Jaargang 10 Nr 3 • Periodieke Uitgave Van Volkssterrenwacht MIRA

België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 10 nr 3 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - juli juli - -septemberseptember 20062006 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 UIT DE BIBILIOTHEEK

Voor wie het nog niet mocht weten: MIRA is ook de trotse bezitter van een heus “Informatie– en documenta- tiecentrum”: één ruime leeszaal en één collectiezaal. De collectie omvat ondertussen meer dan 1500 uitleenbare werken (boeken vooral, maar ook video, CD-rom, DVD,…) en vele honderden ingebonden jaargangen van tijd- schriften. Er staat ook een PC ter beschikking waarop u niet enkel de collectie kan doorzoeken, DVD‟s raadple- gen, maar ook scannen en surfen op het internet. De MIRA-bib. is geopend elke woensdag (14-18h) en vrijdag (19-22h). Andere dagen kunnen ook, maar dan op afspraak. Uitleen is gratis voor de leden, maar men betaalt wel een éénmalige waarborg van 25 euro.

ENKELE INTERESSANTE AANWINSTEN VAN DE LAATSTE MAANDEN

• Boek; nr. 1581, categorie 553,3, Auteur: Lynch David K., Livingston, William “Licht en kleur in de natuur” Uitgeverij: Veen Magazines B.V., Diemen, 2006, ISBN: 22890-8571-025-1 Een uitstekende publicatie in de wetenschappelijke reeks van het tijdschrift “Natuur, Wetenschap & Techniek”, over alle mogelijke licht– en kleurverschijnselen aan de hemel (van de gekende regenbogen tot de meest obscu- re halo-vormen), telkens uitvoerig verklaard met voldoende figuren en de nodige wis– en natuurkunde

• Boek; nr. 1519, categorie 181 Auteur: Manners Tery “Moonshadow. The story of the total eclipse” Uitgeverij: Chameleon books, London, 1999, ISBN: 0-233-99680-X Zonsverduisteringen doorheen de geschiedenis, met veel anecdotes en raar genoeg ook de nodige uitweidingen over het zonnestelsel, de maanlandingen en… UFO-waarnemingen tijdens eclipsen.

• Boek, nr. 1518, categorie 553,6 Auteur: Jago Lucy “The northern lights: the true story of the man who unlocked the secrets of the aurora borealis” Uitgeverij: Random House Inc., New York, 2001, ISBN: 0-375-40980-7 Een geromantiseerde biografie van Kristian Birkeland, een Noorse wetenschapper/ontdekkingsreiziger (eind 19de-begin 20ste eeuw) die heel wat studies en ontdekkingsreizen ondernam om het poollicht te onderzoeken

• Boek, nr. 1540, categorie 553,3 Auteur: Kuiper Jacob “Extreme natuur: Bijzondere gebeurtenissen op en boven onze planeet” Uitgeverij: Fontaine Uitgevers, ‟s Gravenland, 2005, ISBN: 90-5956-149 Opnieuw een vlot leesbaar weerkundeboek van veelschrijver Jac Kuiper (verbonden aan het KNMI in Neder- land). Een beetje een samenraapsel van weerkundige en atmosferische verschijnselen en gebeurtenissen, maar met de klemtoon op de recente geschiedenis en daardoor des te boeiender. Bovendien met veel fraaie illustraties (waaronder een MIRA-opname van Lichtende Nachtwolken (NLC‟s)

Dit initiatief kwam tot stand dankzij de actieve steun van de Vlaamse minister van Economie, Ruimtelijke Ordening en Media, tevens bevoegd voor Wetenschapsbeleid, in overleg met de Vlaam- se minister van Onderwijs en Vorming.

2 MIRA Ceti - juli - september 2006 INHOUD

Nieuws van de werkgroepen 4 Activiteitenkalender van MIRA 5 Activiteitenkalender bij de collega‟s 6 MIRA Ceti sprak met… Daan Hubert en Catherine De Clercq 7 The Armchair Astronomer: de eerste seconden 12 MIRA Ceti is een periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA MIRA-publicaties en -verkoop / Te huur: planetenpad 20 vzw. Het Eise Eisinga planetarium (Franeker) 25

Redactie: Eclipsverslag: 29 maart 2006, Sultanhani (Turkije) 27 Philippe Mollet Bespreking: Orion ZenithStar 80 30 Redactieadres MIRA Ceti: Volkssterrenwacht MIRA Boekbespreking: “Sterrenkijker-de geschiedenis van de…) 32 Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen Uitneembare sterrenkaart in „t midden Teksten: Francis Meeus, Frank Beeldgalerij: losse kleurenpagina Smits, Marc Rayen, Francine Van Der Perre, Wim Stemgee, Lieve OP DE VOORPAGINA een gevoeliger zwart-wit-chip) Meeus, Emiel Beyens, Philippe Philips Vesta-webcam. Mollet. Op weg naar het zonnevlekken- Er werden twee filmpjes ge- Nazicht: Martine De Wit minimum, maar toch blijft de maakt van elk ongeveer 1000 Teksten worden alleen aanvaard als Zon op tijd en stond voor spek- afzonderlijke frames, die dan naam en adres van de auteur ge- takel zorgen. Toch zeker voor nadien met het programma kend zijn. De redactie behoudt het zover het protuberansen betreft! “Registax” werden uitgelijnd, recht om kleine wijzigingen in de Dit fraai exemplaar werd bijge- opgeteld en bewerkt. tekst aan te brengen. naamd “de Kathedraal”, en was Eén filmpje gebruikte een lange- aan de rand van de Zon te zien re belichtingstijd voor de weer- Abonnement: op 5 en 6 juni. gave van de protuberans zelf, Een abonnement op MIRA Ceti Het hoogste punt van deze pro- het andere werd merkelijk korter kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te tuberans reikte ongeveer 70.000 belicht om de granulatie storten op rekeningnummer 000- kilometer hoog boven het zons- (“korreligheid”) van het zonsop- 0772207-87 met vermelding van oppervlak, of ongeveer 5 keer pervlak goed tot zijn recht te naam + MIRA Ceti + jaartal. de diameter van de Aarde! laten komen. Beide afgewerkte Lidmaatschap: Om deze beelden te maken ge- eindresultaten werden dan sa- Voor € 20 wordt u lid van MIRA, bruikten we de 40 mm Corona- mengevoegd tot dit ene compo- en krijgt u bovenop het tijdschrift do-kijker op MIRA, met daarop sitiebeeld. 50% korting op de bezoekersactivi- een omgebouwde (voorzien van Roland Oeyen, Philippe Mollet teiten op MIRA. Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en komt u gratis naar die activiteiten. Jongerencursus lerhande quizzen, spelletjes en Tweemaal per jaar wordt MIRA experimenten, we knutselen zelf Familie: een weekje overspoeld door de een ruimtetuig in elkaar, er wor- Wil u met de ganse familie lid wor- jeugd! De volgende editie van den waterraketjes gelanceerd, den dan betaalt u respectievelijk 30 de jongerencursus –voor 9 tot enzovoort. of 45 euro (ipv 20 of 30). 14-jarigen– gaat door van 21 tot Van 9h tot 16h30, € 125,00 STEUN MIRA ! 25 augustus. U kan MIRA steunen door € 30 Op het programma staan o.a. of meer te storten op postcheque- een cursus sterrenkunde, we le- rekening 000-0772207-87, met ren werken met sterrenkaarten, uitdrukkelijke vermelding van er is een filmnamiddag, we ma- “Gift”. U ontvangt dan een fis- ken een uitstap naar het planeta- caal attest dat geldig is voor het rium van de Koninklijke Ster- jaar waarin de storting plaats- renwacht en naar het Museum vond. Let wel: dit bedrag staat voor Natuurwetenschappen, we helemaal los van lidmaatschap of komen alles te weten over grote abonnement. en kleine telescopen. Er zijn al-

MIRA Ceti - juli - september 2006 3 NIEUWS VAN DE WERKGROEPEN

Sinds enkele jaren functioneert Instrumenten vanaf 20h: 5 en 19 juli, 2 en 16 op MIRA een systeem van augustus, 6 en 20 september. werkgroepen voor de leden en Begin april plaatsten we een vrijwilligers. Hiermee willen we nieuwe grote blikvanger: boven- niet enkel het werk op MIRA Jongerenwerkgroep aan de trappenzaal van MIRA efficiënter verdelen, maar ook draait nu een gigantische we- de dienstverlening van de volks- Sinds een tweetal jaar heeft MI- reldbol. Niet enkel is het een sterrenwacht beter organiseren. RA ook een heuse jongeren- mooi schaalmodel (140 cm = 10 En last-but-not-least bieden be- werkgroep, waarin alle enthou- miljoen keer kleiner dan in „t paalde werkgroepen ook de kans siastelingen van 10 jaar en ou- echt) dat ook nog eens onder de om iedereen actiever te betrek- der terechtkunnen. juiste hoek geplaatst werd (23° ken bij het reilen en zeilen van Ideaal voor de jongeren die al 26’ gekanteld), maar bovendien de volkssterrenwacht. deelnamen aan de jongerencur- kunnen we door middel van sus en actief willen blijven op fluorescentie de nachtelijke ver- MIRA en in de sterrenkunde, Rondleidingen lichting op Aarde (lichthinder!) maar iedereen met interesse demonstreren. Vrijdag 8 september 2006 om voor sterrenkunde is welkom. In dezelfde buurt staat ook de 20h: Waarnemen met telescopen Programma voor de komende uitlezing van het nieuwe elek- (vervolg) maanden: tronisch weerstation (Davis Bij helder weer maken we ge- • Zaterdag 15 juli om 14h: Zon- Weather Wizard III), dat zelf bruik van de verschillende tele- newaarnemingen / Waterraket- gemonteerd werd op een hoge scopen op MIRA en overlopen ten bouwen en lanceren mast naast de armillairsfeer. we het ganse protocol: hoe de • Zaterdag 5 augustus om 14h: En ondertussen werkte François instrumenten klaarzetten, hoe ze Zonnewaarnemingen / Water- Thijs ijverig aan de Kuttertele- gebruiken en hoe ze nadien te- raketten bouwen en lanceren scoop, die uitgerust werd met rug opbergen. Wanneer het be- Zaterdag 9 september om 20h: een nieuwe scherpstelling (een • wolkt is, hebben we het over Voorbereiding grote sterren- veel nauwkeuriger Crayford- een aantal nieuwe en geplande kundewedstrijd van november type, een schenking van André opstellingen en over hoe ze te / Digitale astronomie Van der Elst). Tegelijk voorzag integreren in een rondleiding op hij de kijker van een nieuw pro- We beginnen steeds om 20h en MIRA. jectiesysteem voor zonnewaar- eindigen rond 22h. Als het weer Heb jij ook zin om af en toe een nemingen. het toelaat, zullen we zeker ook handje toe te steken tijdens het waarnemen. En we haalden ook ons plane- rondleiden van groepen op MI- tenpad van onder het stof, om RA? Of wil je graag jouw erva- het dan ook maar ineens dras- ringen over bovenstaande on- Opendeur Vliegveld tisch te vernieuwen (zie pag. derwerpen delen met collega‟s? 20). Grimbergen Wees dan zeker present! MIRA zal ook present zijn op de Informatietechnologie Sterrenkunde opendeurdag van het Recreatief Vliegveld Grimbergen. Nogal Op de valreep nog even melden De voorgaande jaren nam de wat amateur-astronomen blijken dat het computerpark van MIRA werkgroep sterrenkunde twee ook een grote interesse te heb- weer eens uitgebreid werd, maanden verlof in juli en augus- ben voor de luchtvaart, dus „t dankzij een schenking van de tus, omdat het dan toch véél te hoeft niet te verbazen dat meer- firma Innovene (met dank aan laat donker werd om daadwer- dere MIRA-leden ook vriend Tom Ameye trouwens). Twee kelijk te kunnen waarnemen. aan huis zijn op het vliegveld. desktops en twee relatief recente Maar nogal wat deelnemers Bij helder weer zullen er zeker laptops. Deze zullen gebruikt toonden de nodige interesse zonnewaarnemingen gebeuren. worden voor een aantal projec- voor de diverse zonnetelescopen De opendeurdag gaat door op ten die op stapel staan (o.a. me- (heliostaat, Coronado,…) en zaterdag 19 augustus van 11 tot teoordetectie via radio), terwijl daarvoor zijn de zomermaanden 18h. Adres: Humbeeksesteen- één van de laptops zal dienen als natuurlijk bij uitstek geschikt. weg 313 (www.rvg.be). mobiel station (o.a. op verplaat- Dus ook de volgende maanden sing, of voor het maken van samenkomsten op de eerste en beelden door de telescopen,…). derde woensdag van de maand,

4 MIRA Ceti - juli - september 2006 ACTIVITEITENKALENDER JULI – SEPTEMBER 2006

Elke woensdagnamiddag, (zonnevlekken en spectrum met Astroclub met de heliostaat, protuberansen en 14-18h filamenten met de Coronado). Frank Deboosere: Voorts staan er een aantal expe- laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van rimenten opgesteld, waarbij de 14h-18h) is MIRA geopend slinger van Foucault en een mo- Elke laatste vrijdag van de voor individuele bezoekers. del van de gekromde ruimte maand –met uitzondering van Het is de bedoeling dat elkeen blikvangers zijn. Heel leuk en juli en augustus– komt weerman aan zijn eigen tempo de sterren- didactisch zijn de vier optische Frank Deboosere een voordracht wacht verkent: gluur eens in de tafels die op een bevattelijke en houden op MIRA. telescoopkoepels, loop het waar- interactieve wijze licht werpen Zijn voordracht start steeds om nemingsterras af, lees de instru- op een aantal basisprincipes uit 19h30, en duurt ongeveer een menten van het weerstation af, de optica. Er zijn doorlopend uur. Bij helder weer trekken we bestudeer de hemelmechanica planetariumprogramma‟s en dan naar de telescopen voor de met behulp van de armillair- multimediavoorstellingen voor- waarnemingen, zoniet volgt een sfeer, de sterrenhemel met de zien. rondleiding op de sterrenwacht. interactieve sterrenkaart, bezoek De prijs bedraagt € 5,00 (gratis de diverse tentoonstellingen en voor MIRA-LedenPlus). experimenten (waaronder na- 3-4-5 augustus: tuurlijk het befaamde optische midzomernachten Vrijdag 29 september: Ruim 15 experimentarium)… En vergeet jaar is hij reeds actief, en hij toonde ons in die tijdspanne het niet ook even binnen te springen Ter gelegenheid van de jaarlijks omringende heelal zoals nooit in onze bibliotheek. weerkerende meteorenzwerm voorheen: de H u b b l e - Bovendien kan u vanaf nu ook der Perseïden organiseert Volks- ruimtetelescoop. Een aantal het ganse parcours verkennen sterrenwacht MIRA, in samen- beelden van de rijke oogst zijn met een zogenaamde “Audio- werking met tientallen andere intussen echte klassiekers ge- guide”, waarmee u bij elke op- waarnemingsposten in gans worden: het beroemde „Hubble stelling of instrument gesproken Europa, drie sterrenkijknachten. Deep Field‟ dat ons één van de commentaar krijgt. Augustus, voor velen de vakan- diepste blikken ooit in het heelal De toegangsprijs bedraagt € tiemaand bij uitstek, biedt zo gunde, de „Pillars of Creation‟ 2,50 maar is gratis voor leden een unieke gelegenheid om een waarbij we kregen te zien hoe van MIRA. en ander over allerlei hemelver- sterren ontstaan uit grote gas- en schijnselen aan de weet te ko- stofnevels, de inslag van komeet men en om jongeren vertrouwd 2-3 september: Shoemaker-Levy 9 op de pla- te maken met wat sterrenkunde neet Jupiter in 1994, en begin Opendeurdagen MIRA zoal te bieden heeft. dit jaar toonde de Hubble ons de

Orionnevel met een scherpere Naar jaarlijkse gewoonte hou- Vallende sterren, allerhande blik dan ooit tevoren. Over deze den we begin september een overvliegende satellieten, de fantastische beeldenoogst in z‟n opendeurweekend op MIRA. planeet Jupiter laag in het zuid- rijke verscheidenheid komt westen wanneer het begint don- Frank Deboosere spreken op Op zaterdag zijn we geopend ker te worden, de Maan en de MIRA, uiteraard voorzien van van 14h tot 22h, zodat het ook overvloed van de zomersterren- heel wat illustrerend beeldmate- een waarnemingsavond wordt. hemel: wie tijdens de Midzo- riaal: “De schat van Hubble”. De twee grote blikvangers die mersterrennachten op MIRA avond zijn dan de Maan (iets langskomt, zal bij helder weer Nadien hopen we natuurlijk te voorbij Eerste Kwartier) en de kunnen meegenieten van die kunnen waarnemen: de Maan reuzenplaneet Jupiter. vele pareltjes aan het nachtelijke moet dan nog net zichtbaar zijn, hemelgewelf. Via de vele tele- maar vooral worden we dan Op zondag zijn we dan weer scopen die we voor het publiek verwend met de sterrenhemel: geopend van 10h tot 17h, en ter beschikking hebben, wordt de pronkstukken van de zomer- vormen we het eindpunt van één het vast een onvergetelijke hemel staan nog in het westen van de Gordelwandelingen avond! terwijl in het oosten al een paar (vertrekpunt Zaventem). We Van 22h00 tot 01h00. Toe- kleppers van de winterhemel hopen dan ook op helder weer gangsprijs: waarnemingsactivi- opkomen. zodat we uitvoerig zonnewaar- teiten gratis / multimediavoor- Om 19h30. Toegangsprijs: € nemingen kunnen verrichten stelling: € 3,00 5,00

MIRA Ceti - juli - september 2006 5 • Elke vrijdagavond vanaf 20h en woensdagnamiddag vanaf 14h is Ura- nia geopend voor het publiek (behalve feestdagen). De rondleiding op vrijdag start om 20h30, en die op woensdag om 15h. Bij helder weer kan je waarnemen met de telescopen van Urania. Als het bewolkt is krijg je een rondleiding doorheen de sterrenwacht. • Vrijdag 4 augustus, 20h-23h55: deze avond opent Urania zijn lokalen Volkssterrenwacht Urania voor alle kijklustige amateur-sterrenkundigen. We nemen deel aan de Mattheessenstraat 60 Nuits des Etoiles, de Franse tegenhanger van onze Vlaamse Sterren- 2540 Hove kijkdagen. Tel.: 03/455 24 93 • 8-9-10 september (vrijdag-zaterdag-zondag): jaarlijkse opendeurdagen. e-mail: [email protected] Bezoek aan de sterrenwacht, voordrachten, demonstraties, en natuurlijk http://www.urania.be/ waarnemingen bij helder weer.

