Dr. C.W.M. Hazelzet Dudok in De Bilt

Aan de Julianalaan bij station Bilthoven ligt een complex van Dudok uit de jaren vijftig van de vorige eeuw (afb. 1). Algemeen bekend is dat de Julianaflat van deze beroemde architect is, maar minder bekend is dat ook het lage deel, waarin nu de Bilthovense Boekhandel is gevestigd en dat in het kader van het Masterplan Centrum Bilthoven met afbraak wordt bedreigd, eveneens door Dudok is ontworpen. Nog Afb. 1 Julianacomplex ca.1961. Ansichtkaart uit de minder bekend is dat in De Bilt nog collectie van de Historische Kring D’Oude School. meer architectuur op naam van Monumentaal Dudok staat, waaronder zelfs een De architect-stedenbouwkundige Willem hele wijk. Alle reden om aandacht Marinus Dudok (1884-1974) is vooral te schenken aan deze bijzondere bekend door zijn onvolprezen Raadhuis architectuur. Het betreft drie objecten: van Hilversum (afb. 2). een particuliere woning aan de Albert Dit majestueuze, rond 1930 gebouwde Cuyplaan, het Julianacomplex en Raadhuis is niet alleen het magnum opus Plan Bieshaar. in het oeuvre van Dudok, maar zelfs een van hoogtepunten in de Nederlandse architectuur van de twintigste eeuw in het algemeen. Persoonlijk rangschik ik het Hilversumse Raadhuis qua

98 Dudok in De Bilt belevingswaarde zelfs boven de Beurs van Berlage. Voortbouwend op de verworvenheden van Berlage en de Amsterdamse School, maar vooral op de kubistische vormentaal van De Stijl en met name J.J.P. Oud, schiep Dudok een eigen idioom dat zich kenmerkt door een spel van ten opzichte van elkaar verspringende Afb. 2 Raadhuis Hilversum. Foto: hilversum.startpagina.nl bouwvolumes, oprijzend uit de omgeving en gedomineerd hij over aan zijn associé Robert Magnée. door een hoge toren. Het Hilversumse In die late periode werkte Dudok vaak Raadhuis is als het ware een schilderij samen met de projectontwikkelaar Johan van Mondriaan in 3d. Dudok zelf is altijd Matser. Zo kwam uit die samenwerking zeer trots op deze creatie geweest en de in Hilversum het flatcomplex Quatre Bras gemeente Hilversum niet minder. Sinds tot stand, maar ook het Julianacomplex de voortreffelijke restauratie aan het en Plan Bieshaar in De Bilt. einde van de vorige eeuw staat Dudoks Raadhuis er weer stralend bij. Licht en luchtig Dudok ging pas in 1954 op zeventigjarige Het grootste verschil tussen Dudoks leeftijd met pensioen, maar zelfs toen idioom van het Raadhuis en het idioom had hij er nog niet genoeg van en ging als van zijn naoorlogse oeuvre is dat het zelfstandig architect gewoon door. Zelfs laatste lichter en luchtiger is geworden. als tachtigjarige was hij nog volop aan Hoge slanke kolommen en schuin het werk, zo vertelt hij in een interview opgetilde daken doen hun intrede en ter gelegenheid van het bereiken van de streng horizontale, ver uitkragende die leeftijd, al kon hij toen niet meer het daken à la de Amerikaanse architect geduld opbrengen om zijn ontwerpen tot Frank Lloyd Wright verdwijnen. Het bouwtekeningen uit te werken. Dat liet verst heeft Dudok deze verfrissende

De Biltse Grift december 2012 99 afgebroken, maar de inventarisatie van gebouwen uit die tijd die het behouden waard zijn is ook op gang gekomen. De objecten van Dudok in De Bilt die voor een lijst van jonge monumenten in aanmerking komen zijn behalve het Afb. 3. Esso-pompstation. Foto Jan Barnier. Julianacomplex (in zijn geheel) de wijk luchtigheid doorgevoerd in zijn ontwerp Bieshaar (als beschermd dorpsgezicht) voor het Esso-pompstation uit 1954 (afb. en een woonhuis aan de Albert 3). Cuyplaan.

