Íslenska 303

Menntaskólinn á Akureyri Helgi Arnar og Sigurður Ægir Vorönn 2002 Íslenska 303

Íslenska 303

Víkingarnir • Á haustönn fræddumst við í málsögunni um víkingana, ferðir þeirra og landnám • En hvað gerðu víkingarnir – landnemar Íslands – sér til dundurs? • Fylgjumst með Kormáki kalda

Tómstundir Kormáks

• Hann hefur sennilega lifað skv. fyrirmynd goðanna og: • Barist • Drukkið bjór • Etið • Teflt • Gamnað sér

Hvað með bókmenntir?

• Tja, við erum að tala um tímabil ásatrúar fram til 1000 og þá voru engar bækur hér • Ritöld var ekki hafin á Íslandi og rúnir ristar á tré og stein voru fyrir einföld skilaboð • Auðvitað voru Íslendingar samt að semja, bæði sögur og ljóð og líka lög, ættartölur og fræði • En hvernig var hægt að varðveita þetta?

Munnleg geymd

• Allt sem samið var varðveittist munnlega • Ha, ha, sénsinn; ég meina, þetta voru kvæði upp á hundrað erindi og langir textar • Það er varla að ég geti lært Gunnarshólma utan bókar, hvað þá Völspá, Hávamál, Njálu og lagatexta • Tja, víst varðveittist þetta munnlega en kannski ekki allt saman orðrétt

Hvernig í ósköpunum?

• Jú, þetta er nottla þjálfunaratriði en fídusinn liggur í bundnu máli • Óbundið mál er venjuleg, óbreytt frásögn án sérkenna og geymist varla orðrétt (sbr. slúður) • Bundið mál hefur stuðla, höfuðstafi, rím, hrynjandi (takt) og oft afmarkað form (vísur)

En samt...

• Jæja, prófið bara sjálf. Það er auðveldara að muna bundið mál • Bundið mál er því öruggari varðveisluaðferð • Þess vegna voru menn að nota stuðla og rím í lagatextum (Orð af orði bls. 14) • Svo var bundið mál þáttur í listsköpun; tengist kvæðum, gátum, þrautum, dansi

Þannig að...

• Já, Kormákur kaldi var ekki bara skapbráður og drykkfelldur höslari • Hann lærði sögur og kvæði og skemmti sér við að flytja slíkt efni • Stundum var þetta samið á staðnum í góðra vina hópi; a.m.k. var ekkert verið að púkka upp á höfunda Eddukvæða og Íslendingasagna

Mann fram af manni

• Þannig varðveittust sögur og ljóð og aðrir textar mann fram af manni • Þegar ritöld hófst og menn fóru að skrifa á skinn var því sem lifað hafði af í munnlegri geymd bjargað frá glötun tímans • En það er saga sem við rekjum eftir páska • Nú skoðum við kveðskapinn sem varð til á víkingaöld og lifði uns hann komst á skinn

Forn kveðskapur

• Forn kveðskapur er heiti yfir kvæði sem varðveittust í munnlegri geymd (frá heinum tíma) • Flest samin á 10.-11. öld og skrifuð upp á 12.-14. öld • Skiptist í tvo meginflokka: Eddukvæði og dróttkvæði • Eddukvæði skiptast svo í goðakvæði og hetjukvæði

Forn kveðskapur: 2 flokkar

• Eddukvæði: • Frekar einfaldir bragarhættir, s.s. fornyrðislag og ljóðaháttur • Einfaldur stíll; orðaröð og setningaskipan líkt og í mæltu máli • Dróttkvæði: • Dýrir og flóknir hættir, s.s. dróttkvæður háttur, hrynhenda og afbrigði • Flókinn stíll, orðaröð brengluð, torskildar setningar

• Eddukvæði: • Nokkuð um heiti (skáldleg orð) • Efnið er fornt, sögulegt, úr goða- eða mannheimum • Höfundar eru óþekktir • Dróttkvæði: • Mikið um heiti og kenningar • Efnið er úr samtímanum, s.s. hirðkvæði, lausavísur • Höfundar eru nafngreindir