• Vaste planetariumvoorstellingen: op woensdag om 15h, op vrijdag om 20h30, op zondag om 15h en 16h30 Afwisselend “De redding van sterrenfee MIRA”, “Donker Afrika”, “Op reis met de sterren” en “Verhalen van mensen en sterren”. • Bijkomende voorstellingen tijdens schoolvakanties: op maandag om Volkssterrenwacht Beisbroek 15.00 h: De redding van sterrenfee Mira (6 tot 9 jaar); op dinsdag om Zeeweg 96 15.00 h: Op reis met de sterren (gezinsvoorstelling); op donderdag om 8200 Brugge 15.00 h: Op reis met de sterren (gezinsvoorstelling). Tel.: 050/39 05 66 • Op woensdagnamiddagen zijn er ook voorstellingen in Frans, Engels en e-mail: [email protected] Duits (“De geheimen van de Zuidelijke sterrenhemel”). http://www.beisbroek.be/

• Voorstellingen: “De Spike Codex”: jeugdvoorstelling waarbij men probeert de irreële wereld van "Star Trek", "Star Wars" en "ET", waarmee kinderen dagelijks geconfronteerd worden een meer reële achtergrond te geven; “Deep Impact”: over het ruimtetuig Deep Impact en de Im- pactor die op 4 juli 05 ingeslagen is op komeet Tempel 1; “Missie Sa- turnus”: een verre reis naar Saturnus; 3D-Film “Origins of life”: ont- Europlanetarium Genk staan van leven op Aarde, ontstaan van „t Heelal, leven in ‟t universum. Planetariumweg 19 • Vendelinus: vereniging voor amateurs lid van het Europlanetarium. 3600 Genk Samenkomst elke derde zaterdag van de maand om 14u. Discussies en tel.: 089/30 79 90 vragenrondes betreffende sterrenkunde, ruimtevaart,… [email protected] • Overdag Actief (senioren): elke 1ste donderdag om 14u. Lezingen over http://www.europlanetarium.com/ sterrenkunde en ruimtevaart, uitwisselen informatie en ervaringen.

• Elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. • Elke woensdagavond voorstellingen “Galilei's Bril” om 20h en om 22h: een multimediavoorstelling die u meeneemt op een virtuele reis in 3 dimensies door ons Zonnestelsel. • “Namiddagen van de Zon” (7/7, 25/8, 22/9, telkens van 13h30-17h30) • De tentoonstelling over de Hubble-telescoop staat in juli en augustus op RUG Volkssterrenwacht A. Pien de VS-RUG. Te bezoeken: maandag 19-22h, woensdag 20h45-22h. En Rozier 44 tijdens de Gentse feesten (17-20/7) geleid bezoek om 13h30 en om 15h 9000 Gent • Werkgroepen op De VSRUG : Waarnemen, Voordrachten en Groeps- tel. 09/264.41.68 bezoeken, Weerkunde, Informatica, Kijkerbouw, Ruimtevaart en Bi- e-mail: [email protected] bliotheek http://www.rug-a-pien.be

6 MIRA Ceti - juli - september 2006 MIRA Ceti sprak met ... DAAN HUBERT & CATHERINE DE CLERCQ Francis Meeus

Het was een zonnige vrijdagnamiddag in mei. De grasperken rond de gebouwen van de Vrije Universiteit Brussel (VUB) waren rijkelijk gevuld met studenten en minder luidruchtige stervelingen die allen, in af- wachting van een lekker weekendje zalig nietsdoen, aan het genieten waren van de deugddoende streling der zonnestralen. Op dezelfde locatie vond ondertussen een ononderbroken bombardement plaats van allerhande kosmische deeltjes en andere neutrino‟s zoals later zou blijken en had MIRA Ceti het genoegen om aan een gezellig tafeltje te zitten met twee onderzoekers van de VUB. Daan Hubert (26) als doctoraalstudent en professor Catherine De Clercq (55) als directeur zijn allebei verbonden aan het Interuniversity Institute for High Energies (IIHE), een samenwerkingsproject van de VUB en de Université Libre de Bruxelles ULB. Zij vertelden vol enthousiasme over hun zoektocht naar donkere materie en over de wonderbaarlijke mega-instrumenten die zij daarvoor gebruiken.

Donkere materie, dat klinkt andere verklaring kon natuurlijk ondertussen is donkere materie voor de modale sterveling be- zijn dat de wetten van de fysica nog op zovele andere plaatsen hoorlijk raadselachtig? zoals wij ze ons voorstellen niet gevonden dat een aanpassing kloppen. Die ideeën om de wet- van de bewegingswetten van Daan Hubert (DH): Het is ook ten van Newton aan te passen Newton op dit vlak geen bevre- raadselachtig en opwindend: het zijn trouwens springlevend bij digend alternatief meer is: quasi betreft niet alleen materie die bepaalde wetenschappers. Zo alle onderzoekers zijn het er nu donker is en die we dus niet wordt b.v. het traject van de wel over eens dat er materie is kunnen zien, maar het gaat ook Voyagers, twee satellieten die die we niet kunnen zien en die om materie van een volledig zich intussen aan de rand van van een compleet andere soort nieuwe soort! En bovendien kan ons zonnestelsel bevinden, heel is. Maar wat het precies is weet op basis van recente metingen nauwkeurig gevolgd om na te niemand. Er bestaan een hele- met de WMAP, een satelliet om gaan of er geen afwijkingen zijn boel modellen die stellen: het is heel gedetailleerd de kosmische die het noodzakelijk maken op dit of dat soort deeltje. En één achtergrondstraling te bestude- zoek te gaan naar een alternatie- van die kandidaten bestuderen ren, bepaald worden dat er vier ve zwaartekrachtstheorie. Maar wij met onze onderzoeksgroep. à vijf maal minder gewone materie, opgebouwd uit protonen en neutronen, in het heelal aanwezig is dan de zogenaamde donkere materie. Dat alles maakt het zo boeiend om naar donkere materie te zoeken.

En hoe verloopt de zoektocht intussen?

DH: Die is intussen al wel ettelijke decennia aan de gang. In 1933 werd door Fritz Zwicky voor het eerst gewag gemaakt van donkere materie toen hij vaststelde dat in een cluster sterrenstelsels de individuele stelsels niet bewogen zoals mocht verwacht worden op basis van de waargenomen massa. Hij Professor Catherine De Clercq en doctoraalstudent Daan Hubert zijn al- veronderstelde dat onzichtbare lebei verbonden aan het Interuniversity Institute for High Energies materie daarvoor verantwoorde- (IIHE), een samenwerkingsproject van de VUB en de ULB op het vlak lijk moest geacht worden. Een van elementaire-deeltjesfysica.

MIRA Ceti - juli - september 2006 7 kan fungeren om zo goed als alle storende invloeden van bo- venaf tegen te houden behalve de neutrino‟s.

En waarom geen neutralino- detector?

Catherine De Clercq (CD): Neu- tralino‟s gaan interageren met andere deeltjes in ons zonnestelsel, en op die manier energie verliezen. Ze kunnen ingevan- gen worden door het zwaarte- krachtsveld van het zonnestelsel, naar de Zon zinken om zich Abell 2218 is een mooi voorbeeld van een zwaartekrachtslens: de zicht- uiteindelijk op te hopen in het bare en vooral onzichtbare, donkere materie heeft als effect dat de cluster centrum van de Zon. Volgens sterrenstelsels zich als een soort kosmische lens gedraagt, met alle opti- dit scenario zou er dus in het sche gevolgen van dien. midden van de Zon een enorme massa neutralino‟s, d.w.z. don- Het neutralino? donkere materie te kunnen ver- kere materie moeten aanwezig klaren zonder de theorie veel zijn. Via annihilatie worden DH: Inderdaad. Het neutralino aan te passen, dan is het neutra- neutralino‟s vervolgens omgezet is een deeltje dat in supersym- lino uiteraard een aantrekkelijke in energie, en daaruit ontstaan metrische theorieën opduikt. In kandidaat. Het is bijgevolg een deeltjes die ons wel bekend zijn: de jaren 1970 ontwierpen na- populair deeltje waarnaar men neutrino‟s met een relatief hoge tuurkundigen een standaardmo- veel onderzoek verricht via al- energie. Met een neutrinodetec- del van fundamentele deeltjes en lerhande experimenten. Reke- tor op Aarde kan je vaststellen dat functioneert indrukwekkend ning houdend met het feit dat er of er een teveel aan signaal is goed om de fysische werkelijk- in het heelal tot vijfmaal meer afkomstig van de Zon bovenop heid op microschaal te beschrij- neutralino‟s zijn dan gewone wat je verwacht volgens de hui- ven. Toch zijn er in het stan- materie, is er een grote kans dat dige modellen over hoe de Zon daardmodel nog hiaten, waarin de buurt van grote massacon- werkt. En dat is een behoorlijk door een aantal zaken onnatuur- centraties zoals sterren of ster- uitgebreide analyse. De detector lijk overkomen. Daarom circule- renstelsels interacties plaatsvin- verzamelt immers heel veel ge- ren er nieuwe modellen, waarden tussen gewone deeltjes en gevens, op een jaar tijd onge- onder supersymmetrie. Aan het neutralino‟s alsook onderling veer één miljard signalen, ter- CERN in Genève wordt mo- tussen neutralino‟s. wijl wij zoeken naar slechts en- menteel een grote deeltjesver- kele signalen per jaar. En dat sneller gebouwd, de Large Waarom bevindt jullie detec- aantal hangt dan weer af van de Hadron Collider of LHC, en we tor AMANDA zich op de supersymmetrische parameters. hopen dat dit reusachtige instru- Zuidpool? Maar aangezien supersymmetrie ment ons binnen enkele jaren nog altijd een onbewezen hypo- het bewijs zal leveren dat super- DH: Wij zoeken niet recht- these is, hebben we ook geen symmetrie bestaat en dat er voor streeks naar interacties van idee van de precieze eigen- elk normaal deeltje dat we ken- neutralino‟s met onze detector, schappen van die supersymme- nen een supersymmetrische wij zoeken eigenlijk naar neutr- trische wereld. Er zijn dus effec- partner is. En één van die super- ino‟s die afkomstig zijn van de tief krachtige deeltjesversnellers symmetrische deeltjes is het Zon. AMANDA is m.a.w. een nodig om die parameterruimte neutralino. Het is een deeltje dat neutrinodetector die ingesmol- meer nauwkeurig te kunnen af- niet is ontstaan vanuit het idee ten is op een diepte van onge- lijnen. Binnen anderhalf à twee dat er absoluut een deeltje moet veer 1500 m tot meer dan 2 km jaar starten de experimenten met bestaan om de donkere materie diep onder het ijsoppervlak van de LHC, en tegen 2010-2015 te kunnen verklaren, maar het de Zuidpool. En van daaruit ob- moet er voldoende statistisch komt voort uit de theorie van de serveert hij de noordelijke he- materiaal voorhanden zijn om supersymmetrie zelf. Als dan mel. Zoals geweten is er nauwe- zinvolle uitspraken te doen over blijkt dat van dit deeltje onge- lijks interactie tussen neutrino‟s supersymmetrie. veer de goede hoeveelheid aan- en gewone materie, zodat de wezig is in het heelal om de Aarde als een natuurlijke filter Stel dat er in die faze bevin-

8 MIRA Ceti - juli - september 2006 Het standaardmodel van elementaire deeltjes vertoont enkele lacunes, reden voor sommige natuurkundigen om met een supersymmetrisch model op de proppen te komen. Daarin is plaats voor een soort schaduwdeeltjes als symmetrische partners voor de gewone deeltjes.

massa van die deeltjes afhangt van de Kaluza-Klein-toestand waarin ze zich bevinden. Ook via deze weg zou dus een verklaring voor donkere materie kunnen gevonden worden.

Intussen wordt er op de Zuid- pool hard gewerkt om de op- volger van AMANDA klaar te krijgen, de kubieke kilometer grote IceCube. dingen zijn in tegenspraak ben we de verkeerde veronder- met de verwachtingen, dient stellingen gemaakt? CD: Een veel groter volume ga- dan zoveel jaar onderzoek in randeert meteen ook een veel de vuilbak gekieperd te wor- DH: Er zijn intussen al verschei- hogere gevoeligheid. Nu hebben den? dene wetenschappers die na vele we met AMANDA reeds een jaren zoeken naar het neutralino behoorlijk grote detector die er- DH: Als supersymmetrie niet er niet meer echt in geloven en uit ziet als een gigantisch drank- ontdekt wordt, zal dat alleszins alternatieve theorieën voorstel- blikje, 500 m hoog en 200 m een enorme verrassing zijn. Het len met extra dimensies en der- breed, en bestaat uit een rooster lijkt zo voor de hand liggend dat gelijke. met daaraan negentien reusach- supersymmetrie wel bestaat, het tige snoeren waaraan in totaal lijkt zo natuurlijk en simpel, en Zijn dat valabele alternatieven 680 optische modules zijn be- mensen hebben graag dat dingen voor de zoektocht naar donke- vestigd. En die detector is naar simpel voorgesteld kunnen wor- re materie? beneden gericht om deeltjes den. Voor de vier natuurkrach- waar te nemen die vanaf het ten willen we er uiteindelijk CD: Zeker weten. Er zijn enorm noordelijk halfrond komen. Nu maar één overhouden. Super- veel exotische kandidaten om is het zo dat neutrino‟s die van symmetrie is zo mooi dat het donkere materie te verklaren, de Zon afkomstig zijn – en dat een tegenslag zou zijn mocht het het neutralino is historisch het is het type neutrino waar wij niet zo zijn. oudste, maar de laatste jaren ko- voor ons onderzoek in geïnteres- men er steeds nieuwe kandida- seerd zijn – door de positie van CD: Het enige wat we weten is ten bij. Wij zijn b.v. in ons ex- de Zon t.o.v. de aardas min of dat neutralino‟s een massa heb- periment ook op zoek naar Ka- meer horizontale sporen veroor- ben die minstens dertig keer luza-Klein-deeltjes. De werke- zaken in AMANDA die een ho- groter is dan die van het proton, lijkheid lijkt ons te bestaan uit ge maar smalle detector is. Ice- omdat we met de bestaande ge- drie ruimtelijke en één tijdsdi- Cube met zijn ribbe van één km neratie deeltjesversnellers tot mensie, maar volgens een theo- zal op dat vlak een hele verbete- dat niveau geen signaal gedetec- rie op basis van de ideeën uit de ring zijn. Anderzijds is de af- teerd hebben. Maar er zijn qua jaren 1920 van twee wiskundi- stand tussen de snoeren van Ice- massa vele mogelijkheden, zo- gen Kaluza en Klein bestaan er Cube 100 m, dat is wel een re- dat het best zou kunnen dat we meer dimensies die verschijnen delijk grote afstand om efficiënt in eerste instantie via de LHC bij hogere energieschalen. Die te zijn voor de detectie van deel- geen neutralino‟s waarnemen extra dimensies zijn bij de hui- tjes met lage massa‟s. Stel dat als het werkelijk om een heel dige energieën opgerold zodat het neutralino door de natuur zwaar deeltje zou gaan. Als we wij ze niet opmerken. Een ge- toevallig een kleine massa ge- evenwel na een vijftal jaar niets volg daarvan is dat alle gekende kregen heeft, dan zijn we eerder gevonden hebben, moeten we elementaire deeltjes in verschil- aangewezen op AMANDA die ons natuurlijk serieuze vragen lende Kaluza-Klein-toestanden gevoelig is voor lage massa‟s. stellen bij de theorie: waar heb- kunnen voorkomen, waarbij de Deeltjesversnellers zijn ook hier

MIRA Ceti - juli - september 2006 9 een goed en complementair al- hogere energie. CD: Er zijn nauwe en goede ternatief, want die zijn ook eer- contacten met buitenlandse col- der gevoelig voor lage massa‟s. Wat na IceCube? Zijn er ega‟s. Zo vindt er b.v. om de zes AMANDA is operationeel sinds reeds andere projecten ge- maanden een conferentie plaats 2000, IceCube zou voltooid pland? waarbij alle betrokkenen de moeten zijn in 2011 maar het vooruitgang van hun onderzoek deel dat nu al klaar is levert CD: Men is in de Middellandse uitleggen. Ook wij zijn daar reeds bruikbare gegevens. Jaar- Zee bezig het project ANTA- steeds present. In dat internatio- lijks worden er een tiental snoe- RES te realiseren, een grote on- nale gezelschap krijg je natuur- ren met optische modules geïn- derzeese detector ter grootte van lijk kritiek in alle richtingen, stalleerd, en dat gebeurt alle- AMANDA, die zou binnen een goed en slecht, maar je krijgt zo maal rond AMANDA, zodat de- jaar of zo operationeel moeten wel feedback op een internatio- ze eerste detector geleidelijk zijn. ANTARES is bedoeld om naal niveau. En uiteraard is het groter en gevoeliger wordt. waarnemingen te doen aan de internet een uitermate geschikt Na 2010 zouden we onze detec- zuidelijke hemisfeer, en dus medium om voor een vlotte we- tor ook willen voorzien van complementair aan ons project. reldwijde communicatie te zor- akoestische detectoren. Deeltjes Een grotere versie volgt wellicht gen. Binnen het domein van de met hogere energie produceren nadien: NEMO-Km3. Dit Euro- deeltjesfysica en in verband met immers meer druk, en aangezien pese project is nog niet helemaal de zoektocht naar die astrodeel- een drukgolf tevens ook een ge- rond, maar het is in ieder geval tjes gebeurt er dus automatisch luidsgolf is, zouden microfoons de bedoeling om ook in de Mid- en continu een internationale het mogelijk moeten maken om dellandse Zee een kubieke kilo- screening. hoogenergetische neutrino‟s te meter grote neutrinodetector te detecteren. Bovendien reikt een bouwen, vergelijkbaar met Ice- Hebben jullie soms het gevoel geluidsgolf verder, en op die Cube op de Zuidpool. dicht bij een doorbraak te zit- manier zouden we een detector ten? hebben van nog meer vo- Verloopt de internatio- lume die nog ge- nale samenwerking DH: Voor het moment nog niet, voeliger is voor vlot? maar aan het einde van mijn deeltjes met analyses hoop ik toch wel iets bereikt te hebben. Het is dan vol spanning uitkijken naar de resultaten, waarbij ik ook zicht wil hebben op de vraag: waren we goed bezig en waren het de juiste procedures om die bepaalde resultaten te bekomen? Tot die conclusies kan je pas komen eens alle storende achtergrond- ruis weggefilterd is. Dan pas kan je vergelijken met gelijkaar- dige experimenten.