Van dit voornamelijk uit glas en staal Woonhuis opgetrokken gebouwtje hebben er Het ontwerp voor de bescheiden villa tientallen gestaan langs de Nederlandse aan de Albert Cuyplaan 37 dateert uit snelwegen. Daar zijn ze allemaal 1950 en bestaat uit een rechthoekig blok verdwenen. Gelukkig kunnen we met aan de ene kant een aangebouwde zo’n pompstation, dat als icoon van garage en aan de andere kant een ruime de Wederopbouw in de Top 100 van erker, die door de huidige bewoners nog Wederopbouwmonumenten figureert, is vergroot (afb. 4). nog bewonderen in het Nationaal Automobiel Museum. Met zijn traditionele zadeldak en forse Het werk van Dudok in De Bilt dateert schoorstenen ademt de vrij gesloten uit de jaren na de Tweede Wereldoorlog noordzijde nog de vooroorlogse sfeer, die we met de term Wederopbouw maar de zuidzijde met de vele ramen aanduiden, een tijd waarin met schaarse in stalen kozijnen straalt het optimisme middelen veel gebouwd moest worden van de Wederopbouw uit, niet in het om de enorme woningnood te lenigen. minst door de witte gevel. In een brief Veel woningbouw is inmiddels alweer aan de opdrachtgever, J.C. Maassen uit

100 Dudok in De Bilt zo konden hij en zijn vrouw geen inwoning opgelegd krijgen. Wel geeft Maassen, voormalige ‘bankman’ bij de Nederlandsche Handel- Maatschappij die enkele jaren later een bankgebouw aan de Julianalaan opende, een ruime werkkamer op. De memoires over zijn Indonesische tijd, die Maassen in 1963 voltooide, zullen daar geschreven zijn. Afb. 4. Albert Cuyplaan 37. Foto Hazelzet. Overigens ging de muurverf tot grote ergernis van Baarn, geeft Dudok aan dat de muren Maassen al spoedig bladderen. wit gekeimd worden. Dat gebruik van de minerale keimverf in plaats van de Julianacomplex eerste fase voor Dudok gebruikelijke gele baksteen De Nederlandsche Handel-Maatschappij is opmerkelijk en zal verband houden (de latere ABN), in de 19de eeuw met de nog heersende schaarste. gesticht en zeer actief in de koloniale Daarmee houdt ook verband dat het handel, ging zich na de onafhankelijkheid huis op de begane grond slechts één van Indonesië meer op Nederland en ongedeelde woonruimte kreeg en op de op bankzaken richten en stichtte overal verdieping slechts één slaapkamer, want filialen. De bouwaanvraag voor het Biltse

Afb. 5. Schets Julianacomplex.RHC Vecht en Venen.

De Biltse Grift december 2012 101 bankgebouw dateert van 4 februari verdiepingen hoge gebouw dat naar 1955. Het betreft hier alleen de begane hun idee de omgeving geheel zou gaan grond van het pand Julianalaan 17. De dooddrukken. Tevens beviel hun het vergunning voor de zes flatwoningen uitzicht op de garages achter de flat en boven de bank en de 25 garages erachter de daar geplande plek voor vuilnisbakken werd een paar maanden later geregeld, allerminst. Daardoor werd de voltooiing maar de vergunning voor de Julianaflat van het project Julianacomplex geruime zelf en de lage winkelaanbouw werd pas tijd opgehouden. drie jaar later verleend, op 2 juni 1958. Toch moet projectontwikkelaar Matser Plan Bieshaar eerste fase en Dudok al in 1955 een plan voor het Intussen was Plan Bieshaar al een gehele complex voor ogen hebben heel eind op streek. Dit wijkje, gestaan, want de Biltse en Bilthovense dat maar weinig Biltenaren zullen Courant publiceerde op 22 februari 1955 kennen, ligt verborgen in de hoek die een schetsje van Dudok, waarop we de de Groenekanseweg met de Eerste drie elementen van het Julianacomplex Brandenburgerweg maakt. Toch is duidelijk herkennen (afb. 5). het een stedenbouwkundig juweeltje van Wederopbouwarchitectuur dat Hiermee is onomstotelijk bewezen bewonderaars tot uit Japan trekt (afb. 6). dat Dudok de drie onderdelen van het complex: bankgebouw met bovenwoningen, flatgebouw met 35 etagewoningen èn de lage winkelaanbouw als drie- eenheid heeft geconcipieerd en dat we het complex dus als één geheel moeten beschouwen. De krant schreef enthousiast over het project, waarmee Bilthoven zijn eerste heuse flatgebouw zou krijgen. Omwonenden waren echter minder te spreken. De bewoners van de Prins Bernhardlaan dienden een fel Afb. 6. Bieshaar. Foto www.tgooi.info. bezwaarschrift in tegen het vijf

