P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SĘPÓLNO KRAJE ŃSKIE (240)

Warszawa 2007 Autorzy: JERZY KRÓL*, KATARZYNA SIERADZKA*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, STANISŁAW WOŁKOWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA**

Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA** we współpracy z KRZYSZTOFEM SEIFERTEM** i MARKIEM CZERSKIM**

Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007

Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy Król ...... 9 V. Górnictwo – Jerzy Król ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy Król ...... 12 VII. Warunki wodne – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 17 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 22 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 32 XII. Zabytki kultury – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 38 XI. Podsumowanie – Jerzy Król, Katarzyna Sieradzka ...... 40 XII. Literatura...... 41 I. Wst ęp

Arkusz S ępólno Kraje ńskie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykonano w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA. Opracowanie to powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Wykorzystano przy tym materiały archiwalne arkusza S ępólno Kraje ńskie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2002 roku w Oddziale Geologii Mo- rza Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Gda ńsku (Karger i inni, 2002). Mapa geo środowiskowa zawiera pi ęć warstw informacyjnych, w których zgrupowano nast ępuj ące dane: kopaliny i górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia śro- dowiska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy oraz Delegaturze Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin. Korzy- stano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toruniu, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz w wojewódzkim Oddziale Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy. Informacje te zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z Map ą geo środowiskow ą Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza S ępólno Kraje ńskie wyznaczaj ą współrz ędne: 17 °30 ′-17 °45 ′ długo ści geograficznej wschodniej i 53 °20 ′-53 °30 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar arkusza znajduje si ę w granicach województwa kujawsko-pomorskiego i obejmuje powiaty s ępole ński, tucholski i bydgoski. W granicach powiatu s ępole ńskiego, zajmuj ącego wi ększ ą cz ęść omawianego obszaru, le Ŝy miasto S ępólno Kraje ńskie, wschodni fragment miasta Wi ęcbork oraz cz ęś ci gmin: Kamie ń Kraje ński, S ępólno Kraje ńskie, Wi ęc- bork i So śno. Na północno-wschodnim kra ńcu arkusza znajduje si ę powiat tucholski (gminy Gostycyn i K ęsowo), natomiast południowo-wschodni fragment obszaru zajmuje powiat bydgoski (gmina Koronowo). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) cały teren arkusza S ę- pólno Kraje ńskie znajduje si ę w mezoregionie Pojezierze Kraje ńskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie, w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1). Pod wzgl ędem morfologicznym powierzchnia arkusza jest bardzo urozmaicona. Cały obszar jest silnie urze źbiony, odznacza si ę bogactwem i ró Ŝnorodno ści ą form polodowcowych. W śród nich dominuj ą wały moren czołowych, np. moreny wi ęcborskie, które osi ągaj ą wysoko ść powy Ŝej 160 m n. p. m. Ponadto wyst ępuj ą tutaj charakterystyczne formy rze źby ozy, powstałe w podlodowcowych tunelach (w rejonie Szynwałd-Przepałkowo). Pojawiaj ą si ę tak Ŝe formy kemowe (głównie w rejonie jeziora S ępole ńskiego i Śmiłowa) oraz drumliny, które tworz ą niezbyt szerokie wały o nierównej linii grzbietowej lub krótkie owalne pagórki. Generalnie, powierzchnia terenu obni Ŝa si ę w kierunku osi doliny rzeki S ępolnej schodz ąc poni Ŝej 100 m n. p. m. Omawiany teren jest regionem typowo rolniczym. Jego przewa Ŝaj ącą cz ęść stanowi ą gleby chronione klas I-IVa oraz kompleksy ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. Główne kompleksy leśne le Ŝą pomi ędzy miejscowo ściami: Świdwie i Szynwałd, So śno i W ąwelno oraz na południe od Przepałkowa. Du Ŝy kompleks le śny zlokalizowany jest równie Ŝ wzdłu Ŝ rzeki S ępolna (S ępolenka). Teren obj ęty granicami arkusza poło Ŝony jest w południowopomorskiej dzielnicy kli- matycznej. Średnia temperatura roczna waha si ę w granicach 7,0-7,5 °C; najcieplejszym mie- si ącem jest lipiec z temperatur ą 13,5 - 14,0 °C, najchłodniejszym - styczeń (-0,5 °C - 1,0 °C). Suma opadów rocznych wynosi od 550 do 600 mm (zim ą 200–250 mm, latem 350-400 mm) a pokrywa śnie Ŝna zalega 60–70 dni. Okres wegetacyjny trwa około 200 dni. Przewa Ŝaj ą wia- try z kierunku zachodniego (Wo ś, 1999).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza S ępólno Kraje ńskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 − granica mezoregionu; 3 − wi ększe jeziora; Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski. Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie. Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie. Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie, 314.72 – Dolina Brdy, 314.73 – Wysoczyzna Świecka. Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka. Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska.

Zakłady zlokalizowane na omawianym obszarze s ą w wi ększo ści zwi ązane z produkcj ą roln ą i le śną (gorzelnie, zakłady przemysłu mi ęsnego, piekarnie, fermy zwierz ąt, gospodar- stwa uprawy ro ślin i hodowli zwierz ąt, tartaki, zakłady meblarskie, stolarnie), a wielko ść za- trudnienia poza rolnictwem jest stosunkowo niewielka. Drug ą rozwijan ą dziedzin ą jest tury- styka. Główn ą atrakcj ą jest Kraje ński Park Krajobrazowy oraz bogate walory środowiska przyrodniczego i zasoby dóbr kultury. Najwi ększym o środkiem administracyjnym i usługowym omawianego obszaru jest S ę- pólno Kraje ńskie, siedziba starostwa, licz ące około 8 tys. mieszka ńców. Miasto stanowi o śro- dek usługowy dla rolnictwa i ruchu turystycznego. Dominuje tu przemysł drzewny i meblar- ski, wyst ępuj ą równie Ŝ bran Ŝe: metalowa, przetwórstwa mlecznego, odzie Ŝowa oraz usługi

5 usługi telekomunikacyjne. Drugim co do wielko ści miastem jest Wi ęcbork, który liczy sobie około 5,4 tys. mieszka ńców. W obr ębie arkusza znajduje si ę tylko jego wschodnia cz ęść . Do wi ększych wsi nale Ŝą So śno (siedziba gminy), Piaseczno, Płocicz, Wielka Klonia i Rogalin. Przez omawiany obszar przechodzi droga krajowa nr 25 (Bobolice-Ole śnica), ł ącz ąca S ępólno Kraje ńskie ze środkowym wybrze Ŝem i Bydgoszcz ą oraz droga wojewódzka nr 241: Tuchola- Sępólno Kraje ńskie-Rogo źno. Liczne drogi lokalne zapewniaj ą dobr ą komunikacj ę mi ędzy poszczególnymi miejscowo ściami. Przez zachodni ą cz ęść arkusza przebiega nieczynna linia kolejowa Chojnice – S ępólno Kraje ńskie – Nakło n. Noteci ą, natomiast przez południowo- wschodni ą równie Ŝ nieczynna linia kolejowa Pruszcz Bagienica – Terespol Pomorski

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza S ępólno Kraje ńskie przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie wraz z obja śnieniami (Niewiarowski, Pasierbski, 2000, 2003). Analizowany obszar le Ŝy w obr ębie wschodniego skrzydła antyklinorium pomorskiego, które wypi ętrzone zostało na przełomie górnej kredy i trzeciorz ędu. Najstarsze nawiercone utwory na obszarze omawianego arkusza stanowi ą osady trzeciorz ędowe (miocen środkowy i górny oraz pliocen). Osady miocenu środkowego s ą wykształcone w postaci piasków przewarstwionych iła- mi, mułkami oraz w ęglem brunatnym. Miocen górny reprezentowany jest przez iły oraz piaski kwarcowe z w ęglem brunatnym, natomiast pliocen stanowi ą iły pstre, piaski oraz mułki. Strop utworów miocenu najni Ŝej zalega w zachodniej cz ęś ci arkusza, w tzw. obni Ŝeniu s ępo- le ńskim, na wysoko ści około 25-40 m n. p. m. Na pozostałej cz ęś ci obszaru pod osadami czwartorz ędowymi zalegaj ą utwory pliocenu, na wysoko ści około 100 m n. p. m. Osady czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez utwory plejstocenu (zlodowace ń środ- kowopolskich i północnopolskich) oraz holocenu. Profil czwartorz ędu rozpoczynaj ą osady zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenia odry i warty). Utwory zlodowacenia odry reprezentowane s ą przez warstw ę ciemnoszarych glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od 2 od 4,9 m, które bezpo średnio zalegaj ą na osadach trzeciorz ędowych i s ą wraz z nimi zaburzone glacitektonicznie. Na omawianych glinach le Ŝą po- wstałe w czasie recesji l ądolodu piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Podczas interglacjału lubelskiego utworzyła si ę warstwa osadów rzecznych korytowych i starorzecza o mi ąŜ szo ści około 7 m. Reprezentuj ą je piaski rzeczne z wkładkami iłów i torfów.