CD: Die storende achtergrond wegfilteren is natuurlijk een cru- ciaal punt. Want nu mag je nog trachten zo objectief mogelijk te werken, een mens blijft altijd een mens, en het is normaal dat als je iets zoekt je het ook graag wil vinden. Bijgevolg laat een mens zich soms leiden door hetgeen hij wil vinden. En dat is niet correct. We trachten dus steeds een filter te optimaliseren met een zo hoog mogelijke gevoeligheid om alleen maar gege- Door de neutrinodetectoren AMANDA en IceCube op de Zuidpool te vens te bekomen binnen bepaal- plaatsen kan gebruik gemaakt worden van de hele aardbol die zo als fil- de grenzen. We gaan daarbij op ter kan fungeren om vele storende deeltjes en straling tegen te houden. een blinde manier te werk,

10 MIRA Ceti - juli - september 2006 d.w.z. we doen onze waarnemingen onbevooroordeeld en pas als er een overvloed van signaal gemeten wordt, gaan we verifiëren wat daarvan de oorsprong zou kunnen zijn. Maar eens de oogkleppen afgelegd kan je niet meer op je stappen weerkeren om het filter aan te passen om nog betere of andere resultaten te bekomen. En stel dat we op die wijze een overvloed van signaal van bij de Zon zouden vaststellen, dan zou dat natuurlijk erg opwindend zijn, maar toch kunnen we dan niet zo maar meteen publiceren dat wij donkere materie gevonden hebben. Het is absoluut noodza- Een overzichtskaart uit 2003 op basis van één jaar waarnemingen van kelijk om bij dergelijke hoogenergetische neutrino‟s door AMANDA. Om donkere materie op te „ontdekkingen‟ uiterst kritisch te sporen moeten hier nog minstens twee jaar waarnemingen bijgevoegd werk te gaan. worden en moet alle ruis weggefilterd worden.

DH: Voordat je je wetenschap- steeds bij hoog en bij laag dat ze nen theoretici zelf te twijfelen: pelijke reputatie op het spel zet via hun detector effectief een misschien bestaat er een verkla- moet je er echt wel honderd pro- spoor van neutralino‟s gezien ring voor het feit dat het ene cent van overtuigd zijn dat je hebben, maar omdat de discus- team wel iets ziet en het andere bevindingen echt zijn. Eind ja- sies volgens hen niets zinvols niet? Maar het is in ieder geval ren 1990 was er een onder- opleveren, nemen zij de laatste een moeilijke discussie. zoeksteam dat beweerde door jaren niet meer deel aan confe- Ons team van AMANDA heeft middel van een bepaald experi- renties met collega‟s. Momen- al twee keer gedacht op een moment neutralino‟s gedetecteerd teel verrichten zij onderzoek gelijk spoor te zitten, maar dan te hebben. Maar opvolgexperi- met een detector die veel gevoe- is iedereen extreem waakzaam menten door andere teams om liger is dan de voorgaande, en om na te gaan of er misschien via zelfde technieken tot een intussen hebben ze al twee jaar iets over het hoofd is gezien of zelfde resultaat te komen lever- data verzameld. We zijn echt dat er ergens een foutje is ge- den jammer genoeg niets op. En benieuwd naar hun resultaten. maakt. Uiteindelijk bleek het in dan zit je natuurlijk met een pro- Wat als zij opnieuw naar buiten beide gevallen om loos alarm te bleem. Daarover wordt uiteraard komen met een spoor van ne- gaan. Voorzichtigheid is dus ten keihard gediscussieerd tussen alino‟s terwijl andere onder- zeerste geboden. alle betrokkenen. Na al die jaren zoeksteam niet voor bevestiging beweren die onderzoekers nog kunnen zorgen? Intussen begin- Alvast dank voor het boeiende gesprek en veel succes met het Interessante websites in verband met dit donkere materie en aanverwanten:

Interuniversity Institute for High Energies – IIHE (ULB-VUB): http://w3.iihe.ac.be/ Daan Hubert personal homepage: http://w3.iihe.ac.be/~hubert/ Donkere materie: http://en.wikipedia.org/wiki/Dark_matter, http://astro.berkeley.edu/~mwhite/darkmatter/essay.html Supersymmetrie: http://en.wikipedia.org/wiki/Supersymmetry Neutralino: http://en.wikipedia.org/wiki/Neutralino, http://www-astro-theory.fnal.gov/Conferences/cosmo02/parallel/nezri.pdf AMANDA : http://www.amanda.uci.edu/index.html IceCube : http://icecube.wisc.edu/ ANTARES : http://antares.in2p3.fr/ NEMO : http://nemoweb.lns.infn.it/ CERN : http://public.web.cern.ch/Public/Welcome.html

MIRA Ceti - juli - september 2006 11 The Armchair Astronomer De eerste seconden Frank Smits

De Oerknaltheorie is gefundeerd door het invoeren van een kos- op twee pijlers van waargeno- mologische constante, zodat het men bewijsmateriaal: de expan- heelal inderdaad statisch uit zijn sie van het heelal die door Hub- theorie tevoorschijn kwam. Er ble tussen 1929 en 1931 werd was slechts een persoon, ontdekt en bestudeerd, en de Alexander Friedmann, een Rus- werd in 1965 met de ontdekking kosmische achtergrondstraling, sische fysicus en wiskundige, van de isotrope kosmische ach- ontdekt door Penzias en Wilson die de realiteit zoals ze beschre- tergrondstraling nog eens extra in 1964. Het idee dat het heelal ven werd in de ART onder ogen bevestigd. De tweede bewering kon ontstaan zijn uit een soort durfde zien. Friedmann vertrok van Friedmann ontkent een con- oerknal werd voor het eerst ge- van twee eenvoudige veronder- clusie die men anders foutief uit opperd door de Belgische jezu- stellingen over het heelal: ten zijn eerste bewering zou kunnen ïet Georges Lemaître. eerste ziet het heelal er in alle trekken, namelijk dat we, als we De ontdekking dat het heelal richtingen ongeveer hetzelfde alles van ons zien wegvluchten, uitdijt was een van de revolutio- uit, en ten tweede geldt dit ook in het centrum van het heelal naire wetenschappelijke ontdek- indien we het heelal vanop een staan. Dat alle stelsels zich van kingen van de 20ste eeuw. Ach- ander punt zouden waarnemen. elkaar weg bewegen kan ver- teraf is het verwonderlijk dat Uitgaande van deze twee veron- klaard worden met het voor- Newton en anderen zich niet re- derstellingen concludeerde beeld van de ballon die wordt aliseerden dat een statisch heelal Friedmann dat het heelal niet opgeblazen: de stippen op de - waarvan zij zo overtuigd wa- statisch kan zijn. Enige jaren ballon komen verder uit elkaar ren - onder invloed van de voor de ontdekking van Hubble te liggen, en dit gebeurt sneller zwaartekracht weer zou moeten had Friedmann de uitdijing van en sneller naarmate de ballon inkrimpen. Het geloof in een het heelal reeds voorspeld. De groter wordt. Bovendien kan statisch heelal was echter zo bewering van Friedmann dat het geen enkele stip op de ballon verblindend dat zelfs Einstein heelal er in alle richtingen het- beweren dat zij het zijn Algemene Relativiteitstheo- zelfde uitziet gaat vooral op als “middelpunt” van de ballon (= rie (ART) trachtte aan te passen men op grote schaal werkt, en het heelal) is. Toch gaat de ver-

Een tijdslijn van het ontstaan van de materie, van de oerknal tot nu...

12 MIRA Ceti - juli - september 2006 gelijking niet helemaal op: wan- heid van 1 miljoen km/h. In de geen materie of energie bevat, neer we de ballon opblazen, Lokale Groep bevinden zich, maar waarin bijvoorbeeld wel worden de stippen mee groter. buiten de Andromedanevel, nog tijd loopt. Maar het "niets" Wanneer de stippen mee groei- enkele sterrenstelsels die een waaruit het heelal ontstaan is, en, dan zou de vergroting eigen- blauwverschuiving vertonen en bevatte ook geen ruimte en tijd. lijk niet merkbaar zijn. Het feit dus naar ons toekomen. Zowel ruimte als tijd zijn im- dat we merken dat het heelal uit- In alle andere spectra die Slip- mers elementaire bouwstenen dijt, impliceert dat we zelf niet her daarna bestudeerde kwam van het heelal, en ontstonden aan de uitdijing deelnemen. roodverschuiving voor. Hij be- dus samen met het heelal. Er Wanneer we zelf ook zouden sloot daaruit dat ze zich alle- kan dus niet gezegd worden dat uitdijen, dan groeien onze meet- maal van de Aarde weg bewe- het heelal op een bepaald mo- latten mee, en merken we dus gen. Dit werd later bevestigd ment ontstond, omdat een mo- niet eens dat de uitdijing plaats door Hubble. Deze ondervond ment eigenlijk een punt in de vindt. In dat opzicht is het heelal tevens dat de verwijderingssnel- tijd is. Aangezien tijd niet be- meer te vergelijken met een heid van de stelsels evenredig stond, was er ook geen krentenbrood, waarvan het deeg toenam met hun afstand tot ons. "moment" waarop het heelal aan het rijzen is. De rozijnen in Deze relatie noemt men "de wet ontstond. Het heelal ontstond het brood doen echter niet mee van Hubble" en betekent dat een samen met de tijd. met de expansie, zij blijven even stelsel dat tweemaal zo ver van Maar het "niets" bevatte wel een groot. De krenten bewegen zich ons af staat als een ander stelsel, latente energie: niet bestaande niet van elkaar weg doorheen zich ook tweemaal zo snel van energie, die zich soms manifes- het deeg, maar het deeg zelf ons weg beweegt. Hubble voer- teerde als energiebellen in het zwelt op tussen de krenten... De de een constante H in (de con- "niets". De meeste bellen ver- afstanden tussen de sterrenstel- stante van Hubble) die de mate dwenen terug, maar één keer is sels wordt steeds groter omdat weergeeft waarmee deze verwij- zo'n energiebel opgezwollen tot het de ruimte ertussen is die ex- deringssnelheid toeneemt. het volledige heelal. Hoe dat pandeert. Analoog hiermee Met behulp van de Cepheïden precies in zijn werk ging, is niet voorspelde het model van Fried- had Hubble ook een idee van de duidelijk. mann dat de snelheid waarmee afstand van deze stelsels tot ons Op subatomair niveau, waar de twee stelsels zich uit elkaar be- gekregen. Hij besefte tevens dat regels van de quantummechani- wegen in verhouding staat tot het feit dat alle stelsels zich van ca gelden, verhouden kracht en hun onderlinge afstand; m.a.w. ons af bewegen gedeeltelijk materie zich op een eigenaardi- het voorspelde de roodverschui- schijn was: de Melkweg neemt ge wijze, die voor het eerst in de ving in de spektra, die later ef- geen centrale plaats in het Heel- jaren '20 werd beschreven door fectief door Hubble werd vast- al in. Alle stelsels bewegen zich Heisenberg, Schrodinger, Dirac gesteld. namelijk van elkaar weg, waar en hun collega's. Op dit minus- De uitdijing van het heelal werd je ook staat. De ontdekking was cule niveau kunnen deeltjes, zo- aan het begin van de 20ste eeuw verbijsterend: het betekende dat als elektronen, niet alleen als ontdekt door Edwin Hubble, na- in een ver verleden alle delen materie maar ook als een golf- dat zijn collega Slipher een van het heelal in alle richtingen verschijnsel worden beschreven; roodverschuiving had ontdekt in werden weggeslingerd. Georges golfverschijnselen, zoals licht, de spectra van zowat alle ster- Lemaître opperde als eerste het kunnen echter ook als deeltjes renstelsels die zij hadden geme- idee dat alles bijgevolg bij het worden beschouwd. Ondanks dit ten. De spektra van sterrenstel- begin tot een enkel oeratoom succes bleef de oorspronkelijke sels zijn absorptiespectra, die was samengebald geweest, Ge- theorie van de quantummecha- niet alleen aanwijzingen geven orge Gamov ging later op dit nica onvolledig. Men kon er in over de samenstelling van deze oeratoom in en werkte het evo- algemene termen het resultaat hemellichamen, maar tevens - lutiemodel verder uit. mee beschrijven van interacties via de dopplerverschuiving - Natuurlijk was het niet eenvou- tussen de deeltjes, maar er geen over de beweging ervan. V.M. dig om dit idee van een soort exacte voorspellingen mee doen Slipher onderzocht aan het Lo- oerknal of Big Bang uit te wer- over interacties tussen straling well Observatory in Arizona het ken. Niemand weet hoe de Oer- en deeltjes. Waar het om meer spectrum van het Andromeda- knal precies in zijn werk ging. dan een ruwe benadering ging, stelsel, en dit in 1912, toen nog Wel zijn er enige theorieën naar leverde het wiskundig raamwerk niet bekend was dat het stelsel voor gebracht die een mogelijk van de theorie steevast antwoor- geen lid van onze eigen Melk- scenario geven van de Big den op die oneindig of nietszeg- weg was. Op het eerste zicht Bang. Het heelal is ontstaan uit gend waren. De oplossing dank- bleek dit spectrum een enorme het "niets". Onder het "niets" te men uiteindelijk niet aan een blauwverschuiving te vertonen, wordt echter meestal een lege nieuwe theorie, maar aan een die overeenkwam met een snel- ruimte verstaan, die weliswaar mathematische verfijning van de

MIRA Ceti - juli - september 2006 13 reeds bestaande opvattingen. waren van wat onder extreme Als deze krachtoverbrengers een Aan het eind van de jaren '40 re- omstandigheden een en dezelfde massa hadden die vele keren sulteerden de onderzoekingen kracht kon zijn. De zwakke wis- groter was dan die van neutro- van drie onafhankelijk van el- selwerking zou kunnen worden nen en protonen, dan waren ze kaar werkende natuurkundigen overgebracht door deeltjes uit de slechts op zeer korte afstand in een verbeterde wiskundige groep der zogeheten bosonen, werkzaam, wat klopte met wat beschrijving van het deeltjesge- waaronder ook de fotonen wor- men proefondervindelijk van de drag; de nieuwe methode van den gerekend. Schwinger noem- zwakke wisselwerking te weten beschrijven kreeg de naam de de theoretische bosonen W+ was gekomen. Jammer genoeg kwantumelektrodynamica, afge- en W- (Het teken gaf de elektri- was er iets mis met Glashows kort tot QED. In dit nieuwe mo- sche lading van de deeltjes aan.) veldvergelijkingen. Hij moest er del werden de oneindige waar- Het was niet meer dan een idee, de renormalisering van de QED den uit de berekeningen verwij- maar Glashow kreeg de taak het op toepassen om ze van oneindi- derd door een procédé dat renor- nader te onderzoeken. Het bleek ge waarden te ontdoen, maar dat malisering wordt genoemd. een te zware opgave voor de lukte alleen als hij aan de massa Dankzij deze wiskundige goo- jonge student; in diens docto- van de dragers van de zwakke cheltruc kon men de waarden raalwerkstuk, dat in 1958 gereed wisselwerking een waarde nul voor de energie en de massa van kwam, bleef het probleem onop- toekende. Dat zou betekenen dat de deeltjes herdefiniëren zonder gelost. Toch had Glashow daar- de zwakke wisselwerking ook dat de oorspronkelijke vergelij- mee de eerste etappe afgelegd in op grote afstand werkte, hetgeen kingen geweld werd aangedaan. een buitengewone intellectuele aantoonbaar niet het geval was. De techniek werkte perfect, en odyssee, die meer dan tien jaar het duurde niet lang of natuur- later zou eindigen met een al- Pas in 1967 vond Weinberg een kundigen gebruikten de QED omvattende theorie over de ge- manier om de elektrozwakke om met ongekende precisie de meenschappelijke oorsprong unificatie te beschrijven. De elektromagnetische interacties te van het elektromagnetisme en laatste bouwsteen die hij nodig voorspellen van in versnellings- de zwakke wisselwerking. In die had, was het werk van Peter machines geproduceerde deel- jaren werkte een aantal van de Higgs die een ingewikkeld pro- tjes als elektronen, positronen beste natuurkundige theoretici cédé had ontworpen waarmee de en fotonen. Daarbij maakte de ter wereld aan de oplossing van Goldstone bosonen verdwenen, QED een nieuwe benadering het probleem, dat bekend kwam terwijl de kracht overbrengende mogelijk voor een inzicht in alle te staan als de elektrozwakke deeltjes meer massa kregen. krachten. unificatie. De eerste doorbraak Weinberg zag in dat het Higgs kwam van Glashow. In 1960 mechanisme niet alleen met de Twee van de voormannen in het kwam hij met een wiskundige massaloze bosonen afrekende, onderzoek naar de natuurkrach- benadering op de proppen, maar tevens de voor Glashows ten waren Sheldon Glashow en waarmee zowel het elektromag- W- en Z-deeltjes benodigde Steven Weinberg. Glashow was netisme als de zwakke wissel- massa schiep. Door de vergelij- doctoraalstudent van Schwinger, werking beschreven schenen te kingen van Glashow, Goldstone en in 1956 als mentor voor zijn kunnen worden. Glashow stelde en Higgs te combineren, kon hij doctoraal op te treden. Schwin- een nieuw deeltje voor, het neu- de massa van het W-boson stel- ger zette hem aan een probleem trale Z-boson (Z°), dat samen len op 83 miljard elektronvolt op een obscuur gebied, dat te met de twee W-bosonen de (GeV) – meer dan 80 keer de maken had met de overeen- zwakke wisselwerking zou massa van een proton. Het Z°- komst tussen de dragers van de overbrengen op dezelfde manier deeltje had nog meer massa - 93 elektromagnetische kracht (de als fotonen de elektromagneti- GeV. De ingewikkelde renorma- fotonen) en de deeltjes die als sche kracht overbrachten. Onder liseringsberekeningen, die zijn dragers van de zwakke wissel- extreem hete omstandigheden werk tot een doorbraak zouden werking fungeren. Biljoenen ke- zou er geen onderscheid zijn hebben gemaakt, kon hij even- ren zwakker dan het elektro- tussen W-en Z-bosonen en foto- wel niet aan. Inmiddels was Ab- magnetisme, wordt de zwakke nen. Onder zulke omstandighe- dus Salam bezig een soortgelij- wisselwerking in verband ge- den zouden, met andere woor- ke theorie te ontwerpen. In 1964 bracht met het verval van den, het elektromagnetisme en kwam Salam met gebruik van atoomkernen en met processen de zwakke wisselwerking vere- een andere wiskundige beschrij- waarin zeer kleine deeltjes, neu- nigd zijn. Een belangrijk ele- ving tot een hypothese waarin trino's geheten, een rol spelen. ment in Glashows hypothese veel van de ideeën uit Glashows Schwingers eigen werk had hem was de veronderstelling dat de artikel van 1961 waren ver- op het idee gebracht dat het W- en Z-bosonen, anders dan de werkt. Maar zijn theorie was net elektromagnetisme en de zwak- massaloze fotonen, over zeer als die van Glashow niet voor ke wisselwerking manifestaties veel massa moesten beschikken. renormalisering vatbaar. Toen

