływu z jeziora Mamry (poza arkuszem) do granicy pa ństwa. Prowadzono j ą w czterech punktach monitoringowych, z których dwa (Dąbrówka Nowa i Mieduniszki) znajduj ą si ę w granicach arkusza.Budry W obydwu punktach W ęgorapa prowadziła wody odpowiadaj ące dobremu stanowi (potencjałowi) ekologicz- nemu. Potencjał ekologiczny wód rzeki Gołdapy (Kanał Bro Ŝajcki) obejmuj ący odcinek od Starej Gołdapy do uj ścia, w punkcie monitoringowym Bro Ŝajcie oceniono na dobry, natomiast powy Ŝej punktu w Zakałczu rzeka prowadzi wody, które oceniono jako umiarkowane. Rzeka Ilma monitorowana w Olszewie W ęgorzewskim (poza arkuszem) wykazała umiarkowany stan (potencjał) ekologiczny z uwagi na klas ę elementów fizykochemicznych (poniŜej dobrego). Jednolita cz ęść wód obejmuje cały odcinek rzeki od jej źródeł do granicy pa ństwa. Zgodnie z zało Ŝeniami programowymi Pa ństwowego Monitoringu Środowiska na lata 2007-2009 nie prowadzono monitoringu jezior znajdujących si ę w granicach omawianego arkusza.

2. Wody podziemne Arkusze Budry i Budry N, pod wzgl ędem hydrogeologicznym, nale Ŝą do regionu ma- zowiecko-mazursko-podlaskiego (II), subregionu nadmorskiego (II 1) (Paczy ński (red), 1995). W podziale wg. jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region Na- rwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). W podziale przedstawionym na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, teren arkusza le Ŝy w regionie suwalsko- podlaskim (VII) (Pokora, Zawadzka, 1980). W granicach arkuszy wyst ępowanie wód podziemnych zwykłych stwierdzono w utworach czwartorz ędowych, w śród których wydziela si ę trzy poziomy wodono śne o charakterze uŜytkowym: dolny, środkowy i górny (Olszewski, 2004). Górny poziom wodono śny wyst ępuje jedynie w południowej cz ęś ci obszaru i zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami moren oraz piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły). Ze wzgl ędu na zmienn ą budow ę geolo-

20 giczn ą i wyst ępuj ące zaburzenia glacitektoniczne, nie tworzy ci ągłego, szeroko rozprzestrze- nionego poziomu. Wyst ępuje on na gł ęboko ści 12 – 40 m, a jego średnia mi ąŜ szo ść jest zró Ŝ- nicowana, oscyluje w granicach od 8 m do 15 m. Nieomal na całym obszarze charakteryzuje si ę napi ętym zwierciadłem wody i jest zasilany w drodze infiltracji opadów atmosferycznych. Średnia potencjalna wydajno ść studni z tego poziomu zawiera si ę w przedziale 30-50 m 3/h. Środkowy poziom wodono śny jest dominuj ącym na obszarze arkuszy Budry i Budry N. Warstw ę wodono śną buduj ą piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe osady zdeponowane podczas zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry, warty) i interglacjału mazowieckiego, wyst ępuj ącymi pomi ędzy zwartymi kompleksami glin. Jego średnia mi ąŜ szo ść wynosi 16,9 m, zwi ększaj ąc si ę w strefie zaburze ń glacitektonicznych. Na przewa Ŝaj ącym obszarze wydajno ści potencjalne studni ujmuj ących ten poziom mieszcz ą si ę przedziale 50–70 m 3/h. Dolny poziom wodono śny stwierdzony został w centralnej i południowo-zachodniej częś ci obszaru na gł ęboko ści 110–140 m. Zwi ązany on jest z piaskami jeziorno-rzecznymi interglacjału mazowieckiego. Jego mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach 5–20 m. Średnia potencjalna wydajno ść studni wynosi 35–40 m 3/h, przekraczaj ąc w rejonie W ęgorzewa 70 m 3/h. Pod wzgl ędem hydrochemicznym, wody czwartorz ędowych poziomów wodono śnych są wodami pitnymi, słodkimi, o średniej mineralizacji 483 mg/dm 3. Na przewa Ŝaj ącym obszarze s ą to wody średniej jako ści – klasy IIa i IIb, wymagaj ące prostego uzdatniania, głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści manganu, Ŝelaza i azotu amonowego. W rejonie miejscowo ści Ołownik, Budzewo, S ąkieła, Budry stwierdzono w wodzie podwy Ŝszone zawartości Ŝelaza, manganu i jonu amonowego. Wody te zaliczono do klasy III (wymagaj ącego skompli- kowanego uzdatniania). Na omawianym obszarze zaopatrzenie w wod ę dokonywane jest wył ącznie z uj ęć podziemnych. Udokumentowane zasoby pojedynczych studni pi ętra czwartorz ędowego s ą zró Ŝ- nicowane i wahaj ą si ę od 2,5 m 3/h w Brzozówce i 4,6 m 3/h w Wi ęckach do 61 m 3/h w Sakie- łach Małych i 48 m 3/h w W ęgorzewie. Najwi ększe uj ęcie zespołowe dostarczaj ące wod ę dla potrzeb komunalnych znajduje si ę w W ęgorzewie. Obsługuje ono miasto W ęgorzewo oraz okoliczne miejscowo ści i ma ustano- wion ą stref ę ochrony po średniej. Inne wi ększe uj ęcia znajduj ą si ę w Budrach i Pozezdrzu. Szereg uj ęć wód podziemnych wykorzystywanych jest okresowo lub w niewielkim stopniu przez gospodarstwa rolne i o środki wypoczynkowe. Nieomal wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza podł ączone s ą do sieci wodoci ągowej, co powoduje, Ŝe wi ększo ść studni ko- panych jest nieczynna lub u Ŝywana sporadycznie do celów gospodarczych. Wykorzystanie udokumentowanych zasobów wód podziemnych jest niewielkie (nie przekracza 15%). Wy-