6 Najstarszymi osadami z okresu zlodowacenia warty (stadiał dolny) s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od 8m (rejon Grochowca) do 21m (w S ępólnie Kraje ńskim) oraz gliny zwałowe wykazuj ące zmienn ą mi ąŜ szo ść . Kolejnym ogniwem zlodowacenia warty (stadiał środkowy) s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 4 m oraz gliny zwałowe. Wyst ępowanie osadów z okresu interstadiału stwierdzono w okolicach miejscowo ści Suchor ączek. Stanowi ą je piaski i iły rzeczne zalegaj ące na bruku morenowym, który powstał na skutek rozmycia starszych glin zwałowych. Najmłodszymi osadami zlodowacenia (stadiał górny) s ą piaski wodnolodowcowe dolne oraz gliny zwałowe o niewielkiej mi ąŜ szo ści. W okolicach miejscowo ści Świdwie i Komierówko na glinach omawianego sta- diału zalegaj ą bezpo średnio gliny zwałowe zlodowacenia wisły, tworz ąc kompleks morenowy o mi ąŜ szo ści 56 m. W obni Ŝeniu s ępole ńskim zlokalizowano wyst ępowanie mułków ilastych zastoiskowych o mi ąŜ szo ści 2,7 m, natomiast w Suchor ączku stwierdzono zaleganie warstwy piasków wodnolodowcowych na bruku morenowym. Na obszarze arkusza stwierdzono obecno ść osadów interglacjału eemskiego w okolicy Wi ęcborka. Stanowi ą je piaski humusowe z korzeniami traw zalegaj ące na gł ęboko ści 19,5 m. Powstały one na piaskach wodnolodowcowych z recesji l ądolodu stadiału górnego zlodowacenia warty. Profil zlodowacenia wisły otwieraj ą utwory wykształcone w postaci piasków i Ŝwirów lodowcowych dolnych. WyŜej zalega bruk morenowy rezydualny o niewielkiej miąŜ szo ści 1-2 m, a nad nim gliny zwałowe, które wykazuj ą zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ść . Buduj ą one przewa Ŝaj ącą cz ęść powierzchni omawianego arkusza (fig. 2). W okresie zlodowacenia wisły po- stały dwa poziomy glin zwałowych (dolny i górny). Poziom dolny powstał w czasie fazy leszczy ńskiej, natomiast poziom górny w czasie fazy pozna ńskiej. Najpowszechniej gliny wyst ępuj ą jako nierozdzielone, jednak w niektórych miejscach gliny starsze od młodszych oddzielone s ą utworami wodnolodowcowymi. Kolejnym ogniwem zlodowacenia wisły s ą Ŝwiry, piaski i mułki oraz gliny zwałowe drumlinów. Tworz ą one formy ró Ŝnej wielko ści. Na zapleczu wi ęcborskich moren czołowych oraz w rejonie Obodowo-Sośno-Tonin drumliny tworz ą dwa rozległe pola, przewa Ŝaj ą jednak formy średnie oraz małe. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą gliny zwałowe moren czołowych, które tworz ą kilkumetrowej mi ąŜ szo ści kompleksy. Gliny współwyst ępuj ą z piaskami, Ŝwirami i mułkami. Nad nimi zalegaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które w otoczeniu rynny rzek Sępolenki i Kamionki oraz na południe od rynny wi ęcborskiej tworz ą sandry. W kilku miejscach (w okolicach Jastrz ębca, Suchor ączka, Obodowa i S ępólna Kraje ńskiego) stwierdzono wyst ępowanie ozów, zbudowanych głównie piasków, Ŝwirów i glin zwałowych. Utwory ke-

7 mowe zlokalizowano w okolicach Śmiłowa, Płoskowa oraz na wschód od So śna. W rynnie Sępolenki, mi ędzy Przepałkowem a D ębinami oraz w okolicach miejscowo ści Trzciany wyst ępuj ą piaski, mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 4,0 m. Utwory te ko ńcz ą profil zlodowacenia warty.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza S ępólno Kraje ńskie na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 3 – piaski i mułki jeziorne, 4 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 5 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; kry utworów starszych od czwartorz ędu: 8 – neoge ńskich i paleoge ńskich; ci ągi drobnych form morfologicznych: 9 – kemy, 10 - ozy, 11 – drumliny; 12 – wi ększe jeziora

W okresie mi ędzy zlodowaceniem wisły a holocenem powstały gytie i mułki jeziorne, piaski i gliny deluwialne oraz piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych. W najmłodszym okresie czwartorz ędu (holocenie) tworzyły si ę głównie osady jeziorne i dolin rzecznych, w śród nich utwory aluwialne i organogeniczne (piaski, gytie, torfy i namuły). Na powierzchni terenu omawianego arkusza wyst ępowanie gytii stwierdzono

8 w rynnie S ępolenki, koło miejscowo ści Obodowo. Ponadto wyst ępuj ą one w dnach rynien subglacjalnych oraz w obni Ŝeniach wytopiskowych. Torfy wyst ępuj ą w środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza. S ą to przewa Ŝnie torfy niskie, mszyste, mszy- sto-turzycowe oraz trzcinowe, cz ęsto pod ścielone gytiami. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść do- chodzi do około 4,0 m. W okolicach jeziora Wi ęcborskiego i Śmiłowskiego zalegaj ą piaski, mułki i iły jeziorne, które utworzyły tarasy jeziorne. Namuły piaszczyste i namuły torfiaste den dolinnych stanowi ą najmłodsze utwory holocenu.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza S ępólno Kraje ńskie znajduj ą si ę dwa zło Ŝa kopaliny pospolitej - kruszywa naturalnego. Jedno zło Ŝe, piasków i Ŝwirów – „Suchor ączek II” zostało skre ślone z bilansu zasobów (tabela 1). W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza udokumentowane zostało w formie karty rejestracyjnej zło Ŝe czwartorz ędowych piasków „Suchor ączek” (Dunin, 1982). Obszar zło Ŝa został okonturowany w dwóch oddzielnych polach: pole I (zachodnie) – bilansowe i pole II (wschodnie) - pozabilansowe. Zasoby geologiczne tego zło Ŝa wynosz ą 756 tys. ton, a jego powierzchnia zajmuje 3,4 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę w granicach 4,0-21,1 m i średnio wynosi 14,02 m. W nadkładzie (o średniej grubo ści 1,6 m) wyst ępuje przewa Ŝnie glina zwałowa, niekiedy na powierzchni wyst ępuj ą piaski zaglinione. Kruszywo naturalne wyst ępuj ące w zło Ŝu charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami: zawarto ść frakcji < 2 mm – 84,40%, zawarto ść pyłów mineralnych – 2,81%. Kopalina zawiera nieznaczn ą ilo ść zanieczyszcze ń obcych i sporadycznie wyst ępuj ące śladowe ilo ści zanieczyszcze ń organicznych. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina jest przydatna na potrzeby budownictwa drogowego (przy produkcji betonu i mas bitumicznych). Ze wzgl ędu na skal ę mapy, pola zło Ŝowe zostały zaznaczone jednym symbolem.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t.) kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t.) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy 1 Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Suchor ączek p Q 756 C1* N - Skb, Sd 4 B K 3 Śmiłowo I p Q 74 C1 G 0 Skb, Sd 4 B K Suchor ączek II pŜ Q - - ZWB - - - - - Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, ZWB – zło Ŝe skre ślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej

10 10 w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: B – konfliktowe; Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu.

Zło Ŝe piasków „ Śmiłowo I” zlokalizowane jest około 1,5 km na wschód od wsi Śmiło- wo. Udokumentowane zostało ono w kategorii C 1, jego aktualne zasoby geologiczne wynosz ą 74 tys. ton (Zieniuk-Hoza, 2003). Obszar zło Ŝa zajmuje powierzchni ę 0,56 ha, a mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę w przedziale 5,9-8,8 m, średnio wynosi 7,1 m. Gleba oraz warstwa glin piaszczystych i piasków gliniastych stanowi ą nadkład, którego średnia mi ąŜ szo ść wynosi 2,2 m. Wyst ępuj ące w zło Ŝu kruszywo naturalne charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: zawarto ść frakcji > 2 mm – 92,82%, zawarto ść pyłów mineralnych – 1,20%, zawarto ść substancji organicznych utrzymuje si ę w normie, natomiast zanieczyszcze ń obcych brak. Zło Ŝe jest suche. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie lokalnym i drogownictwie.Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ oba zło Ŝa zaliczone zostały do powszechnie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska zaliczono je do konfliktowych z uwagi na poło Ŝenie w granicach Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego (klasa B). Konfliktowo ść wy Ŝej wymienionych złó Ŝ, gdzie obszar zło Ŝa przekracza powierzchni ę 2 ha uzgodniono z geologiem kujawsko-pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego, a dla zło Ŝa o powierzchni < 2 ha z geologiem powiatowym w starostwie s ępole ńskim.