14 MIRA Ceti - juli - september 2006 Open of gesloten heelal? Simpel gezegd hangt het allemaal af van de hoeveelheid massa erin.

hij in 1967 met het Higgs me- cleonen). In de meeste van zulke die van het Europees Centrum chanisme kennismaakte, kwam gevallen zou de zwakke wissel- voor Kernonderzoek (CERN) Salam tot eenzelfde inzicht als werking worden overgebracht bij Geneve, werden routinema- Weinberg. De wiskundige re- door een W-boson, wat het nu- tig miljarden neutrino's per se- normalisering bleek echter ook cleon tot verval zou brengen en conde op de enorme deeltjesde- voor Salam een te zware opga- het neutrino zou omvormen tot tector afgevuurd; botsingen de- ve. een geladen deeltje, een zogehe- den zich slechts eens per minuut In 1971 werd een Nederlandse ten muon. In sommige gevallen voor. Toch hadden de onderzoe- doctoraalstudent, Gerard 't zou de kracht echter worden kers van CERN als onderdeel Hooft, het probleem tenslotte de overgebracht door een Z°- bo- van hun pogingen het bestaan baas; hij vond een slimme wis- son, wat het nucleon eveneens van quarks (de bouwstenen van kundige benadering die zowel in tot verval zou brengen maar het de nucleonen) aan te tonen, te- Weinbergs theorie als in die van neutrino ongemoeid zou laten. gen het einde van 1971 al meer Salam renormalisering mogelijk Als men nu een bundel neu- dan een half miljoen foto's van maakte. 't Hoofts methode kreeg trino's op een deeltjesdetector neutrino-interacties verzameld. al snel grote bekendheid onder richtte (waarop neutrale deeltjes Terwijl de resultaten van de de deeltjesfysici. als het neutrino en Z°- quarkjacht nog binnenstroom- Na de theorie volgde echter de onzichtbaar zijn), dan zou men den, begon een klein team on- praktijk. Verificatie van de theo- de neutrale stroom kunnen aan- derzoekers onder leiding van de rie in experimenten beloofde tonen doordat bij Z°- natuurkundige Paul Musset het echter een zware taak te worden. overbrenging een schijnbaar materiaal uit te pluizen. Ze De ontdekking van een Z°- spontane reeks deeltjes diende te zochten naar de kenmerkende boson zou een sterk bewijs zijn, ontstaan zonder dat daar een sporen van de neutrale stroom maar de versnellingsmachines muon bij was. en poogden er de ware oor- van de vroege jaren '70 beschik- Het probleem was echter om sprong van te ontdekken. Tegen ten slechts over een fractie van voldoende van dit soort interac- de zomer van 1973 hadden ze de energie die nodig was om een ties te doen plaatsvinden om het een honderdtal neutrino-nucleon deeltje met zoveel massa te pro- bestaan van een neutrale stroom interacties opgespoord waarbij duceren. Daarom zocht Wein- aan te tonen. Neutrino's zijn geen muon was ontstaan - ge- berg het in een indirecte benade- klein, snel, alleen onderhevig noeg voor Musset om als bewijs ring. Zijn theorie voorspelde het aan de zwakke wisselwerking en te dienen. In het jaar daarna bestaan van een neutrale stroom bijgevolg niet erg geneigd om werden de CERN-proeven met in de interactie van neutrino's ook maar ergens mee in wissel- hetzelfde resultaat door andere met protonen en neutronen werking te treden. In een van de onderzoekers herhaald. Tegen (gezamenlijk aangeduid als nu- grootste versnellers ter wereld, het einde van 1974 twijfelde bij-

MIRA Ceti - juli - september 2006 15 genoemd die de sterke wisselwerking overbrengen. En die acht bosonen beloofden voor de geleerden de nodige wiskundige problemen met zich mee te brengen. Met Howard Georgi bestudeerde Glashow het probleem, en ze kwamen al gauw tot een wiskundig model dat de sterke wisselwerking en de elektrozwakke kracht verenigde zonder dat het in strijd met de feiten scheen. Net als in de elektrozwakke unificatietheorie draaide het in Georgi's model om veranderingen in de ene soort deeltjes, die precies opwo- gen tegen veranderingen in een andere soort. Het betrokken energieniveau lag echter 10 biljoen keer hoger - het niveau van 10-36 seconde na het begin van de uitdijing van het heelal. On- der die omstandigheden zouden gluonen, normaal de overbrengers van de sterke wisselwerking, gelijk worden aan fotonen en W- en Z-bosonen. Ook quarks en elektronen zouden gelijk zijn, in interacties met als overbrengers een geheel nieuwe familie van twaalf supermassie- ve deeltjes, die later de geza- menlijke naam X-bosonen kre- na niemand meer aan het be- was. Het doel was een Grote gen. Georgi's opgetogenheid staan van neutrale stroom en Unificatie Theorie (afgekort tot werd enigszins getemperd toen had het Weinberg-Salam model GUT) te ontwikkelen, waarin op hij een schokkend aspect van vrijwel algemeen ingang gevon- de gravitatie na alle krachten zijn hypothese ontdekte. De ver- den. En in 1983 zetten de onder- werden samengebracht. Een van gelijkingen in zijn wiskundige zoekers van CERN de kroon op de eerste theoretici die zich op beschrijving maakten het moge- het werk door W+, W-, en Z°- het GUT-probleem stortte, was lijk - vereisten zelfs - dat elk deeltjes aan te tonen. Sheldon Glashow. Omstreeks proton op den duur zou verval- Voor kosmologen betekende de 1972 was het inzicht ontstaan len door de omzetting van een elektrozwakke unificatie dat de dat soortgelijke principes als in van zijn quarks in een elektron klok kon worden teruggezet tot de kwantumelektrodynamica of een positron. Als deze theorie één biljoenste van een seconde golden voor de interacties tussen over de vroegste tijd van het na het begin van de uitdijing van quarks in nucleonen, gedragen universum juist was, lag er het heelal, toen de oervuurbal door de sterke wisselwerking. 16 meteen een mogelijk einde van een temperatuur van 10 K had De naam van de sterke wissel- het universum in besloten. Ge- (miljoenen keren heter dan het werkingstheorie, kwantumchro- orgi en Glashow publiceerden hart van de Zon) en nog zo dicht modynamica (QCD), was wel- hun Grote Unificatie Theorie in was dat een vingerhoed vol ma- bewust naar het voorbeeld van februari 1974. Hun GUT kreeg terie 100 miljoen ton woog. Nu de QED gekozen. Het was ech- aanhangers - en ook navolging, de theoretici een verklaring had- ter tevens een veel ingewikkel- want veel andere onderzoekers den voor de interacties van de der theorie. Waar het elektro- gebruikten dezelfde benadering deeltjes en de energie van die magnetisme wordt overgebracht om soortgelijke theorieën te ont- tijd, richtten ze hun aandacht op door een enkel foton, wordt in wikkelen. Al die theorieën voor- een nog vroeger tijdstip, toen de de QCD het bestaan veronder- spelden de X-bosonen van het sterke wisselwerking met de steld van maar liefst acht gluo- GUT Tijdperk, zoals het tijdstip elektrozwakke kracht verenigd nen, zoals de bosonen worden omstreeks 10-35 seconde na de

16 MIRA Ceti - juli - september 2006 Big Bang tenslotte werd ge- zijn vervallen tot regens van kouder was geworden. De ener- noemd. Maar hoe konden die deeltjes, waaronder quarks en gie en de beweging van de deel- wiskundige modellen ooit wor- elektronen. Toen het uitdijende tjes was dus veel minder, maar den geverifieerd? Het energieni- heelal verder afkoelde, zouden de elektronucleaire kracht had veau dat voor de productie van die door hun samengaan tot de geen tijd gehad om de fase- een X-boson komt kijken, zal vorming van atomen hebben ge- overgang mee te maken. Het ge- met geen deeltjesversneller ooit leid. De GUT-modellen voor- volg was dat de elektronucleaire bereikt worden. Alleen door het spelden zelfs correct de resulte- kracht op GUT-niveau bleef, verval van een proton aan te to- rende verhouding tussen energie waardoor de totale hoeveelheid nen zou men een experimenteel en materie in het heelal. energie in het heelal ondanks bewijs voor de GUT kunnen le- Dankzij de QED-, QCD-, en een verminderde deeltjesenergie veren. Protonen leiden echter GUT-theorieën is men er in ge- nagenoeg gelijk bleef. Er ont- een onvoorstelbaar lang leven. slaagd de evolutie van het heelal stond een instabiliteit, die het Volgens de meest betrouwbare te reconstrueren vanaf het mo- valse vacuüm genoemd werd. schattingen duurt hun gemiddel- ment dat het heelal 10-43 secon- Het gevolg was dat de expansie- de bestaan ongeveer 1031 jaar - de oud was. De temperatuur was snelheid in plaats van geleidelijk meer dan een miljard miljard waanzinnig hoog: 1032 K. In de- af te nemen, explosief toenam. keer langer dan de huidige leef- ze gloeiend hete oersoep ont- Aan het einde van de inflatiefa- tijd van het universum. Het zou stonden materie/antimaterie- se (10-33 seconde na de Big weinig uithalen een proton te paartjes in een bijzonder hoog Bang) was het volume van het observeren in de hoop dat het tempo, en ze werden ook weer heelal een biljoen biljoen keer uiteenviel. Maar omdat de le- even snel vernietigd in het pro- toegenomen. Het was in deze fa- vensduur van de deeltjes een ge- ces dat annihilatie wordt ge- se van het heelal dat door de in- middeld cijfer is, zou men het noemd. Uit botsingen van de stabiliteit een assymmetrie ont- verval kunnen waarnemen als deeltjes ontstonden ook andere staat: er wordt meer materie dan een zeer groot aantal protonen deeltjes met dikwijls een veel antimaterie gevormd. Het mate- tegelijk werd geobserveerd. Een grotere massa omdat het ener- rieoverschot zien we nu onder van de eerste pogingen daartoe gieniveau zo ongelooflijk hoog de vorm van sterrenstelsels en werd in 1981 ondernomen. Een lag. Ook werden er deeltjes ge- clusters. enorme tank met 7000 ton gevormd ("leptoquarks") die ande- Het Higgs-mechanisme (zie pa- destilleerd water werd op een re deeltjes in staat stelden van ragraaf 2.2.3 van dit hoofdstuk) diepte van 800 meter opgesteld "identiteit" te wisselen. Quarks zorgde er voor dat de sterke wis- in een zoutmijn nabij Cleveland werden leptonen, en omgekeerd. selkracht zich afscheidde van de in Ohio. Het water bevatte om De dichtheid was onvoorstel- twee natuurkrachten die nog en nabij de 1034 protonen en baar hoog: de massa van een he- steeds verenigd waren, en die nu door de tank ondergronds op te dendaagse cluster van sterren- samen de elektrozwakke kracht stellen, voorkwam men dat stra- stelsels paste in het volume van vormden. Door de afsplitsing ling van buitenaf ongewenst een waterstofatoom. van de zwakke wisselkracht protonverval zou veroorzaken. Uit de botsing tussen quarks en maakte ook de elektronucleaire Wanneer een proton vervalt, leptonen ontstonden de elek- kracht een fase-overgang mee, moet het een minieme lichtflits tronucleaire bosonen. Want tij- en het "evenwicht" werd weer uitstralen, hetgeen kan worden dens de GUT-fase, zoals dat eer- hersteld, zodat de inflatie stopte. geregistreerd door de uiterst ge- ste tijdperk genoemd werd, wa- Toen de inflatie afliep, begon de voelige lichtcellen in de wand ren drie van de vier bekende na- zwaartekracht de uitdijing van van de tank. Tot op heden is tuurkrachten verenigd in één het heelal af te remmen. Het echter in Ohio nog geen proton kracht, die we de elektronucleai- heelal kwam in de elektrozwak- ter ziele gegaan, en evenmin in re kracht noemen. Enkel de gra- ke fase. De temperatuur was Japan, India en Italië, waar vitatiekracht was afgesplitst; echter nog ontzettend hoog (1026 soortgelijke proeven werden on- vermoedelijk was ook die kracht K), maar dat kwam omdat het dernomen. De observatie duurt in een nog vroeger stadium (het energieniveau van het heelal tij- echter voort. Voor kosmologen begin van de GUT-fase) vere- dens de inflatiefase nauwelijks was het voorspelde verval van nigd met de andere natuurkrach- was afgenomen. De kosmische materiedeeltjes van minder be- ten. dichtheid was door de expansie lang dan een ander aspect van Het heelal koelde af met de uit- wel afgenomen, maar was toch de GUT-modellen: de vorming dijing; 10-35 seconde na de Big nog verschrikkelijk hoog en be- van materie uit de straling waar- Bang bedroeg de temperatuur droeg het equivalent van een no- van het universum in het GUT- 1027 K en kwam het heelal in de tendop met de massa van de tijdperk was doortrokken. In die inflatiefase terecht. Dat beteken- Aarde. De Higgs-bosonen zorg- hoogenergetische omgeving de dat het heelal op een fractie den ervoor dat de laatste twee zouden massieve X-bosonen van een seconde 100.000 keer natuurkrachten -de zwakke wis-

MIRA Ceti - juli - september 2006 17 selkracht en het elektromagne- de laag om de gluonen van de veer 1 tot 5 minuten na de Big tisme- zich van elkaar scheid- sterke wisselkracht in staat te Bang. Door de immer voortdu- den. stellen de quarks samen te bin- rende uitdijing was het energie- De energie van de botsende den tot zwaardere deeltjes. De niveau van de fotonen zo ver af- deeltjes was nog verder afgeno- eerste sporadische protonen en genomen, dat ze niet konden men, en daardoor werden de neutronen deden hun intrede in verhinderen dat protonen en deeltjes in staat gesteld te mute- deze oersoep. Af en toe flipten neutronen samengesmeed wer- ren tot families. De leptonen dif- de neutronen om tot protonen den tot de latere atoomkernen. ferentieerden tot elektronen, (doordat en neer-quark veran- Deze fase noemen we de nucle- neutrino's, muonen en tauonen. derde in een op-quark) waardoor osynthese. Bij het samengaan Toch gebeurden er nog veel bot- er een overschot aan protonen van de kernen werden vooral singen, waarbij bijvoorbeeld ontstond. Bij 0,01 seconde be- waterstof en heliumkernen ge- elektronen en positronen met el- droeg de temperatuur van de vormd, de twee meest voorko- kaar botsten. Bij die botsing oersoep 100 miljard K. Deze mende elementen van het heelal. kwamen twee hoogenergetische soep bestond hoofdzakelijk uit Op basis van de wetten van de fotonen vrij, die zich bijna on- fotonen, elektronen/positronen, kwantumfysica kan men bereke- middellijk weer materialiseer- neutrino's/antineutrino's. Deze nen hoeveel helium en lichte den tot opnieuw een mate- deeltjesparen werden constant elementen op deze manier ge- rie/antimaterie-deeltje. Dit pro- gecreëerd bij de ontmoeting van vormd werden. Men komt tot de ces van annihilatie en opnieuw twee geschikte fotonen, maar vaststelling dat dit ongeveer materialiseren duurde zo lang ook geannihileerd bij de ont- 27% van alle materie in het het energieniveau hoog genoeg moeting van het deeltje en zijn heelal zou zijn, wat goed over- bleef. De elektrozwakke fase antideeltje. De quarks zaten nu eenkomt met de waarnemingen. duurde tot 10-6 seconde na de definitief opgesloten in de Omdat het heelal te snel afkoel- Big Bang; nadien begon de fase zwaardere protonen en neutro- de, werd de vorming van zwaar- van de opgesloten quarks. nen, die later de kerndeeltjes dere atoomkernen (door kernfu- Ongeveer één miljoenste van van het atoom zouden worden. sie) verhinderd. een seconde na de Big Bang was Tussen 2 en 58 seconden na de Toch was de energie van de fo- de temperatuur verder gedaald Big Bang kende het heelal zijn tonen nog voldoende om te ver- tot 1013 K. Hoewel de tempera- zogenaamde neutrino-fase. De hinderen dat de elektronen zich tuur nog een miljoen keer heter vorming van elektronen en po- aan de atoomkernen gingen bin- was dan de kern van de Zon, sitronen stopte bij gebrek aan den, zodat er nog geen atomen was het energieniveau voldoen- energie. De overgebleven mate- ontstonden. rie/antimateriepaartjes vernietig- Het heelal bleef uitdijen en af- den elkaar, en het materie- koelen, en gedurende ruim één overschot van de inflatie bleef miljoen jaar deden zich geen be- over, samen met de neutrino's langrijke overgangen meer voor. en de anti-neutrino's. Die deel- Maar na één miljoen jaar, toen tjes traden immers niet in wis- het heelal afgekoeld was van selwerking met andere deeltjes, 108 K tot ongeveer 3000 K en en waren daardoor vrijwel on- de kosmische dichtheid verge- waarneembaar. Ongevoelig voor lijkbaar was met die van lucht, sterke wisselkracht, voor elek- werden de eerste atomen ge- tromagnetisme en bijna onge- vormd. De fotonen waren zo- voelig voor de gravitatiekracht, veel van hun energie kwijt, dat kruisten ze ongehinderd door ze niet meer konden verhinderen het heelal. Enkel de zwakke dat de elektronen zich aan de wisselkracht had wat invloed op atoomkernen gingen binden. Het de verder massaloze neutrino's. tijdperk van de materie brak Maar buiten de neutrino's was er aan. niets anders dat ongehinderd Een belangrijk gevolg van de door het nog steeds 10 miljard K atoomvorming was dat de plas- hete heelal kon reizen. Ook de mamist optrok. De fotonen wer- fotonen niet, die op hun weg ge- den niet langer gehinderd door stuit werden door een soep van een soep van atoomkernen en Alan Guth (MIT), één van de be- vrije elektronen, protonen en vrije elektronen, en begonnen kendste namen in de moderne kos- neutronen. Het heelal was dus aan een eindeloze reis door het mologie, én bovendien auteur van nog steeds ondoorzichtig. heelal. Het heelal werd door- een aantal populariserende boeken Een bijzondere fase in de evolu- zichtig. Hoe verder we met onze over het onderwerp. tie van het heelal trad in onge- telescopen in het heelal kijken,