Eddukvæði

• Eddukvæði eru fornnorræn, um 40 talsins • Skiptast í goðakvæði og hetjukvæði • Flest varðveitt í Konungsbók (Codex regius) sem áður var kölluð Sæmundar-Edda • Konungsbók er rituð um 1270 • Snorri Sturluson útskýrir heimsmynd og skáldskaparmál Eddukvæða í Eddu

Goðakvæði

Um 10 Eddukvæði teljast til goðakvæða • Þau fjalla beint um sköpunarsöguna og æsina og eru aðalheimild okkar um ásatrú • Goðakvæði snúast ekki um trú og tilbeiðslu • Þetta eru frásagnarkvæði; atvik úr lífi goðanna eru sett á svið til að endurspegla mannlífið • Goðin heyja sömu baráttu og mennirnir • Persónulýsingar eru sterkar og minna á Ísl.sögur

Hetjukvæði

• Til hetjukvæða teljast um 30 Eddukvæði • Leikræn frásagnarkvæði • Samgermanskur arfur (norræn, þýsk, ensk) • Ofurmannlegar persónulýsingar • Hetjur aldrei broslegar eins og goðin • Aldrei fellur blettur á sæmd hennar • Konur ráða oft miklu um örlögin

Skáldskaparmjöðurinn

• Dvergar drápu Kvasi og blönduðu blóð hans hunangi • Þeir létu löginn í 3 ker; Són, Boðn, Óðrerir • Stuttungur jötunn náði skáldskaparmiðinum af dvergunum • Gunnlöð dóttir hans gætti mjaðarins • Óðinn ásælist mjöðinn; hittir Bauga bróður Stuttungs og prettar hann til að hjálpa sér í garð Gunnlaðar • Óðinn fær Gunnlöðu til að gefa sér 3 sopa af miðinum og að launum! Sefur hann hjá henni 3 nætur • Síðan bregður Óðinn sér á flug með allan mjöðinn innvortis og spýtir honum í ker í Ásagarði.

Völuspá

Tegund kvæðis: Goðakvæði Aldur: Um 950, eða jafnvel á mörkum heiðni og kristni Varðveisla: Munnlega geymd í fyrstu, þróaðist í tvær útgáfur, Konungsbók 1270, Hauksbók f.h. 14. aldar. Bragarháttur: Fornyrðislag Efni: Kvæðið er lagt í munn völvu sem ávarpar Óðin. Sagt frá sköpun, gullöld goða, hnignun, heimsendi og nýjum heimi

Kaflaskipting Völuspár I

I 1-20 (sl. 11–16): Inngangur, sköpun heims, gullöld goða, dvergatal (sl), sköpun mannkyns, Yggdrasill og skapanornirnar II 21-27: Gullveig, ágirnd, bogasmiðurinn, eiðrof, dráp III 28-29: Óðinn vekur upp völvu IV 30-43: Reið valkyrja, dauði Baldurs, Loka refsað, kvalir illmenna, fyrirboði ragnaraka V 44-56: Jötnar vígbúast, ragnarök VI 57-63: Ný veröld verður til, völvan aðvarar Óðinn

Fornyrðislag 8 línur 4-5 atkvæði í línu 1-2 stuðlar á móti höfuðstaf Ekkert rím

Hávamál

• Aldur: Elsti hlutinn frá ca. 900 • Tegund: Goðakvæði • Varðveisla: konungsbók • Bragarháttur: Ljóðaháttur ( 6 línur, oft skipt til helminga efnislega, 1. og 2. lína stuðla saman sem og 4. og 5. lína en línur 3 og 6 eru sér um stuðla (2 í línu) og mynda oft málshætti; atkvæðafjöldi í línu breytilegur; ekkert rím) • Efni: Safn heilræða og spakmæla; kvæði um Óðin eða sögð af honum • Skipting: hávamál skiptist í 6 hluta: 1. Gestaþáttur 2. Meyjarþáttur (fyrra dæmi Óðins) 3. Gunnlaðar þættur (seinna dæmi Óðins) 4. Loddfáfnismál 5. Rúnatal 6. Ljóðatal

I. hluti – 1.-35. vísa:

Skyldur gesta og gestgjafa, hógværð, vit er betra en auður, ofdrykkja af hinu illa, gæta hófs í mat og drykk, heimska fordæmd, háð er tvíeggjað vopn, maður á að rækja vináttu.