V. Górnictwo

Na obszarze arkusza S ępólno Kraje ńskie obecnie eksploatowane jest jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego. Zło Ŝe piasków „ Śmiłowo I” eksploatowane jest od marca 2007 roku przez Zakład Pro- dukcji, Handlu i Usług „BRUKO-BUD” na podstawie koncesji z 2003 roku (wa Ŝnej do ko ńca 2012 r.). ZłoŜe udost ępnione jest odkrywkowo, wyrobiskiem stokowo-wgł ębnym o wymiarach około 80 x 30m. Kopalin ę stanowi ą piaski budowlane, niepodlegaj ące Ŝadnej przeróbce. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 0,56 ha, natomiast terenu górniczego - 0,97 ha. Na obszarze arkusza, w sze ściu miejscach, stwierdzono ślady niekoncesjonowanej eksploatacji piasków. Kruszywo wydobywane jest przez miejscow ą ludno ść z dzikich wyrobisk, na potrzeby lokalne. Punkty pozyskiwania kruszywa zlokalizowano w rejonie miejscowo ści Wło ścibórz, w pobli Ŝu Wielowiczka oraz na zachód od Płaskowa. Dwa wyrobiska znajduj ą si ę na wschód od miejscowo ści Śmiłowo oraz w rejonie miejscowo ści Huta.

11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W obr ębie obszaru obj ętego granicami arkusza S ępólno Kraje ńskie prowadzone były prace geologiczno-poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego i torfów. Po przeprowadzonej analizie opracowa ń geologicznych oraz sprawozda ń ze zwiadów i bada ń geologicznych wytypowano dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego i osiem obszarów prognostycznych wyst ępowania torfów. Obszar arkusza jest mało perspektywiczny pod wzgl ędem wyst ępowania kruszywa naturalnego, szczególnie piaskowo-Ŝwirowego. Istotnych przesłanek do wyznaczenia obszarów perspektywicznych dostarczyły informacje zawarte na Szczegółowej mapie geologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Niewiarowski, Pasierbski, 2000, 2003), a tak Ŝe wizja terenowa. Obszary perspektywiczne dla piasków wyznaczono w s ąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ. Pierwszy z nich, w rejonie Suchor ączka, obejmuje obszar wyst ępowania osadów glacjalnych moren czołowych, gdzie kruszywo piaskowe tworzy przewarstwienia i soczewy zalegaj ące w śród glin zwałowych. Drugi obszar poło Ŝony jest w otoczeniu zło Ŝa „ Śmiłowo I”, gdzie zewiden- cjonowano liczne ślady eksploatacji piasków. W granicach obu obszarów perspektywicznych istnieje mo Ŝliwo ść udokumentowania niewielkich złó Ŝ piasków budowlanych i drogowych o parametrach geologiczno-górniczych i jako ściowych kopaliny zbli Ŝonych do okre ślonych dla złó Ŝ tego rejonu. Wst ępuj ące licznie w granicach arkusza torfy mog ą znale źć zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie. Na omawianym terenie wytypowano osiem obszarów prognostycznych (tabela 2). Obszary te spełniaj ą kryteria potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny, nie posiadaj ą ogranicze ń przyrodniczych, hydrologicznych i rolniczo-gospodarczych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Najwi ększy obszar (I) tworz ą torfy szuwarowe. Posiada on powierzchni ę 52 ha i zasoby 709 tys. m 3. Zlokalizowany jest w dolinie rzeki Kamionki, pomiędzy Wałdowem a Wil- kowem. Powierzchnie pozostałych obszarów prognostycznych s ą mniejsze i znajduj ą si ę one w okolicach: Wło ściborka (II), Niechorza (III), D ębin (IV), So śna (V), Jastrz ębca (VI), To- ninka (VII) oraz Śmiłowa (VIII). Na powierzchni dwóch obszarów prognostycznych (VII i VIII) pod torfem zalega gytia wapienna, która mo Ŝe znale źć zastosowanie w rolnictwie jako wapno nawozowe.

12 Tabela 2 Zestawienie obszarów prognostycznych torfu Średnia grubo ść Wiek Numer Powie- Parametry kompleksu Zasoby Zastoso- Rodzaj kompleksu obszaru rzchnia jako ściowe litologiczno- w kat. D wanie kopaliny litologiczno- 1 na mapie (ha) (%) surowcowego (tys. m 3) kopaliny surowcowego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 popielno ść – 22,1 I 52,0 t Q 1,68 42 Sr rozkład – 31 popielno ść – 16,0 II 2,3 t Q 1,52 20 Sr rozkład – 27 popielno ść – 18,1 III 19,0 t Q 1,53 53 Sr rozkład – 38 popielno ść – 15,0 IV 1,5 t Q 1,96 71 Sr rozkład – 40 popielno ść – 15,0 V 2,0 t Q 1,65 52 Sr rozkład – 40 popielno ść – 1,7 VI 9,0 t Q 2,05 94 Sr rozkład – 21 popielno ść – 19,0 VII 4,0 t Q 1,67 35 Sr rozkład – 40 popielno ść – 12,0 VIII 1,0 t Q 2,95 48 Sr rozkład – 37 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Na obszarze omawianego arkusza prowadzono poszukiwania kruszywa naturalnego w rejonach miejscowo ści: Toninek, Ostrówek, S ępólno Kraje ńskie, Niechorz, Zbo Ŝe, Śmiło- wo, Jastrz ębiec, Tonin, Jaszkowo, So śno, Przepałkowo, Wielowiczek oraz Wi ęcbork. Prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym dla potrzeb budownictwa oraz drogownictwa nie dały spodziewanych wyników. Na badanych obszarach nawiercano głównie utwory piaszczyste, frakcje Ŝwirowe wyst ępowały jedynie lokalnie i na stosunkowo niewielkich powierzchniach. Obszary te uznano za negatywne, a wyniki prac przedstawiono w sprawozdaniach (Butrymo- wicz 1963; Jasi ńska 1972 a, b, 1973; Marciniak 1970, 1975, 1990).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przez obszar arkusza S ępólno Kraje ńskie przebiega dział wodny pierwszego rz ędu mi ę- dzy dorzeczami Odry i Wisły (Lubowiecki, 2000). Do dorzecza Odry nale Ŝą zlewnie Łob Ŝon- ki i Rokitki, a do dorzecza Wisły – zlewnie Kamionki, S ępolnej, Krówki i Lucimskiej Strugi. Główn ą rzek ą w obr ębie arkusza jest rzeka S ępolna (S ępolenka), przepływaj ąca przez jezioro S ępole ńskie i Niechorz. Płynie ona na terenie Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego,

13 wykorzystuj ąc dolin ę rynnow ą o przebiegu równole Ŝnikowym, z kierunku zachodniego na wschód omawianego obszaru. Jako ść wód powierzchniowych omawianego terenu nie była badana. Na jako ść wód S ępolnej wpływaj ą bezpo średnio ścieki komunalne z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej zlokalizowanej w S ępólnie Kraje ńskim. W południowej cz ęś ci arkusza bior ą pocz ątek rzeki Rokitka i Krówka, krótki odcinek Kamionki znajduje si ę w cz ę- ści północnej, a przez południowo-zachodni ą przepływa rzeka Orla. Na powierzchni arkusza S ępólno Kraje ńskie wyst ępuje kilkana ście jezior. Na uwag ę za- sługuj ą dwa wi ększe jeziora: Wi ęcborskie i S ępole ńskie. Jezioro S ępole ńskie, którego zachodnia cz ęść znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza Wi ęcbork, zajmuje powierzchni ę 156,3 ha (w obr ębie omawianego terenu 97 ha). Jego maksymalna gł ęboko ść wynosi 10,9 m. Jezioro Wi ęcborskie jest najwi ększym jeziorem wyst ępuj ącym (cz ęś ciowo) na omawianym obszarze. Posiada ono powierzchni ę 194 ha (w obr ębie arkusza 131 ha), maksymalna gł ębo- ko ść wynosi 18,5 m. Badania prowadzone w 2002 roku wykazały, Ŝe woda w jeziorze jest III klasy czysto ści (Jutrowska, 2006). Główn ą przyczyn ą zanieczyszczenia wód jest intensywne nawo Ŝenie gleb w okolicach jezior (du Ŝa koncentracja zwi ązków azotu). Na obszarze arkusza S ępólno Kraje ńskie, w północnej i wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru, znajduje si ę fragment rozległej strefy ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód powierzchniowych rzeki Brdy „Czy Ŝkówko”.