18 MIRA Ceti - juli - september 2006 hoe meer we eigenlijk terugkij- ken in de tijd. Wanneer we ver genoeg zouden kunnen kijken, dan zou deze periode de vroegste periode zijn die we nog kunnen “waarnemen”. Na een paar miljard jaar begon het heelal er stilaan uit te zien zoals nu. Hoe ontstond de Big Bang en vanwaar kwam de soep? Dit zijn heden eerder filosofische vragen. Een even filosofisch ant- woord erop is dat het uit het Niets ontstond. Het ganse heelal zou een uitdrukking van niets kunnen zijn. Het lijkt alsof een vacuüm stabiel is, en er niets uit voort kan komen. Maar anderzijds leek het vroeger ook dat atomen stabiel waren. Wellicht is het niet onmogelijk dat een leegte zich plots in iets anders transformeert, en dat ons heelal een andere manier is om deze leegte voor te stellen. Een opvallend kenmerk van het huidig heelal is dat als je alle energie die erin aanwezig is op- telt, het resultaat bijna nul is. Eerst is er de potentiële gravitationele energie die in alle hemellichamen besloten ligt. Die staat in relatie tot de massa van die hemellichamen. Dan is er de le expansie hebben gekend, Door de exponentiele inflatie tegengesteld werkende kracht waarna de gewone uitdijing be- wordt de kromming van de die al de sterrenstelsels uit el- gon. De fase van exponentiele ruimte kleiner (cfr. ballon die kaar drijft. Dit is een negatieve uitdijing deed het heelal, dat wordt opgeblazen: vanop een energie ten overstaan van de toen de afmetingen had van een punt op het ballonoppervlak is gravitationele energie, maar zij elementair deeltje, opblazen tot slechts een klein deel van dit is net iets groter dan deze de afmetingen van een meloen. oppervlak te overzien. Naarmate zwaartekracht. De energie die hiervoor nodig de ballon opblaast wordt dit Astronomen zijn op zoek naar was zou afkomstig zijn van een stukje oppervlak minder en min- de ontbrekende materie om dit overgangsfase waarin een van der gekromd). De inflatietheorie klein verschil tussen beide ener- de natuurkrachten zich van de bevestigt dus de waargenomen gieën op te heffen. Er zijn veel oorspronkelijke Oerkracht af- "vlakheid" van de ruimte, maar plaatsen waar men deze ontbre- scheurde en zelfstandig ging voorspelt tevens dat de materie- kende materie kan gaan zoeken: functioneren. De inflatietheorie dichtheid de kritische waarde halo's van sterrenstelsels, zwarte biedt een oplossing en stelt dat heeft. En dit betekent dat de gaten in de kernen van sterren- het heelal dat wij waarnemen af- mens nog een zoektocht dient te stelsels, massa van neutrino's, ... komstig is van een minuscuul ondernemen naar een groot deel Aan het eind van de jaren '70 gebiedje, en dat alle delen van "ontbrekende materie". stelde een Amerikaans natuur- ons heelal net na de Big Bang kundige, Alan Guth, een hypo- wel binnen elkaars waarne- these voorop die beide voorver- mingshorizon hebben gelegen. melde problemen zou kunnen Dit oergebiedje kan best in ther- oplossen. Volgens Guth zou het misch evenwicht verkeerd heb- heelal, toen het 10-35 seconden ben, zodat het heelal inderdaad oud was, voor een zeer korte tijd verder overal op dezelfde ma- (een minieme fractie van een se- nier evolueerde, en dat de ach- conde) een fase van exponentie- tergrondstraling isotroop is.

MIRA Ceti - juli - september 2006 19 Te huur: het MIRA-planetenpad

Lang geleden –naar aanleiding voor een boswandeling, voor neet zichtbaar wordt. van het 25ste jubileum– plaats- een zomerkamp van de scouts, Tijdens de wandeling wordt ten we een planetenwandeling … of gewoon voor leerkrachten duidelijk hoe de eerste planeten in het Prinsenbos te Grimber- die hun lessen kosmografie een relatief dicht bij elkaar staan, en gen. Het zonnestelsel werd 20 beetje tastbaarder willen maken. dat er pas vanaf de reuzenpla- miljard keer verkleind, zowel neet Jupiter serieus moet gestapt de afmetingen van de planeten Concreet bestaat het planeten- worden. De eerste 6 meter ko- als de onderlinge afstanden. De pad uit 11 paaltjes (9 planeten, men we zowel de Zon, Mercuri- Zon werd zo een gele tennisbal de Zon + één algemeen bord us als Venus tegen. Verdubbel bij het begin van de wandeling, met uitleg), die in de grond kun- die afstand en ook Aarde en de Aarde slechts een fikse spel- nen verzonken worden. Elk Mars zitten er bij: de afstand tot denknop zo‟n 7,5 meter verder. bordje is voorzien van een de eerste 4 planeten bedraagt Jupiter is dan weer een kleurrijk mooie foto en tweetalige bondi- nauwelijks 1/25ste van de af- gestreept kogellagertje op een ge uitleg, en bovendien is er stand tot Pluto! kleine 40 meter, terwijl er voor telkens een kijkgaatje. Druk op Pluto (te klein om met het blote de knop en er gaat een lichtje Deze korte wandeling maakt de oog te kunnen zien) al 300 me- branden waardoor het schaalmo- enorme afstanden en schaalver- ter dient gewandeld te worden. delletje van de betreffende pla- schillen wel héél tastbaar.

Onlangs werd dit project terug (letterlijk) vanonder het stof gehaald, en helemaal vernieuwd gebruik makende van de nieuwe middelen (printers e.d.) op MI- RA. We denken dat dit een ideale opstelling kan zijn voor schoolfeestjes, voor wie een sterrenkijkavond organiseert, MIRA-publicaties en -verkoop

Stilaan groeit onze verkoopsstand, maar de nadruk blijft liggen op de eigen publicaties. Daarnaast zijn Sterrenkaarten: er de nodige basiswerken over sterrenkunde, sterren- • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- kaarten, eclipsbrilletjes,... logo!) € 10,00 (+ € 2,00) Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) maar ook via overschrijving op PCR 000-0772207- • VVS-sterrenkaart-poster (Nl of F) € 5,00 (+ € 3,50) 87 (tussen haakjes de verzendingskosten). • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,00)

Praktische astronomie: Weerkunde: • Infopakket "Telescoop kopen" € 1,25 (+ € 1,00) • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 3,00) • Telescopen en hun gebruik € 6,50 (+ € 2,50) • Goedenavond Beste kijkers, • Sterrenkunde met de verrekijker € 6,50 (+ € 2,50) Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 3,50) • VVS-Hemelkalender 2006 € 10,00 (+ € 2,50) Posters: Theoretische astronomie: • Crescent Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor beginners € 5,00 (+ € 2,00) • Earth € 7,50 (+ € 3,50) • Kometen € 6,50 (+ € 2,50) • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Mars, een fascinerende planeet € 6,50 (+ € 2,50) • Eclips € 5,00 (+ € 3,50) • Mensen op de Maan € 1,25 (+ € 1,00) • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 3,50) • Wandeling door het Zonnestelsel € 6,50 (+ € 3,00) • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 3,50) • Zon en Aarde, een unieke relatie € 32,50 (+ € 3,00) • Saturn € 7,50 (+ € 3,50) • Welke ster is dat? € 18,90 (+ € 3,00) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 3,50) Enkele andere interessante artikels uit onze • Solar System € 7,50 (+ € 3,50) “winkel”: • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 3,50)

20 MIRA Ceti - juli - september 2006 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. Sluiernevel NGC6960— Supernova- 70’x8’ - 60’x8’ NGC6992 restant

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. IC5070 Pelikaannevel Emissienevel 14.0 80’ X 80’

NGC7000 Noord-Amerikanevel Emissienevel 13.0 120’ X 100’

MIRA Ceti - juli - september 2006 21 Cygnus, Vulpecula en Sagitta

Zoekkaart 2

Zoekkaart 1

22 MIRA Ceti - juli - september 2006 Zoekkaart 4

Zoekkaart 3

MIRA Ceti - juli - september 2006 23 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

M27 Halternevel Planetaire nevel 7.3 480” x 240”

M71 Bolhoop 8.3 7.2’

Cr399 Kapstok Leuke vorm

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC6826 Blinking nebula Planetaire nevel 8.5 27” X 24” Perifeer kijken

24 MIRA Ceti - juli - september 2006 HET OUDSTE NOG WERKENDE PLANETA- RIUM TER WERELD… op amper 350 km van Grimbergen

Emiel Beyens

er daar met Willem Wytzes Eu- schaal, een werkend model van clidische meetkunde te studeren het zonnestelsel te maken. Hij en op zijn vijftiende schreef hij wilde de sterrenkunde voor zijn eerste boekje over rekenen. iedereen toegankelijk maken. Zijn middelen waren wel be- Wanneer Eise Eisinga huwt met perkt en daarom moest hij van Pietje Jacobs gaat hij naar Fra- zijn vrouw de toestemming zien neker wonen waar hij zich ook te krijgen om zijn planetarium als wolkammer vestigt. In zijn in de woonkamer van hun huis vrije tijd is hij echter vaak in de te bouwen. En het staat er nog bibliotheek van de Franeker altijd! Het uitwerken van zijn Academie te vinden, waar hij project zou zes maanden in be- zich verder in de wiskunde en slag nemen. Zo dacht Eisinga de fysica bekwaamt. tenminste want zijn plan was pas in 1781 af. In die jaren kon En dan doet zich het volgende hij wel gerust zijn gang gaan voor: op 8 mei 1774 zou zich want zijn vrouw, voor wie het een conjunctie voordoen van de op den duur toch genoeg ge- Wist je dat het oudste nog wer- maan en de planeten Mars, Jupi- weest was, was gedurende die kend planetarium ter wereld op ter, Venus, en Mercurius en, tijd met de kinderen ergens an- minder dan 400 km van Grim- hoewel al meer dan 2 eeuwen ders gaan wonen. Ze keerde pas bergen ligt, in Franeker, een ge- bekend was hoe het zonnestelsel na de beëindiging van de wer- meente in Friesland. Het werd in in elkaar stak, toch kondigde de ken terug. 1781 gebouwd door Eise Eisin- Leeuwarden Courant van 9 april ga, een amateur sterrenkundige. 1774 aan dat er een boekje zou Het resultaat van zijn jarenlange verschijnen waarin voorspeld inspanningen was wel verbluf- Eise Eisinga werd in 1744 gebo- werd dat “die hemellichamen fend. Deze eenvoudige maar ren in Donrijp, Friesland. Reeds met elkaar in botsing zouden geniale wolkammer was er uit in zijn kinderjaren bleek hij een komen en dat door deze schok pure liefhebberij toe gekomen begaafde knaap te zijn maar, zo- de aarde op de zon zou vallen”, niet alleen een planetarium te als toen wel vaker het geval met alle gevolgen die men zich bouwen. Het apparaat deed ook was, mocht hij om financiële re- kan voorstellen. De ondergang dienst als klok, als kalender, als denen niet naar het gymnasium. van de wereld was dus nabij. Er Zon- en Maanalmanak en als De jonge Eise zou dus, net als ontstond een ware panieksfeer sterrenkaart. Zelfs zons- en de zijn vader Jelte, wolkammer in Friesland in die mate dat de maansverduisteringen werden er worden. Zijn begaafdheid deel- Gedeputeerde Staten van Fries- weergegeven. de hij wel niet van zover want land zelfs verplicht werden om ook zijn vader schijnt een knap in te grijpen. Het boekje, dat van Om zijn complex raderwerk in en handig man geweest te zijn. de hand van de Calvinistische elkaar te steken had Eisinga zelf Men weet uit geschriften dat hij predikant Eelco Alta bleek te tal van eikenhouten schijfjes en verschillende zonnewijzers heeft zijn, werd uit de handel geno- duizenden spijkers vervaardigd, gemaakt. Ze zijn helaas allemaal men. waarmee hij dan de vele tand- verdwenen. wieltjes tot een nauuwkeurig Ook Eisinga, die goed wist hoe mechanisme in elkaar stak. Het Eise Eisinga is een pure autodi- het zonnestelsel in elkaar zat, geheel draait eigenlijk als een dact.Toen hij 14 jaar was mocht werd vanuit vele kanten door slingeruurwerk met gewichten, hij wel eenmaal per week te bange mensen uit Friesland om waarvan de gewichten eens per voet van zijn woonplaats Oos- uitleg gevraagd. Het is dan dat week moeten worden opgetild. terlittens naar Franeker gaan om hij het plan opvatte om, op Nog voor het einde van 1781

MIRA Ceti - juli - september 2006 25 kreeg Eisinga echter een bittere houden moest worden. Na zijn um blijft wel de hoofdbrok voor pil te slikken. De planeet Uranus dood werd het planetarium overeen bezoek aan Franeker. werd ontdekt en … er was geen genomen door de Staat, die het Dat Nederland een land van gro- plaats meer om deze buitenpla- op zijn beurt later aan de ge- te sterrenkundigen is zal wel neet in de kleine woonkamer meente Franeker schonk. De ge- voor iedereen duidelijk zijn. nog aan te brengen. Het planeta- meente heeft van haar kant heel Maar wist je dat nog een andere rium, dat zich in zijn oorspron- wat gedaan om de stad, in func- grote Nederlandse sterrenkundi- kelijke staat bevindt, werkt nog tie van het planetarium, her in te ge in Franeker werd geboren. steeds en staat bekend als het richten. Diverse sterzitjes wer- Jan Oort, jawel deze van de oudste nog werkend planetarium den op diverse plaatsen van de Oortwolk, is eveneens uit Frane- ter wereld. binnenstad geplaatst. Elk zitje ker afkomstig. Was Eisinga mis- heeft een uitgestanst sterren- schien zijn inspiratie bron? Eisinga beperkte zich echter niet beeld en is dus uniek. Er is ook alleen tot het bouwen van zijn een straat naar Eisinga ge- Wie meer wil vernemen over planetarium. Hij vervaardigde noemd. het Eisinga planetarium kan ge- ook verschillende zonnewijzers. rust eens in de bibliotheek van De merkwaardigste dateert van Het planetarium is ondertussen Mira binnenlopen. Er liggen er 1806 en is aan zijn huis opge- wereldvermaard. Het ontving enkele boeken over. hangen. onlangs zijn 1,5 miljoenste be- Adres van het planetarium : zoeker. In het planetarium wor- Eisinga bracht het in 1795 tot den ook tentoonstellingen geor- Eise Eisinga planetarium buitengewoon hoogleraar aan de ganiseerd en bijzondere instru- Eise Eisingastraat, 3 Franeker Academie. Deze werd menten tentoongesteld, die ver- Franeker helaas reeds in 1811 op last van band houden met de sterrenkun- Napoleon gesloten. Zijn plane- de. Ook ruimtevaart komt er aan N.v.d.r.: net voor het verschijnen tarium verwierf wel een grote zijn trekken met foto‟s en van dit artikel bereikte ons het be- faam toen Koning Willem I er in schaalmodellen van ruimtesche- richt dat het Eise Eisinga Planetari- 1818 een bezoek bracht. pen. um het predikaat “Koninklijk” mag

toevoegen aan zijn naam. Eise Eisinga stierf in 1828 op 84 Franeker is zeker een bezoekje “Koninklijk Eise Eisinga Planetari- jarige leeftijd. Hij had er wel waard. Naast het planetarium um”, klinkt niet slecht hé. zorg voor gedragen om een tes- zijn er nog andere bezienswaar- Het zou ons natuurlijk op ideeën tament op te stellen waarin be- digheden, zoals de gotische kunnen brengen nietwaar! Stel je schreven was hoe het apparaat Martinikerk uit 1425 en het voor “Koninklijke Volkssterren- in elkaar zat en hoe het onder- stadhuis uit 1591. Het planetari- wacht MIRA”...