21 ra źne ograniczenie poboru wody spowodowane zostało głównie ograniczeniem hodowli i likwidacj ą PGR. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania, obecno ść lasów i obszarów chronionych s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ę- bie arkuszy Budry i Budry N stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru jest niski i bardzo niski. Wynika to z uwarunkowa ń naturalnych – u Ŝytkowy poziom wodono śny przykryty warstw ą osadów nieprzepuszczalnych (glin) o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 m oraz braku wi ększych obiektów uci ąŜ liwych dla środowi- ska. Podwy Ŝszony stopie ń zagro Ŝenia ( średni i wysoki) dotyczy rejonów, gdzie główny poziom wodono śny wyst ępuje w strefach przypowierzchniowych, na terenach o niskiej odporno ści (rejon W ęgorzewa). Głównymi ogniskami zanieczyszcze ń na tym obszarze są oczyszczalnie ścieków, mo- gilniki, nieskanalizowane wioski, rozproszone i nieuporz ądkowane drobne wysypiska odpa- dów, zrzuty ścieków nieoczyszczonych z gospodarstw rolnych, a tak Ŝe stacje paliw. Wymo- giem podstawowym staje si ę uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej poprzez budow ę nowoczesnych oczyszczalni i kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, organizacja składowisk odpadów, nawozów, środków ochrony ro ślin i racjonaln ą nimi gospodark ę. Południowo-zachodni kraniec arkusza Budry znajduje si ę w granicach czwartorz ędo- wego, mi ędzymorenowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie (Kleczkowski (red), 1990) (fig. 3). Przed udokumentowaniem zbiornik nosił nazw ę Zbiornik K ętrzyn (206).W dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne dokonano korekty jego granic w stosunku do pierwotnie ustalonych w opracowaniu A. S. Klecz- kowskiego (Bentkowski, Hakenberg, 1996). W jego granicach wyznaczono strefy ochrony szczególnej oraz stref ę ochrony „C” pozostaj ące w zgodzie z planami zagospodarowania przestrzennego (Hakenberg, Sienkiewicz, 1996). Dodatkowe strefy ochronne zostały wyzna- czone wokół północno wschodniej granicy zbiornika. Zbiornik posiada zatwierdzone znacz ą- ce i dobrej jako ści zasoby eksploatacyjne (1478 m3/h), które wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu.

Fig. 3 Poło Ŝenie arkuszy Budry i Budry N na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – jeziora, 5 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 202 – Sandr Gołdap, czwartorz ęd (Q), 206 – Zbiornik K ętrzyn, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Budry, umiesz- czono w tabeli 3. Dla wspólnie opracowywanego arkusza Budry N brak jest punktów poboru prób, dlatego nie jest on brany pod uwag ę. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi

23 o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

24 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Budry bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu Budry

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 23–46 26 27 Cr Chrom 50 150 500 4–7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 21–34 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–7 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 5–7 5 3 Pb Ołów 50 100 600 7–12 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Budry w poszcze- 1) grupa A gólnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 – – wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 – – szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 – – 2) Pb Ołów 7 – – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 – – rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Budry do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, – 7 – – 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median)

25 w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: chrom, mied ź, nikiel oraz rt ęć . Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA), a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i inni, 2004; Reiss i inni, 2004; Birch i inni, 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i inni, 2001; Lindström, 2001; Pulford i inni, 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy 1997; Wildi i inni, 2004). Wyst ępu- jące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i inni, 1999; Liu i inni, 2005; Šmejkalová i inni, 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie proce- sów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i inni, 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i inni, 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i inni,1995; Miller i inni, 2004; Middelkoop, 2000).

26 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 – * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i inni, 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monitoringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak-

27 teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu Budry zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjne PM Ś (Pa ństwowy Moni- toring Środowiska) na rzece Sapinie w Str ęgielku i W ęgorapie w Zbro ście Wielkim, z których próbki do bada ń są pobierane co trzy lata. Osady Sapiny i W ęgorapy charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych oraz zwi ązków organicznych. S ą one zbli Ŝone do warto ści ich tła geochemicznego (tabela 5). S ą to zawarto-

28 ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Spo śród jezior zbadane zostały osady jeziora Str ęgiel oraz Świ ęcajty. Osady jeziora Świ ęcajty charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, za ś osady jeziora Str ęgiel cechuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą miedzi i ołowiu (tabela 5). Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, jak równie Ŝ ni Ŝsze od ich warto ści PEL. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Sapina Węgorapa Str ęgiel Świ ęcajty Parametr Str ęgielek Zabrost Wielki 1990 r. 1999 r. 2010 r. 2009 r. Arsen (As) 3 <5 n.o. 15 Chrom (Cr) 5 10 8 4 Cynk (Zn) 18 30 68 17 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 0,6 0,5 Mied ź (Cu) 6 4 41 2 Nikiel (Ni) 3 5 5 2 Ołów (Pb) 6 5 28 17 Rt ęć (Hg) 0,061 0,018 0,08 0,027 * WWA 11 WWA 0,143 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 0,198 n.o. n.o. n.o. PCB *** < 0,0007 n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km.

29 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 29 do około 61 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 44 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od 23 do 51 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 37 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrówna- ne (40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Lokalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma s ą zwi ązane z plejstoce ńskimi osadami zastoiskowymi (iły, mułki i piaski) na po- łudniowym kra ńcu profilu (około 30 nGy/h) oraz z osadami jeziornymi (mułki, piaski i Ŝwiry) w środkowej cz ęś ci profilu (około 30–40 nGy/h). W profilu wschodnim obserwuje si ę dwu- dzielno ść . W cz ęś ci południowej zarejestrowano podwy Ŝszone warto ści promieniowania gamma zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowace ń północnopolskich (40–51 nGy/h). Wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci tego profilu pomiarowego przewa Ŝaj ą osady jeziorne (mułki, piaski i Ŝwiry), utwory zastoiskowe (iły, mułki i piaski) oraz torfy charakteryzuj ące si ę nieco ni Ŝszymi warto- ściami promieniowania gamma (około 25–35 nGy/h).

30 68 W PROFIL ZACHODNI 68 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6022739

6020787 6013760

6017496 m m 6015617

6013682 6012738

6011704

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 31 31

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6022739

6020787 6013760 6017496 m m 6015617

6013682 6012738

6011704 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Budry (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,4 do 7,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschod- niego wahaj ą si ę od 1,7 do 8,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: – wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, – wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

32 ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta-

33 wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Budry i Budry N Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Olszewski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Budry i Budry N bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa W ęgorzewa b ędącego siedzib ą urz ędów miasta, gminy i starostwa powiato- wego oraz miejscowo ści gminnej Budry, ─ tereny obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Lasy Skaliskie” PLB 280011 (ochrona ptaków), „Ostoja Północnomazurska” PLH 280045, „Ostoja Borecka” PLH 280016. „Niecka Skaliska” PLH 280049 (ochrona siedlisk), ─ rezerwat przyrody „Piłackie Wzgórza” (le śny), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Świ ęcajno, Str ęgiel, Dziaduszyn, Białe, Str ęgielek, Gł ę- boka Kuta, Czarna Kuta, Romint i pozostałych akwenów, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Węgorapy, Sapiny, Gołdapy, Gołdapki i pozostałych, licznych cieków, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (na południowy wschód od Piłaków Wielkich), ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi – rejon Olszewa W ęgorzewskiego, W ę- Ŝówka (wzdłu Ŝ doliny W ęgorapy) i rejon Brzozówki (Grabowski (red) i inni, 2007),