II. hluti – 36.-52. vísa:

Vera sjálfs síns herra, varkár, njóta auðæfa sinna sjálfur, vera vinur vina sinna en óvinur óvina, nauðsynlegt að njóta vináttu og ástúðar...

III. hluti – 53.-77. vísa:

Alviska, lífsgleði, mannblendni, fyrirhyggja, spyrja til að afla frétta, gæta orða sinna, heilbrygði, lastalaust líf, betra að vera lifandi en dauður, ræktarsemi, virðing, auður og örbirgð að segja ekkert til um manngildi, allt er forgengilegt en eitt lifir þó manninn og það er orðstírinn.

Þrymskviða

• Tegund: Goðakvæði • Aldur: Óljós, sennilega seint á 10. öld. • Varðveisla: Konungsbók • Bragarháttur: Fornyrðislag • Efni og einkenni: Leikrænt gamankvæði þar sem Þór er í aðalhlutverki. Varpar ljósi á mikilvægi Mjölnis og Freyja bregður upp týpískri mynd af lífi goðanna.

Hetjukvæði

• Samgermanskur arfur • Leikræn frásagnarkvæði • Ofurmannlegar persónulýsingar • Aldrei fellur blettur á sæmd hetju • Sæmdin stjórnar gerðum hetjunnar, jafnvel þótt það kosti hana lífið • Ættarbönd og hefndarskylda • Þrír fjórðu eddukvæða eru hetjukvæði • Lýsa grimmum örlögum fólks, ofsafengnum ástríðum, hefnigirni og ágirnd • Stærsti hluti hetjukvæðanna fjallar um fólk af þremur ættum • Persónurnar lúta ekki lögmálum sagnfræðinnar þótt sumar eigi sér fyrirmyndir

Helgakviða Hundingsbana II

• Aldur: Frá víkingaöld; meginhluti kvæðisins væntanlega frá 10. öld (andi heiðni og hetjudýrkunar) • Bygging: Sundurleitt og ósamstætt í upphafi en að mestu samfellt eftir 14. erindi. Mikið um beina ræðu. Innskotskaflar í lausu máli tengja samtölin. Líkingar og náttúrulýsingar áberandi. Talsvert um heiti og kenningar • Sögusvið: Vestanvert Eystrasalt, staðarnöfn frá Danmörku og Svíþjóð. Gerist a.m.k. utan við hið hefðbundna sögusvið hetjukvæða sem er í Mið-Evrópu. • Bragarháttur: Fornyrðislag

Efni og persónur

• Kvæðið fjallar að mestu um harmrænt og ofurmannlegt efni, þ.e. ástir hinnar hugrökku, herskáu og lýtalausu hetju (Helga) og valkyrjunnar (Sigrúnar) sem hlýðir kalli hjarta síns og ástarinnar. Í lýsingu Sigrúnar eru þó fleiri mennskir drættir en ofurmannlegir. Hún er aðalpersóna kvæðisins og tekur málin í sínar hendur. Hún rís upp gegn ætt sinni, velur sér sjálf mann og rýfur hin helgu ættarbönd. Hún biður ástmann sinn að berjast gegn festarmanni sínum - og um leið gegn ættmennum sínum. Hún velur ástina og fórnar öllu fyrir hana og sigrast þannig á dauðanum um stundarsakir.

