politiek wetenschap essay 2 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

nik de boer Globalisering voor sociaal-democraten: drie lessen ruben zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

erik hormes & Klara Boonstra Casper Gelderblom paul tang De wonderbaarlijke & Agnes Jongerius De markt mag niet vermenigvuldiging Een vuist maken groter zijn dan de van het werkgeverschap over de grenzen democratie heen

en bijdragen van Ingo Venzke & Marija Bartl afbeelding omsla

jaargang 75 nummer 2 april 2018

3 Redactioneel Emoties g

©

4 Column Ruud Koole Etnische ontzuiling isto c kphoto.

5 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid 12 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust

22 Twan van Lieshout Weg van het redelijke midden c om | pi cc ayaBrussel – 20 | september 2016: demonstranten tijdens de TTIP GAME OVER-demonstratie 26 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening

Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 34 Nik de Boer Globalisering voor sociaal-democraten: drie lessen 38 Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie 44 Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap 54 Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen 62 Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen 74 Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd 87 Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

issn 0037–8135 3 Redactioneel Emoties

Politiek bedrijven gaat niet zonder emotie, en juist daarom moeten we zakelijk met die emotie omgaan, betoogt Menno Hurenkamp in het openingsartikel van dit nummer. Hoed u voor pedanterie en sentimentaliteit en weet: ‘wanneer minderheden wat te zeggen krijgen over wat meerderheden mooi vinden, is het beschaving, ook al voelt het niet zo’. Angst voor onredelijkheid is ook het thema van het artikel waarmee Twan van Lies­ hout de Banningprijs 2018 won, en dat traditiegetrouw wordt afgedrukt in S&D. Hij pleit voor meer politieke hartstocht, niet alleen in woorden maar ook in daden. Ook in de rechtspraak spelen emoties een grote rol, maar krijgen ze ten onrechte geen plaats, laat Jeroen Recourt zien. Wordt een probleem juridisch, dan nemen jargon en regels het over. Conflicten worden daardoor groter in plaats van kleiner. Emoties, maar dan van een heel andere orde, waren er natuurlijk ook na de gemeente­ raadsverkiezingen van maart. Niet onverwacht, maar toch ligt de uitslag veel PvdA- afdelingen zwaar op de maag. Meike Bokhorst maakte een persoonlijke reportage over vier maanden intensief campagne voeren in Den Haag. De partij zal zichzelf als volks­ vertegenwoordiging en ledenvereniging opnieuw moeten uitvinden, stelt ze. Lokale afdelingen en wijkteams doen hun best, maar hebben behoefte aan richtinggevende initiatieven vanuit de landelijke partijtop. Ten slotte is er dit nummer het vervolg op de artikelenreeks over globalisering, met bijdragen van Nik de Boer, Erik Hormes & Paul Tang, Klara Boonstra, Casper Gelder­ blom & Agnes Jongerius, Ruben Zandvliet, Ingo Venzke en Marija Bartl. Deze bijdragen kunnen gelezen worden als input voor de verkiezingen voor het Europees Parlement, volgend jaar. Veel aandacht is er voor het verbeteren van de positie van werkenden, die onder druk staat door de ratio van internationale ondernemingen. Veel aandacht ook voor het politiseren van ogenschijnlijk niet-politieke regelingen en besluiten. Als politiek emotie is, dan vormen deze bijdragen een pleidooi daar meer ruimte voor te maken in de internationale politiek.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 4 Column

Etnische ontzuiling?

Door Ruud Koole sociaaleconomische kwesties niet domineer­ Voorzitter WBS-werkgroep Partijpolitieke Processen den (alleen huisvesting kreeg relatief veel en hoogleraar politieke wetenschappen in Leiden aandacht). In de grote steden speelden eerder discussies over ‘identiteit’ een rol, zeker waar een partij als Denk aan de verkiezingen deel­ Na de raadsverkiezingen in 2014 opende NRC nam. Voor de PvdA is het goed dat conserva­ Handelsblad met ‘Historische val van de PvdA’. tieve kiezers met een migratieachtergrond Het commentaar zag, vooral in de steden, een steeds vaker op een conservatieve partij stem­ structurele oorzaak: ‘Overal verliest de PvdA men, ook al kost dit de PvdA stemmen. Maar aanhang onder de kiezersblokken die ze vroe­ wanneer kiezers door een partij als Denk – ger wel wist te mobiliseren. Dat afhaken is op of het Rot­t er­damse Nida of de Amsterdamse te vatten als een vorm van etnische ontzuiling. BIJ1 – sterk worden aangesproken op hun reli­ Links heeft niet meer het monopolie op eman­ gie of land van herkomst (van hun ouders), cipatie.’ VVD en D66 zouden daarvan kunnen dan is er eerder sprake van etnische verzui­ profiteren, aldus de krant toen. ling dan ontzuiling. Het verlies van de PvdA zette door: van 15,3 % Voor de PvdA leidt dat soms tot een lastig in 2010, via 10,2 % in 2014, naar 7,4 % in 2018. De dilemma. Je mengen in de identiteitsdiscussie nederlaag van vorig jaar bij de Tweede Kamer­ die PVV, FvD en Denk voeren, dient alleen maar verkiezingen dreunde bij de PvdA dit jaar nog hun agenda. Het is zaak daar zoveel mogelijk door, ook al waren er her en der lichtpuntjes. bij weg te blijven. Natuurlijk: bij zeer laakbare Ondanks concurrentie van lokale partijen en uitlatingen moet de PvdA de publiciteit zoe­ van andere landelijke partijen die in een ge­ ken en een krachtig afkeurend geluid laten meente voor het eerst meededen, steeg het horen. Zoals toen Denk Tweede Kamerleden percentage iets ten opzichte van de Tweede met een Turkse achtergrond die anders den­ Kamerverkiezingen in 2017 (5,7 %). Maar het ken over de Armeense genocide, wegzette als hielp niet dat 2018 begon met de kwesties landverraders. Moorlag en Barth. Het hielp evenmin dat de Zoveel mogelijk wegblijven bij de identi­ raadsverkiezingen samenvielen met het refe­ teitsdiscussie à la Denk en PVV mag er echter rendum over de wet op de inlichtingendien­ niet toe leiden dat (jonge) mensen met een sten (WIV). In het parlement had de PvdA migratieachtergrond de PvdA en andere link­ voor de WIV gestemd, maar zij onthield zich se partijen niet herkennen als partijen die van een actieve campagne vóór de wet. De ach­ voor hen opkomen bij discriminatie op de terban zou uiteindelijk voor de helft vóór en woningmarkt, de arbeidsmarkt of in het uit­ voor de helft tegen stemmen. GroenLinks kon gaansleven. Geen identiteitsdiscussie dus, voluit tegen de wet campagne voeren, con­ maar wel opkomen voor ieders gelijke rech­ form het stemgedrag in de Kamer. Dat droeg ten en gelijke kansen in de Nederlandse rechts­ bij aan de zichtbaarheid. staat. Voor emancipatie in de praktijk moeten Wellicht belangrijker was de omstandig­ zij juist op de PvdA kunnen rekenen. Niemand heid dat bij de raadsverkiezingen van 2018 aan de kant!