34 ─ strefy ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 Wielkie Jeziora Mazurskie, ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w W ęgorzewie.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. W morfologii analizowanego terenu przewa Ŝa wysoczyzna morenowa falista z licznie wyst ępuj ącymi zagł ębieniami powstałymi po martwym lodzie. Jej powierzchni ę buduj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Jasnobr ązowe lub br ązowe gliny, charakteryzuj ą si ę du Ŝą zawarto ści ą frakcji piaszczystej, miejscami s ą to gliny pylaste. Ich mi ąŜ szo ść w rejonie na wschód od W ęgorzowa wynosi do 30 m, przewa Ŝnie jest rz ędu 5-15 m (Pochoc- ka-Szwarc, Lisicki, 2004). W granicach kartograficznych wydziele ń tych glin wyznaczono obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. W rejonie miejscowo ści Jakunowo, Budry i Wola gliny wyst ępuj ą pod niewielkim nad- kładem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Wskazano tu zmienne (mniej korzystne) warunki lokalizacji składowisk. Budowa obiektów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczności ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Budry, W ęgorzewo, Banie Mazurskie i Pozezdrze. Na mapie wyznaczono równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska pozbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Na obszarach tych konieczna jest dodatkowa izolacja podło Ŝa potencjalnych składowisk odpadów – mineralna lub syntetyczna. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów musi po- przedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwoli na określe- nie faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych osadów. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej, niebudz ącej protestów społecznych odległo ści od zabudowa ń.

35 Warunkowymi ograniczeniami lokalizacji składowisk odpadów s ą poło Ŝenie cz ęś ci re- komendowanych obszarów w granicach obszarów chronionego krajobrazu Dolina Gołdapy i Węgorapy oraz Wielkich Jezior Mazurskich (p), jak równie Ŝ zabudowa W ęgorzewa i miejscowo ści gminnej Budry (b). Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) Na obszarach, na których mo Ŝna lokalizowa ć składowiska odpadów w strefie gł ęboko- ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ę- te dla składowania odpadów komunalnych. Przy konieczno ści budowy obiektów tego typu mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wskazane mi ędzy W ęgorzewem i Budrami, gdzie we- dług danych z przekrojów geologicznych wykonanych dla SmgP arkusz – Budry, moŜna spo- dziewa ć si ę wyst ępowania glin zwałowych o mi ąŜ szo ściach rz ędu 100–120 m. Wspólny pa- kiet tworz ą tu wyst ępuj ące bezpo średnio na sobie gliny dwóch stadiałów zlodowacenia wisły oraz gliny zlodowacenia warty i odry (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2001). W profilu otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Gr ądy W ęgorzewskie stwierdzono wyst ępowanie warstwy iłów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści 24,5 m (6,5–31 m). W otworze wykonanym w rejonie Radziszewa dwie warstwy glin zwałowych o mi ąŜ szo- ściach 4,1m i 13,5 m przewarstwiaj ą iły (na gł ęboko ści 4,3–5,5 m). W otworze wykonanym w rejonie miejscowo ści Budry pod nadkładem grubo ści 1 m wyst ępuj ą iły o 2 metrowej mi ąŜ- szo ści. Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod kątem składowania odpadów komunalnych. Tu równie Ŝ, ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejedno- rodnych wła ściwo ści izolacyjnych iłów czwartorz ędowych bezwzgl ędnie konieczne jest rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne terenu planowanej inwestycji, a budowa obiektów mo Ŝe si ę wi ąza ć z konieczno ści ą dodatkowego uszczelnienia podło Ŝa i skarp – przesłon ą mineraln ą lub syntetyczn ą. Na analizowanym terenie w Dowiatach, Czerwonym Dworze, Popiołach i Olszewie Węgorzewskim w 2007 roku zlikwidowano składowiska odpadów komunalnych. Dokumen- tacje rekultywacji obiektów s ą w trakcie opracowania, prowadzony jest monitoring wód podziemnych.

36 Gminne składowisko odpadów komunalnych w Czerwonym Dworze (obiekt oddalony o 2 km od zamkni ętego w 2007 roku składowiska) ma uregulowan ą stron ę formalno-prawn ą, prowadzony jest monitoring odcieków i wód podziemnych. Podło Ŝe jest uszczelnione foli ą. Obiekt miał by ć eksploatowany do 2013 roku, prawdopodobnie b ędzie funkcjonował dłu Ŝej do 2015 roku. W Matyskach znajdował si ę mogilnik, w którym zgromadzono przetermino- wane środki ochrony ro ślin (55 zbiorników) i odpady pogalwaniczne (3 zbiorniki).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, w granicach których wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria przyj ęte dla tego typu odpa- dów. Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów lub innych obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan w pierwszej kolejno ści powinno si ę rozpatrywa ć obszary wskazane w rejonie W ęgorzewo-Budry, gdzie mo Ŝna spo- dziewa ć si ę glin o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 100-120 m. Celowym wydaje si ę równie Ŝ dodatkowe rozpoznanie geologiczne terenów w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów odwierconych w rejonie Gr ądów Radziszewskich i Radziszewa (obszary rekomendowane do składo- wania odpadów oboj ętnych), w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniasto – ilastych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wody u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach czwartorz ędu wyst ępuj ące na gł ę- boko ści 50-100 m i 15-50 m (podrz ędnie 100-150 m Kaczorówko–Matyski-Krzywi ńskie) s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski i niski. Najmniej korzystny jest wariant lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w rejonie miejscowo ści Popioły–Ko źlak–Piłaki Małe, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki. Odporno ść głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia antropogeniczne jest tu niska, stwierdzono obecno ść ognisk zanieczyszcze ń. Ka Ŝdorazowo przed wyborem miejsca lokalizacji składowisk odpadów lub innych inwestycji potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska nale Ŝy przeprowadzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne. W przypadku glin zlodowacenia wisły jest to istotne, poniewa Ŝ mog ą one mie ć niejednorodne wykształcenie litologiczne, co mo Ŝe rzutowa ć na ich własno ści izolacyjne.