Tengsl og átök ættanna

• Í upphafi kviðunnar er ófriður milli Hundingja og Ylfinga af einhverjum ókunnum ástæðum og drepa hvorir annarra frændur. Hundingjar fella að líkindum Sigmund þótt það komi ekki beint fram. Helgi fer á laun til hirðar Hundings á njósn, dylst síðan í ambáttarklæðum og kemst undan (1.-4. vísa). • Áhugi Sigrúnar á Helga vaknar og hún tekur að skipta sér af hans málum. Helgi fer á herskip og fellir Hunding (5.-13. vísa). • Höðbroddur Granmarsson fastnar sér Sigrúnu. Hún hefur á hinn bóginn fengið ást á Helga og leitar ásjár hans vegna þessa ráðahags. Hún finnur hann þar sem hann situr vígmóður eftir að hafa drepið fjóra syni Hundings. Hann tekur ástum hennar og heitir henni sinni vernd (14.-18. vísa). • Ákvörðun Helga kostar ófrið við Granmarssyni og ætt Sigrúnar. Helgi, Sinfjötli og Guðmundur Granmarsson ræðast við fyrir bardaga (19.-24. vísa). • Helgi berst við ættirnar tvær og drepur alla nema Dag sem sver honum trúnaðareiða. Sigrún og Helgi harma fall þeirra sem meinað hafa þeim að njótast (25.-29. vísa). • Dagur hefnir föður og bræðra með því að drepa Helga. Hann segir systur sinni þessi tíðindi harmi sleginn. Sigrún þylur honum bölbænir og minnist Helga fjálglega (30.-38. vísa). • Ódauðlegri ást Sigrúnar og Helga er lýst (39.-51. vísa).

Dróttkvæði (9.-14. öld)

• Segja frá samtímaviðburðum • Gjarnan hirðkvæði um konunga • Eftir nafngreinda höfunda • Flókinn bragarháttur með innrími (hendingum), heitum og kenningum • Drápur = löng lofkvæði með stefi

Dróttkvæðaskáld

• Egill Skalla-Grímsson (lofkvæði um konunga, lausavísur - kannast við Höfuðlausn og Sonatorrek) • Sighvatur Þórðarson (hirðskáld tveggja Noregskonunga) • Hallfreður vandræðaskáld, Kormákur Ögmundarson, Arnór jarlaskáld, Þjóðólfur Arnórsson

Dróttkvæðar háttur

• 8 línur(skiptast til helminga í samantekt) • 6 atkvæði í línu. • 2 stuðlar á móti höfuðstaf • Hendingar (rím): • Skothendingar (hálfrím) í stökum línum • Aðalhending (alrím) í jöfnum línum.

• Hendingarnar eru nokkurs konar innrím, í aðalhendingum ríma bæði sérhljóðar og samhljóðar en skothendingar. • Brámáni skein brún a – skothending • Brim s und ljósum him ni – aðalhending • Orðaröð alltaf brengluð og þarf að raða upp nýtt og greina kenningar og heiti.

Heiti og kenningar

• Heiti = skáldlegt og sjaldgæft orð yfir hversdagslegan hlut. Þannig er konungur nefndur grammur, bluðrungur, hildungur... Kona er nefnd hlín, svanni, drós...

Kenning = kenna eitt við annað til að fá fram nýja merkingu. Jarðar bur=þór, silfur hafsins=síld, brá-máni=auga, eldur Ægis=gull, líkkistu-nagli=sígaretta

Kveðskapur á síðmiðöldum

• Helgikvæði(trúarkveðskapur, s.s. sólarljóð og Lilja). • Sagnadans (þjóðkvæði kveðin í dansi s.s. Tristanskvæði). • Rímur (sögulegt efni, skemmtiefni, s.s. Ólafs ríma og Skíðaríma.) • Veraldleg kvæði (afmors- og brunakvæði, heimsádeilur, lausavísur.)

Helgikvæði

• Hafa varðveist á Íslandi allt frá 12. öld. • Frá 1300 – 1550 hafa geymst meira af helgikvæðum á íslensku en öllum eldri kveðskap Íslendinga og Norðmanna. • Dróttkvæði háttur lengi vinsælasta form á helgikvæðum en málfarið einfaldast með tímanum.