26 MIRA Ceti - juli - september 2006 ONS VERHAAL: VAN ECLIPS TOT ECLIPS

Francine Van Der Perre—Joël Muermans

Tegen de tijd dat u dit artikel zal combinatie aan : naast de nodige Toen wij op 03 oktober 2005 op lezen, zal iedereen de zoneclips aandacht voor de eclips, ook de bergtop stonden in Aras, zo'n van 29 maart 2006 misschien nog wat rondtoeren door het 90 km van Valencia, hadden wij wel al lang vergeten zijn, of land, net zoals wij het eigenlijk een prachtige ringvormige misschien toch niet ? op eigen houtje hadden willen eclips kunnen waarnemen. Wij doen. hadden tijdens het “maximum” Ik had mijn eerste totale eclips een opmerkelijke afkoeling ge- beleefd op 11 augustus 1999 in Joël meende dat een grote vlakte voeld. Toen wij vernamen dat België, in het stadje Virton en ideaal was voor het waarnemen iemand de temperatuur had op- Joël was naar Frankrijk getrok- van de eclips. Aangezien ik al gemeten en een daling van 5 à ken… Als ik het nu bekijk, was eerder een rondreis maakte 6° C had genoteerd, bracht dit mijn locatie in Virton niet zo doorheen Turkije, dacht ik ons op het idee om zelf eens de schitterend, alhoewel ik tot de meteen aan de grote vlakte van temperatuur op te meten, het- gelukkigen behoorde die tussen Konya, en Konya lag net op de geen wij dan ook zo nauwkeurig de wolken door toch een centrale lijn! Ook eclipsveteraan mogelijk hebben gedaan. "prachtige" diamantring had Guido Gubbels had met één blik kunnen waarnemen. Ik merkte op de kaart genoeg om te zien Wij voegen hier dan ook de ta- ook hoe het donker werd en de dat Konya goed gelegen was : bel van onze metingen bij. Wij straatverlichting automatisch f l i n k w a t w e g e n d i e zijn beginnen meten vanaf ging branden. “ontsnappingsroutes” boden bij 12u20, dus voordat de verduis- eventueel bewolkt weer. tering begon. Op dat ogenblik Joël die toen op een heuvel in was het 22° C. Het minimum Noord-Frankrijk, net buiten het En zo vonden wij een prachtig dat wij noteerden was 14° C, dorpje Buzancy, had gestaan, gelegen locatie op deze vlakte ongeveer 10 min na de totaliteit. had er de maanschaduw zien ko- langs de weg van Konya rich- Ik moet eraan toevoegen dat wij men aanstormen : een fantasti- ting Aksaray, zo een tiental kilo- onze thermometer gewoon sche ervaring ! meter van de karavansaray van rechtop op de grond, in de scha- Sultanhani. Het uitzicht was on- duw van onze rugzakken hadden Dus besloten wij ons te ver- eindig ver; er stond enkel een geplaatst en dat onze thermome- plaatsen naar het zonnige Tur- gebouw aan de noordwest kant ter hierdoor beschermd stond kije ( dat hoopten wij toch) om en in de verte konden we nog van de wind. En het waaide de totale zoneclips van 29 maart net een witte reus zien, de be- flink, alhoewel dat het niet koud 2006 mee te maken. sneeuwde vulkaan Hasan Dagi. was; wij zijn gewoon in T-shirt bezig gebleven tot ongeveer ¾ We waren er ons van bewust dat Twee bussen dropten 90 opge- van de zon afgedekt was, maar de locatie het allerbelangrijkste wonden eclipstoeristen op een toen begon het toch wel fris aan was en dachten eerst aan het hu- veldweg. Daar begonnen wij on- te voelen en vonden wij het beren van een wagen, maar sloten ze spullen klaar te leggen. Het ter om op dat moment onze trui- ons uiteindelijk aan bij een was 11u45, we hadden ruim de en aan te trekken, voordat het groep van het Europlanetarium tijd! spektakel zou beginnen. uit Genk. Zij boden een mooie

MIRA Ceti - juli - september 2006 27 kijker gaf een even scherp beeld; door de Vixen genoot ik van een vergroting van 50 maal. En dus wisselden wij af : eens door de verrekijker en eens met de eclipsbril turen naar de zon.

De zon verzwakte zienderogen en we hoorden zeker vijf minuten lang een haan kraaien, vogels trokken in groep voorbij, honden begonnen te blaffen, een klein geritsel tussen de stropijpjes deden mij vermoeden dat het hagedisje eveneens zijn slaap- plaats ging opzoeken.

De eclipswind? Wel, het was de Francine en Joël zaten het meest landinwaarts (Sultanhani). Een andere hele tijd heel winderig geweest ploeg MIRAnezen (o.a. Frank Deboosere en Philippe Mollet) zat in Akse- en plots werd het heel erg stil. ki terwijl de meeste astronomen “gewoon” in Side/Manavgat zaten. Hoe lang? Wel hier hebben we niet echt op gekeken; het leek Foto's hebben wij niet gemaakt, hoorde ik een geritsel tussen de wel vijf minuten? Of was het dat laten wij aan de "kanonnen" stropijpjes op de grond. Het was langer? Het was heel erg muis- over! Het is niet een doorsnee een klein hagedisje dat ons stil geworden … PENTAX ESPIO 170 die daar kwam begroeten, of was hij zo- En ineens stak de wind weer op! tegenop kan. Ons enige materi- als wij, enkel maar komen pie- Zou dit dan de eclipswind zijn aal waren de eclipsbrillen, een pen om van de zon te genieten? geweest ? ik denk het wel, de to- 8x40 verrekijker en een 11x80 taliteit was heel naderend en ja, verrekijker op statief. De 11x80 De kijker gaf ons een zuiver daar vormden zich parels en de bood ons wel de kans om de beeld, de lucht was mooi blauw, diamantring …. maar hoe zat zonnevlekken op te merken en ideaal eclipsweer. Het begin er- dat nu ? eclipsbril op of af ? ze te tekenen. Wij hebben de van was naderend en de 93 men- eclipsbril op, dan zag ik niets en verplaatsing van twee groepen sen rondom ons werden ineens eclipsbril af dan zag ik een zonnevlekken kunnen volgen en stil; je hoorde nog enkel de wind enorm grote diamant glinsteren, toen ze opnieuw te voorschijn en een paar vogels die voorbij- had ik van mijn leven nog niet kwamen konden we duidelijk vlogen en ineens zei Joël "‟t is gezien; die werd even groot als opmerken dat ze opgeschoven begonnen". Door mijn eclipsbril de maanschijf zelf, of zou ik nu waren. kon ik nog niets opmerken, aan het overdrijven zijn ? Wel maar in de 11x80 kon je duide- neen helemaal niet! Ik durfde Je hoort dan al eens van sommi- lijk het kleine hapje in de zon bijna niet met het blote oog te gen dat ze op de thee bij de opmerken. Eigenlijk is een kijken en terwijl ik maar aan het Turkse politie gevraagd worden, eclipsbril alleen al best voldoen- maar wij kregen meteen bezoek de, want bij een totale verduiste- van de boer die nieuwsgierig ring moet je toch ook veel van kwam kijken wat wij op zijn je omgeving genieten; 3 min 45 veld aan het verrichten waren! sta je vol bewondering te genie- Gelukkig waren we allen braaf ten van allerlei verschijnselen op de veldweg geïnstalleerd! De die eigen zijn aan een zoneclips! boer is de hele tijd van de ver- duistering in de buurt gebleven Een telescoop biedt je de kans en snuffelde rond van kijker tot om fijne details te bestuderen. kijker tot het eind van de totali- Bij de ringvormige eclips van 3 teit. Dan hield hij de gekte voor oktober 2005, heb ik machtig bekeken! En wat voor een gek- genoten van de parels die ik te! door mijn 90mm Vixen kon bewonderen. Zonder deze kijker Toen ons materiaal opgesteld zou ik de indruk hebben gehad was en wij nog snel een pick- dat een ringvormige eclips toch nickje aan het benutten waren, maar niets was. De 11x80 verre-

28 MIRA Ceti - juli - september 2006 switchen was, riep Joël mij toe " maar – ik stond daar weer met Gewaarwordingen kijk de horizon in het zuiden de vraag "met of zonder eclips- wordt donker, de maanschaduw bril ? – want er verscheen weer 12u35 : wind komt eraan ". een enorme diamant … mis- 13u10 : cumulus wolkje schien scheen de zon gewoon 13u38 : hanengekraai En inderdaad ik wist niet meer door een diepere valei op de 13u47 : wind gevallen wat er mij overkwam, maar het maan en was daardoor de ver- 13u48 : 1ste zonnevlek afgedekt werd heel donker en de schaduw schijning "diamant" genoemd, 13u50 : massaal vogelgefluit gleed heel snel over ons heen en extra of buitengewoon groot. 13u51 : 2de zonnevlek afgedekt toen het bijna nacht bleek te 13u54 : hond blaft & hagedis ge- zijn, zagen wij rondom aan de Gelukkig wees Joël mij erop dat ritsel in het stro horizon een palet van roze/rode het daglicht opnieuw zichtbaar 13u55 : eclipsbries tinten, zoals bij een zonsonder- werd aan de horizon, zodat ik gang maar dan wel helemaal nog net op tijd het einde van de En alhoewel ik van mening ben rondom gekleurd. De kleuren maanschaduw over ons heen zag dat dit de mooiste zoneclips was werden enkel onderbroken, ont- glijden en het duistere verdween die ik ooit zal meemaken, hoop trokken aan ons zicht aan de razend snel aan de overkant, de ik toch nog eens een even ge- noordoostkant waar we nu het noordkant, en de natuur kon te- schikte locatie te vinden om dit donkere silhouet van de berg- rug ontwaken. speciaal en uniek schouwspel reus mooi konden onderschei- opnieuw te beleven. den. Hadden wij dit spektakel te Ik stond daar zo dromerig, bijna danken aan die enkele fijne slui- sip te kijken omdat het al voor- Ik droom nu al over een toe- erwolken ? Want ja, het werd bij was en moest nog even van komstige afspraak met de maan niet zo pikdonker als verwacht, de emoties bekomen, ik moest en de zon … en intussen dwalen men kon geen sterren zien aan nog gaan beseffen dat het spek- mijn gedachten elke avond, bij de hemel door die sluierwolken, takel echt was geweest, dat ik de rode tinten van de zonsonder- enkel de planeet Venus werd het niet gedroomd had. Tranen gang, terug naar de prachtige door sommige opgemerkt. van ontroering en geluk, een Konya vlakte in de maanscha- omhelzing, de Raki houden we duw gedompeld in een gamma Ik dacht nog "hier moet ik een voor straks als onze tempera- roze/rode tinten... tot ziens... foto van maken" en ik nam mijn tuurmetingen afgewerkt zijn. toestel, maar bedacht me, want Een Raki met een knipoog naar Dit artikel heb ik geschreven mijn ESPIO kan toch een derge- ons duo aan de hemel …. voor al de mensen die er niet bij lijk spektakel niet weergeven; ik konden zijn, zodat ook zij van moet nu uitsluitend rondkijken Ik had de indruk dat de opwar- dit natuurlijke, maar zeldzame en genieten! De kijker gaf nog ming iets trager gebeurde, fenomeen zouden kunnen mee- een groter en unieker spektakel kwam dit door die fijne sluier- genieten. prijs! Een adembenemend wolken die toch nog even ble- schouwspel dat je met het blote ven hangen ? Met dank aan Guido Gubbels en oog niet kan zien en enkel tij- de medewerkers van het Euro- dens een totale zonsverduiste- De reis was geslaagd, en of ! ! ! planetarium voor deze schitte- ring kan bewonderen! Eerst rend georganiseerde eclipsreis. konden we 3 rode krullen zien aan de rand van de maanschijf : protuberansen. Enig mooie waren ze! En rond die maan die nu in het midden donkerbruin was en zwart naar de rand toe, kon je de verbluffende witte schijn van de corona zien; onbeschrijflijk en schitterend wit licht met een gelijnde structuur, als dichte zonnestralen ! wonder mooi …

En daar werd er alweer "filters!" geroepen! Oh, waren die 3min45 totaliteit al afgelopen ? En ja, daar glinsterde alweer een puntje aan de rand van de zon en het zwol en zwol en groeide

MIRA Ceti - juli - september 2006 29 BESPREKING Boek: “Sterrenkijker—De geschiedenis van de telescoop” Marc Rayen

Auteur: Fred Watson Het belangrijkste probleem dat Titel: Sterrenkijker – De geschiedenis van de telescoop zich voordeed was dit van het Uitgeverij: Athenaeum-Polak & Van Gennep gebrek aan kwaliteit van het Prijs: ca. € 20 glas. Het glas was verre van ISBN-nummer: 90-253-6095-5 perfect, het was oneffen en voorzien van luchtbelletjes.Het 311 pagina’s glas dat in aanmerking kwam was enorm duur (er werden Van het Hollands glas uit de van plan was ? Gaandeweg zelfs belastingen geheven op het zestiende eeuw tot de VLT. Dit werd het voor de astronomen goede glas). Dikwijls werd het boekt geeft ons een beeld over duidelijk welk voordeel zij uit glas ingevoerd uit het buiten- de evolutie van de telescoop. de ontwikkeling van een derge- land: het toenmalige Italië was Gaande van de wedloop om de lijk instrument konden halen. er een grote leverancier van . langste lenzenkijker te maken Gezien de slechte kwaliteit van tot de wedloop om de grootste diameter spiegeltelescopen te maken.

De weg was lang en niet zonder obstakels. De auteur start de geschiedenis bij een Scandina- vische astronoom Tycho Brahe, die in zijn observatorium een heel uitgebreid armilarissfeer gebouwd had voorzien van gra- denbogen en meetinstrumenten. Hiermee was hij in staat verre- gaande berekeningen te maken. De ontwikkeling van de verschillende soorten telescopen werd uiteindelijk het werk van wiskundigen, optiekers en astronomen die allen het zelfde ideaal deelden : de sterren bekij- ken, de enkelvoudige sterren onderscheiden van dubbele sterren. Dubbele sterren onderscheiden was dra niet voldoende : de afstanden tussen deze waargenomen dubbelsterren werd steeds kleiner, boogminuten werden boogseconden. De eerste mogelijkheden van het ver- grotend glas sprak eerst de mili- tairen aan. Het was eigenlijk niet meer dan een glasplaat voorzien van een verdikking. De kerktoren van het naburige dorp tweemaal vergroot kunnen zien was toen een revelatie. Hoe interessant kon het dan niet zijn om te zien wat de buur of de vijand

30 MIRA Ceti - juli - september 2006 het glas waren de diameters van telescoop te laten gebeuren via ders langdradig te worden. de lenzen heel beperkt. Lenzen de mechaniek van een klok van 10 cm diameter waren toen voorzien van gewichten : de Het omvat ook een groot aantal enorm groot. Het gebrek aan gemechaniseerde volgmontering noten en een uitgebreid bron- diameter werd gecompenseerd was geboren. Uiteindelijk belan- nenoverzicht. Er is ook een kort door de lengte van lenzenkijker. den we in een tijdperk waar tijdsoverzicht opgezet waardoor Telescopen werden meters lang door de evolutie van de compu- alle gebeurtenissen duidelijk en dus heel onhandig in het ge- ters en de technologie geen met elkaar in verband gebracht bruik. volgmonteringen meer moeten worden. Ook heeft de auteur een De beelden waren nog niet erg gebruikt worden, maar de spie- verklarende woordenlijst opge- scherp en voorzien van gekleur- gels bewogen worden door mo- nomen in het boek. Deze onder- de randen (chromatische abbera- toren waarvan de aandrijving delen worden ieder in een apart tie). Optiekers experimenteer- gestuurd wordt door soft- hoofdstuk opgenomen. den: oculairen bestaande uit één wareprogramma‟s. enkel glas werden oculairen De ontwikkeling van de radiote- Over de auteur: bestaande uit twee stukken glas, lescopen om de ruimte af te twee werden er drie. De ge- speuren, eerst met afgedankt Fred Watson (1944) is een bruikte glassoorten evolueerden, radarmateriaal tot de huidige Australische astronoom en we- werden onderling gecombi- hoogtechnologische standjes tenschapper, hoofdastronoom neerd. Troebele beelden werden van heden wordt niet overgesla- van de Anglo-Australian Obser- alsmaar scherper en de gekleur- gen, vatory in Siding Springs, New de randen rond de waargenomen South Wales (Australië). Dit objecten verdwenen. In de epiloog waagt de auteur observatorium werkt met twee Beetje bij beetje probeerde men zich aan een beschrijving van de telescopen : de 3,9 m Anglo- het licht te weerkaatsen op een technische mogelijkheden in de Australische telescoop (tevens spiegel en ving men de stralen 22e eeuw. Meer telescopen in de de grootste van Australië) en de op voor de spiegel. Het werd in ruimte? Een groot raster van 1,2 m groothoektelescoop UK den beginne onmogelijk geacht radiotelescopen op de donkere Schmidt telescoop. Hij schreef aangezien de oppervlakte van zijde van de maan? The sky is reeds twee werken rond de tele- deze spiegel perfect moest zijn the limit !!!!! scoop en werkt aan een sterren- om bruikbare beelden op te le- en nevelcatalogus. veren. Ook de vorm van deze Verschillende mensen met de- bolle vangspiegel leverde vra- zelfde ideeën die in verschillen- gen op. Maakte men hem sfe- de landen leven, mensen die risch of parabolisch ? De evolu- theorieën hebben die niet kun- tie in de giettechnieken en het nen uitgevoerd worden omdat perfectioneren van het slijpen de optische wetenschap of de bracht de eerste bruikbare spie- techniek nog niet ver genoeg gels voort. De eerste om deze te staan, ook dit overkwam menig gebruiken was Newton in zijn theoreticus. Newton-kijker. Wie financierde dit alles? Opge- Ander vraagstuk:waar ging de nomen worden aan een ko- waarnemer plaatsnemen? Achter ninklijk hof als hofastronoom de telescoop, ernaast, ervoor, of was een goed begin. Anderen zoals nu in een kamer ettelijke waren succesvolle ondernemers meters van de telescoop verwij- en financierden hun dromen derd? Enkele illustraties in het zelf. boek geven ons een idee van hoe inventief de ontwerpers Dit boek is een lange opsom- waren. In Duistland dacht men ming van namen, data, plaatsna- ondertussen na over de bewe- men en gebeurtenissen en legt ging van de telescoop teneinde het accent eerder op de mensen de objecten in het vizier te hou- achter de verschillende soorten den. De telescoop werd gemon- kijkers dan op het louter tech- teerd op een as die evenwijdig nisch aspect er van. loopt met de aardas. De Duitse Daarom is dit boek een puur montering was geboren. Weldra geschiedkundig maar geen we- gevolgd door een Engelse vari- tenschappelijk werk en moet het ant. Later kwam er iemand op door de lezer dan ook zo bena- het idee om de beweging van de derd worden op risico om an-