37 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Str ęgiel” nie powinno by ć miejscem składo- wania odpadów ze wzgl ędu na blisko ść jeziora Str ęgiel i bezpo średnie s ąsiedztwo zabytkowego cmentarza. Punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na obszarach bezwzględnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, ponadto s ą zawodnione.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Budry i Budry N dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej (Pochocka–Szwarc, Lisicki, 2004) oraz map topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wył ączono obszary wyst ępowania gleb wysokich (I-IVa) klas bonitacyjnych, zwartych kompleksów le śnych oraz łąki na glebach organicznych. Obszary nieobj ęte waloryzacj ą zajmuj ą ponad połow ę powierzchni omawianych arkuszy. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje kilka czynników – rodzaj i stan grun- tów, morfologia terenu, gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód podziemnych, wyst ępowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporz ądzenia mapy geo środowisko- wej, zgodnie z „Instrukcj ą…, (2005), stosuje si ę dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Przewa Ŝaj ącą cz ęść (głównie południow ą i zachodni ą) omawianego obszaru tworz ą: wysoczyzna morenowa falista i wzgórza morenowe. Pokryta jest ona w znacznej mierze gle- bami o wysokiej bonitacji. Licznie wyst ępuj ą na niej zagł ębienia powstałe po martwym lodzie, wypełnione namułami i torfami. Północno-wschodni ą i centraln ą cz ęść zajmuje Niecka Skaliska (najni Ŝej poło Ŝony obszar na omawianym terenie), b ędąca rozległ ą, płask ą, równin ą jeziorn ą, wypełnion ą osadami zastoiskowymi i jeziornymi oraz torfami. W du Ŝej cz ęś ci jest ona zalesiona. Zalesione s ą tak Ŝe wzgórza Piłackie (południowo wschodnia cz ęść mapy) b ę- dące moren ą czołow ą zbudowan ą z piasków i Ŝwirów z glinami zwałowymi. Mineralne osady zastoiskowe (pyły, gliny pylaste) zalicza si ę do gruntów spoistych nie- skonsolidowanych. Ich parametry geotechniczne s ą gorsze od gruntów morenowych, chocia Ŝ w stanie twardoplastycznym lub półzwartym s ą traktowane jako korzystne dla budownictwa. Korzystne dla budownictwa warunki zwi ązane s ą z wyst ępowaniem osadów lodowco- wych i wodnolodowcowych górnego stadiału zlodowacenia wisły. Wyznaczono je głównie na wysoczy źnie morenowej, w miejscach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych (grunty spoiste morenowe nieskonsolidowane), które cz ęsto przemieszane s ą z piaskami, Ŝwi-

38 rami i głazami. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (grunty niespoiste, najcz ęś ciej w stanie śred- nio zag ęszczonym) tworz ą wi ększe obszary w cz ęś ci centralnej mapy i na południe od jeziora Str ęgiel. Lokalnie warunki w obr ębie wysoczyzny morenowej mog ą by ć niekorzystne z uwagi na podwy Ŝszone spadki terenu lub wody gruntowe we wkładkach piaszczystych. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa w obr ębie wysoczyzny morenowej tworz ą „układ mozaikowy” z obszarami gleb chronionych. Obszary o warunkach korzystnych s ąsiaduj ą tu z terenami o niekorzystnych warunkach budowlanych, które wyst ępuj ą szczególnie w obni Ŝe- niach wytopiskowych wypełnionych gruntami słabonośnymi. Do obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego na analizowanym terenie zaliczono obszary: – podmokłe i zabagnione, – na których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m pod powierzchni ą terenu, – wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie osady zastoiskowe, jeziorne oraz holoce ńskie grunty organiczne – namuły torfiaste lub torfy), – o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie lokalne spadki terenu przekraczaj ą 12%, – wyst ępowania gruntów zaburzonych glacitektonicznie, – wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych i predestynowanych do ich wyst ę- powania Obszary opisane powy Ŝej wyst ępuj ą głównie na terenie Niecki Skaliskiej, ale rozmieszczone s ą te Ŝ na pozostałym obszarze arkusza. Zwi ązane s ą z równinami jeziornymi, zastoiskowymi i wodnomorenowymi, zagł ębieniami wytopiskowymi, dolinami rzek i strumieni, stromymi zboczami wzgórz morenowych oraz skarpami na brzegach jezior, rzek, strumieni i podmokłych obni Ŝeń. Wody gruntowe wyst ępuj ące w obr ębie gruntów organicznych mog ą by ć agresywne wzgl ędem betonu i stali. Wyst ępuj ące na obszarze wzgórz morenowych (moreny z wyci śni ęcia) zjawiska glacitektoniczne, głównie w okolicach Czerwonego Dworu, Wysieczy, Dowiat, Brzozówki i Piła- ków sprawiaj ą, i Ŝ w przypadku inwestycji budowlanych konieczne jest wykonanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich (III klasa geotechniczna, warunki gruntowo-wodne skompli- kowane). Urozmaicona rze źba młodoglacjalna sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów) na omawianym terenie (Kühn, Miło- szowska, 1971; Grabowski (red.), 2007). Zjawiska takie, maj ą zazwyczaj rozmiary zbyt małe aby je przedstawi ć na mapie w skali 1:50 000. Wyst ępuj ą one w okolicach Olszewa W ęgo-

39 rzewskiego w dolinie W ęgorapy, w pasie wzgórz morenowych z wyci śni ęcia koło Brzozówki oraz koło Dowiat, a tak Ŝe w okolicach miejscowo ści Ogonki, K ąty Rybackie i Popioły. Roz- wijaj ą si ę one zwykle w obr ębie skarp i zboczy na brzegach jezior, cieków powierzchniowych i podmokłych obni Ŝeń. W przypadku tych ostatnich cz ęsto jeszcze wyst ępuj ą wokół nich grunty słabono śne, których zmienne zawodnienie inicjuje zjawiska osuwiskowe. W praktyce przekłada si ę to na cz ęste w tych okolicach uszkodzenia dróg prowadzonych przez tereny zagro Ŝone. W przypadku ewentualnej lokalizacji budynków lub inwestycji drogowych na tych terenach niezb ędne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Mazury s ą jednym z najpi ękniejszych i najatrakcyjniejszych regionów Polski obejmuj ą- cym obszary o wybitnych walorach przyrodniczych, do których nale Ŝą m. in. urozmaicony krajobraz, du Ŝe kompleksy le śne, liczne jeziora, rezerwaty i pomniki przyrody. Ochrona tych dóbr, to działalno ść maj ąca na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich rozwoju i uŜytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą, poddane s ą ochronie prawnej. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody w granicach arkusza Budry i Budry N składaj ą si ę: obszary chronionego krajobrazu, obszary NATURA 2000, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środo- wiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Na arkuszach Budry i Budry N znajduj ą si ę dwa takie obiekty, utworzone moc ą Rozporz ądzenia nr 21 Wojewody Warmi ńsko- Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r., które pokrywaj ą około 2/3 obszaru. Północn ą cz ęść mapy zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Gołdapy i Wę- gorapy. Jest to rozległy obszar (całkowita powierzchnia 30 534 ha), poło Ŝony w dorzeczu dwóch najwi ększych rzek – Gołdapy i Węgorapy, malowniczo meandruj ących w śród morenowych wzgórz. Na południu rozci ąga si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Jego całkowita powierzchnia wynosi 85 527 ha. W granicach omawianego terenu obejmuje on fragment Wielkich Jezior Mazurskich oraz morenowego wzniesienia zwanego Piłackimi Wzgórzami.