Kunn helgikvæði

• Geisli – Einar Skúlason(dróttkv.) • Sólarljóð – óþekktur höf. (ljóðaháttur) • Lilja – Eysteinn munkur?(hrynhenda) • Heyr himna smiður – Kolbeinn Tumason (runhenda)

Efni helgikvæða

• Sköpunarsagan, syndafallið, hjálpræði Krists • Líf of píslavættisdauði Jesú. • Ævi og örlög Maríu meyjar. • Ævi og örlög heilagra manna og dýrlinga. • Saga krossins, helgisiður o.fl. tengt trúrækni.

Sagnadansar (fornkvæði)

• Þjóðkvæði með frásögn sem er hnitmiðuð u m eitt atvik eða aðstæður sem leiða í ljós átök á sviði tilfinninga. • Viðlag, endurtekningar, ýkjur, eingalt mál. • Uppruni í Frakklandi á 12. eða 13. öld. • Bárust til Norðurlanda á 13. öld. • Sagnadansar voru kveðnir (í dansi).

Varðveisla sagnadansa

• Varðveittust í munnlegri geymd fram á 17. öld. • Söfnun sagnadansa hófst á Norðurlöndum á 16. öld. • Fyrst ritaðir á Íslandi 1665 í fornkvæðabók sr. Gissurar Sveinssonar á Álfamýri. • Söfnun um land allt á 19. öld og loks nokkur kvæði tekin upp á band 1960-70.

Tristranskvæði

• Ort eftir evrópskri riddarasögu – síðasta hluta sögunnar. • Ýmsar útgáfur til víða um heim. • Líklega ort á 14. öld. • Bragarháttur óvenjulegur og aðeins til í íslenskum sagnadönsum.

Ritöld:

• Skrifa niður lög • Ættfræði • Önnur fræði

Upphaf ritmennta

• Ritöld hefst á Íslandi um 1100 • Samfélagsleg nauðsyn réð hvað skráð var fyrst á bækur • Elstu textarnir voru lög, ættfræði, þýðingar helgar og rit Ara fróða • Í byrjun voru ritstörf stunduð í tengslum við lærdómssetur og kirkjustaði

Menntun á miðöldum

• Bær í Borgarfirði (mið 11. öld) • Skólahald í Skálholti, Odda, Haukadal • Þingeyrarklaustur stofnað 1133 • Klaustur og kirkjustaðir voru menningarsetur og hefur uppfræðsla presta og annarra menntamanna að miklu leyti farið þar fram

Klassísk menntun – prestsnám

• Þrívegurinn: staffræði (grammatica) mælskufræði (retorica) rökfræði (dialectica) • Fjórvegurinn: söngur tölvísi flatarmálsfræði stjörnufræði

Ari fróði Þorgilsson (1068-1148)

• Íslendingabók merkasta verk hans: - Íslandssaga frá landnámi til samtíma höfundar - rituð 1122-1133 - frásögn af landnámi - frásögn af kristnitöku - sagt frá réttarskipan og ritun laga 1117-18 sem nefndust Vígslóði (Hafliðaskrá)

Heimildir um upphaf ritmenningar

• Íslendingabók Ara fróða • Fyrsta málfræðiritgerðin - varðveitt í Ormsbók, sagt frá ritun laga, ættfræði, þýðingum helgum og ritum Ara fróða • Rímfræði (rit um tímatal) • Landafræði (leiðarvísir e. Nikulás Bergsson ábóta) • Landnámabók

Landnámabók

Safnrit um 430 landnámsmenn, forfeður þeirra og afkomendur • Stofn ritsins frá því fyrir 1100 í kjölfar eignakönnunar og fróðleikssöfnunar • Nýjar gerðir Landnámu samdar fram til 1300 • Áttvísi (ættfræði) mikilvæg; pólitísk þýðing fyrir valdhafa

Helgisögur (þýðingar Helga)

• Meðal þess fyrsta sem ritað var (1100-1550) • Hómilíubækur til að skýra guðspjöllin (í kaþólsku var bannað að þýða biblíuna) • Prédikanir, ræður presta og biskupa til húslestrar • Helgisögur, sögur af dýrlingum og heilögum mönnum.