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 5

De koude kant van gelijkheid

We ruziën over identiteit en emotie. Het is verleidelijk om te zeggen dat het zakelijker moet, maar zonder passie gaat dat niet.

Menno Hurenkamp

Redacteur van S&D en politicoloog aan de UvA

Begin dit jaar zei de directeur van de Jan Pieters­ ­ houdt, ofwel omdat het grootkapitaal de te­ zoon Coenschool in Amsterdam een andere genstander moet zijn, ofwel omdat het afge­ naam voor haar school te willen.1 Dit omdat lopen moet zijn met al die rare eisen van vanuit het perspectief van de Amster­dam­se transgenders en wat niet al. Zo is er bijvoor­ wijk waar de school staat, de bijdrage van ko­ beeld een voetbalcommentator van RTL ge­ lonisator Coen aan de Nederlandse identiteit kwetst dat hij geen andere mensen mag kwet­ ambigu was. Dat bleef niet zonder gevolgen. sen. Al met al heeft het Nederlandse publieke De Telegraaf sprak van een ‘beeldenstorm’. ‘Da­ debat tegenwoordig veel weg van het ‘wereld­ delijk veranderen we zeker ook de naam van kampioenschap slachtoffertje spelen’, waarbij de Coentunnel’, was de voorspelbare retoriek de echte winnaar natuurlijk zorgt dat-ie zilver die vanuit de populistische hoek oprees, waar­ haalt zodat-ie kan zeuren dat-ie geen goud bij men eraan voorbijging dat die bron van fi­ heeft. les amper een trots bezit is. Omdat dit debat met een schoolnaam be­ Er zou verder weinig aan de hand zijn ge­ gon, bracht me dat in herinnering dat de weest als Mark Rutte zich niet ook vergalop­ school waarop ik vroeger zat ook van naam peerd had, door daags na het Coengekibbel te veranderde omdat deze niet deugde. Eind ageren tegen het verwijderen van de buste van jaren zeventig werd mijn lagere school ver­ een andere echte Hollandse wereldveroveraar, noemd naar een diertje dat leefde in het ge­ Maurits.2 Wat een onzinverhaal bleek. Maar de bied waar de school en de nieuwbouwwijk premier van alle Nederlanders gaf een duide­ gezamenlijk verrezen. Die wijk heette het lijk signaal af, namelijk dat-ie feiten minder Hooiland en in hooiland wonen sprinkhanen. belangrijk vond dan concurrentie met Geert Men vond het dus raadzaam de school ‘De Wilders en Thierry Baudet. Hooiwipper’ te noemen. Was het anarchie dat Geen beeldenstormpje in een glas water dus, men zo’n seksueel geladen naam koos? Hoe maar een enorm verhit debat waarin veel men­ dan ook was de staf het begin jaren negentig sen zich gekwetst of bedreigd voelen. Linkse beu zich te moeten introduceren als leraar mensen willen dat rechtse partijen verboden van wat klonk als ‘De Grasneuker’. En door te worden. Ze demonstreren in Amsterdam tegen kiezen voor ‘Het Hof’ voegde men zich, zon­ het Forum voor Democratie. Rechtse mensen der dat iemand zich roerde, in de lange rij van willen dat geloof verboden wordt of dat minis­ scholen die je met een snackbar kunt verwar­ ters vervolgd worden. Zowel linkse als rechtse ren – Driehoek, Kruispunt, Schakel, Regen­ mensen willen dat het identiteitsdebat op­ boog. Het geruisloze afscheid van die jaren-­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 6 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid

zeventignaïviteit onderstreept nog eens hoe de zomer, en staat het vast dat Neder­land verhit we nu tegenover elkaar staan. flink naar rechts opschoof onder druk van die dreiging van het populisme. Maar: de po­ Geen burgeroorlog litiek maakt plannen, onderhandelt, schiet plannen af en maakt weer nieuwe – kortom, Dit debat krijgt nog net wat meer betekenis te­ men doet wat beschaafde mensen doen. gen de achtergrond dat een jaar geleden er een Niks geen burgeroorlog. enorme paniek leek te heersen, althans als je Het is tegen die achtergrond dat de vraag de kranten las. Populisten zouden de macht rijst of er niet wat te veel emotie in de politiek grijpen in Nederland, Duitsland, Frankrijk en is. Mijn opzet was dat te onderzoeken aan de Engeland. In verkiezingen over het hele conti­ hand van de Amerikaanse filosoof Michael nent zouden ‘gewone mensen’ de ‘elite’ aan de Walzer, die goed is in uitleggen dat het niet kant schuiven en zich bevrijden van dictatuur. veel zin heeft om tegenstellingen langdurig Er zou, volgens de journalist Joost Niemöller op de spits te drijven. Maar de tekst van Walzer op 4 februari 2017, een burgeroorlog uitbre­ die ik nodig had, stond in een boek dat ik ooit ken wanneer Geert Wilders geen minister-­ tweedehands bestelde en dat eigendom bleek president werd.3 te zijn geweest van de Groningse filosoof Lolle Nauta. Nauta, die overleed in 2006, was een ge­ zaghebbend man. Een boek van hem hebben, is dat niet zoiets als voetballen met de schoe­ nen van Cruijff aan je voeten? Je denkt dat iets Er zou een burgeroorlog van de brille van de ster op je overgaat. Nauta uitbreken wanneer Geert schreef bijvoorbeeld het werkelijk razend Wilders geen minister- linkse beginselprogramma van de PvdA uit 1977. Dat was een ongelukkige tekst. Niet al­ president werd leen omdat deze een tweede kabinet-Den Uyl hielp voorkomen. Vooral ook omdat deze de sociaal-democraten de jaren tachtig inleidde met een beeld van de jaren zeventig, zonder Heel opiniemakend Nederland buitelde over een hedendaags verhaal over de verzorgings­ elkaar heen om te ontdekken wat ‘de gewone staat.4 Naar omvang en functie doet die ver­ man’ wilde voor het te laat was. En dat dreigen zorgingsstaat het nog altijd redelijk, maar het met een burgeroorlog was geen reden om deze voelt allang niet meer zo en dat komt mede Niemöller op kosten van de publieke zaak op doordat linkse mensen al decennia remmen vakantie naar de Malediven te sturen, maar en nog maar zelden sturen. Een van de verkla­ een thema om hem in het Algemeen Dagblad ringen is dat links mede dankzij dat veel te ra­ over te interviewen. dicale plan van Nauta niet uit de voeten kon Wilders verloor, natuurlijk ook omdat hij met de rechtse kritiek op de verzorgingsstaat. een concurrent had gekregen in Baudet. En Misschien moet ik het toevallige bezit van een wie nu de kranten leest, ziet dat er een Duitse boek uit diens boekenkast eerder vergelijken regering van middenpartijen is gekomen, dat met het hebben van de schoenen van Clarence de Britten spijt hebben van hun beslissing Seedorf, een heel erg goede voetballer die nog om Europa te verlaten, dat de Franse presi­ weleens een penalty miste. dent Macron het racistische Front National Het relevante punt is dat ik Nauta eens in­ voorlopig weer naar de marge drukte. Na­ terviewde en hij toen vertelde over zijn leer­ tuur­lijk is er nog altijd Donald Trump, is de meester Helmuth Plessner. De Duitse filosoof sociaal-democratie een ijsschots op weg naar Plessner maakte naam in Duitsland tot hij in