40 Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi ą rezerwaty przyrody. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawa- nych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorodno ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. Jeden z takich obiektów znajduje si ę w granicach arkusza Budry (tabela 7). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiek- Gmina Rok Forma Rodzaj obiektu tu na Miejscowość zatwierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) mapie nia 1 2 3 4 5 6 Pozezdrze L – „Piłackie Wzgórza” 1 R Piłaki Wielkie 1989 węgorzewski (277,17) Olszewo W ęgorzew- Budry 2 P 2008 PŜ – topola czarna „Baobab” skie węgorzewski Budry 3 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 4 P Ołownik 1978 Pn, G – obwód 9,9 m węgorzewski Budry 5 P Ołownik 1978 PŜ – topola biała węgorzewski Budry 6 P Ołownik 1978 PŜ – sosna pospolita węgorzewski Budry 7 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 8 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 9 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 10 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 11 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 12 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 13 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 14 P Ołownik 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry PŜ – d ąb szypułkowy, buk, 15 P Dąbrówka Nowa 1980 węgorzewski Ŝywotnik europejski Budry 16 P Dąbrówka Nowa 1984 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Budry 17 P Dąbrówka Nowa 1984 PŜ – lipa drobnolistna węgorzewski Budry 18 P Dąbrówka Nowa 1998 PŜ – grab pospolity węgorzewski Budry 19 P Dąbrówka Nowa 1998 PŜ – grab pospolity węgorzewski Budry 20 P Dąbrówka Nowa 1998 PŜ – grab pospolity węgorzewski

41 1 2 3 4 5 6 Budry 21 P Dąbrówka Nowa 1998 PŜ – lipa drobnolistna węgorzewski Budry PŜ – d ąb szypułkowy „Anto- 22 P Dąbrówka Nowa 1998 węgorzewski ni” Budry 23 P Skalisko 1952 PŜ – 9 d ębów szypułkowych węgorzewski Budry 24 P Wi ęcki 1984 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Budry 25 P Wi ęcki 1984 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Budry 26 P Wi ęcki 1984 PŜ – klon pospolity węgorzewski Budry 27 P Wi ęcki 1994 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Budry 28 P Wi ęcki 1994 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Budry 29 P Wi ęcki 1998 PŜ – buk pospolity węgorzewski Budry 30 P Budry 1998 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Budry 31 P Budry 1998 PŜ – lipa drobnolistna węgorzewski Budry 32 P Brzozówka 2008 PŜ – 4 jesiony wyniosłe węgorzewski Węgorzewo 33 P Węgorzewo 2001 PŜ – 2 d ęby szypułkowe węgorzewski Pozezdrze 34 P Gębałka 1961 Pn, G – obwód 8,6 m węgorzewski Pozezdrze 35 P Gębałka 1961 Pn, G – obwód 9,3 m węgorzewski Pozezdrze 36 P Piłaki 1961 Pn, G – obwód 13,75 m węgorzewski Węgorzewo Wyspa Kocia – trzcinowiska i zaro śla łozowe – miejsce 37 U Jezioro Świ ęcajty 1993 węgorzewski gniazdowania i lęgowe pta- ków (10) Węgorzewo Wyspa Tartaczna – trzcinowiska i zaro śla łozowe – miejsce 38 U Jezioro Świ ęcajty 1993 węgorzewski gniazdowania i l ęgowe pta- ków (3) Węgorzewo Wyspa Ptasia – trzcinowiska i zaro śla łozowe – miejsce 39 U Jezioro Świ ęcajty 1993 węgorzewski gniazdowania i lęgowe pta- ków (2) Węgorzewo Wyspa bez nazwy – trzcinowiska i zaro śla łozowe – 40 U Jezioro Str ęgiel 1994 węgorzewski miejsce gniazdowania i l ęgo- we ptaków (10) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy - rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, PŜ – Ŝywej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

42 Rezerwat le śny „Piłackie Wzgórza”, został ustanowiony w 1989 r. na powierzchni 277,17 ha w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru. Celem ochrony s ą pi ękne lasy i stanowi- ska ro ślin chronionych porastaj ących morenowe wzgórza. Spotka ć tu mo Ŝna liczne w ąwozy i doliny, które porasta las świerkowo-sosnowy z domieszk ą brzozy. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą liczne pomniki przyrody (tabela 7). S ą to pojedyncze okazy przyrody Ŝywej i nieoŜywionej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. S ą nimi szczególnie okazałe drzewa, świad- cz ące o niedzisiejszej świetno ści tutejszych lasów oraz głazy narzutowe przyniesione przez lodowiec północnopolski . Uzupełnienie systemu obszarów chronionych stanowi ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 7). Są to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmie- nionymi przez człowieka. Maj ą one znaczenie dla zachowania zasobów genowych typów środowisk, które nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza zaliczono do nich wyspy: Koci ą, Tartaczn ą i Ptasi ą na Jeziorze Świ ęcajty oraz wysp ę bez nazwy na Je- ziorze Str ęgiel, poro śni ęte trzcinowiskami i zaro ślami łozowymi. S ą one miejscami l ęgo- wymi ptaków. W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro (red), 1998) (fig. 5). Jest to wielkoprzestrzenny system obszarów w ęzłowych i korytarzy ekologicznych. Obszary w ęzłowe to jednostki najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrodniczym, reprezentatywne dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju, które s ą ekstensywnie uŜytkowane. Korytarze ekologiczne s ą strukturami przestrzennymi umo Ŝliwiaj ącymi rozprze- strzenianie si ę gatunków pomi ędzy obszarami w ęzłowymi oraz terenami do nich przylegaj ą- cymi. Południowa cz ęść obszaru arkusza Budry le Ŝy w granicach mi ędzynarodowego obszaru węzłowego 15M – Obszaru Wschodniomazurskiego. Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć NA- TURA 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych, a tak Ŝe siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszej mapy do sieci NATURA 2000 nale Ŝą: obszar specjalnej ochrony ptaków „Lasy Skaliskie” (PLB 280011) oraz obszary specjalnej ochrony siedlisk „Ostoja Bo-

43 recka” (PLH 280016), „Ostoja Północnomazurska” (PLH 280045) i „Niecka Skaliska” (PLH 280049) (tabela 8).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkuszy Budry i Budry N na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15M – Obszar Wschodnioma- zurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 8m – Garbu Szeskiego; 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa

Ostoja „Lasy Skaliskie” obejmuje obszar Lasów Skaliskich oraz doliny rzek Gołdapy i Węgorapy w OChK „Dolina Gołdapy i W ęgorapy”. Na terenach le śnych dominuj ą bory świerkowe i sosnowe, a w dolinach rzecznych otaczaj ących kompleks le śny wyst ępuj ą siedli- ska naturalne, zabagnione doliny rzeczne oraz u Ŝytkowane ł ąki i wielkoobszarowe tereny uprawne. Stwierdzono tu co najmniej 16 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 1 gatunek z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W stosunkowo wysokiej liczebno ści wyst ępu- ją: jarz ąbek, orlik krzykliwy (PCK) i Ŝuraw.