2. Wody podziemne

Charakterystyka warunków hydrogeologicznych arkusza S ępólno Kraje ńskie została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie z obja śnieniami (Lubowiecki, 2000). Według regionalizacji zwykłych wód podziemnych Polski (Paczy ński, 1995) omawiany teren znajduje si ę w obr ębie makroregionu północno-zachodniego i regionu pomorskiego, dla którego nie wyznaczono subregionów. Na obszarze arkusza S ępólno Kraje ńskie główne u Ŝytkowe pi ętra wodono śne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędu i neogenu (miocenu). Na obszarze omawianego arkusza w zasi ęgu utworów czwartorz ędowych mo Ŝna wy- dzieli ć dwa poziomy wodono śne: górny i dolny, które wykazuj ą ł ączno ść hydrauliczn ą tworz ąc jedno pi ętro wodono śne. Górny poziom wodono śny zbudowany jest z młodszych serii piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych dolnych zlodowacenia wisły. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści do 40 m i stanowi główny poziom

14 uŜytkowy dla terenów znajduj ących si ę w zachodniej oraz południowej cz ęś ci omawianego arkusza. Dolny poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści od 40 do 80 m. Tworz ą go starsze serie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty oraz piaski wodnolodowcowe zlodowacenia odry. Jest on głównym poziomem wodono śnym na obszarze zlokali- zowanym w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza i jednocze śnie stanowi podrz ędny poziom wodono śny dla zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej jest zmienna i waha si ę w granicach od kilku do ponad 40m. Najwi ększe warto ści mi ąŜ szo ści (ponad 40 m) wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci arkusza, na terenie, gdzie stwierdzono dwa poziomy wodono śne. Na pozostałym obszarze mi ąŜ szo ści wynosz ą od kilku do około 30 m. Ogólnie jako ść wód podziemnych czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego mo Ŝna zali- czy ć do II klasy (wody średniej jako ści, wymagaj ące tylko prostego uzdatniania), natomiast lokalnie mog ą wyst ępowa ć wody klasy III (wody złej jako ści, wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania). Na klasyfikacje tych wód wpływ maj ą nadmierne st ęŜ enia manganu (0,0-0,45 mg/dm 3) i Ŝelaza (0,10-18,0 mg/dm 3) oraz w mniejszym stopniu amoniaku (0,0-2,0 mg/dm 3). Wody III klasy wyst ępuj ą w środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego arkusza. Poza wysokimi zawarto ściami manganu, Ŝelaza i amoniaku, charakteryzuje je du Ŝa utlenial- 3 3 no ść (powy Ŝej 4 mgO 2/dm ) oraz niska zasadowo ść (poni Ŝej 4,5 mval/dm ). Wody neoge ńskiego poziomu wodono śnego wyst ępuj ą w drobnoziarnistych piaskach miocenu. W cz ęś ci północnej omawianego terenu (rejon miejscowo ści Dziedno, Mała Klonia, Komierowo, Przepałkowo i Sikorz) oraz cz ęś ci południowo-zachodniej (Wi ęcbork) jest on głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym (na pozostałych terenach jest poziomem podrz ędnym). Wodonośny poziom trzeciorz ędowy wyst ępuje na gł ęboko ści 100-130 m, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach 10-40 m. Ustalone zwierciadło wody stabilizuje si ę na gł ę- boko ści od kilku do ponad 30 m pod powierzchni ą terenu. Pod wzgl ędem oceny jako ściowej wody podziemne w utworach trzeciorz ędowych nale Ŝą do II klasy – s ą to wody o średniej jako ści, wymagaj ące jedynie prostego uzdatniania. Zadecydowała o tym podwy Ŝszona zawar- to ść manganu (0,05-0,3 mg/dm 3), Ŝelaza (0,19-4,0 mg/dm 3) i miejscami amoniaku (0,04- 1,3 mg/dm 3). Na obszarze dorzecza Wisły (cze ść północna i wschodnia arkusza) wody podziemne płyn ą w kierunku na południe i wschód, natomiast na terenie dorzecza Odry (cz ęść południo- wo-zachodnia i środkowa) – w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Na terenie arkusza S ępólno Kraje ńskie naniesiono 16 uj ęć wód podziemnych z osadów czwartorz ędowych i neoge ńskich. W śród nich znajduje si ę osiem uj ęć dla celów komunal-

15 nych oraz osiem dla celów przemysłowych. Najwi ększym uj ęciem ujmuj ącym wody pi ętra czwartorz ędowego jest uj ęcie komunalne znajduj ące si ę w S ępólnie Kraje ńskim. Wody mio- ce ńskie ujmowane s ą m.in. w Wi ęcborku. Suma zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych wszystkich uj ęć wody z utworów czwartorz ędowych wynosi 45 590 m 3/d, natomiast z utwo- rów trzeciorz ędowych – 3460 m3/d. Wydajno ści potencjalne poziomów wodono śnych wynosz ą od 10 do ponad 70 m 3/h przy depresji 1,7-25,0 m. Współczynnik filtracji utworów wodono śnych waha si ę w granicach od 5,75 do 25 m/dob ę. Według regionalizacji hydrogeologicznej (Kleczkowski, 1990) na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza S ępólno Kraje ńskie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 – granica GZWP w o środku porowym; 3 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 127 – Subzbiornik Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr), 128 – Zbiornik mi ędzymorenowy Ogorzeliny, 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q); 133 – Zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo, czwartorz ęd (Q); 140 – Subzbiornik Bydgoszcz, trzeciorz ęd (Tr)

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby.

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 240 – Sępólno Kraje ńskie, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Pol- ski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

17 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 240- dian) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Sępólno Kraje ń- w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra skie arkuszu 240- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Sępólno Kra- Metale jeńskie N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12-147 26 25 Cr Chrom 50 150 500 2-16 5 5 Zn Cynk 100 300 1000 <10-51 29 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 1-4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-11 5 3 Ni Nikiel 35 100 300 2-11 5 3 Pb Ołów 50 100 600 5-14 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 240-Sępólno Kra- 1) grupa A je ńskie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 240-Sępólno Kraje ńskie do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

18 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą bar, mied ź, nikiel oraz ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. 19 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie M Ś* PEL ** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą

20 królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady pobrane z jezior S ę- pole ńskiego i Wi ęcborskiego. Osady te charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków – chromu, cynku, kadmu, miedzi, niklu, ołowiu i rt ęci, ale są ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem cynku w osadach jeziora Wi ęcborskiego, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której ob- serwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Wi ęcborskiego ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie cynku stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ą- cych w wodzie (tabela 5). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Pierwiastek Sępole ńskie 1998 r. Wi ęcborskie 2002 r. Arsen (As) 5 6 Chrom (Cr) 57 29

21 Cynk (Zn) 166 460 Kadm (Cd) 1 1,7 Mied ź (Cu) 16 39 Nikiel (Ni) 17 11 Ołów (Pb) 52 56 Rt ęć (Hg) 0,15 0,367

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach.

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

22 Fig. 4. 4. Fig. 240W PROFIL ZACHODNI 240E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórcz pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia ę dnych - opis siatki kilometrowej arkuszu) arkuszu) kilometrowej siatki opis - dnych 23 23

ymi na arkuszu Sarkuszu na ymi ę pólno Kraje pólno ń skie

Wyniki Warto ść dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 20 nGy/h do prawie 35 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 27 nGy/h, co jest warto ści ą nieznacznie ni Ŝsz ą od średniej dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą wy Ŝsze i wahaj ą si ę od około 32 do prawie 60 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 45 nGy/h, co jest warto ści ą istotnie wy Ŝ- sz ą od średniej dla Polski. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma wynosz ące około 20 nGy/h zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Utwory te wyst ępuj ą w w ąskiej strefie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w okolicach Jeziora S ępole ńskiego i w dolinie S ępolnej. Natomiast wy Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma zwi ązane s ą z wyst ępowaniem na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich, któ- re buduj ą zdecydowan ą wi ększo ść powierzchni terenu tego arkusza. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentracje pierwiast- ków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mo- gą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszo- nych st ęŜ eń promieniotwórczego gazu – radonu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od warto ści bliskich zeru do 2 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te są bardziej zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od około 0,5 do 3,5 kBq/m 2, punktowo osi ągaj ąc prawie 6 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Mi- nistra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru

24 opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni Ŝej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło Ŝonej pod utworami izoluj ącymi. Otwory, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP - plansza B.

25 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza S ępólno Kraje ńskie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lubowiecki, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza S ępólno Kraje ńskie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: • obszary zwartej zabudowy i infrastruktury w obr ębie granic administracyjnych miast S ę- pólno Kraje ńskie i Wi ęcbork (wschodnia cz ęść ) oraz mniejszych miejscowo ści: Skarpa, Trzciany, Wło ścibórz, Wałdowo, Wilkowo, Sikorz, Wło ściborek, Komierowo, Komie- rówko, Niechorz, Przepałkowo, Wałdówko, Olszewka, Grochowiec, Świdwie, Borówki, Zbo Ŝe, Wysoka Kraje ńska, So śno, Suchor ączek, Młynki, Śmiłowo, Jastrz ębiec, Ostrówek, Jastrz ębiec, Wielowicz, Rogalin i Karolewo, • tereny obejmuj ące obszar ochrony środowiska przyrodniczego w granicach rezerwatu le śnego „W ąwelno”, • tereny bagienne i podmokłe (w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) oraz doliny cieków wypełnionych utworami holoce ńskimi wraz ze strefą o szerokości 250 m, • tereny mis jeziornych z otaczaj ącym je pasem o szeroko ści 250 m,

26 • obszary wyst ępowania piasków i glin deluwialnych u podnó Ŝa stoków: rynien polodowcowych i kraw ędzi wysoczyzny - z uwagi na mo Ŝliwo ść zagro Ŝenia procesami geodyna- micznymi (spłukiwanie, spełzywanie), • tereny wyst ępowania stoków i kraw ędzi rynien subglacjalnych (głównie w otoczeniu doliny S ępolenki) o nachyleniu lokalnie przekraczaj ącym 10°, a tak Ŝe mniejszym, lecz opa- daj ących bezpośrednio do doliny rzeki, • tereny poło Ŝone w strefie ochrony po średniej komunalnego uj ęcia wód powierzchniowych rzeki Brdy „Czy Ŝkówko” (zlokalizowanej w północnej i wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru), • obszary zaburzone glacitektonicznie (spi ętrzone moreny czołowe wyci śni ęcia), • zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, wyst ępuj ące głównie w centralnej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zajmuj ące około 15% jego powierzchni. Obszar bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 75% terenu arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 25% obszaru arkusza i znajduj ą si ę głównie w rejonie miejscowo ści: Świdwie, Zbo Ŝe, Wyso- ka Kraje ńska, Suchor ączek, Szyndwał, Śmiłowo, So śno oraz Rogalin (cz ęść centralna oraz południowo-zachodnia omawianego obszaru). Preferowane do tego celu s ą obszary posiada- jące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 6). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów wykazuj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowace ń północnopol- skich (wisły), tworz ące pakiet gruntów spoistych. Wymienione utwory występuj ą na powierzchni terenu na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego arkusza. Stanowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Przedstawione na mapie preferowane obszary wydzielono na podstawie zgeneralizowa- nego obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu S ępólno Kraje ńskie Szczegó- łowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Niewiarowski, Pasierbski, 2003). Podkre- śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturalna barier ę geologiczn ą, przedstawion ą w materiałach archiwalnych (i w obja śnieniach do SMGP) jest bardzo ogólna i nie opisuje cech izolacyjnych warstwy.