MIRA Ceti - juli - september 2006 31 DE HEMEL VAN JULI TOT SEPTEMBER 2006

Lieve Meeus—Wim Stemgee—Philippe Mollet

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden)

1 juli ----- 5h32m 21h59m ----- +23°06‟ 1.017 8 juli ----- 5h38m 21h56m ----- +22°55' 1.017 15 juli ----- 5h45m 21h50m ----- +22°10' 1.016 22 juli 2h34m 5h54m 21h42m ----- +21°06' 1.016 29 juli 3h07m 6h04m 21h33m ----- +19°45' 1.015 5 aug. 3h33m 6h14m 21h21m ----- +18°07' 1.014 12 aug. 3h55m 6h24m 21h09m 23h38m +16°16' 1.013 19 aug. 4h15m 6h35m 20h55m 23h15m +14°11' 1.012 26 aug. 4h33m 6h46m 20h41m 22h53m +11°56' 1.010 2 sept. 4h50m 6h57m 20h26m 22h33m +9°31' 1.008 9 sept. 5h05m 7h08m 20h10m 22h13m +6°58' 1.007 16 sept. 5h19m 7h18m 19h54m 21h54m +4°21' 1.005 23 sept. 5h33m 7h29m 19h39m 21h35m +1°39' 1.003 30 sept. 5h45m 7h40m 19h23m 21h18m -1°04' 1.001

Schemering: We onderscheiden drie soorten schemering: Datum Maanfase • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon 3 juli Eerste kwartier • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de 11 juli Volle Maan horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 17 juli Laatste kwartier 25 juli Nieuwe Maan Juli-september 2006: de sterrenhemel in „t kort: 2 augustus Eerste kwartier  Venus domineert ook dit seizoen nog de ochtendhemel, maar eind september verdwijnt ze wel geleidelijk in de schemering. Makkelijk 9 augustus Volle Maan te vinden: het allerhelderste puntje relatief laag in het oosten. 16 augustus Laatste kwartier  Ook voor Saturnus is het vanaf half juli tijdelijk afgelopen, maar 23 augustus Nieuwe Maan vanaf september duikt ze terug op aan de ochtendhemel.  Begin juli staat trouwens ook Mars in diezelfde buurt, maar de Ro- 31 augustus Eerste kwartier de planeet verdwijnt nadien veel langer van het toneel (pas in het 7 september Volle Maan voorjaar 2007 zien we hem terug).  Deze zomer zal dus vooral Jupiter de grote attractie zijn: de reu- 14 september Laatste kwartier zenplaneet is in juli en augustus de ganse avond door te zien, maar 22 september Nieuwe Maan verdrinkt nadien in de avondschemering.  De eerste helft van augustus krijgen we een mooie kans om de snel- 30 september Eerste Kwartier le Mercurius te vinden in de ochtendschemering. Tabellen: de Zon en de Maan in  Omstreeks 12-13 augustus kijken we steevast uit naar de meteoren- juli, augustus en september. Alle zwerm der Perseïden, dit jaar helaas enkele dagen na Volle Maan uren zijn gegeven in zomertijd .

32 MIRA Ceti - juli - september 2006 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: het zonnevlekkenmaximum,ook Zon te groot. De zomertijd (vanaf zondagoch- van de huidige cyclus, grote in- Hoe kan dat? tend 26 maart) loopt twee uur gewikkelde groepen kunnen Daar de aarde niet in een cirkel- voor op de Universele Tijd (UT). verschijnen, kijken we de laatste vormige baan maar in een ellip- Deze loopt dit jaar tot de ochtend weken afwisselend naar een tische baan rond de Zon draait, van 29 oktober: vanaf dan stappen vlekkeloze Zon en een Zon die heeft zij punten die verder of we weer over op wintertijd (dus amper „bezaaid‟ is met kleine korter bij onze ster gelegen zijn. één uur voorlopend op UT). vlekken en vlekkengroepjes. Ze Het punt in die baan dat het zijn niet zo groot en uitdagend, verst van de Zon gelegen is Het verschil met de in sterrenkun- hoewel sommige nog de opper- noemt men het aphelium dige middens gangbare UT vlakte van de aarde halen. Ze (spreek uit: ap-helium). Hoe (Universal Time) bedraagt dus: zorgen niet voor noemenswaar- groter de afstand… hoe kleiner Wintertijd = UT + 1h dige uitbarstingen en aardse sto- de Zon lijkt. Zomertijd = UT + 2h ringen maar vertellen wel dat de dynamo van de Zon nog altijd Wel, op 3 juli 2006, om 23h UT 1: ZONNE-WIJZER ! aan ‟t werk is. (of 4 juli om 1h onze tijd) staat de aarde het verst van de Zon nl. Mijmeren bij een De protuberansen aan de rand op 152 miljoen kilometer of zonneminimum! van de Zon zorgen wel dagelijks 1,016 697 AE (astronomische voor wat spektakel. eenheid). We zeggen dat de aar- Daar het de eerste Ja, onze Zon is nog steeds een de zich in het aphelium van keer is dat ik –als actieve ster! haar elliptische baan bevindt. zonnewaarneem- ster- mee op weg ben naar het 3 JULI: HET VERST VAN Velen in het noordelijke half- zonneminimum van een 11- DE ZON! rond kunnen moeilijk aannemen jarige zonnevlekkencyclus on- dat de Aarde in de zomer het dervind ik dat ik nog veel ge- Omdat er verst van de Zon staat! In feite duld zal moeten uitoefenen. Van zich in het heeft de veranderlijke afstand mij mag deze weg vlugger gaan. oculair Aarde-Zon een veel kleiner ef- Het is alsof je door een eindelo- waarmee ik fect op de temperatuur dan op ze vlakte stapt en de horizon wil zonnewaar- de seizoenen. Het is warmer in bereiken om daar aan de be- nemingen doe een raster be- de zomer dan in de winter om- klimming van een berg te kun- vindt, beleef ik doorheen het dat de dagen dan langer zijn én nen beginnen met als doel de jaar nog een ander interessant de Zon hoger aan de hemel top te bereiken. Net zoals die verschijnsel nl. het groter en staat. Hoe hoger de Zon staat, horizon lijkt ook het verwachte kleiner worden van de Zon! hoe meer licht en warmte er op minimum onbereikbaar. Ik kijk Inderdaad, deze tijd van het jaar een horizontale vierkante meter ernaar uit om weer volop de on- past de Zon mooi in het oculair- invalt. (Hemelkalender 2006 voorspelbare activiteit van de raster van mijn telescoop. Eens blz. 37) Zon te volgen gedurende de eind december, begin januari is nieuwe cyclus 24, een periode het raster te klein of beter…de Wanneer ik me vol verwonde- om uit te kijken naar prachtige grote groepen, hun activiteit te volgen en ervan te genieten. Maar over het begin bestaat er nog geen zekerheid. Zal het juni of november 2007 zijn of…? En wat zal de volgende cyclus mee- brengen: een lage tot gematigde activiteit met als gevolg een ge- matigd Wolfgetal zoals cyclus 23 of zelfs minder? Het maximum wordt verwacht in 2011. (Voor meer informatie over de voorspellingen van cyclus 24 ga naar: http://members.chello.be/j.janss ens/ )

Niettegenstaande er nog lang na

MIRA Ceti - juli - september 2006 33 ring uit met: ”Wauw, de Zon de het jaar onder verschillende past weer in mijn „grid‟!” denk hoeken. Zie schets. ik aan de uitdrukking van de raadselachtige Griekse wijsgeer Zo schommelt de zonneas Heraclitus van Efeze: Panta (Noord-Zuid-lijn) (of de positie- rhei. Dan bevestig ik deze uit- hoek) tussen -26,4° oost en drukking in mijn context en zeg: +26,4° west. Kijk ook hoe de Inderdaad, alles beweegt, alles plaats van het middelpunt van stroomt. de zonneschijf varieert in de En of er bewogen wordt! loop van het jaar nl. tussen - 7,25° en +7,25°. Deze hellings- Op 4 januari van dit jaar nader- hoek geeft aan of de Aarde zich de onze planeet het dichtst de boven of onder de zonne- Zon en was de afstand nog evenaar bevindt. 0,983 327 AE of toch een verschil van 5 miljoen km. Deze schommelende Zon is Dit punt noemen we het perihe- prachtig in de volgende animatie lium [peri- (Grieks) rondom; weergegeven: Helios= Zon]. http://www.petermeadows.com/ Zie het verschil op de foto html/sunfromearth.html (vorige pagina), samengesteld door Anthony Ayiomamitis, een Referenties: Grieks astronoom. D. Laurent et al: Inleiding tot zon- Saturnus, middenin het sterren- newaarnemingen beeld Kreeft). De Zon is dan groter dan mijn J. Meeus: Hemelkalender 2006 Nadien is het wachten tot eind raster en ik moet mij aanpassen. http://spaceweather.com/index.cgi december vooraleer de rode planeet terug kan opgezocht wor- Op het zuidelijke halfrond is het den aan de ochtendschemering, dicht of ver weg zijn van de Zon 2: DE PLANETEN waarna ze uiterst langzaam gro- net omgekeerd. ter én helderder wordt. Pas in En dat Johannes Kepler al 400 Het najaar wordt relatief pla- december 2007 zal de planeet jaar geleden ontdekt heeft dat de terug optimaal zichtbaar zijn (en Aarde in een elliptische baan neetloos, dus reden te meer om er deze zomer nog extra van te dan nog: deze oppositie zal al rond de Zon beweegt! weer minder spectaculair zijn genieten. als in 2005 en vooral 2003). Is het niet fascinerend… Wij zijn voortdurend „onderweg‟: Venus is nu al sinds januari aan de ochtendhemel te zien, en dat Samen met Mars verdwijnt ook De aardbol voert U en mij mee Saturnus weer even van het to- op zijn elliptische baan rond de is nog het geval tot half september. De planeet domineert echt neel. De spectaculaire ringen- Zon en dat met een snelheid van planeet was de voorbije zes gemiddeld 30km/sec! de (oostelijke) ochtendhemel, zo‟n uurtje voor zonsopkomst. maand van de partij, tot grote vreugde van de avondlijke be- EEN SCHOMMELENDE Voor telescoopbezitters echter niet echt spectaculair: het schijf- zoekers op MIRA. ZON! Gelukkig duikt de planeet begin je van Venus is begin juli zo‟n 85% verlicht, en begin septem- september terug op aan de och- Dankzij de zonnewaarnemingen tendhemel, halfweg tussen de maak ik het onderweg zijn naar ber voor 96%. Dus “vol en vol- ler”, terwijl een fijn sikkeltje sterrenbeelden Kreeft (waar ze en weg van de schommelende de voorbije maanden vertoefde) Zon maand na maand heel be- juist fraaier om zien is. en Leeuw. wust mee. Een schommelende Zon? Ja, Mars is nu al meer dan een jaar lang permanent zichtbaar ge- Jupiter daarentegen domineert daar wordt een zonnewaarnemer nog steeds de avondhemel in ook mee geconfronteerd: weest, hoewel de planeet enkel in het najaar echt opvallend en juli en augustus, maar in september zullen we de reuzenpla- Zonnevlekken volgen van oost spectaculair was. Nu komt er echter wel een einde aan die pe- neet enkel nog even in de sche- naar west de richting van de mering kunnen zien. Jupiter zonne-evenaar. riode: enkel begin juli is het nog mogelijk de planeet op te zoe- staat dit jaar tussen Maagd Omdat de aardas en de zonneas (Virgo) en Weegschaal (Libra), in de ruimte een hoek met elkaar ken in de avondschemering (in de buurt van de iets helderder en dat is helaas een redelijk zui- maken, zien we de Zon geduren- delijk gelegen deel van de eclip-

34 MIRA Ceti - juli - september 2006 Datum Samenstand met Positie ster of planeet t.o.v. Maan

Spica 4 juli 2° rechts ( Virginis)

6 juli Jupiter 5° boven

Antares 8 juli 7° rechts ( Scorpio)

Aldebaran 21 juli 10° onder ( Tauri)

22 juli Venus 6° onder

Mars (overdag Bedek- 27 juli helaas) king! Spica 31 juli 3° links ( Virginis)

2 aug. Jupiter 5° boven

Antares 4 aug. 2° rechts ( Scorpio) Aldebaran 17 aug. 11° onder ( Tauri) De zomermaanden vormen tegenwoordig een ideale gelegenheid om de verre reuzenplaneten Uranus en Neptunus op te zoeken, die de laatste 22 aug. Venus 3° onder jaren in de omgeving van de Waterman vertoeven. Op dit kaartje is te zien hoe Uranus rechtsonder het karakteristieke Spica 28 aug. 6° rechts “cirkeltje” van de Vissen staat, het meest rechtse deel van het sterren- ( Virginis) beeld. De planeet haalt magnitude 5,8 en is daarmee helderder dan de zwakste sterren op deze kaart, en nipt te zien met het blote oog onder 30 aug. Jupiter 5° boven goede omstandigheden. Kijk op de overzichtskaarten achteraan het Antares tijdschrift om dit stuk van de hemel terug te vinden. De grote cirkel 31 aug. 3° links komt overeen met het beeldveld van een “gewone” 7x50 verrekijker. ( Scorpio) Pollux 16 sept. 3° boven ( Gemini) tica. Dat betekent eenvoudigweg planeten Uranus en Neptunus dat de planeet niet al te hoog op te zoeken. Op een stikdonke- 19 sept. Saturnus 2° onder boven onze horizon klimt re locatie is Uranus héél nipt (maximaal zo’n 25°), zodat tele- met het blote oog te zien. Pla- 26 sept. Jupiter 6° boven scoopgebruikers steeds veel last neet nummer 7 staat nu in de zullen hebben van turbulente linkerbovenhoek van de Water- Antares 28 sept. 5° rechts beelden omwille van de Aardse man, niet zo gek ver van het fa- ( Scorpio) atmosfeer. meuze “cirkeltje in de Vissen”. En dat zal de volgende jaren niet Het is een gebied waar niet al té Samenstanden van de Maan met een beteren, naarmate Jupiter verder veel sterren staan, dus Uranus ster of planeet vormen een ideale afzakt richting Schorpioen en zal daar makkelijk opvallen. gelegenheid voor de beginnende Boogschutter, de zuidelijkste Misschien eerst even met een waarnemer om deze laatste terug te sterrenbeelden van de dieren- verrekijker zoeken, en dan pro- vinden. riem. beren of het ook met het blote U zal wel merken dat het steeds de- oog lukt? zelfde heldere sterren zijn die opdui- Profiteer echter van de zomer- Gezien de kleine afmetingen ken: diegene die binnen een zone van maanden om ook de zwakkere van het Uranus-schijfje (minder 6° boven en onder de ecliptica staan.

MIRA Ceti - juli - september 2006 35 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‟s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (zomertijd vanaf 26 maart, wintertijd vanaf 29 oktober).

Venus domineert al enkele maanden de ochtendhemel, en ook in juli-augustus is dat nog het geval. Maar half september verdwijnt ze terug in de gloed van de ochtendschemering.

Mercurius hoort bij de “klassieke 5”, dus de planeten die al sinds de oudheid gekend zijn. Toch zijn er relatief veel waarnemers die de planeet nooit zagen, omdat hij zo dicht bij de Zon staat dat hij aan de aardse hemel nooit de licht- gloed van de avond– of ochtendschemering verlaat. De beste gelegenheden om de planeet op te zoeken zijn dan ook wanneer ze –vanop Aarde bekeken– het verst links of rechts van de Zon staat (wat enkele keren per jaar gebeurd). Een mooie gelegenheid krijgen we de eerste weken van augustus, wanneer de planeet aan de ochtendhemel te zien is . Wie een telescoop heeft zal merken hoe de afmetingen en de fase van de planeet op enkele dagen tijd merkbaar vern- deren.

Jupiter is nog de ganse zomer door te zien aan de avondhemel, hoewel hij in september stilaan in de schemering verdwijnt. Telescoopbezitters moeten zeker uitkijken naar die fameuze “Kleine Rode Vlek” die sinds enkele maanden te zien is.

JUPITER VENUS MERCURIUS De veranderende afmetingen en schijngestaltes Datum Onder- Datum Onder- Datum Onder- van Mercurius, tijdens gang gang gang zijn periode van ochtend 1 juli 2h30m 1 juli 3h41m 22 juli 5h49m zichtbaarheid eind juli - begin augustus 8 juli 2h02m 8 juli 3h41m 29 juli 5h06m 15 juli 1h35m 15 juli 3h43m 5 aug. 4h42m 25/7 22 juli 1h08m 22 juli 3h50m 12 aug. 4h46m 29 juli 0h41m 29 juli 4h00m 19 aug. 5h18m 5 aug. 0h14m 5 aug. 4h14m 26 aug. 6h07m 12 aug. 23h44m 12 aug. 4h31m 1/8 19 aug. 23h18m 19 aug. 4h50m 26 aug. 22h53m 26 aug. 5h10m 2 sept. 22h27m 2 sept. 5h31m 9 sept. 22h02m 9 sept. 5h53m 8/8 16 sept. 21h37m 16 sept. 6h14m 23 sept. 21h12m

30 sept. 20h48m 15/8

Jupiter 1 oktober

22/8

Venus 1 juli Venus 1 augustus Venus 1 september

36 MIRA Ceti - juli - september 2006 De zomermaanden zijn het geschiktste moment om de verre werelden Uranus en Neptunus op te zoeken, die al vele jaren in de ruime omgeving van de Waterman vertoeven. Op pagina 35 staat een zoekkaartje voor Uranus, hieronder staan er twee voor de zwakkere Neptunus (magnitude 7,8, dus net haalbaar met een gewone verrekijker). De grote cirkel (7° diameter) komt ook hier overeen met het Saturnus 1 oktober beeldveld van een “gewone” 7x50 verrekijker.