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid 7

1933 vanwege de rassenwetten moest maken vidu te worden. In een gemeenschap kun je dat hij wegkwam. Plessner belandde daarop nooit iets worden, want de groep bepaalt wat met hulp van de Nederlandse psycholoog je moet zijn. Mensen hóuden van afstand, zei Buitendijk in Groningen. Maar, zo vertelde Plessner, van eenzaamheid desnoods, als ze Nauta, er was geen geld hem een fatsoenlijke maar niet permanent onder zogenaamd gelij­ leerstoel te bieden. Toch was redding in zicht. ken hoeven te zijn. Een beetje gemeenschap is Buitendijk had net geld van de Universiteit goed, maar het is al snel te veel. Groningen gekregen om twee gorilla’s te huis­ Wat de voor een gorilla ingeruilde Duitse vesten, en hij stelde daarop de universiteit voor geleerde laat zien is dat jezelf worden onder om het budget van een van die gorilla’s te be­ vreemden niet makkelijk is maar wel fijn. steden aan de aanstelling van de gevluchte Onder mensen die je niet kent, uit de grote Duitser. Het is een vorm van internationalise­ stad, uit de moderne maatschappij, loop je de ring die je tegenwoordig minder treft. Een van kans belachelijk gemaakt te worden, om je ge­ de kernthema’s uit een beroemd boek van loof of je huidskleur of je kleren of je taal. Je Plessner is: pas op met het verlangen naar de moet dus je best doen om je waardigheid te intimiteit van de gemeenschap, koester de bewaren, je moet erover nadenken hoe je je anonieme maatschappij.5 Hij betrok die stel­ presenteert en hoe anderen jou benaderen. ling contra het op dat moment furore maken­ Zonder geweld te gebruiken moet je ruimte de boek van de socioloog Ferdinand Tönnies, scheppen om je inkomen te verdienen zoals je Gemeinschaft und Gesellschaft. Daarin zet dat het liefste zou doen, te wonen zoals je dat Tönnies uiteen dat de vooruitgang misschien het liefste zou, de partner te vinden die je het welvaart opleverde (Gesellschaft) maar daar­ liefst wilt hebben. Het ontbindt je en dat mee nog geen warmte (Gemeinschaft). maakt je mens, of burger. Plessner vond die analyse niks. Hij maakte zich Ontbinding is een – niet dé – manier van zorgen om de Duitse jeugd, die zich uitleverde kijken naar politiek. Politiek gaat ook om aan anti-individualistische bewegingen. de strijd tussen partijen, om macht, om het In zijn tijd waren dat fascisme en commu­ gevecht tussen elites of om de strijd om gelijk­ nisme, bewegingen waarin men de mens defi­ heid. Maar dat is voor een andere keer. De po­ nieert aan de hand van één kenmerk – bloed of litiek heeft een warme of emotionele kant en bezit – en waarin de gedachte sterk is dat er een koude of rationele kant en goed burger­ ooit een tijd was waarin de perfecte gemeen­ schap is dan de thermostaat. Het is behaaglijk schap daadwerkelijk bestond, toen er nog warm om je eigen clubje op te zoeken, te loven geen machines waren en niemand zelf dacht. en te prijzen: eigen volk eerst. Als het te warm Plessner gebruikt daarvoor nogal abstracte onder je voeten wordt, omdat soortgenoten­ je taal over de mens als ‘afstand nemend wezen’. muzieksmaak of je seksuele voorkeur afwijzen Het radicalisme dat hij op het oog had, komt of je een huwelijkspartner opdringen, dan mooi naar voren in De man zonder eigen­ word je een cliché van je gemeenschap. Dan schappen van Robert Musil, dat oorspronke­ moet je dus je verstand laten spreken en de lijk in 1930 verscheen. Hoofdpersoon Ulrich intimiteit van het dorp verruilen voor de ano­ treft daarin regelmatig Hans Sepp, die met nimiteit van de grote stad. zijn jeugdbeweging streeft naar een ‘gemeen­ Beschaving is op die manier te begrijpen als schap van volmaakt ik-lozen’ waarin burger­ afkoeling: naarmate de hitte van de menselij­ lijkheden als volwassenheid en huwelijk zijn ke nabijheid afneemt kunnen mensen meer uitgebannen en ‘het Germaanse bloed’ uitein­ eigen afwegingen maken, en is er dus meer delijk zegeviert.6 Plessner zegt daarom, contra ruimte voor creativiteit en vooruitgang. Mini­ de nostalgie: wég met de gemeenschap, alleen maliseren van het gevoel was de essentie van in de maatschappij heb je de ruimte om indi­ de verzorgingsstaat en de wet was het middel.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 8 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid

Schaamte niet voelen, was wat de zeer veel na­ ‘Doe normaal of ga weg’. Buma die wil dat we gevolgde Engelse socioloog Thomas Marshall het volkslied zingen. centraal stelde.7 Uitbanning van vernedering was cruciaal: niet meer je hand op hoeven houden wanneer je pech had door werkloos­ heid of ziekte. De priesters zaten al in het hok, Wanneer minderheden wat en nu moest de markt erachteraan. Onderwijs, huurwoningen, bijstand en ou­ te zeggen krijgen over wat derdomspensioen waren het middel om die meerderheden mooi vinden, uitbanning van vernedering te bereiken. is het beschaving, ook al Minder gevoel over je arme of rijke ouders, minder gevoel over je dorp of je afkomst: de voelt het niet zo regels moesten uitmaken wie erbij hoorde. Voorzieningen, wetten, internationale afspra­ ken moesten zorgen dat dit geregeld werd, ambtenaren moesten ze verzinnen, politici Het sentimentele schemerde bijvoorbeeld ook moesten ze goedkeuren, rechters moesten ze door in de manier waarop ook wij, fatsoenlijke controleren en journalisten moesten er lastig mensen, spraken over het schilderij ‘Hylas en over doen. Die afkoeling werkte bevrijdend, in de nimfen’ van John William Waterhouse, dat de hele twintigste eeuw konden veel meer in het kader van een actie verwijderd werd uit mensen op veel meer manieren veel meer de Manchester Art Gallery. Wie was er niet ver­ hun eigen gang gaan, zichzelf worden onder ontwaardigd dat het schilderij met blote meis­ vreemden. jes uit een museum werd gehaald? Wie had er Weg met het gevoel, dat voelt goed. Het is niet het idee dat het nu weleens genoeg was? nog niet makkelijk met die kennis evenwich­ Want dit rook toch wel erg naar een actie van tig om te gaan. Sentimentaliteit en pedanterie doorgedraaide feministen die samenzweren liggen permanent op de loer. met radicale moslims. ‘Despotisch’, in de woorden van Afshin Ellian, maar die schrijft in 8 Op je klompen Elsevier, misschien dus minder verrassend. Maar ook Labour-huiskrant The Guardian brak In de overtuiging dat de burgers het te koud er de staf over, en noemde het autoritarisme.9 hebben gekregen, pogen politici tegenwoordig Het is, excuus, sentimenteel gezeur van oude de stalwarmte van de natie flink op te schroe­ mannen die vasthouden aan een wereld die ven. Dat zijn veelal nogal sentimentele pogin­ voorbijgaat. Wanneer minderheden wat te gen en dat komt omdat men zich gedraagt als zeggen krijgen over wat meerderheden mooi dominee voor de kudde. De politicus meent de vinden, is het beschaving, ook al voelt het niet gemeenschap te verzinnebeelden en wil niet zo. Sterker, juist omdat het niet zo voelt. En dat dat anderen zich onder zijn gezag uit worste­ schilderij hangt weer waar het hing. len. Want ieder moet aanvoelen dat luisteren De kunst is vooral de sentimentaliteit in geboden is – de samenleving staat op het spel. eigen kring te betrappen. Als het verplichten Er zijn de makkelijke voorbeelden. Wilders en van het Wilhelmus voor het CDA de manier Baudet die telkens naar het politiebureau ren­ is om te zeggen: luister naar mij in plaats van nen voor aangifte, die hun eigen partijgelede­ me tegen te spreken, dan is de zwakke poging ren telkens reinigen. Mark Rutte, die tijdens tot modernisering van de arbeidsmarkt dat een economische crisis zegt: ‘Laat mij mijn misschien wel voor de PvdA op een economi­ werk doen en koopt u gewoon die auto’, en sche manier. ‘Ons soort mensen’ zegt graag: die tijdens de verkiezingscampagne zegt: wat nou trots op Nederland, we zijn trots op

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid 9

onszelf. Maar, het is in het verlengde van de gedreven identiteitsclaims van vrouwen of studie van Arlie Hochschild al vaak gezegd, etnische minderheden de moraal behoorlijk er zijn ook mensen die wat minder met hun verzakelijkten. Het zijn allemaal omkeringen carrière bezig zijn en die trots zijn op een van jewelste. De moraal dáárvan is dat je zake­ leven in regelmaat.10 Uit angst dat de econo­ lijk om moet gaan met emotie, want het is een mie het begeeft wordt tamelijk behoedzaam reuze productief en vooral ook niet te vermij­ omgesprongen met multinationals en krijgen den ding. bijvoorbeeld­ mensen in de sociale werkvoor­ Dat is nog niet zo makkelijk. Veel van wat zieningen te horen dat ze eigenlijk een échte verstandig bedoeld is om ‘boze burgers’ blij te baan moeten willen. Waarbij er de afgelopen krijgen, pakt nogal pedant uit. Pedant bete­ jaren amper omheen gedraaid is dat het an­ kent: zo slim dat anderen het er benauwd van ders te duur wordt, lees: dat de onderkant krijgen. De oorzaak van de politieke spanning er een beetje gevoel voor moet hebben dat de wordt dan niet bij burgers zelf gezocht, maar samenleving anders grote risico’s loopt. Stel je bij de commercie, internet of geloof, dat zijn voor dat er een conflict komt, met werkgevers allemaal oorzaken van domheid. Waarop het en grote ondernemers, die misschien hun ge­ zeer rationele, steevast met zeer gezaghebben­ drag moeten aanpassen. Dan zijn de gevolgen de cijfers onderbouwde advies is: beperk de niet te overzien, dat voel je op je klompen aan. hoeveelheid televisie of op zijn minst de com­ merciële televisie, leg Facebook aan banden, Pedant tem de islam en als dat allemaal niet lukt, laat dan de scholen onderwijzen dat tv, internet en We hebben, zo schrijft Michael Walzer in het geloof je dom maken. Zodat de mensen slim­ eerdergenoemde stuk dat ik van de weerom­ mer worden, en uiteindelijk gaan zien dat wij stuit bijna vergat, onszelf nagenoeg afgeleerd het beste met ze voor hebben. om emotie in de politiek als iets waardevols te Dit soort denken is natuurlijk sterk bij de zien.11 We slaan scepsis en ironie hoger aan PvdA, maar ook bij zelfbenoemde erfopvol­ dan dogmatiek en orthodoxie, uit angst in de gers van Drees die problemen, oorzaken en greep van retoriek en geweld te raken. Maar oplossingen graag bij de islam zoeken, zoals wat we de juiste verhouding tussen de twee Wierd Duk of Eddy Terstall of Martin Bosma. vinden, is een product van de tijd. Het gevoel Of neem de hautaine manier waarop Hillary of de emotie waar we nu mee worstelen, dat Clinton sprak over de achterban van Donald was drie eeuwen geleden het domein van de Trump als ‘a basket of deplorables’.12 Minister aristocratie, die op zoek naar ‘eer’ en ‘glorie’ van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren ge­ het land verdedigde terwijl de burgers zich bruikte niet de woorden van Clinton om de af­ ‘vrij voelden’ en dat vertaalden naar lekker schaffing van het referendum te verdedigen, centjes tellen. Maar halverwege de negentien­ maar wel haar sfeer: sommige mensen verdie­ de eeuw ziet het beeld er heel anders uit, dan nen gewoon niet beter. Men wéét dingen over is het vooral ‘rationeel’ hoe de arbeidersbewe­ ‘de gewone man’ die anderen niet weten, en ging haar belangen verdedigde, en ‘passie’, kan zich er niet bij neerleggen dat die gewone ‘emotie’ en religie vooral iets voor het lompen­ man de verkéérde dingen eet of doet of zegt proletariaat, het plebs. of gelooft. Wat er hier sluimert is het idee dat Elke opstand waarvan we de resultaten nu Marx toch gelijk had met zijn analyse over redelijk vinden, van slaven tot vrouwen tot ar­ vals bewustzijn: mensen zien hun échte be­ beiders, had in de ogen van tijdgenoten iets langen niet, gelijkheid komt pas in beeld wan­ onzindelijks, iets emotioneels. Het rationele neer de massa wordt wakker geschud, en dan van de socialistische beweging bracht ook laat men hoofddoek en hamburger wel staan concentratiekampen, zoals de emotioneel en is het referendum niet nodig. Maar eerst