102 Dudok in De Bilt Dudok wierp zich na de Tweede de Groenekanseweg. Ook Henk van Wereldoorlog nadrukkelijk op als Roosmalen, die schuin tegenover stedenbouwkundige en was als zodanig Meijenhagen opgroeide, moest nog jarenlang actief in verschillende steden, aan het einde van de jaren vijftig na vooral voor Den Haag. Die activiteiten zijn huwelijk een tijdje bij zijn ouders leverden grootse plannen op en grote inwonen voordat hij een eigen woning frustratie. Want de oude bouwmeester kreeg. kon slecht tegen de stroperigheid van Plan Bieshaar was door Matser in de ambtenarij en de bemoeienis van jan samenwerking met de gemeente en alleman met zijn visionaire plannen. opgezet volgens de idealen over (volks) Als oud-militair, met een opleiding bij woningbouw die al vóór de Tweede de genie, was Dudok gesteld op orde en Wereldoorlog in architectenkringen heldere hiërarchie. Dit zou mede kunnen waren geformuleerd. In plaats van de verklaren waarom hij graag met Matser traditionele gesloten woonblokken samenwerkte. Johan Matser was een van met etagewoningen zien we een de eerste moderne projectontwikkelaars open bebouwing met een kleine 80 in ons land, die van grondaankoop tot eengezinswoningen in stroken, optimaal sleuteloverdracht het management op de zon gelegen en gesitueerd aan over een project kon voeren en dus informele, collectieve, groene ruimten de architect uit de wind kon houden met speelweiden en bloemperken. van ambtenarij en bezwaar makende Twee stroken met woningwetwoningen burgers. (ontworpen door architect J.F.M. van Klooster), een school en wat later ook Leniging woningnood een kerk completeerden het vriendelijke De nijpende woningnood eiste ook de wijkje, waar Ans Linschoten als kersverse nodige voortvarendheid. ‘Dit jaar nog echtgenote in 1956 kwam wonen. 159 woningen in De Bilt gereed’, kopte de Biltse pers dan ook enthousiast op Hypermodern 18 februari 1955, toen de maquette Zij herinnert zich dat de boerderij voor plan Bieshaar gepresenteerd werd. van Bieshaar, waarnaar de wijk Over die woningnood kan mevrouw werd genoemd, toen nog aan de Brecheisen meepraten. Zij en haar man Groenekanseweg op de plaats van woonden vanaf de oorlogsjaren in bij de huidige Rabobank stond, maar de familie Van Duin in het voormalige Meijenhagen was al verdwenen. Het koetshuis van villa Meijenhagen aan hoekhuis met garage dat zij met haar

De Biltse Grift december 2012 103 man betrok werd door haar schoonvader, ontzaglijk oud het gebouw in feite was. die een steenhouwersbedrijf had, Het torenachtige linkerdeel bleek nog gefinancierd en was met f 21.000,- aan uit de late 14de eeuw te stammen. De de dure kant. Maar het voorzieningen- reactie van Dudok en Matser hierop is en afwerkingsniveau was ook behoorlijk niet bekend, maar de bouw van de 24 hoog. De woningen waren klein, etagewoningen op het terrein van de maar zeer praktisch ingericht, met de afgebroken villa ging niet door. Henk van keuken aan de voorzijde en de berging Roosmalen herinnert zich dat het terrein aan de voorkant uitgebouwd. De lang braak heeft gelegen. Pas in 1961 schouwen en vensterbanken waren van werd de bouwactiviteit weer opgepakt travertijnmarmer, er was een ligbad in en nu totaal anders dan oorspronkelijk de badkamer en in de keuken zelfs een gepland. De vraag is waarom. ingebouwde koelkast, hypermodern in die tijd. Elke woningeenheid had zijn Julianacomplex voltooid eigen kleurstelling in bordeauxrood, Het complex aan de Julianalaan strogeel en blauw, waarbij de werd intussen afgebouwd. Aan de garagedeuren in een patroon van bezwaren van de achterburen werd witte en kleurige blokken waren enigszins tegemoetgekomen door de geschilderd. Het waren ideale huizen opslagplaats voor vuilnisbakken in te voor middenstanders met een of twee perken, maar de hoogbouw moest jonge kinderen, die in de wijk zonder vanwege de woningnood toch echt doorgaande wegen volop veilige doorgaan. Pikant is dat Dudok zelf speelruimte hadden. eigenlijk helemaal niet geporteerd was voor hoogbouw. Alleen vanwege die Braak ellendige woningnood gaf hij eraan toe. Zoals gezegd was Meijenhagen in 1956 Hij heeft er echter altijd voor gezorgd al afgebroken evenals het naastgelegen dat zijn complexen etagewoningen koetshuis. De laatste bewoners van de karakter hadden en de mensen oude villa, de familie Maclaine Pont- zich er niet in massale anonimiteit Stork, waren al spoedig nadat Matser in verloren, zoals gebeurde bij latere 1954 het terrein had gekocht vertrokken. Wederopbouwwijken als de Bijlmer. Bij Het was bekend dat de geschiedenis de vergunningverlening op 2 juni 1958 van de villa eeuwen terug ging, maar voor de 35 flats en de winkelaanbouw pas tijdens de afbraak constateerde de werd opmerkelijk genoeg aangetekend gemeentearchivaris J.W.H. Meijer hoe dat het plan in overeenstemming