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 juli en 1 oktober. Beide figuren zijn identiek georiënteerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto

Merk op hoe we zo stilaan dwars tegenover Mars en Saturnus komen te staan, die dan ook in juli verdwijnen in de avondschemering. Bekijk ook de posities van Mercurius, Aarde en Zon zo omstreeks de tweede week van augustus, en u zal merken dat het een ideale periode is om Mercurius op te zoeken (dan staat ze vanop Aarde bekeken het verst van de Zon verwijderd). En ten slotte is het ook duidelijk dat dit hét moment is om de verre planeten Uranus en Neptunus op te zoeken: vanop Aarde bekeken staan ze diametraal tegenover de Zon (dus de ganse nacht door te zien).

MIRA Ceti - juli - september 2006 37 dan 4 boogseconden) is toch al genoeg de ganse nacht storen ganse nacht door te zien is. een vergroting van minstens 100 zodat we enkel de helderste Helaas staat ze wel eerder laag: -150 keer nodig. Dan is een exemplaren kunnen zien. Het op de grens tussen Capricornus zwak groenachtig blauw bolletje beste waarnemingsmoment zal (Steenbok) en Piscis Austrinus te zien. dan ook de avond van de 12de (Zuidervis, met de heldere ster augustus zijn: als het al net Fomalhaut). Da‟s al bijna 15° Neptunus staat anderhalve keer donker genoeg geworden is verwijderd van de ecliptica, de verder, en is daardoor zo‟n twee maar de Maan nog net niet té lijn aan de hemel waar de Zon magnitudes zwakker. Nog hoog komt te staan. langs loopt en waar ook de pla- steeds vlot binnen het bereik neten ongeveer vertoeven. van een doorsnee verrekijker, Véél beter gesitueerd deze zo- Ceres mag dan wel de eerst ont- maar redelijk vlot te vinden om- mer zijn de Delta-Aquariden dekte planetoïde zijn, ze is wel dat hij de volgende maanden op die grofweg zichtbaar zijn van niet de helderste: die eer is weg- slechts twee graden van de rela- half juli tot half augustus, maar gelegd voor 4 Vesta (haalt mag- tief heldere ster jota () Capri- hun maximum vertonen om- nitude 5,9 op zijn best). Ceres corni staat. streeks 28 juli. Het is natuurlijk haalt “slechts” magnitude 7,6 Het schijfje is natuurlijk ook an- geen topzwerm zoals de Perseï- omstreeks 12 augustus, en ook derhalf keer kleiner dan bij Ura- den, maar een klein tiental mete- de rest van de maand augustus nus, dus een iets grotere kijker oren per uur moet toch wel haal- én de tweede helft van juli blijft en een vergroting van minstens baar zijn. zijn helderheid beter van magni- 200-250 keer is nodig om er iets tude 8.0. Dus als de hemel een van te zien. Maar veel waarne- beetje donker is kan dit met de mers vinden wel dat de blauwe 4: PLANETOIDEN verrekijker geen probleem ople- kleur van Neptunus iets uitge- veren. sprokener is. Als u toch op zoek bent naar Interessant wordt het wanneer u Uranus en Neptunus, dan is het het kleine planeetje enkele we- En probeert u ook eens Mercu- een kleine moeite om in diezelf- ken volgt: de verplaatsing aan rius te vinden deze zomer! De de buurt ook eens te gaan speu- de hemel valt dan duidelijk op eerste helft van augustus heeft u ren naar 1 Ceres. De allereerste (zie zoekkaartje hieronder). een mooie gelegenheid om de ontdekte planetoïde is deze zo- “lichtvoetige” planeet op te zoe- mer in oppositie met de zon om- ken aan de ochtendhemel. Na streeks 12 augustus, wat dus be- Venus is het dan het helderste tekent dat ze in die periode de puntje aan de (oostelijke) ochtendhemel. Best scant u eerst met een verrekijker dat deel van de hemel af, en dan lukt het nadien wel met het blote oog. En om het nog makkelijker te maken: al die tijd staat Mercuri- us minder dan 7° van de véél helderder Venus (omstreeks 10 augustus is dat zelfs maar 2°). Mercurius vinden is dan wel héél makkelijk!

3: METEOREN

De zomermaanden staan natuurlijk bekend als “hét” moment om vallende sterren te kijken: de Perseïden (omstreeks 12-13 augustus) zijn zeker wel de bekendste meteorenzwerm. Helaas valt hun maximum Zoekkaartje voor planetoïde 1 Ceres, die omstreeks 12 augustus het best (nacht van 12-13 augustus, tus- zichtbaar is: het planeetje haalt dan magnitude 7,7 en is de ganse nacht sen 01h en 3h30?) dit jaar enke- te zien. Maar ook in juli en september moet Ceres nog zichtbaar zijn met le dagen na Volle Maan. Daar- de verrekijker. Ceres staat in die periode op de grens tussen Steenbok en door zal het felle maanlicht na- Zuidervis (terug te vinden op de overzichtskaarten achteraan MIRA Ceti).

38 MIRA Ceti - juli - september 2006 5. STARS (zie middenflap) Overzichtsfo- to van de Cygnus - Vulpecula - Sagitta Sluiernevel, = Zwaan - Vosje - Pijl het grote ne- velcomplex Cygnus: (eigenlijk een s u p e r n o v a - Cygnus of de Zwaan was restant) onder eigenlijk niets anders dan één van de de omgetoverde god Jupi- vleugels van ter, die op deze manier heel ge- de Zwaan. makkelijk dicht bij de badende Het helderste Leda, vrouw van de koning van deel is NGC Sparta, kon komen. Uit dit slip- 6992 (links) pertje werden Pollux en Helena Opname Luc geboren, waarvoor later dan een Debeck, Hoe- ganse stad zou vallen, namelijk gaarden Troje. Onder de nachthemel lijkt de Zwaan wel op een groot kruis en wordt daarom ook wel eens boogseconden is dit object een Theta Cygni (13 Cygni), dan zet het Noordelijk Kruis genoemd. "Must-see" tijdens de zomerpe- men deze centraal in het beeld- De staart van de Zwaan riode en dit voor elk kaliber van veld. Als men dan met de ogen (=Deneb) vormt samen met sterrenkijker. centraal kijkt, dan zal men zien Wega (Alfa Lyra) en met Altaïr dat de nevel verdwijnt en dat ( A l f a A q u i l a e ) d e Delta Cyg, deze is een men zelfs misschien enkel met "Zomerdriehoek", die gans de goede optische test voor de centrale ster overblijft. Kijkt zomertijd de hemel overheerst. het scheidend vermogen men dan plots niet meer cen- Daar dit sterrenbeeld volledig in van kleinere telescopen. Met traal, dan popt de nevel weer te de melkweg ligt zijn hier een tal een scheiding van 2.5 boogse- voorschijn. Doe je dit een aantal van mooie deepsky objecten in conden tussen een ster van keer achter elkaar dan krijg je te vinden. magnitude 2.9 en eentje van 6.3 een knipperende planetaire ne- is deze dubbelster een uitdaging vel. Dit komt door de construc- Beta Cyg of beter voor apparatuur tot 15cm. tie van het oog, met het meer gekend als Albireo is kleurgevoelige gedeelte centraal een van de mooiste NGC 6826, deze planetai- en het gedeelte dat gevoelig is dubbelsterren die de hemel te re nevel wordt de blinking voor grijswaarden daarrond. bieden heeft. Dit dankt zij aan nebula genoemd en is het de goudgele hoofdster van mag- schoolvoorbeeld om het perifeer NGC 7027, onder het nitude 3.1 en zijn blauwe bege- waarnemen uit te leggen. Als motto klein maar fijn, leider van magnitude 5.1. Met men de nevel gelokaliseerd dacht men jaren van deze een onderlinge scheiding van 34 heeft op 120 ten Oosten van kleine planetaire nevel dat het een ster was. Als je deze gaat zoeken op zo‟n 1°45‟ te zuiden van 62 Cygni, een ster van magnitude 3.7., is het zeker geen lachertje om dit klein briljantje te kunnen onderscheiden van de sterrijke achtergrond. Zoek naar een gekleurd sterretje dat ietsje groter is dan de rest, of dat je “precies niet scherp krijgt”.

De Sluiernevel bestaat uit een aantal stukken nevel (NGC 6960, NGC 6992, NGC 6979, en NGC 6995), waarvan de eerste twee het prominentst zijn. Dit zijn NGC 6826, de “blinking nebula” (“knipperende nevel”). restanten van een supernova Opname Ole Nielsen die zo'n 5000 jaren geleden ex-

MIRA Ceti - juli - september 2006 39 plodeerde. De Noord-Amerika- De stukken liggen cirkelvormig nevel (links) en de Peli- verspreid over een gebied van 6 kaannevel (rechts), maanoppervlakten en zijn zeer twee grote (rode) emis- rijk aan interne strukturen en sienevels niet zo ver oplichtende filamenten. NGC van de heldere ster De- 6960 is vrij simpel te vinden, neb (de staart van de daar die nevelsliert als het ware Zwaan). dwars door 52 Cygni gaat, een Men hoeft niet veel fan- ster van magnitude 4.2 en zodus tasie te hebben om op zichtbaar is voor het blote oog foto‟s de vorm van in één van de vleugels van de Noord-Amerika te her- Zwaan. Om dan het tweede stuk kennen, maar visueel is te vinden (NGC6992/NGC6995) dit heel wat moeilijker ga ik meestal 3 graden naar het (voor zover hij al zicht- Oosten en je valt er vanzelf op. baar is: enkel onder de Een belangrijke opmerking is allerbeste omstandig- dat het aangeraden is om een heden en bij héél lage OIII of een UHC filter te gebrui- vergrotingen lukt dit). ken want hier in België zie je Foto Luc Debeck van- meestal niets van de nevel, ten- uit de Provence zij op die uitzonderlijke nach- ten.

bovenste deel van de bek van en dit maakt het tot een van de NGC 7000, alweer heeft een de Pelikaan-nevel , dat ook het mooiste open sterrenhopen voor gril van de natuur voor de naam meest actieve stuk van de nevel het waarnemen met een binocu- gezorgd van deze nevel, name- is of de Cygnus Rift (IC 5067), lair. lijk de Noord-Amerikanevel is waarneembaar, de rest is omdat je in de vorm heel goed meer weggelegd voor de ge- Vulpecula Mexico en de Golf van Mexico voelige plaat of voor de snelle kunt ontwaren. ccd's. Of beter gekend als "de kleine Gebruik een verrekijker of een Een truukje hier is de blinking vos" is eigenlijk qua sterren- rich-field telescoop tesamen met methode. In de plaats van de beeld bijna niet te vinden. Met een OIII of een UHC filter. De- UHC/OIII filter in het oculair te hoofdsterren van zwakker dan ze nevel ligt op een steenworp draaien hou je het simpelweg magnitude 4.5 heb je al snel op- ten Oosten van Deneb. Het tussen het oog en het oculair, tische hupmiddelen nodig in dit groot contrast tussen de emis- door de filter veelvuldig weg te lichtvervuilde land om maar een sienevel en de donkere stofband nemen en terug ervoor te hou- glimp op te vangen van dit ster- aan het gedeelte van de Golf van den, zou je de nevel telkens renbeeld. Maar desalniettemin Mexico maakt het tot het opval- moeten zien oplichten. heeft dit sterrenbeeldje een aan- lendste deel van het object. tal zeer mooi observeerbare ob-

M 29: 1°45’ ten zuiden jecten aan te bieden. IC 5070, deze emissienevel is van Gamma Cygni vind je meer gekend als de Pelikaanne- een kleine open sterren- "The Coathanger" vel en is eigenlijk maar een hoop met zon 80-tal sterretjes (of "de Kapstok") is stukje van een groter stervor- van negende magnitude en e i - genlijk niets anders mend gassencomplex, waarvan zwakker en dit in een diameter dan een open sterrenhoop met de Noord-Amerika nevel ook van 7 boogminuten. Niets spec- een sterrenpatroon dat gelijkt op deel uitmaakt. De nevels wor- taculairs aan, maar moet toch al de contouren van een kapstok den van elkaar gescheiden ,en zichtbaar zijn in een kleine tele- (een rechte lijn, met daar een eigenlijk ook gevormd, door een scoop. klein krom lijntje aan, het haak- donkere nevel van stof. Deze je). Deze vind je, met een kleine nevel bevindt zich iets ten Oos- M 39, op een beeld- kijker of liefst nog met een ver- ten van Deneb en is het best te veld half zo groot rekijker, ongeveer in het midden zien met een grote binoculair of a l s de maan zitten er van de lijn tussen 1 Vulpeculae een rich-field telescoop, beide een 28 sterren verspreid, de hel- en de achterste 2 sterretjes van gewapend met een OIII of UHC derste van magnitude 7. Geza- Sagitta. Zeker de moeite waard filter. Zonder zo'n filter en goe- menlijk geeft dit object een op- om de kijker eens op te richten. de waarnemingsomstandighe- pervlakte helderheid van m 4.6 den is de nevel niet te zien. Het

40 MIRA Ceti - juli - september 2006 of het zijzicht van een diabo- U Sagittae is een lo/zandloper is niet uit de lucht mooi voorbeeld van gegrepen. een eclipserende dubbelster van het Algol-type. NGC 6940 is een open Om de 3,5 dagen bereikt de va- sterrenhoop van zo'n 100- riabele een totaliteit van magni- tal sterren die verspreid tude 6.6, om dan weer te ver- zijn over een gebied dat zwakken naar een 9.2 sterretje. overeenkomt met een volle Gezien de helderheid en de fre- maan of zo'n 30 boogminuten. quentie leent deze variabele zich Je kan dit object, met oppervlak- uitstekend om waargenomen te temagnitude 6.3, vinden als je worden met klein materiaal, de lijn 39-41 Cygni in die rich- zelfs met de verrekijker kan dit. De Halternevel (M27) is één van de ting nog eens verlengt met de- Deze kan je het best lokaliseren twee bekendste planetaire nevels zelfde afstand (een dikke 2 gra- aan de hand van de ster 1 Vul- van de Noordelijke hemel (samen den). peculae en dan zak je net geen 2 met de Ringnevel in de Lier). Maar graden naar het zuiden. door zijn grotere afmetingen is hij Sagitta makkelijker zichtbaar met kleinere Zeta is een gemakkelijk te instrumenten (zelfs een verrekijker). Alhoewel dit klein sterrenbeeld- vinden meervoudige dub- Opname: David Van den Bunder je geen echt heldere sterren belster. Deze ligt op zo'n M 27 of de Dumbbell- heeft, is dit sterrenpatroon toch 45 boogminuten ten noordwes- nevel of de Halternevel is gemakkelijk te vinden tussen de ten van van Delta Sagittae. Al- een van de mooiste onder Arend en de Zwaan. In de klas- hoewel de AB componenten van alle planetaire nevels. sieke mythologie komt deze pijl magnitude 5.5 niet te scheiden Zelfs zichtbaar in de zoeker is voor in vele legendes, zoals in zijn, kan je die twee samen toch deze het best te lokaliseren via die van Apollo die de Cycloop scheiden van een C-component de sterren van het sterrenbeeld doodt met de pijl, of in die van van magnitude 8.7 en een onder- Sagitta. De Pijl wijst naar Eta Cupido met zijn liefdespijltjes, linge scheiding van zo'n 8,6 Sagittae (anderhalve graad van of in die waar Hercules de Ade- boogseconden. Gamma Sagitta), als je dan de- laar spietst op de pijl. Toch zijn zelfde afstand als de afstand er geen harde bewijzen naar een M 71 is een al even ge- Delta-Gamma naar het Noorden verband tussen het sterrenbeeld makkelijk te vinden bol- neemt, dan kom je er vanzelf er in die verhalen, misschien gaat hoop, daar deze in het op, dan zit de Halternevel reeds het wel om een verloren schot midden ligt van de lijn Gamma- in het beeldveld van de zoeker. van de Sagittarius. Delta Sagittae. Omdat deze bol- Vooral de vorm van een halter, hoop, zelfs met een kleine kijker, reeds op te lossen is in afzonderlijke sterren, is er voor jaren twijfel geweest of het hier wel ging om een bolhoop of om een opensterrenhoop. Met een oppervlakte magnitude van 8 en een diameter 7' is deze kleine rakker toch een goede prooi voor een 10cm of groter.

BRONNEN: • Hemelkalender 2006, Jean Meeus, VVS 2005. • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo Aerts, Luc Vanhoeck e.a.

Software: M39 in de Zwaan, een relatief grote en makkelijke open sterrenhoop, hal- • Guide 8.0. Project Pluto verwege tussen de Zwaan en Cepheus. De cluster staat in een zodanig • Astronomy Lab for Win- drukbevolkt deel van de melkweg dat hij wat over het hoofd gezien wordt. dows. Eric Bergmann-Terrell

MIRA Ceti - juli - september 2006 41 De sterrenhemel in september

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 september om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 september om 01h, op 1 oktober om 23h zomertijd,...

42 MIRA Ceti - juli - september 2006 De sterrenhemel in augustus

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 augustus om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 augustus om 01h, op 1 september om 23h zomertijd,...

MIRA Ceti - juli - september 2006 43 De sterrenhemel in juli

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 juli om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 juli om 01h, op 1 augustus om 23h zomertijd,...

44 MIRA Ceti - juli - september 2006