44 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkuszy Nazwa obszaru Powierz- Typ Kod obsza- obszaru Budry i Budry N Lp. i symbol oznaczenia na chnia ob- obszaru ru Szeroko ść geo- Kod mapie Długo ść geogr. szaru (ha) Województwo Powiat Gmina gr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Budry PLB warmi ńsko- węgorzewski 1 A Lasy Skaliskie ( P) 21°57’06’’ E 54°16’59’’ N 12 644,7 PL 623 Banie 280011 mazurskie gołdapski Mazurskie węgorzewski Pozezdrze PLH warmi ńsko- 2 K Ostoja Borecka ( S) 22°06’05’’ E 57°07’48’’ N 25 340,1 PL 623 gi Ŝycki Kruklanki 280016 mazurskie olecki Kowale Oleckie PLH Ostoja warmi ńsko- 3 K 21°40’09’’ E 54°05’44’’ N 4573,0 PL 623 węgorzewski Węgorzewo 280045 Północnomazurska ( S) mazurskie Budry PLH warmi ńsko- węgorzewski 4 K Niecka Skaliska (S) 21°57’03’’ E 54°16’43’’ N 11 385,7 PL 623 Banie 45 45 280049 mazurskie gołdapski Mazurskie

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

„Ostoja Borecka” to du Ŝy kompleks le śny w obr ębie OChK „Dolina Wielkich Jezior Mazurskich” i rezerwatu przyrody „Piłackie Wzgórza” o charakterze naturalnym z udziałem drzewostanów li ściastych i znacz ącą domieszk ą świerka porastaj ący polodowcowe tereny o silnie zró Ŝnicowanej rze źbie. Teren poprzecinany jest licznymi strumieniami. Obejmuje te Ŝ kompleks jezior (jedno z najwi ększych to Ła źno) oraz liczne małe zbiorniki wodne. Stwier- dzono tu wyst ępowanie 7 gatunków zwierz ąt i 4 gatunki ro ślin z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to wa Ŝna ostoja fauny le śnej z wilkiem (jedno z 5 wolno Ŝyj ących stad w Polsce). Ponadto zidentyfikowano tu 11 typów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jeden z wa Ŝniejszych obszarów w Europie dla zachowania klasycznych lasów li ściastych typu środkowoeuropejskiego, tzw. gr ądu subkontynentalnego. Niewielki fragment obszaru „Ostoja północnomazurska” poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, poni Ŝej jeziora Świ ęcajty. Tworzy on system kilku jezior (Mamry Północne, Kirsajno, Dargin, Dobskie, Kisajno) oraz jezioro Dejguny i kilka małych zbiorni- ków wodnych. Stanowi najwi ększy kompleks w Polsce (70,5% obszaru) wyst ępowania unika- towych (du Ŝych i gł ębokich) jezior z bardzo dobrze lub dobrze zachowan ą ro ślinno ści ą pod- wodn ą typu ramieniowego (jeziora mezotroficzne – Mamry Północne, Dejguny, Dziewiszew- ko) oraz ro ślinności ą typu eldeidów i nimfeidów (Dobskie, Dargin, Kisajno). Jest to równie Ŝ ostoja wa Ŝna z powodu wyst ępowania czystych populacji ryb z rodzaju koza oraz wyst ępo- wania jednej z najwi ększych populacji pachnicy d ębowej w Polsce (ponad 400 letni drzewostan) koło Sztynortu. Obszar siedliskowy „Niecka Skaliska” (PLH 280049) powierzchniowo nieznacznie przekracza obszar ostoi „Lasy Skaliskie”. Wyst ępuje na tym obszarze 7 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, w tym wielosił bł ękitny. Jest to ro ślina zaliczana jest do reliktów polodowcowych i jako osobliwo ść florystyczna wpisana jest do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi Roślin. Informacje na temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.gdos.gov.pl. Lasy pokrywaj ą około 15% omawianego obszaru i zdecydowana ich wi ększo ść przyna- le Ŝy do OChK. W cz ęś ci zachodniej dominuj ącymi s ą lasy d ębowe i olchowe z udziałem świerka, za ś w cz ęś ci wschodniej przewa Ŝaj ą lasy świerkowo-sosnowe. Rozmieszczenie la- sów jest nierównomierne. Najwi ększy kompleks le śny zwany „Lasami Skaliskimi”, rozci ąga si ę na wschód od miejscowo ści Budry. Od strony zachodniej zaznacza si ę w krajobrazie zalesione obni Ŝenie wytopiskowe wypełnione piaszczystymi wałami kemów zwane Nieck ą Skali-

46 sk ą. Inne wi ększe zwarte kompleksy pokrywaj ą południow ą i północno-zachodni ą cz ęść mapy. Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru wysoczyzny morenowej pokrywaj ą gliny zwałowe, na któ- rych rozwin ęły si ę gleby brunatne (Dobrza ński i inni, 1973). Gleby chronione mineralne (klasy I-IVa) to głównie gleby brunatne wła ściwe lub brunatne wyługowane. Przewa Ŝają gleby wykształcone na glinach lekkich oraz w mniejszych ilo ściach na piaskach gliniastych. Gleby chronione organiczne to głównie torfy niskie całkowite. W cz ęś ci południowej, na niewielkich powierzchniach, wyst ępuj ą mursze płytkie zalegaj ące na glinie lekkiej.