104 Dudok in De Bilt was met het uitbreidingsplan, dat de aan het werk is geweest. Maar voor stedenbouwkundige het goedkeurde, alles heeft Dudok ten zeerste rekening dat de welstandscommissie erachter gehouden met de plek waar het stond en dat dit samen met ‘de kwaliteit complex ligt. Het lage stationsgebouw van de ontwerper, architect Dudok te kreeg een lage tegenhanger in de Hilversum, voldoende waarborgen geven ‘zwarte doos’ waar nu de Bilthovense voor een aanvaardbare en verantwoorde Boekhandel is gevestigd. Destijds bebouwing’. was in dit met zwart geglazuurde baksteen beklede winkelpand een van Waardige bebouwing de eerste supermarkten van Albert Het vertrouwen dat het Biltse bestuur Heijn gevestigd. Tevens werd er een in de architect stelde was terecht. VVV-kantoor ondergebracht en in het Dudok is er met subtiele middelen in souterrain was een fietsenkelder voor geslaagd interessante bouwblokken te NS-reizigers, nuttige functies dus. maken die zijn architectuur ver uittillen Maar niet alleen functionaliteit stond boven de standaardwoningbouw uit de architect en opdrachtgever voor ogen. Wederopbouw. Zo heeft de Julianaflat Volgens de toelichting moest het hele het kenmerkende hellende dak dat het flatcomplex, dat schuin tegenover het gebouw van veraf herkenbaar maakt. station zou komen te liggen, aan het Het verleent het gebouw tevens de centrum van Bilthoven ‘een voornaam kenmerkende lichtheid. Die lichtheid aanzien’ geven. Door het voor Dudok wordt ook verkregen doordat de zo kenmerkende spel van ten opzichte muurtjes naast de balkons niet helemaal van elkaar verspringende bouwvolumes, tot het dak doorlopen. Licht en speels oprijzend vanuit uit het stationsgebied zijn ook de schuine muurtjes die de en door de ritmische afwisseling van garageboxen achter de woningen van ramen en balkons moest een ‘waardige elkaar scheiden. Want ook aan de bebouwing’ worden geschapen. De achterkant heeft Dudok veel aandacht gele baksteen ten slotte moest aan besteed. Opmerkelijk is daar dat de het complex een vrolijke kleur geven. slanke kolommen die het dak en de Architect Willem Marinus Dudok en galerijen schragen en die een ritmische projectontwikkelaar Johan Matser zijn geleding in de gevel aanbrengen om en er een halve eeuw geleden in geslaagd om de functie van regenpijpen blijken Bilthoven een modern gezicht te geven te hebben. Tot in de kleinste details is met behoud van het intieme dorpse duidelijk dat hier een groot architect karakter.

De Biltse Grift december 2012 105 In dit historische perspectief zal de De kenner van de Biltse geschiedenis gemeente er goed aan doen het Meijer betreurde de afbraak van het bijzondere Julianacomplex in zijn geheel middeleeuwse gebouw zeer en dat te bewaren en het te ontzien bij de zal ook gegolden hebben voor zijn ontwikkeling van nieuwe bouwplannen. voorganger en leermeester Damsté. De gemeentesecretaris en kenner van Bieshaar voltooid de Biltse geschiedenis Pieter Helbert Na de voltooiing van het Julianacomplex Damsté, die alle bouwplannen in lag het terrein van Plan Bieshaar aan handen kreeg en die overigens zelf de Groenekanseweg, waar de villa en even verderop aan de Groenekanseweg het koetshuis van Meijenhagen hadden woonde, heeft niet kunnen verhinderen gestaan, nog steeds braak. Die villa stond dat Meijenhagen moest wijken voor op de as van de Hessenweg, zodanig dat moderne woningbouw, maar wellicht die weg fungeerde als zichtas voor het heeft hij wel invloed gehad op de vorm huis met zijn eerbiedwaardige ouderdom ervan. In plaats van de oorspronkelijk – (afb. 7). in 1954 – geplande flatgebouw met 24

Afb. 7 Meijenhagen 1925-30. Ansichtkaart uit de collectie van de Historische Kring D’Oude School.