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 10 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid

even luisteren naar de meester, want die heeft sporten of televisiekijken leuker vinden, en ervoor geleerd. daarom was er de representatieve democratie. Dat er grote maatschappelijke problemen zijn Promovendum waar mensen boos over zijn zoals de Europese Unie die maar doordendert en waar je geen Verstandig zijn, afkoeling brengen, kan ook zier aan doet op deze manier, maakt hier geen zonder vals bewustzijn, dus met geloof in de indruk. Dat iedere vorm van gesprek intimide­ individuele kracht van mensen. Maar dan is rend is voor mensen die niet zo van praten het dus een keuze om boos te zijn, waardoor houden of er niet goed in zijn, tja. Jacques het niet makkelijker wordt mensen serieus te Wallage legt ze nog wel een keertje uit dat ze nemen. Sommige politici ontpoppen zich met het verkeerd zien, dat ze hun belangen uit het deze gedachte als een soort ‘Promoven­dum’- oog verliezen.13 pedanten: wie dom is betaalt meer premie. Te voorspellen valt dat in het kader van de Wie elke dag McDonalds eet, moet zijn maag­ verdere opwarming van de politiek Thierry verkleining zelf betalen en verder zijn mond Baudet binnenkort van de Jac. P. Thijsse-school houden. In de beste van alle werelden vond eist dat deze van naam verandert. Want zo’n je deze mensen bij de VVD, maar de ontwik­ milieuactivist mag toch niet het straatbeeld keling van bijvoorbeeld het inburgeringsbe­ bezoedelen? Het afkoelende antwoord is dan leid door de jaren heen laat zien dat ook de allicht dat er scholen zijn die achterstand re­ PvdA er niet vies van is: wie niet toegeeft dat produceren en scholen die voorsprong repro­ wij het beste land van de wereld hebben, duceren, die van de titel ROC of vmbo af wil­ komt er niet in. len omdat daar een stigma aan kleeft, en dat Of neem het 1015-Groen-D66-Links-achtig je daar amper iemand boos over hoort. idee dat de dialoog de hoogste vorm van sa­ Belangrijker is te zien dat er inderdaad een be­ menleven is en dat na een goed gesprek ieder­ hoorlijk koude kant aan vrijheid en gelijkheid een het altijd eens wordt. Het antwoord op de zit. Sterker, dat dit goed is en dat dit met passie moeizame verhouding tussen maatschappij verdedigd moet worden, omdat pedanterie en en politiek is in het perspectief van deze men­ sentimentaliteit permanent op de loer liggen. sen veelal: méér politiek. Burgertoppen, bur­ Waar wil je ruzie over zoeken, en welk conflict gerinitiatieven, G1000s, inspraak, referenda, laat je liever rechts liggen? Of anders gezegd, deliberatie en andere vormen van permanen­ aan het gymnasium kleeft helemaal geen stig­ te dialoog moeten wat er ook leeft aan onvre­ ma, integendeel – dus waarom niet alle mid­ de temmen. Zaaltjes in, zaaltjes uit, praten delbare schooltypen gewoon gymnasium met de mensen. Maar niet iedereen houdt van niveau 1, 2, 3 en 4 genoemd?14 ‘politiekje spelen’, omdat ze geld verdienen of

Noten en 18 januari, allemaal via de 4 Mede-auteur Wouter Gortzak website; Mark Rutte in het draait er niet echt omheen 1 Dit is een bewerking van een radioprogramma Oog op Mor- dat het programma de plank lezing die Menno Hurenkamp gen van 19 januari; de vermel­ missloeg. Vgl. Wouter Gort­ op 18 februari 2018 hield voor dingen op het Twitter-account zak, ‘De politieke lading van de ‘Bilthovense Kring voor van PVV-Kamerlid Martin beginselen. Een terugblik op Wijsbegeerte en Psychologie’. Bosma rond deze tijd. 1977 zonder gene’, in: S&D 2 Zie onder meer Het Parool, 3 Algemeen Dagblad, 4 februari 2001/2, pp. 44-48. Ook Bart nieuwsberichten en achter­ 2017, ‘Onvrede die kan om­ Tromp breekt er fors de staf grondinterviews van 15, 16, 17 slaan in haat’, terug te vinden over, maar geeft zich ook januari en De Telegraaf van 17 via de website. bloot als iemand die het erg