27 Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski ustalono, Ŝe gliny zwałowe zlodowacenia wisły (stadiał górny) wyst ępuj ą powszechnie bezpo średnio na powierzchni omawianego terenu. Jednak analizuj ąc otwory wiertnicze zlokalizowane w obr ębie wyznaczonych POLS stwierdzono, Ŝe w rejonie S ępólna Kraje ńskiego (otwór 1) wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 15 m, zalegaj ące pod 0,5-metrow ą warstw ą gleby. Kompleks glin zwało- wych o du Ŝej mi ąŜ szo ści (ponad 20 m) wyst ępuje w okolicach Niechorza (otwór 2, 3 i 4). Gliny te tworz ą zwart ą warstw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 35 m, jedynie w otworze nr 2 s ą one przewarstwione piaskami, Ŝwirami i otoczakami oraz zalegaj ą pod warstw ą gleby i pia- sków. Kompleks glin o du Ŝej mi ąŜ szo ści, ponad 15 m, wyst ępuje równie Ŝ w okolicach Roga- lina (otwór 9). Glina ta zalega pod warstw ą gleby, gliny piaszczystej oraz piasku gliniastego. W rejonie miejscowo ści Borówki (otwór 5) zalega glina piaszczysta o mi ąŜ szo ści około 2 m, pod ścielona warstw ą glin zwałowych oraz piasków. W miejscowo ści Zbo Ŝe zlokalizowano otwór nr 6. Wyst ępuje tam kompleks glin o mi ąŜ szo ści około 7 m, zalegaj ący pod warstw ą piasków oraz gliny piaszczystej. W otworach 7 (okolice Wysokiej Kraje ńskiej) i 8 (So śno) stwierdzono wyst ępowanie 5-metrowej warstwy gliny piaszczystej, zalegaj ącej pod cienk ą warstw ą gleby. Mi ąŜ szo ść glin zlodowacenia wisły wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę na wyst ępowanie utworów piaszczystych zalegaj ących nad glinami. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. Zmienne wła ściwo ści izolacyjne wyznaczono ze wzgl ędu na przykrycie naturalnej bariery geologicznej utworami piaszczystymi o genezie lodowcowej i mi ąŜ szo ści do 2,5 m. Te- reny te zajmuj ą niewielkie powierzchnie w rejonie Zbo Ŝa, Suchor ączka oraz na południe od miejscowo ści Śmiłowo. Najwi ększy obszar o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych wytypowano na zachód od miejscowo ści Niechorz. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach wymaga usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego. Liczy ć si ę nale Ŝy z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania, tak Ŝe w obr ębie glin zwałowych, przewarstwie ń i soczewek piaszczysto- Ŝwirowych. Na tych obszarach szczególnie zagro Ŝone mog ą by ć lokalne poziomy wód grun- towych, których czerpana jest woda w kopanych studniach gospodarskich. Pod wzgl ędem geomorfologicznym wyznaczone obszary preferowane pod składowiska odpadów znajduj ą si ę głownie w obr ębie wysoczyzny morenowej płaskiej (lokalnie falistej), o niewielkich nachyle- niach terenu.

28 W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych na obszarze arkusza znajduje si ę w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny oraz fragment neoge ńskiego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Czwartorz ędowy poziom wo- donośny zwi ązany jest z seriami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty, wisły oraz odry. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 30 m. i jest izolowany od powierzchni warstw ą glin, przewarstwion ą utworami piaszczysto-Ŝwirowymi o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Neoge ńskie u Ŝytkowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w drobnoziarnistych piaskach miocenu, na gł ęboko ści od 100 do około 130 m. Jest ono dobrze izolowane od powierzchni warstw ą trzeciorz ędowych iłów oraz utworami czwartorz ędowymi (gliny z przewarstwie- niami w postaci utworów piaszczysto-Ŝwirowych). Stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w wyznaczonych obszarach mo Ŝna uzna ć za średni, natomiast poziomu neoge ńskiego – bardzo niski. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku omawianego rejonu ka Ŝdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzeni rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-in Ŝynierskich. W przypadku stwierdzenia zaburze ń glacitektonicznych, budowa składowiska odpadów b ędzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z istnienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: b – zabudow ę mieszkaniow ą, obiekty przemysłowe i u Ŝyteczno ści publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracj ą geologiczn ą. Ograniczenia warunkowe lokalizacji składowisk odpadów z uwagi na zabudow ę wyznaczono w odległo ści 1 km od zwartej zabudowy miejscowo ści So śno, Wi ęcbork oraz S ę- pólno Kraje ńskie. Warunkowe ograniczenia ze wzgl ędu na ochron ę przyrody wyznaczono w zasi ęgu Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego i Obszaru Chronionego Krajobrazu „Ozów Wielowickich”. Na terenie obszaru arkusza S ępólno Kraje ńskie nie wskazano warunkowych

29 ogranicze ń ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ i wód podziemnych. Lokalizacja składowisk w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe powinna by ć rozpatrywana w spo- sób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego i ochrony przyrody.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. Osady spełniaj ące te wymagania (iły plioce ńskie) zalegaj ą na gł ę- boko ściach od poni Ŝej 20 m (okolice Rogalina) do 80 m (S ępólno Kraje ńskie).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Analiza wszystkich dost ępnych materiałów wskazuje, Ŝe najkorzystniejszych warunków geologicznych dla składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna spodziewa ć w centralnej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci wyznaczonego obszaru (w rejonie Wielowicza, Rogalina i Ostrówka). Powierzchnie tych obszarów tworz ą kompleksy glin zwałowych zlodowacenia Wisły o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do około 30 metrów. Wyst ępuje tam dobrze izolowany u Ŝyt- kowy poziom wodono śny (neoge ński), dodatkowo s ą to tereny pozbawione ogranicze ń warunkowych. Na pozostałym obszarze miejsca predysponowane do lokalizowania składowisk odpa- dów oboj ętnych charakteryzuj ą si ę mniej korzystnymi warunkami, zmiennymi wła ściwo ścia- mi izolacyjnymi podło Ŝa, gorszymi uwarunkowaniami hydrogeologicznymi i ograniczeniami warunkowymi.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie wyst ę- puj ą wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagł ębie ń w morfologii terenu mogłyby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

30 lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich opracowano dla około 40% powierzchni arkusza S ępólno Kraje ńskie (południowo-wschodnia cz ęść arkusza). Z analizy wył ączono tereny zaj ęte przez gleby chronione klas I-IVa, które dominuj ą na omawianym obszarze. Nie waloryzowano równie Ŝ terenów le śnych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszaru poło Ŝonego w granicach Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego. Wyró Ŝniono dwa rodzaje warunków podło Ŝa budowlanego: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony na których wyst ępuj ą grunty spoiste zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, grunty niespoiste średnio- zag ęszczone i zagęszczone, o niskim poziomie lustra wody gruntowej (poni Ŝej 2 m p.p.t.) i o braku zjawisk geodynamicznych (osuwiska). Warunki korzystne dla budownictwa zwi ąza- ne s ą z utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich. Wyst ępuj ą tu grunty niespoiste, głównie piaski ró Ŝnoziarniste oraz Ŝwiry, b ędące w stanie średniozag ęszczonym i zagęszczonym. Grunty takie stwierdzono na północny zachód od Tonina, na wschód od miejscowo ści Wielowicz oraz w okolicach Dziedna i So śna. Korzystne warunki budowlane stwarzaj ą równie Ŝ grunty spoiste w stanie twardoplastycznym i półzwartym. Omawiany ob.- szar w znacznej cz ęś ci pokrywaj ą gliny zwałowe, akumulowane podczas zlodowace ń północ- nopolskich (wisły) (Kaczy ński, Trzci ński, 1992, 2000). S ą to przede wszystkim grunty mniej skonsolidowane - gliny piaszczyste, rzadziej zwi ęzłe, którym towarzysz ą piaski ró Ŝnoziarni-