XII. Zabytki kultury

Arkusze Budry i Budry N le Ŝą na terenie historycznej krainy zwanej Mazurami (War- mia..., 2005). Wprawdzie miano „Mazury” wprowadzone zostało przez władze Pruskie dopie- ro w połowie XIX w., jednak Ŝe historia tych ziem si ęga pradziejów. Obszar ten jest słabo rozpoznany archeologicznie, jednak Ŝe przyjmuje si ę, Ŝe ziemie te od IV w. p.n.e, przez ponad dwa tysi ąclecia zamieszkiwali Prusowie. Nie zbudowali oni własnej pa ństwowo ści, nie mieli własnego króla ani spisanych praw. W stosunku do innych wykazywali go ścinno ść i prowa- dzili o Ŝywiony handel. T ędy prowadziły drogi handlowe po złocisty skarb Północy – jantar zwany bursztynem. Fakt, Ŝe Prusowie byli poganami powodował, Ŝe europejskie pa ństwa, w tym tak Ŝe Polska, starały si ę zdoby ć na nich wpływy przez chrystianizacj ę. Faktycznego podbicia Prusów dokonali KrzyŜacy w XIII w. i rz ądzili na tych ziemiach do 1525 r. Powstałe na gruzach Zakonu Krzy Ŝackiego świeckie pa ństwo Prusy Ksi ąŜę ce oraz nale Ŝą ce do Polski Prusy Królewskie utworzyły po I rozbiorze Polski Prusy Wschodnie, które przetrwały do I wojny światowej. W okresie I wojny światowej toczyły si ę na tych ziemiach ci ęŜ kie walki, pozostało ści ą których s ą liczne cmentarze. Zarz ądzony przez zwyci ęskie mocarstwa plebiscyt zadecydował, Ŝe ziemie te przypadły Niemcom. Nowa rzeczywisto ść zapanowała na tych terenach po II wojnie światowej. Cz ęść Prus Wschodnich znalazła si ę w granicach Polski, ludno ść niemieck ą wysiedlono, a na opuszczone ziemie napłyn ęli osadnicy z kresów wschodnich Rzeczypospolitej. Pozostało ści ą najwcze śniejszych dziejów jest grób-cmentarzysko z okresu rzymskiego w Budrach oraz domniemane grodzisko o nieokre ślonej chronologii w Zabro ściu Wielkim. Do najstarszych miejscowo ści nale Ŝą : D ąbrówka Polska zało Ŝona w 1553 r., Popioły wzmiankowane w 1565 r. oraz Budry powstałe w 1565 r. Pó źniejsze dzieje obfituj ą w tra- giczne wydarzenia wojenne i zwi ązane z nimi fale osadnictwa, jak równie Ŝ okresy osi ągni ęć gospodarczych i kulturalnych.

47 Spu ścizn ą długiej historii tego regionu s ą zabytki kultury materialnej, których zachowa- ło si ę niewiele. Najcenniejsze zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. W rejestrze Woje- wódzkiego Konserwatora zabytków znajduj ą si ę m. in. ko ścioły: parafialny pw. Podwy Ŝsze- nia Krzy Ŝa Świ ętego w Olszewie W ęgorzewskim, filialny pw. Naj świ ętszej Maryi Panny w Dąbrówce (pocz ątek XVII w.), parafialny pw. św. Maksymiliana Kolbe w Kutach oraz ko- ściół parafialny Świętej Trójcy w Budrach, datowany na 1739 r. Cenne s ą na tym terenie inne zabytki architektoniczne i techniczne: dwór i budynki go- spodarcze w Budzewie, pałac w Mieduniszkach Wielkich, zespół dworsko-parkowy w Za- kałczu Wielkim oraz młyn w miejscowo ści Popioły. Zabytkowe parki podworskie zachowały si ę w miejscowo ściach: D ąbrówka Nowa, Mieduniszki Wielkie, Budzewo, Wi ęcki, Walte- rówka, Ołownik. W miejscowo ści Popioły urodził si ę Otto Gers (1830–1923) – duchowny ewangelicki i pisarz mazurski, zasłu Ŝony dla utrzymania polskiej mowy na Mazurach. Chwilę zadumy nad losem ludzkim budz ą rozsiane na tym terenie zabytkowe cmentarze sprzed 1945 r., głównie ewangelickie jak i wojenne z czasów I wojny światowej w Dowiatach, Pawłowie, Str ęgielu, Węgorzewie, Gr ądach W ęgorzewskich i Olszewie W ęgorzewskim.

XIII. Podsumowanie

Arkusze Budry i Budry N poło Ŝone s ą na Pojezierzu Mazurskim, przy granicy z Fede- racj ą Rosyjsk ą. Z uwagi na wybitne walory przyrodnicze wi ększo ść ich obszaru, zgodnie z ustaw ą, podlega ochronie prawnej. Znajduj ą si ę tu obszary chronionego krajobrazu, rezerwat przyrody, u Ŝytki ekologiczne oraz obszary NATURA 2000 – „Lasy Skaliskie” (PLB 280011), „Ostoja Borecka” (PLH 280016), „Ostoja Północnomazurska” (PLH 280045) i „Niecka Skaliska” (PLH 280049). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Rejon ten nale Ŝy do jednych z najatrakcyjniejszych turystycznie i krajobrazowo regio- nów Polski. Kojarzy si ę głównie z letnim wypoczynkiem nad wod ą, przyrod ą, Ŝeglowaniem, wędkowaniem i turystyk ą. Zachowały si ę tutaj czyste wody rzek i jezior w otoczeniu lasów, du Ŝych kompleksów bagiennych z naturaln ą faun ą i flor ą, nieska Ŝone rozwini ętym przemy- słem, urzekaj ą swoim pi ęknem. Oprócz przyrody o jego potencjale stanowi ą tak Ŝe walory kulturowe. Na uwag ę zasługuj ą zabytkowe obiekty sakralne, dwory, zamki i zespoły parko- we. Sprawia to, Ŝe nadaje si ę on doskonale do rekreacji, wypoczynku, Ŝeglarstwa, uprawiania aktywnej turystyki pieszej, kajakowej i samochodowej przyci ągaj ąc wielu turystów z kraju i z zagranicy.