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Menno Hurenkamp De koude kant van gelijkheid 11

leuk vindt om eeuwig te twis­ 9 Jonathan Jones schreef in The ple – now have 11 million. He ten door Nauta te prijzen dat Guardian op 31 januari 2018: tweets and retweets their hij als enige het vermaledijde ‘Creativity has never been offensive hateful mean-spiri­ programma wél is blijven morally pure. Not so long ago, ted rhetoric. Now, some of verdedigen. Vgl. Bart Tromp, in the 90s, art was delibera­ those folks – they are irredee­ Het sociaal-democratisch pro- tely shocking and some were mable, but thankfully, they gramma. De beginselprogram- duly shocked to visit galleries are not America. But the ma’s van SDB, SDAP en PvdA and be shown Myra Hindley, “other” basket – the other 1878-1977, Bert Bakker, Am­ unmade beds and toy Nazis. basket – and I know because I sterdam 2002, p. 399. Now the tables have turned, see friends from all over Ame­ 5 Plessner, H., The limits of com- and it’s cool to be appalled by rica here – I see friends from munity: A Critique of social – in this case – art made over a Florida and Georgia and Sou­ radicalism, Humanity Books century ago. I can’t pretend to th Carolina and Texas – as well 1999 (Vertaling van Plessner, respect such authoritarian­ as, you know, New York and H. [1924]. Grenzen der Gemein­ ism. It is just the spectre of an California – but that “other” schaft. F. Cohen). oppressive past wearing new basket of people are people 6 Robert Musil, De man zonder clothes – and if we fall for the who feel the government has eigenschappen, Meulenhoff, disguise we sign away every let them down, the economy 1988, pp. 719-724. Vertaald liberal value.’ has let them down, nobody door Ingeborg Lesener. 10 Arlie Hochschild, Strangers in cares about them, nobody 7 Thomas Marshall, Citizenship the Land: Anger and Mourning worries about what happens and social class, Cambridge on the American Right, a Jour- to their lives and their futu­ University Press, Londen 1963; ney to the Heart of Our Political res; and they’re just desperate Menno Hurenkamp, Met opge- Divide, The New Press, New for change. It doesn’t really heven hoofd. Sociaal burger- York 2016. even matter where it comes schap aan het begin van de 21e 11 Michael Walzer, Politics and from. They don’t buy every­ eeuw, Van Gennep, Amster­ Passion, Yale University Press, thing he says, but – he seems dam 2017. New Haven 2004. to hold out some hope that 8 Afshin Ellian schreef in Else- 12 Hillary Clinton zei op 9 sep­ their lives will be different. vier, 7 februari 2018: ‘Het nieu­ tember 2016: ‘You know, to They won’t wake up and see we reactionaire conformisme just be grossly generalistic, their jobs disappear, lose a verzamelt diverse -ismen om you could put half of Trump’s kid to heroin, feel like they’re de geschiedenis te herschrij­ supporters into what I call in a dead-end. Those are peo­ ven. We hebben het hier dus the basket of deplorables. ple we have to understand niet alleen over het feminis­ Right? They’re racist, sexist, and empathize with as well.’ me. Ook het egalitarisme is in homophobic, xenophobic 13 Jacques Wallage, ‘De politiek het geding. Alle boeken, schil­ – Islamophobic – you name it. kan het niet alleen’, S&D derijen, naamboorden [sic], And unfortunately, there are 2017/6. standbeelden, films, muziek people like that. And he has 14 Ik meen dat het voorbeeld van en artiesten moeten langs de lifted them up. He has given voormalig voorzitter van de meetlat van dit conformisme voice to their websites that MBO-raad Jan van Zijl komt. worden gelegd.’ used to only have 11,000 peo­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 12

Van Bezuidenhout tot Bouwlust

Meike Bokhorst stond achttiende op de kandidatenlijst voor de PvdA Den Haag bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart. Ze overwon haar schroom, belde samen met partijgenoten aan bij talloze deuren en bestookte vrienden via Facebook met campagneboodschappen. Een persoonlijke reportage over vier maanden campagne voeren en verbinding zoeken in een stad van gescheiden werelden.

Meike Bokhorst

Redacteur van S&D en werkzaam bij de WRR en de Universiteit Utrecht

In Den Haag is de PvdA gehalveerd van 6 naar Kleur bekennen over hoogbouw in 1 3 zetels. In 2010 haalde de PvdA er nog 10 ze­ Bezuidenhout tels en in 2006 15.2 De lokale partij Groep de Mos is de grootste geworden met 8 van de 45 In het welvarende Bezuidenhout draaien raadszetels en ook VVD en GroenLinks won­ de hoogopgeleide bewoners de rolverdeling nen stemmen. De PvdA haalde in Den Haag met de politiek om. De bewonersorganisatie 6,4 % van de stemmen, tegenover 9,6 % in heeft de politici uitgenodigd om in winkels Rotterdam, 10,6 % in Amsterdam en 6,2 % in te reageren op de standpunten die voortko­ Utrecht. Landelijk haalde de PvdA 7,4 % van men uit een enquête onder de bewoners. Aan de stemmen. het einde van de middag is er een slotdebat Met de andere kandidaten en actieve leden met de lijsttrekkers over alle stellingen en re­ trok ik vier maanden lang door de straten, acties. Er komen tientallen politici van alle buurthuizen en zalen. Ondanks de intensieve partijen op af. en grootschalige campagne bleek het moei­ De VVD deelt gratis koffie uit en de bus lijk om mensen te overtuigen te gaan stem­ van Groep de Mos schalt door de luidspreker: men en voor de PvdA te kiezen. Waarom stem­ ‘Hallo allemaal, wat fijn dat je er bent!’ Er zijn men steeds minder mensen op de PvdA? En maar een paar bewoners in de winkels en het wat leren al die gesprekken op straat en de buurtcentrum. Mensen blijken op straat niet ervaringen in uiteenlopende wijken over de makkelijk te enthousiasmeren voor de ge­ toekomst van de PvdA als brede, verbinden­ meenteraadsverkiezingen. Daar lopen alle de volkspartij? partijen tegenaan.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust 13