31 ste, b ędące w stanie średniozag ęszczonym. Grunty takie wyst ępuj ą w okolicach Wielowicza, So śna i Rogalina, w kierunku na południe od Przepałkowa i Dziedna oraz na wschód od Tonina. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w rejonach wyst ępowania gruntów słabono śnych. Nale Ŝą do nich grunty organiczne, grunty spoiste w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym oraz grunty niespoiste lu źne, w których zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Podczas wyznaczania obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wzi ęto równie Ŝ pod uwag ę obszary zabagnione i podmokłe oraz tereny o spadkach powierzchni powy Ŝej 12%. Warunki niekorzystne do zabudowy na omawianym arkuszu maj ą niewielkie rozprzestrzenienie. Stanowi ą je przede wszystkim rejony wyst ępowania osadów najmłodszych – holoce ńskich. S ą one reprezentowane głównie przez torfy i namuły torfiaste den dolinnych oraz zagł ębie ń okresowo przepływo- wych. Najwi ększe obszary tego typu wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści Tonin, Dziedno oraz Obodowo. Warunki niekorzystne ze wzgl ędu na tereny podmokłe, zlokalizowane s ą w okolicach wsi Wielowiczek i Huta oraz w dolinie Orli, na obszarze Ł ąk Mazurskich. Nie- korzystne warunki wyst ępuj ą równie Ŝ na zachód od miejscowo ści Przepałkowo. W rejonie tym podło Ŝe zbudowane jest ze słabono śnych piasków i glin deluwialnych. Tereny o nachyleniu powierzchni przekraczaj ącym 12 % wyst ępują w dwóch miejscach, na wschód od Le śni- czówki W ąwelno oraz na wschód od miejscowo ści So śno.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza S ępólno Kraje ńskie wyst ępuj ą chronione elementy środowiska przyrodniczego, do których nale Ŝą rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu oraz pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne a tak Ŝe zespół przyrodniczo- krajobrazowy. Przewa Ŝaj ącą cz ęść powierzchni zajmuj ą gleby chronione klas I-IVa oraz kompleksy łąk na glebach pochodzenia organicznego. Wśród gleb chronionych dominuj ą gleby brunatne, wykształcone z utworów polodowcowych (wapnistych glin zwałowych, eluwiów glin i pias- ków naglinowych) oraz gleby bielicowe, wytworzone na piaskach wodnolodowcowych. Gle- by torfowe i bagienne wyst ępuj ą w okolicach jezior, w obni Ŝeniach terenu oraz wzdłu Ŝ cie- ków. Lasy administrowane s ą przez Nadle śnictwa: Runowo i Zamrzenica. Obszar omawianego arkusza nale Ŝy do terenów mało zalesionych – lasy zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza i tworz ą zwarte kompleksy, głównie w okolicy rzek i wi ększych jezior, gdzie wyst ępuj ą olsy i olsy jesionowe. Na pozostałym obszarze dominuj ą siedliska boru świe Ŝego oraz lasu

32 świe Ŝego i mieszanego świe Ŝego. Główn ą przyczyn ą niskiej lesisto ści omawianego regionu jest rolniczy charakter województwa. Kraje ński Park Krajobrazowy, zajmuj ący znacz ącą powierzchnie omawianego obszaru, jest najwi ększym parkiem w województwie kujawsko-pomorskim. Powstał w 1998 roku, z inicjatywy lokalnej społeczno ści, a jego całkowita powierzchnia wynosi 73 850 ha. Celem utworzenia parku było zachowanie unikatowego środowiska przyrodniczego oraz swoistych cech krajobrazu. Tereny le śne, stanowi ące około 30% obszaru parku, tworz ą bory sosnowe i lasy mieszane z domieszk ą gr ądów, w których głównym gatunkiem jest d ąb z domieszk ą buka i innych drzew li ściastych. W obniŜeniach cz ęsto wyst ępuj ą ł ęgi jesionowo-wi ązowe. Pozostał ą cz ęść obszaru parku, około 70% powierzchni, stanowi ą tereny typu rolniczego. Na obszarze parku ro ślinno ść jest bardzo zró Ŝnicowana, na bagnach i licznych torfowiskach mo Ŝna napotka ć stanowiska ro ślin chronionych i rzadkich. Du Ŝa ró Ŝnorodno ść i obfito ść flory oraz zró Ŝnicowany krajobraz stanowi ą idealne środowisko Ŝycia dla wielu gatunków zwierz ąt. W 1991 roku, na powierzchni 815 ha, utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu „Ozów Wielowickich”. Znajduje si ę on w centralnej cz ęś ci arkusza, w granicach zasi ęgu Nadle śnictwa Runowo, i charakteryzuje si ę wyst ępowaniem młodego krajobrazu polodowco- wego. Obszar ten powstał w celu ochrony unikatowych form morfologicznych, tzw. ozów, w szczególno ści przed niezorganizowan ą eksploatacj ą kruszywa naturalnego, oraz w celu propagowania nasadze ń gatunków rodzimych drzew i krzewów li ściastych. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Doliny rzeki Kamionki”, którego wi ększa cz ęść znajduje si ę na s ąsiednich arku- szach Gostycyn oraz Kamie ń Kraje ński. Został on utworzony w 1991 roku na powierzchni 1 000 ha w celu zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej siedlisk, ochrony: wód rzeki Ka- mionki wraz z pasem otaczającej ro ślinno ści oraz jeziora Mochel. Na południe od miejscowo ści So śno znajduje si ę rezerwat cz ęś ciowo chroniony „W ąwelno”. Utworzono go w 1958 roku na powierzchni 4,72 ha w celu zachowania fragmen- tu lasu li ściastego z okazami buków, jesionów i d ębów. Ponadto wyst ępuje tam lipa drobnolistna, grab zwyczajny, brzoza i osika. Najwi ększ ą osobliwo ści ą przyrodnicz ą rezerwatu jest stanowisko chronionego jarz ąbu brekini. W granicach arkusza znajduj ą si ę liczne pomniki przyrody Ŝywej, kilka jest propono- wanych do ochrony (tabela 7). S ą to przewa Ŝnie stare i dorodne d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne i buki. Znajduje si ę tu równie Ŝ 51 u Ŝytków ekologicznych, które powstały w celu zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej oraz unikatowych zasobów genowych. Stanowi ą je głównie bagna, pastwiska oraz zadrzewienia.

33 Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Torfowisko Messy”, usytuowany przy zachodniej granicy arkusza, został utworzony w 1997 roku na powierzchni 634,45 ha. Celem jego ochrony jest zachowanie wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, ze wzgl ędu na ich warto ści estetyczne. Zespół tworzy du Ŝy obszar torfowiska wysokiego z fragmentami lasu naturalnego (boru bagiennego i boru świe Ŝego). Na jego terenie wyst ępuj ą rzadkie i chronione gatunki ro ślin, m. in. bagno zwyczajne, rosiczki, borówka bagienna, Ŝu- rawina błotna, modrzewnica zwyczajna i widłak jałowcowaty. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Torfowisko Messy” kontynuuje si ę w kierunku zachodnim na obszar arkusza Wi ęc- bork. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu L.p. Miejscowo ść ochrony powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 So śno L – „W ąwelno” 1 R Le śnictwo W ąwelno 1958 sępole ński (4,72) Sępólno Kraj. 2 P Skarpa 1991 PŜ – klon jawor sępole ński PŜ – grupa drzew pomnikowych - 9 buków Le śnictwo Sępólno Kraj. 3 P 1993 zwyczajnych, 2 graby zwyczajne, dąb Komierowo sępole ński szypułkowy Piaseczno- Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 8 buków 4 P 1993 Dziechowo sępole ński zwyczajnych Sępólno Kraj. 5 P Komierówko 1991 PŜ – cis pospolity sępole ński Le śnictwo Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 6 P 1993 Komierowo sępole ński szypułkowe Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 7 P Komierówko 1993 sępole ński szypułkowe Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 8 d ębów 8 P Komierowo 1991 sępole ński bezszypułkowych, 2 lipy drobnolistne Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 9 P Komierowo 1991 sępole ński bezszypułkowe, d ąb szypułkowy PŜ – grupa drzew pomnikowych - 3 lipy Sępólno Kraj. 10 P Wałdówko 1993 drobnolistne, 5 jesionów wyniosłych, buk sępole ński zwyczajny Gostycyn PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 11 P Mała Klonia 1991 tucholski szypułkowe Sępólno Kraj. PŜ – grupa drzew pomnikowych - 3 wierz- 12 P Sępólno Kraje ńskie 1992 sępole ński by białe Sępólno Kraj. 13 P Sępólno Kraje ńskie 1992 PŜ – d ąb bezszypułkowy sępole ński Le śnictwo Sępólno Kraj. 14 P 1991 PŜ –dąb szypułkowy Komierowo sępoleński Le śnictwo Sępólno Kraj. 15 P 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Komierowo sępole ński PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 sosny So śno 16 P PGR Przepałkowo 1991 zwyczajne, d ąb szypułkowy, buk zwy- sępole ński czajny, jodła pospolita

34 1 2 3 4 5 6 So śno 17 P PGR Przepałkowo 1991 PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno 18 P Olszewka 1991 PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno 19 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – wi ąz szypułkowy sępole ński So śno 20 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – grab sępole ński So śno 21 P Leśnictwo Świdwie * PŜ – d ąb bezszypułkowy sępole ński