106 Dudok in De Bilt etagewoningen is er een complex gekomen dat bestaat uit een vierkant blok met negen flats op de as van de Hessenweg, geflankeerd door negen eengezinswoningen met driehoekige topgevels (afb. 8). Het geheel roept enigszins de reminiscentie op aan de oude villa, met zijn donjonachtige vierkante bouwblok, geflankeerd door een rechthoekig bouwdeel met schuin afgekante dakkanten. Afb. 8. Bieshaar. complex Groenekanseweg. Foto panoramio. Hoe dan ook, het ontwerp uit com/photo/67949103. 1961 is uiterst modern. Het luidt, na de jaren waarin de Biltenaren Conclusie met de naweeën van de Tweede Dudok is wereldberoemd geworden Wereldoorlog te kampen hadden, door zijn Hilversumse Raadhuis. Maar hij een nieuw tijdperk in. Niet beter verdient het om meer geëerd te worden kon het einde van de Wederopbouw dan om zijn monumentale werk of zijn gesymboliseerd worden dan met Esso-pompstation alleen. En dat is om dit ultramoderne woonblok met zijn woningbouw voor gewone mensen. comfortabele flats en ruime drive-in- Die opdracht nam hij zeer serieus: het woningen met drie woonlagen die ontwerpen van een arbeiderswoning door een luxe mahoniehouten spiltrap vergde minstens zoveel tijd als een grote verbonden zijn. De oude bouwmeester villa; nog meer eigenlijk, omdat men bij had inmiddels het stokje aan Robert het ontwerpen van een kleine woning Magnée overgedragen. Al vanaf het geen ruimte mocht verspillen en dus begin van de activiteiten in De Bilt stond goed moest nadenken. hij Dudok terzijde, maar voor het eerst Willem Marinus Dudok heeft terdege treedt Dudoks assistent met dit project nagedacht over de huisvesting van nu ook als ontwerper naar voren. gewone mensen. Zijn architectuur is niet radicaal vernieuwend, zoals

De Biltse Grift december 2012 107 bijvoorbeeld die van Rietveld, maar hij Met dank aan: heeft woningen en wijken ontworpen Herman van Bergeijk, Els Brecheisen, Roos waar mensen graag wonen. Hij was van den Burg, Ellen Drees (RHCVV), Hans van in staat woonomgevingen te creëren den Engel, Lies Haan (Historische Kring De waar de bewoners trots op zijn en Bilt), Jacques van Klooster, Tinky Kooijman- er dus goed mee omgaan. Het is een Veldstra, Ans Linschoten, Herman Mars, plezier rond te lopen in de Hilversumse Carel de Reus, Henk van Roosmalen, Walther Dudokwijken die veelal recent met de Schenk, Ineke Soeterik (NAi), Meine Visser grootste zorg zijn gerenoveerd en keurig (Archief De Bilt). worden onderhouden. Een vergelijkbaar flatcomplex met dat aan de Julianalaan, Literatuur De Kom van Biegel in Bussum, ziet er uit H.D. van Bergeijk. Willem Marinus Dudok. als om door een ringetje te halen en is Architect stedenbouwkundige (1884-1974). omringd door schitterende parkaanleg. Naarden, 1995. Een ander flatcomplex, in Amstelveen, is onlangs op de monumentenlijst gezet A. Blom, B. Jansen, M. van der Heide, en dat geldt ook voor Quatre Bras. Dit De typologie van de vroeg-naoorlogse verdient in De Bilt navolging wat betreft woonwijken, het Julianacomplex en Plan Bieshaar. Zeist, april 2004, i.o.v. Projectteam Verder is het aanbevelenswaardig dat de Wederopbouw van de Rijksdienst voor de bewoners van Bieshaar een vereniging Monumentenzorg. van eigenaren opzetten om de belangen van dit unieke wijkje te behartigen en dit J.W.H. Meijer. Het huis dat Meijenhagen kleinood van Wederopbouwarchitectuur genoemd werd. In: De Biltse Grift, december voor de toekomst te bewaren. En ten 1998, 2-8. slotte verdient de nieuwe eigenaar van het momenteel te koop staande pand M. Statema. Beschrijving en waardestelling Albert Cuyplaan 37 een felicitatie met de Keizer Karelweg 259-281, 307-329, i.o.v. aankoop van een echt Dudokhuis. monumentencommissie Amstelveen, 2010.

108 NaamDudok vanin De artikel Bilt