48 Zagospodarowanie terenu ma charakter typowo rolniczy. Grunty rolne zajmuj ą około 60% powierzchni terenu, z których wi ększo ść (około 70%) zaliczana jest do gleb chronionych klasy I-IV a. Dominuj ącą gał ęzi ą rozwoju jest nadal rolnictwo indywidualne, a w rejonie jezior, szlaków Ŝeglarskich i kajakowych szybko rozwijaj ąca si ę agroturystyka i usługi turystyczne. Produkcja rolna na tym terenie powinna d ąŜ yć w kierunku powstawania gospodarstw ekologicznych opartych na wykorzystaniu warunków krajobrazowo–przyrodniczych oraz predyspozycji glebowych. Gospodarstwa powinny ukierunkowa ć si ę na produkcj ę Ŝywno ści ekologicznej, a tak Ŝe podejmowa ć alternatywn ą działalno ści, np. ogrodnictwo, uprawa ziół, pszczelarstwo, agroturystyka, hodowla koni i ich wykorzystywanie do celów turystycznych, leczniczych i sportowych. Przyczyni si ę do rozwoju zrównowa Ŝonego rolnictwa. Jest to obszar stosunkowo ubogi w naturalne bogactwa mineralne. Z trzech udokumentowanych złó Ŝ kopalin okruchowych koncesjonowan ą działalno ść wydobywcz ą prowadzi si ę w zło Ŝach „Str ęgiel” i „Brzozówko”. Skala wydobycia jest bardzo mała – poni Ŝej 20 tys. ton na rok z jednego obiektu. Perspektywy i prognozy surowcowe na tym obszarze dotycz ą głów- nie mo Ŝliwo ści wykorzystywania (na skal ę lokaln ą) torfów i w du Ŝo mniejszym zakresie pia- sków i pospółek. Ewentualne wykorzystanie bogactw mineralnych powinno uwzgl ędnia ć ograniczenia i uwarunkowania zwi ązane z ochron ą walorów przyrodniczych tego obszaru oraz dominuj ącą funkcj ę rolnicz ą. Na obszarze arkusza stwierdzono wyst ępowanie wód podziemnych zwykłych w utworach czwartorz ędowych, w śród których wydziela si ę trzy poziomy wodono śne o charakterze uŜytkowym. W przewadze są to wody średniej jako ści – klasy IIa i IIb, wymagaj ące prostego uzdatniania, głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści manganu, Ŝelaza i azotu amonowego. Wody złej jako ści (III klasy) stwierdzono w rejonie miejscowo ści Ołownik, Budze- wo, S ąkieła i Budry. Indywidualni odbiorcy zaopatruj ą si ę w wod ę głównie z istniej ących sieci wodoci ągowych, jakkolwiek wykorzystanie udokumentowanych zasobów wód podziemnych jest niewielkie (nie przekracza 15%). Najwi ększe uj ęcia zespołowe znajduj ą si ę w Węgorzewie i Budrach. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w zasi ęgu czwartorz ędowego, mi ę- dzymorenowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie. Posiada on zatwierdzone znacz ące i dobrej jako ści zasoby eksploatacyjne, które wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu. Wymogiem podstawowym staje si ę uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Wymusza to budow ę małych oczyszczalni, kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, lepsz ą orga-

49 nizacj ę składowisk odpadów oraz czuwanie nad racjonaln ą gospodark ą nawozami i środkami ochrony ro ślin. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie wyst ępuje wysoczyzna morenowa warunki budowlane s ą dobre lub dostateczne, uwarunkowane od morfologii terenu i zawodnienia gruntów. Na obszarze Niecki Skaliskiej i w północnej cz ęś ci arkusza warunki budowlane s ą złe lub dostateczne, na co wpływa płytko wyst ępuj ące zwierciadło wód gruntowych. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszami Budry i Budry N nie wyst ępuj ą utwory, któ- rych własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszary wy- typowano na terenie gmin: Budry, W ęgorzewo, Banie Mazurskie i Pozezdrze. W przypadku konieczno ści budowy składowisk odpadów komunalnych powinno się dodatkowo rozpozna ć obszary wskazane w rejonie W ęgorzewo–Budry, gdzie mo Ŝna spo- dziewa ć si ę glin o mi ąŜ szo ściach 100-120 metrowych oraz bezpo średnie s ąsiedztwo otworów odwierconych w rejonie Gr ądów W ęgorzewskich, Radziszewa i Budr, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie iłów czwartorz ędowych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wskazanych obszarów znajduje si ę na terenach o bardzo niskim i niskim, podrz ędnie średnim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych, dobrze izolowa- nych od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Wyrobisko zło Ŝa kruszywa „Str ęgiel” ze wzgl ędów środowiskowych (blisko ść jeziora Str ęgiel i zabytkowy cmentarz) nie powinno by ć miejscem składowania odpadów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BĄK B., SZEL ĄG A., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza polski w skali 1:50 000, arkusze Budry i Budry N. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., 1996 – Zasoby wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych regionu Wielkich Jezior Mazurskich. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa.

50 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOLEWSKI A.(red.), 1980 – Surowce Mineralne Świata – Torf. Wyd. Geol. Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391- 400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brzozówko” gmina Budry. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. HOFFMANN M., 1986a – Surowce mineralne gminy i miasta W ęgorzewo i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

51 HOFFMANN M., 1986b – Surowce mineralne gminy Budry i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. HOFFMANN M., 1987 – Surowce mineralne gminy Pozezdrze i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Akademia Rolnicza. Pozna ń. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., KOSSAKOWSKA-SUCH J., OLSZY ŃSKI W., 1970 – Su- rowce mineralne powiatu W ęgorzewo i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania (w oparciu o zinwentaryzowane punkty eksploatacji). Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KŐHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk – województwo olszty ńskie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363 – 383. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa.

52 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw/Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. OLSZEWSKI P., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Budry. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PALCZUK B., 1983 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Dowiaty”. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. PANASIK K., 2005 – Warmia i Mazury. Przewodnik po regionie. Wyd. Press Foto, Olsztyn. PAPROCKA I., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych na terenie gmin: W ęgorzewo, Kruklanki, Pozezdrze, Gi Ŝycko, Ryn, Orzysz, Wydminy. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn.

53 POCHOCKA K., 1998 – Północna cz ęść Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Mat. VII Kon- ferencji – Stratygrafia plejstocenu Polski, Iznota. POCHOCKA–SZWARC K., LISICKI S., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Budry (68) i ark. Budry N (1076). Pa ńst. Inst. Geol., Warsza- wa. POCHOCKA–SZWARC K., LISICKI S., 2004 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Budry (68) i ark. Budry N (1076). Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. POKORA M., ZAWADZKA E., 1980 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz K ętrzyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (DzU. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. REICHARDT W., 1996 – Ecotoxicity of certain heavy metals affecting bacteria-mediated biogeochemical pathways in sediments. [In] Sediments and toxic substances. p. 159- 178. Springer. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

54 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1986 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Brzozówko”. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1988 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Budzewo”. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1989 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Wysiecze”. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn.

SADOWSKI W., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C 1 złoŜa kruszywa naturalnego „Str ęgiel” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. SADOWSKI W., 1993b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie gminy W ęgorzewo. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn.

SADOWSKI W., 1994a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ogonki II” w miejscowo ści Ogonki. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

55 SADOWSKI W., 1994b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie gminy Budry. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 2007 – Geologia regionalna Polski. Wyd. UW., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 1994 – Okre ślenie perspektyw wyst ępowania i wykorzystania kredy jeziornej i gytii. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ń- sko-mazurskiego. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WALENDZIUK A., MACHELSKI A., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno- rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Ogonki I”. Arch. Geolog. Staro- stwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. – Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazu- ry”, Olsztyn.

56 WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1325. Katowice. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1398. Katowice.