So śno 22 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – buk zwyczajny sępole ński

So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 23 P Le śnictwo Świdwie 1991 sępole ński szypułkowe So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 6 d ębów 24 P Le śnictwo Świdwie 1991 sępole ński szypułkowych So śno 25 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno sępo- 26 P Le śnictwo Świdwie 1991 PŜ – d ąb szypułkowy le ński So śno 27 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – bluszcz pospolity sępole ński So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 28 P Le śnictwo Świdwie 1991 sępole ński szypułkowe So śno 29 P Le śnictwo Świdwie 1991 PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno sępo- 30 P Le śnictwo Świdwie 1991 PŜ – d ąb szypułkowy le ński Sośno sępo- 31 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – d ąb szypułkowy le ński So śno 32 P Le śnictwo Świdwie * PŜ – d ąb d ąb bezszypułkowy sępole ński So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 2 d ęby 33 P So śno 1991 sępole ński szypułkowe, buk zwyczajny, cis pospolity So śno 34 P Le śnictwo W ąwelno * PŜ – buk zwyczajny – odmiana zwisła sępole ński So śno 35 P So śno 1991 PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 3 lipy 36 P So śno 1991 sępole ński drobnolistne So śno 37 P Le śnictwo W ąwelno 1991 PŜ – buk zwyczajny sępole ński So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 3 jarz ą- 38 P Le śnictwo W ąwelno 1991 sępole ński by brekinie So śno 39 P Le śnictwo W ąwelno * PŜ – jarz ąb brekinia sępole ński So śno 40 P Le śnictwo W ąwelno * PŜ – jarz ąb brekinia sępole ński So śno 41 P Le śnictwo W ąwelno * PŜ – jarz ąb brekinia sępole ński So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 4 jarz ą- 42 P Le śnictwo W ąwelno 1991 sępole ński by brekinie So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych - 4 jarz ą- 43 P Le śnictwo W ąwelno 1991 sępole ński by brekinie

35 1 2 3 4 5 6 So śno 44 P Le śnictwo W ąwelno * PŜ – d ąb szypułkowy sępole ński So śno 45 P Ostrówek 1991 PŜ – lipa drobnolistna sępole ński Gostycyn bagno 46 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (1,18) Gostycyn bagno 47 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (0,66) Gostycyn bagno 48 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (1,50) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 49 U 2004 Komierowo sępole ński (0,51) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 50 U 2004 Komierowo sępole ński (0,38) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 51 U 2004 Komierowo sępole ński (0,25) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 52 U 2004 Komierowo sępole ński (0,72) Le śnictwo Komie- Sępólno Kraj. bagno 53 U 2004 rowo sępole ński (0,49) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 54 U 2004 Komierowo sępole ński (0,32) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 55 U 2004 Komierowo sępole ński (0,26) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 56 U 2004 Komierowo sępole ński (0,66) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 57 U 2004 Komierowo sępole ński (4,01) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 58 U 2004 Komierowo sępole ński (1,62) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 59 U 2004 Komierowo sępole ński (1,48) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 60 U 2004 Komierowo sępole ński (1,27) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 61 U 2004 Komierowo sępole ński (1,62) Le śnictwo Sępólno Kraj. pastwisko, rola i bagno 62 U 2004 Komierowo sępole ński (3,87) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 63 U 2004 Komierowo sępole ński (0,36) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 64 U 2004 Komierowo sępole ński (2,52) Le śnictwo Sępólno Kraj. pastwisko 65 U 2004 Komierowo sępole ński (1,79) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 66 U 2004 Komierowo sępole ński (4,15) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 67 U 2004 Komierowo sępole ński (0,25) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 68 U 2004 Komierowo sępole ński (0,85) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 69 U 2004 Komierowo sępole ński (0,54) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 70 U 2004 Komierowo sępole ński (1,59) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 71 U 2004 Komierowo sępole ński (12,21) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 72 U 2004 Komierowo sępole ński (3,82)

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 73 U 2004 Komierowo sępole ński (1,04) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 74 U 2004 Komierowo sępole ński (0,94) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 75 U 2004 Komierowo sępole ński (1,63) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 76 U 2004 Komierowo sępole ński (11,12) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 77 U 2004 Komierowo sępole ński (14,08) Le śnictwo Sępólno Kraj. bagno 78 U 2004 Komierowo sępole ński (1,60) Le śnictwo So śno zadrzewienie 79 U 2004 Komierowo sępole ński (0,26) Le śnictwo So śno bagno 80 U 2004 Komierowo sępole ński (0,48) Le śnictwo So śno zadrzewienie 81 U 2004 Komierowo sępole ński (1,81) So śno bagno 82 U Le śnictwo Świdwie 2004 sępole ński (0,56) Sępólno Kraj. pastwisko i bagno 83 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (2,23) Sępólno Kraj . bagno 84 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (0,38) Sępólno Kraj. bagno 85 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (1,02) Wi ęcbork pastwisko 86 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (1,22) Wi ęcbork pastwisko 87 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (0,47) Wi ęcbork bagno 88 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (0,56) Wi ęcbork bagno 89 U Le śnictwo D ąbie 2004 sępole ński (2,30) Wi ęcbork zadrzewienie 90 U Le śnictwo D ębiny 2004 sępole ński (6,18) Le śnictwo Runowo Wi ęcbork bagno 91 U 2004 Młyn sępole ński (0,98) Le śnictwo Runowo Wi ęcbork bagno 92 U 2004 Młyn sępole ński (2,39) Le śnictwo Runowo Wi ęcbork bagno 93 U 2004 Młyn sępole ński (0,96) Le śnictwo Runowo So śno bagno 94 U 2004 Młyn sępole ński (1,36) So śno bagno 95 U Le śnictwo W ąwelno 2004 sępole ński (1,49) Koronowo bagno 96 U Le śnictwo W ąwelno 2004 bydgoski (0,91) Nadle śnictwo Sępólno Kraj. „Torfowisko Messy” 97 Z 1997 Runowo sępole ński (634,45) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: Rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

37 Na północny wschód od le śniczówki W ąwelno w odległo ści około 700 m znajduje si ę okazały głaz narzutowy nieuznany za pomnik przyrody. Według systemu ECONET (Liro, 1998) teren arkusza S ępólno Kraje ńskie poło Ŝony jest poza obszarami w ęzłowymi i korytarzy ekologicznych (fig. 5). Nie wyznaczono tak Ŝe obsza- rów obj ętych systemem ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza S ępólno Kraje ńskie na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M – Obszar Borów Tuchol- skich; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 16k – Dolina Brdy; 3 – wi ększe jeziora

XII. Zabytki kultury

Najstarsze dotychczas odkryte ślady bytno ści człowieka na terenie arkusza S ępólno Kraje ńskie si ęgaj ą okresu epoki kamienia, czyli mezolitu i neolitu. Najwi ększ ą ilo ść stanowisk z tego okresu zinwentaryzowano we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Najwi ększe nagromadzenia stanowisk archeologicznych znajduj ą si ę w pobli Ŝu współ- czesnych miejscowo ści. S ą to okolice Śmiłowa, gdzie zlokalizowano stanowiska wielokultu- rowe, obejmuj ące pozostało ści osadnictwa od okresu kultury pomorskiej do czasów nowo Ŝyt-

38 nych; oraz Tonina i Huty, gdzie znaleziono ponad 30 cmentarzysk z okresu kultury pomorskiej. Zlokalizowano tam równie Ŝ pozostało ści osad istniej ących w okresie kultury pomorskiej oraz w okresach wczesnolate ńskim i rzymskim. Interesuj ące s ą równie Ŝ okolice Małej Kloni, Obodowa i So śna. W okolicach Obodowa zlokalizowane s ą cmentarzyska z epoki kamiennej i okresu kultury pomorskiej oraz pozostało ści osady z okresu late ńskiego. Wiele stanowisk osadniczych, reprezentuj ących okresy: kultury pomorskiej i łu Ŝyckiej, pó źno średnio- wieczny oraz nowo Ŝytny, jak równie Ŝ cmentarzysko z okresu kultury pomorskiej wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści So śno. Ślady obozowisk mezolitycznych i osad kultury pomorskiej wyst ępuj ą wokół Małej Kloni. Na map ę naniesiono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej: osady, grodziska, cmentarzyska i ślady osadnictwa. Na terenie arkusza S ępólno Kraje ńskie znajduj ą si ę zabytki obj ęte ochron ą konserwa- torsk ą. S ą to zespoły parkowo-pałacowe i obiekty sakralne oraz architektoniczne. Najwi ększym miastem w obr ębie omawianego arkusza jest S ępólno Kraje ńskie, które zostało zało Ŝone przez Hektora Ostroroga pod nazw ą Sampolno. Prawa miejskie otrzymało w 1360 roku z nadania Kazimierza Wielkiego. W czasie wojen polsko-krzy Ŝackich (1409 i 1414 r.), podczas wojen szwedzkich w latach 1626-29 i 1700-21 oraz w latach pó źniejszych miasto było niszczone. W XVI w. stanowiło własno ść Zebrzydowskich, a w XVII w. nale Ŝało do Potulickich, którzy przyczynili si ę do odbudowy miasta i podniesienia gospodarki. Po roz- biorze w 1772 roku miasto nale Ŝało do Prus a Ŝ do 1918 roku. Przez cały wiek XIX i XX nast ępował ci ągły rozwój miasta i wzbogacanie jego zabudowy. W tym mie ście zachował si ę pó źnobarokowy ko ściół parafialny (1789–1803) p. w. św. Bartłomieja Apostoła oraz dawny cmentarz parafialny p. w. św. Bartłomieja z 1882 roku. Zabytki te znajduj ą si ę w zabytkowym obszarze architektonicznym, obejmuj ącym południowo-zachodni ą cz ęść miasta. Do najcenniejszych obiektów budownictwa sakralnego na omawianym terenie nale Ŝy ponadto najstarszy w gminie gotycko-renesansowy, murowany, ko ściół z 1621 roku znajduj ą- cy si ę w miejscowo ści Wałdowo, którego bogate wyposa Ŝenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w. W jego otoczeniu znajduje si ę stary mur z kamienia i cegły oraz kr ąg starych lip. Ponadto zlokalizowana jest tam klasycystyczna plebania, budynek gospodarczy z XVIII w. oraz chata z 1830 r. W miejscowo ści So śno zachował si ę ewangelicki ko ściół p. w. Niepoka- lanego Serca Maryi z przełomu XIX i XX w. Do zabytków architektonicznych nale Ŝą : zespoły pałacowe oraz dworskie. W miejscowo ści Suchor ączek znajduje si ę zespół pałacowy o cechach neoklasycystycznych, którego pocz ątki si ęgają drugiej połowy XIX w. W jego skład wchodzi pałac z 1853 roku, XIX -