Þrískipting í sagnaritum

• Helgisögur, biskupasögur og margar konungasögur eru skrifaðar eftir formúlu sem líkist sögu Jesú. • a) Vita (lífssaga, ævisaga) • b) Passío (píslarsaga) • c) Miracula (kraftaverkasaga – til að auka áheit og átrúnað)

Konungasögur

• Skrifaðar 1150-1300 • Sögur af látnum (einstaka lifandi) Noregskonungum og fáeinum Danakóngum og Orkneyjarjörlum. • Hirðskáld Noregskonunga voru flest íslensk og Íslendingar síðan fengnir til að rita þessar ævisögur • Hryggjarstykki e. Eirík Oddsson fyrsta konungasagan á íslensku svo vitað sé. • Það rit er tekið upp í öðrum handritum • Áður hafði Sæmundur fróði skrifað um Noregskonunga á latínu. • Rit Sæma fróða eru glötuð.

Skipting konungasagna

• a) Ævisögur einstakra konunga. • Dæmi: Sverris saga e. Karl Jónsson ábóta á þingeyrum, Ólafs saga helga e. Snorra Sturluson, Hákonar saga Hákonarsaga e. Sturlu Þórðarson. • b) Þjóðarsögur og safnrit • Dæmi: Fagurskinna, Morkinskinna, Heimskringla Snorra Sturlusonar.

Þróun konungasagna

• Fyrir daga Snorra var sagnagerð um konunga með tvennu móti: • a) Frásagnir greindu einungis frá aðalatriðum, þurr beinagrind, vísað til sjónar- eða heyrnarvotta, stíll kenndur við Ara fróða. • b) Helgisagnastíll, ekki gagnrýnin heimildavinna, munnmælasögur og ævintýri mikilvægust.

Einkenni Snorra

• Meðvituð hlutlægni • Sviðsetningar • Munnmæli færð í sennilegri búning. • Innsæi í persónulýsingum. • Gagnarýnin fræðimennska

Gera heima grein fyrir 4 atriðum í stíl/höfundareinkenni textanum 128-29. sem er mismunandi. hvernig. 129-132 (lesa)

Samanburður texta bls. 128-129

Óþekktur höfundur

• Leiðinlegur(þurr) • Staðreyndum raðað saman. • Vantar lýsingarorð? • Sterílar persónur(bara nöfn) • Engar sviðsetningar

Snorri Sturluson

• Fjörlegri frásögn. • Meira um beina ræðu • Persónur fá einkenni (lifna við) • Fleiri lýsingarorð • Sviðsetning • Langt.

Biskupasögur

• Ritaðar 1200-1350. • Sögur af biskupum í Skálholti of á Hólum • Biskupar voru fyrstu innlendu höfðingjarnir sem skrifað var um. • Höfundar flestir prestlærðir menn.

Skipting biskupasagna

• Sagnfræðilegar biskupasögur(tengjast sögu biskupsstóls, pft saga margra biskupa) 1. Dæmi: Hungurvaka og Páls saga. • Ævisögur(Helgisögur, jarteinasögur) 1. Dæmi: Þorláks saga helga, Jóns saga helga.

Þýðing Jarteinasagna

• Í Kaþólsku ver heitið á dýrlinga en dýrlingar voru erlendir og áheit runnu úr landi. • Farið var að heita á Þorlák Þórhallsson Skálholtsbiskup um 1200, hann tekinn á dýrlingatölu og áheit runnu þangað. • Norðlendingar svöruðu með því að gera Jón Ögmundarson að dýrlingi, 80 árum eftir dauða hans, til að fá sinn skerf af áheitunum.

Veraldlegar samtíðarsögur (um átök valdastétta á 12.-13. öld)

Sturlunga saga

• Samsteypurit úr sögum eftir marga höfunda • Sögurnar gerast 1117-1264 • Sett saman um 1300 • Talið að Þórður lögmaður Narfason hafi safnað sögum og skráð • Fá heitið Sturlungasaga á 17. öld

Sturlungasaga er varðveitt í tveimur gerðum:

1. Króksfjarðarbók 2. Reykjafjarðarbók

Sturlunga

1. Þorgils saga og Hafliða 2. Sturlu saga 3. Prestssaga Guðmundar Arasonar 4. Guðmundur saga dýra 5. Hrafns saga Sveinbjarnarsonar. 6. Íslendinga saga (e. Sturlu Þórðarson, helmingur sturlunga, yfirlit tímabilsins 1183-1264) 7. Þórðar saga kakala 8. Svínfellingasaga(og nokkrir þættir að auki).