De gemeente heeft plannen voor hoog­ opkomst en de actieve betrokkenheid van het bouw, vooral aan de randen van de wijk. De PvdA-wijkteam Haagse Hout. vertegenwoordigers van de bewonersorgani­ De Syrische, Iraakse, Eritrese en Algerijnse satie vertrouwen de verkiezingsbeloftes van vrouwen aan tafel kunnen de Hollandse pot de politieke partijen niet en willen voor de niet echt waarderen. Ze zijn vooral druk met verkiezingen duidelijke afspraken maken elkaar en met het maken van groepsselfies over een hoog-laagbouwakkoord met de ge­ waarbij iedereen een digitale bloemenkrans meente. Alleen de PvdA stemt tegen, want er om zijn hoofd gefotoshopt krijgt. De Syrische moeten in de gemeente 40.000 nieuwe wo­ geschiedenislerares is bijna twee jaar in Neder­ ningen bij. Dat betekent misschien wel op land met man en kinderen. Ze vindt de Neder­ meer plekken de hoogte in bouwen, als dat de landse taal erg moeilijk, werkt niet en wil leefbaarheid en het groen niet schaadt. Dat is graag terug naar huis. De Griekse scholiere een eerlijk verhaal en de PvdA reserveert er Agapi is ook bijna twee jaar in Nederland en ook als enige partij een miljard euro voor. spreekt vlekkeloos Nederlands. Ze ging van de Maar dat levert bij de huidige bewoners niet schakelklas naar drie vwo en heeft zelfs nog heel veel stemmen op. De PvdA haalt hier 7 % tijd over voor vrijwilligerswerk bij Resto van de stemmen, tegenover 20 % voor D66, VanHarte. Aan een andere tafel vertellen vier 17 % voor de VVD en 15 % voor GroenLinks. dames met een Turkse achtergrond over hun project om vrouwen uit hun isolement te ha­ Onderzoek doen onder tevreden bewoners len en heeft een dame een wijk-Facebook in het Zeeheldenkwartier opgezet. Een tafel verderop zit een man van 93 jaar die In het Zeeheldenkwartier wonen – op het cen­ tot voor kort nog actief was in de huurders­ trum na – de meeste kandidaten van alle poli­ commissie van de woningcorporatie. Hij heeft tieke partijen, maar zijn de problemen ook het zijn wijk achteruit zien gaan door ‘de komst meest overzichtelijk. Bij onderzoek in de buurt van die bruinen’. Hij heeft de problemen vaak klagen mensen over hondenpoep, parkeer­ op de agenda gezet, maar de corporatie en de overlast en hard rijdende auto’s die ’s avonds politiek hebben er te weinig aan gedaan. En nu van de coffeeshops wegrijden. Met wat meer kan hij met niemand meer praten in zijn por­ ondergrondse containers, parkeerplaatsen en tiek. De Turkse buurvrouw zegt nauwelijks ge­ drempels zouden de bewoners geholpen zijn. dag. Zijn zoon was tot voor kort PvdA-burge­ Verder zijn de bewoners tevreden en hebben ze meester, maar zelf zal hij nooit op die partij weinig nodig van de politiek. In ieder geval stemmen. Een andere oude meneer die we in niet van de PvdA, al waarderen mensen dat we de wijk al meermalen hebben gesproken, gaat langskomen. D66, GroenLinks en VVD zijn ook helemaal niet stemmen: ‘Ik ken niemand van hier favoriet. de kandidaten voor de gemeenteraad.’

Bloemkool eten met vluchtelingen en Twijfelen tussen PVV en D66 met een ouderen bij Resto VanHarte in Turkse kiezer op de Haagse markt Mariahoeve Op de Haagse markt delen de jongeren van Wij trekken vooral naar de lastige wijken en NIDA cake uit en zet de PvdA geregeld veel de moeilijk te bereiken doelgroepen. In Maria­ flyers weg. Een marktkoopman roept dat de hoeve doneren we bij Resto VanHarte voor mensen die flyers toch niet kunnen lezen, om­ veertig buurtbewoners een diner met soep, dat ze analfabeet of buitenlands zijn. Een blan­ bloemkool, gehaktbal en aardappelkroketjes. ke man roept boos dat de PvdA alleen aan De bewonersorganisatie is blij met de hoge migranten flyers geeft. Een Engelstalige man

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 14 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust

prijst ons juist dat we hier campagne voeren. Langs zwaar vergrendelde deuren van Hij adviseert om echt met de mensen in ge­ een nieuwbouwstraat in Transvaal sprek te gaan in de wijkcentra waar ze hun activiteiten organiseren. In de buurt achter de Haagse markt doet Soms blijven mensen staan om te praten. achter elke deur iemand van een andere Velen geven aan de PvdA niet meer te ver­ nationaliteit open. Mensen klagen over par­ trouwen als gevolg van het kabinetsbeleid. Een keeroverlast in de straat, terwijl de private Turkse man vertelt dat hij zeker geen PvdA parkeer­­garage bij de markt vrijwel leeg staat. stemt vanwege alle bezuinigingen op de sociale Bewoners van een nieuwbouwstraat kijken voorzieningen. Het liefst wil hij helemaal weg ’s avonds wantrouwend door de ruit en moe­ uit Nederland. In Turkije zijn de publieke voor­ ten eerst een heleboel sloten openen voordat zieningen voor zorg, onderwijs en wonen veel ze met ons kunnen praten. Er wordt veel in­ goedkoper en beter. Of hij vertrekt naar China gebroken in auto’s en huizen. En er is overlast met zijn Chinese vrouw. Hij vindt dat er te veel van Marok­kaanse jongeren op het pleintje, buitenlanders zijn in Den Haag en wil PVV waardoor kleine kinderen niet veilig kunnen stemmen. Maar hij twijfelt ook nog over D66. spelen.

MeikeS & D Jaargang Bokhorst 75 Nummertijdens het2 April flyeren. 2018 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust 15