39 wieczny park oraz zabudowania gospodarcze. Kolejny zespół pałacowy pochodzi z przełomu XIX i XX w. i zlokalizowany jest w Komierowie. W skład zespołu wchodz ą: pałac (1924- 1929) o charakterze neobarokowo-klasycystycznym, obszerny folwark oraz trzy czworaki zbudowane około 1863 roku. Ponadto w otoczeniu pałacu rozci ąga si ę obszerny park krajobrazowy, w którego granicach znajduj ą si ę ruiny kaplicy grobowej z 1863 r. zniszczonej w 1939 r. We wsi Huta znajduje si ę zespół dworski (dwór, stajnia, gorzelnia oraz park) z pierwszej połowy XIX w. W Trzcianach zlokalizowany jest zespół dworski wraz z parkiem pochodz ące z pierwszej połowy XIX i XX w. Dwór wybudowany w 1890 roku wraz z reszt- kami parku krajobrazowego z XIX w. znajduj ą si ę w miejscowo ści Zbo Ŝe. W Przepałkowie zabytkow ą zabudow ę architektoniczn ą stanowi dwór pochodz ący z XIX wieku wraz z parkiem krajobrazowym, natomiast w Rogalinie - pałac zbudowany w 1921 roku, wokół którego znajduj ą si ę resztki parku krajobrazowego z pocz ątku XX wieku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sępólno Kraje ńskie jest poło Ŝony w południowej cz ęś ci województwa kujawsko-pomorskiego, w granicach trzech powiatów: s ępole ńskiego, tucholskiego i bydgoskiego. Na omawianym obszarze eksploatowane jest jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego „ Śmi- łowo I”. Poza tym zło Ŝem wyst ępuje tu jedno udokumentowane (niezagospodarowane) zło Ŝe kruszywa naturalnego „Suchor ączek”. Oba zło Ŝa znajduj ą si ę na terenie Kraje ńskiego Parku Narodowego. Wytypowano osiem obszarów prognostycznych wyst ępowania torfu oraz dwa obszary perspektywiczne dla piasków, w rejonie Suchor ączka i Śmiłowa. Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym zwi ązane s ą z głównym pi ętrem wodono- śnym wyst ępuj ącym w utworach czwartorz ędowych oraz neoge ńskich. Istniej ące uj ęcia wód podziemnych w pełni zaspokajaj ą potrzeby gospodarki regionu i ludno ści. Wody trzeciorz ę- dowe odznaczaj ą si ę dobr ą jako ści ą, natomiast czwartorz ędowe – dobr ą i lokalnie zadowala- jącą jako ści ą. W granicach arkusza S ępólno Kraje ńskie wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na obecno ść naturalnego pakietu izolacyjnego zło Ŝonego z glin zwałowych zlodowace ń wisły. Wyst ępuj ą one na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza. Najkorzystniejszych lokalizacji nale Ŝy spodziewa ć si ę w południowo-wschodniej cz ę- ści, w rejonie Toninka oraz D ębowca, gdzie mi ąŜ szo ść kompleksów warstw gliniastych przekracza nawet 30 m. Dodatkowo panuj ą tam korzystne z punktu widzenia ochrony środowiska

40 warunki hydrogeologiczne (główny u Ŝytkowy poziom wodono śny - neoge ński, wyst ępuje na znacznych gł ęboko ściach i jest dobrze izolowany) oraz nie wyst ępuj ą jakiekolwiek ograniczenia warunkowe. Pozostałe obszary s ą znacznie mniej korzystne ze wzgl ędu na przykrycie glin osadami piaszczystymi, gorsze uwarunkowania hydrogeologiczne oraz lokalnie istotne ograniczenia warunkowe (infrastrukturalne i przyrodnicze). Du Ŝą rol ę na omawianym obszarze pełni rolnictwo, a u Ŝytki rolne zajmuj ą przewa Ŝającą cz ęść powierzchni obszaru. Znaczna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu Kraje ń- skiego Parku Krajobrazowego. Dla ochrony unikatowych form rze źby tego regionu, tzw. ozów, utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu „Ozów Wielowickich”, a dla ochrony cen- nego lasu – rezerwat „W ąwelno”. Na północno-wschodnim kra ńcu arkusza znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Doliny rzeki Kamionki”. Na arkuszu S ępólno Kraje ńskie - w granicach waloryzacji - stwierdzono niewiele ob- szarów o korzystnych warunkach dla budownictwa. S ą to niewielkie fragmenty wyst ępuj ące w okolicach Przepałkowa, Wielowiczka, So śna i Tonina. Ograniczenia oceny warunków budowlanych wynikaj ą głównie z wył ączenia areału: lasów i gleb wysokich klas bonitacyjnych. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą liczne stanowiska archeologiczne. Wiele z nich świadczy o ci ągło ści osadniczej od epoki kamiennej do średniowiecza. Zachowało si ę kilka cennych zabytków architektury i budownictwa pochodzących z XIX i pocz ątku XX wieku. Podstawowym atutem obszaru arkusza s ą walory krajobrazowe i przyrodnicze: urozmaicona rze źba terenu, obszary le śne, obecno ść zbiorników wodnych i nieska Ŝone powietrze, które zach ęcaj ą do uprawiania aktywnego wypoczynku oraz obserwacji fauny i flory. W otoczeniu bogatego środowiska przyrodniczego na opisywanym terenie przede wszystkim rozwi- jane s ą wszystkie formy turystyki, rekreacji oraz wypoczynku. Sie ć dróg lokalnych jest dobrze rozwini ęta, co ułatwia komunikacj ę pomi ędzy poszczególnymi miejscowo ściami, a co za tym idzie - rozwój turystyki.

XIV. Literatura

BUTRYMOWICZ M., 1963 — Orzeczenie o wyst ępowaniu złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Wi ęcborka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie. DUNIN E., 1982 — Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Suchor ączek”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 — Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 JASI ŃSKA T., 1972 a — Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Grochowiec. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. W Warszawie. JASI ŃSKA T., 1972 b — Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Ostrówek. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. W Warsza- wie. JASI ŃSKA T., 1973 — Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Toninek. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. w Warszawie. JUTROWSKA E., 2006 — Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego, 2006 - WIO Ś, Bydgoszcz. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 1992 — The physical-mechanical and structural proper- tiers of boulder clays of Vistula Glaciation in the area of Poland. Geological Quar- terly, Vol 36, No 4. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 — Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowcowych fazy pomorskiej. Mat. XII Krajowej Konferencji Mech. Gruntów i Fundamentowania. Szczecin. KARGER M., MASŁOWSKA M., MICHAŁOWSKA M., 2002 — Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 — Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa. LIRO A.(red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 — Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LUBOWIECKI W., 2000 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Przed. Geol. „Polgeol” S. A., Warszawa. MARCINIAK A., 1970 — Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło Ŝami kruszywa naturalnego – rejony: Lutowo, Przepałkowo-Wielowiczek, Tonin, Śmiłowo, Runowo Kraje ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie. MARCINIAK A., 1975 — Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego (pospół- ka) w rejonie S ępólna Kraje ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie.

42 MARCINIAK A., 1990 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEWIAROWSKI W., PASIERBSKI M., 2000 — Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEWIAROWSKI W., PASIERBSKI M., 2003 — Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK. W., 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska, Inst. Melior. i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 — Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. cz. II; Za- soby jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 — Bilans zasobów kopalin i wód [odziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII. 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 — Klimat Polski. PWN Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 — Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 — Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., 2003 — Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Śmi- łowo I” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. w Warszawie.