Punktið nú hjá ykkur eftirfarandi úr Flugumýrarbrennu (139-154)

a) Lýsið tengslum aðalsöguhetjunnar, Gissurar Þorvaldssonar, við ætt Sturlunga og þar með sagnaritarann Sturlu Þórðarson (139-140). b) Segið frá ævintýralegri undankomu Gissurar og örlögum konu hans; fjallið einnig stuttlega um hefndartilraunir og sættir /149-153).

a) Hann var af ætt Haukdæla. Snorri Sturluson gifti honum eina dóttur sína en þau skildu svo stuttu seinna. Gissur drap svo flest alla af ætt sturlunga en Sturla Þórðarson gifti svo syni Gissurar dóttur sína til að stilla til friðar. b) Sjá hjá Sigga

Powerpoint á að koma hér (íslendingasögur, og þar á eftir Íslendinga og riddarasögur)

Íslendingasögur 1

Hetjusögur af íslenskum mönnum

• persónur flestar Íslendingar • gerast ýmist á Íslandi eða í útlöndum, aðallega Noregi • gerast á bilinu 870-1050 (einkum 900-1030) • skráðar aðallega á 13. öld • höfundar ókunnir með öllu • engin frumhandrit til, aðeins seinni tíma eftirritanir • sumar til á skinnbókum, aðrar einungis á pappír

Íslendingasögur 2

• alls eru til um 40 Íslendingasögur • að auki um 60 Íslendingaþættir • þeir eru eins og smásögur í samanburði við Íslendingasögur, sem væru þá sambærilegar við skáldsögur • þeir eru aðallega varðveittir sem innskot í konungasögur • nokkrar sögur eru taldar glataðar • til eru heimildir þar sem nefndar eru sögur sem ekki eru okkur kunnar nú

Íslendingasögur 3

• sumar sögurnar varðveittar stakar, aðrar í stórum safnritum • M.a. Flateyjarbók og Möðruvallabók • stærsta skinnbókin með flestum sögum er Möðruvallabók frá miðri 14. öld • fram á þessa öld voru sögurnar jafnvel taldar sannar, sagnfræðilega réttar (a.m.k. að stórum hluta). • Nú oftast taldar blanda sannleika og skáldverka

Stíll Íslendingasagna 1

• hlutlæg frásögn • höfundur stendur utan við söguna • hann lýsir því sem auga má sjá og eyra má heyra • hann kemst ekki inn í huga eða tilfinningar persónanna • tilfinningum og líðan persóna er lýst með: • framferði þeirra • því sem þær sjálfar segja • sýnilegum táknum eins og svita, roða í andliti, blettum, fölva o.s.frv.

Stíll Íslendingasagna 2

• knappar lýsingar, stuttar málsgreinar • mikið um aðalsetningar, fremur fátt um aukasetningar (hliðskipun fremur en undirskipun) • áberandi hvað sögurnar eru svipaðar að byggingu, kannski notuð formúla • Sjá kenningar um uppruna sagnanna.

Uppruni íslendingasagna: SagnfestuKenningin

Á 19. öld og fram undir miðja þá 20. ríkti Sagn-festukenningin. Sögurnar voru taldar hafa mótast á vörum manna. Efni sagnanna var talið vera sannorðar frásagnir af atburðum og persónum sem verið höfðu til. Þær hefðu varðveist í munnmælum þar til ritarar komu og skráðu þær án þess að breyta þeim verulega. Sumir töldu sannfræði sagnanna ekki skipta máli, aðrir töldu sannleiksgildi þeirra talsvert; ekki skáldskapur eða hugarburður höfundanna.

Uppruni íslendingasagna: Bókfestukenningin

Bókfestukenningin er aðallega tengd 20. öldinni. Sögurnar eru sagðar verk rithöfunda, ekki skrásetjara. Þær eru ekki taldar fullmótaðar í munnlegri geymd, heldur unnar sumpart úr munnmælasögum, sumpart úr rituðum heimildum. Þá er talið að höfundar hafi blandað saman við þetta eigin skáldskap svo sögurnar eru taldar höfundaverk en ekki heimildaverk. Þessi kenning er stundum kölluð Íslenski skólinn.

Formfestukenningin

Fjallar ekki um uppruna sagnanna á sama hátt og fyrri kenningar en leggur áherslu á að sögurnar séu meira og minna gerðar eftir sömu eða sambærilegri formúlu (hefndarmynstri): • inngangur eða kynning persóna • deilur milli manna • ris/hápunktur þar sem mikilmenni er drepið • hefndir • sættir • kyrrð og ró - eftirmáli stundum er formúlan endurtekin

Ljósar og dökkar hetjur

• Ljósar • einhliða persónur (stundum einfaldar) • bjartar yfirlitum, fallegir strákar • eiga í deilum við aðra, ekki mikið innra stríð • seinþreyttar til vandræða jafnan og oft má segja að utanaðkomandi öfl komi þeim í klandur • Dökkar • margbrotnar og flóknar manngerðir • skuggalegar og dökkar yfirlitum • eiga oft í innra stríði við sjálfar sig, sálarstríð • grípa gjarnan til vopna að fyrra bragði og eiga mikinn þátt í að skapa sér sjálfum vandræði

Ljósar og dökkar hetjur.

• Ljósar • yfirleitt yfirvegaðar og orðvarar • Dæmi: • Gunnar Hámundarson • Kjartan Ólafsson • Þórólfarnir Kveldúlfs- og Skalla-Grímsson • Kári Sölmundarson • Dökkar • skapbráðar og orðhvatar • Dæmi: • Skarphéðinn Njálsson • Egill Skalla-Grímsson • Grettir Ásmundarson

Mannkostir

• Göfug ætt er mikilvæg. • Glæsileiki karls, styrkleiki og vaxtarlag en fegurð kvenna, glæsilegur klæðnaður og skart beggja. • Hvers konar íþróttir karla • vopnfimi, skáldskapur, hagleikur. • Drengskapur • drengur góður er heillyndur, tryggur og hugrakkur • kona gat verið drengur góður.

Fornaldarsögur Norðurlanda

• skráðar á 14. og 15. öld • norrænar ævintýrasögur með heiðnum og forneskjulegum blæ • sögur af tröllum, vondum stjúpmæðrum, berserkjum og fornaldarhetjum

Fornaldarsögur frh.

• áhersla á hraða atburðarás og ævintýralega atburði líkt og í teiknimyndasögum og afþreyingarmyndum nútímans • persónulýsingar eru einfaldar; karlar eru ofurmannlegar hetjur en konur ýmist prúðar og litlausar eða vafasöm flögð, jafnvel hálfgerðar skessur

Riddarasögur

• norrænar og íslenskar sögur sem gerast utan Norðurlanda og segja frá ævintýralegu hirðlífi fólks á fjarlægum slóðum eða einskismannslandi ævintýranna • sögurnar spegla suðrænan menningarheim • uppruni sagnanna er a) þýðingar úr erlendum málum (13. öld), b) frumsamdar á íslensku (um 1300)

Riddarasögur frh.

• hetjuímynd riddarasagna er af tvennum toga, þ.e. hugprúð hetja sem fórnar öllu fyrir hugsjónir sínar og ástsjúkur karlmaður sem á enga von um að fá ást sína endurgoldna • konur riddarasagna eru fínar og föngulegar hefðardömur, kastalafrúr • flokkar riddarasagna eru a)sígildar sögur, b)franskar sögur, c)keltneskar sögur

Prófið:

Strika undir Skothendingar eða aðalhendingar Kemur örugglega ekki dróttkvæði