Een mevrouw die mantelzorg verricht en kers, zorg dat u uw I.D. bewijs bij u draagt zodat in het ziekenhuis op de operatiekamer werkt, wij uw nabestaanden kunnen informeren.’ vertelt dat veel mensen de zorgkosten niet kun­ Een Surinaamse meneer gaat niet stem­ nen betalen, dat ze veel problemen tegelijk men, omdat hij al zo lang op de wachtlijst hebben en zichzelf verwaarlozen. De zorgver­ staat voor een seniorenwoning en er geen zekering vinden mensen te duur en van de ge­ goedkope huisvesting is voor zijn inwonende meentelijke voorzieningen hebben ze geen zoon. Wij leggen uit dat de PvdA veel betaal­ weet. De politiek moet daar wat aan doen en bare woningen wil gaan bouwen in de stad. ze is blij dat wij komen luisteren. Wanneer we verder willen lopen, komt de We vertellen dat we voor mensen met lage armlastige zoon de straat in rijden in een inkomens een gemeentelijke zorgverzekering glimmende sportauto. Een Nederlandse me­ hebben ingesteld waarvoor geen eigen risico neer wil geen PvdA-flyer, want hij heeft geen geldt. Dat heeft de PvdA deze periode gere­ enkel vertrouwen in de politiek. Zijn arbeids­ geld. Zulke gesprekken zijn effectief, maar ongeschiktheidsuitkering is van het ene op meer dan vier of vijf mensen per uur spreken het andere moment met honderden euro’s we niet. De PvdA doet deze gesprekken daar­ per maand achteruitgegaan en daarom vindt om het hele jaar door. Het doel is om informa­ hij de PvdA onbetrouwbaar. Bij het debat over tie te vergaren over woonomstandigheden en het Nationale Zorgfonds heeft hij toenmalig zicht te krijgen op problemen zoals leefbaar­ minister Asscher daar nog persoonlijk op aan­ heid en laaggeletterdheid. gesproken. Die zei dat het kabinet er niets aan Bij een avondactie voor nog meer beschutte ging veranderen. Hij wil uiteindelijk toch een arbeidsplaatsen (stipbanen) bij zorginstellin­ flyer en geeft nog een advies: ‘Je moet echt niet gen, bibliotheken en wijkcentra is het erg rus­ voor de PvdA gaan flyeren!’ tig op straat. Overal staan nieuw gebouwde Tussen het folderen door warmen we even scholen en wijkvoorzieningen. Er is afgelopen op in de koffietent. Onze lijsttrekker Martijn jaren zichtbaar geïnvesteerd in publieke voor­ Balster gaat onvermoeid in discussie met zijn zieningen en de PvdA-wethouder heeft veel oude glazenwasser die op Forum voor Demo­ mensen in onder andere deze wijk aan het cratie stemt. Foto’s hangen aan de muur van werk geholpen. De jeugdwerkloosheid is meer eerdere bezoeken van politici, zoals Wouter Bos. dan gehalveerd. Dat lijkt zich nog niet te verta­ Maar nog meer van Geert Wilders, Richard de len in veel steun. Op het adres van de bewo­ Mos en zijn lijstduwer Raymond van Barneveld. nersorganisatie hangt in de etalage een poster Groep de Mos wordt hier de grootste met 16 % van de Islam Democraten. Deze partij haalt in van de stemmen. Transvaalkwartier ook de meeste stemmen (28,7 %). Feesten op een massameeting met de Hindoestaanse gemeenschap Een Haags bakkie doen in de koffietent in Laakkwartier Na twaalf jaar wethouderschap organiseert Rabin Baldewsingh nog een massameeting Ook in de meest diverse wijk van Den Haag, het annex campagnebijeenkomst. Hij motiveert Laakkwartier, zijn veiligheid, zorg en identiteit­ de Hindoestaanse gemeenschap om toch voor een thema. Er zitten veel stickers op de deuren zijn partij te blijven stemmen, ook al heeft zijn over camerabewaking en waakzame honden. partij hem niet herkozen in de interne lijst­ Een hondensticker waarschuwt de onwelkome trekkersverkiezing. Hij vraagt alle kandidaten bezoeker: ‘Ik ben in drie seconde bij de deur, ho­ naar voren en geeft aan dat hij op het jonge Erwin van d e r L m van Erwin pelijk rent u harder dan ik.’ Op een andere deur Hindoestaanse talent op de lijst zal stemmen.

foto staat zelfs een pistool afgebeeld: ‘Attentie inbre­ Die haalt 982 voorkeurstemmen.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 16 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust

SAfbeelding & D Jaargang op 75 eenNummer deur 2 in April Laakkwartier. 2018 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust 17

Toch is het dilemma voelbaar. Jongeren van met de informatie: ‘Dan ga ik op Mark Rutte de tweede generatie willen op hun eigen kwa­ stemmen!’ liteiten beoordeeld worden, hun etniciteit ontstijgen en niet een vertegenwoordiger Laveren tussen bierdrinkers en worden van één doelgroep. Emancipatie bete­ hoerenlopers in de Stationsbuurt kent volgens de wethouder ook dat je vrij bent om te kiezen en niet hoeft te stemmen op wat De Midden- en Oost-Europese arbeidsmigran­ je ouders of de voorgangers in de gemeen­ ten wonen in wijken met veel private verhuur, schap stemmen. Hij wil vooral een gezellige zoals de Stationsbuurt tussen Den Haag Cen­ avond en heeft voor honderden mensen nasi traal en Hollands Spoor. Deze buurt heeft gekookt. Hij gelooft in de verbinding tussen strakke, gerenoveerde straten en pleinen, groepen ongeacht afkomst, geloof of klasse. maar ook veel oude huizen, verloederde In de beslotenheid van de zaal lukt dat met de straatjes en rommelige plekken. De hoeren­ wethouder als middelpunt. In de stad is dat lopers in het red light district kijken argwa­ een steeds grotere opgave. nend naar onze rode outfits. Op de trappen in het donker zitten soms blowende jongeren Voorlichting geven aan de expats in het en drinkende arbeidsmigranten die niet ge­ centrum stoord willen worden. In de overdekte portie­ ken blijven je voeten aan de treden plakken Die gescheiden werelden tussen verschillende van alle omgevallen bierblikjes. bevolkingsgroepen zijn ook goed zichtbaar in het stadhuis. Het ene weekend wordt in de raadzaal een toneelstuk opgevoerd over de re­ latie tussen politiek en burgers, waarbij de zaal vol blanke Nederlanders zich bij de nazit De hoerenlopers in het beklaagt over politici die niet luisteren. Het red light district kijken andere weekend is er in het stadhuis een di­ argwanend naar onze versiteitsfeest met vooral de klassieke Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse mi­ rode outfits grantengroepen, die massaal voor de stelling stemmen dat het prima is als iedereen in zijn culturele hokje blijft. En weer een ander weekend is het stadhuis De stappenteller tikt na een paar uurtjes flyeren omgetoverd in een grote markthal voor de al snel op meer dan honderd verdiepingen. Als ‘Feel at home international community fair’. we eenmaal boven in het portiek aankomen en Daar komen vooral de hoogopgeleide we treffen alleen maar nee-­nee-­stickers, ont­ Fransen, Scandinaviërs, Canadezen, Britten, glipt ons weleens een vloek. Of een verzuchting Pakistanen, Indiërs et cetera op af. Voor de dat wij onze doelgroep zo nooit bereiken. Want ‘expats’ wordt zelfs een Engelstalig ‘munici­ hebben niet alle progressieve, milieubewuste pal elections debate for The Hague city coun­ kiezers zo’n sticker op de deur? Hoe moeten zij cil’ georganiseerd in het gemeentemuseum. dan weten dat in Den Haag de PvdA de initiator Samen met de kandidaten van D66 leggen van het klimaatpact was? Of bereiken al onze we uit dat genaturaliseerde migranten na Facebook-filmpjes en tweets wel de mensen vijf jaar voor de gemeenteraad mogen stem­ buiten onze bubbel? Hoe kan het dan dat pro­ men of zelfs direct als ze EU-burger zijn. gressieve jongeren massaal naar D66 en Groen­ M E I KE BOKHO R ST Velen hebben daar geen weet van. Een Poolse Links gaan?

foto man die net als wij een rode jas draagt, is blij

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 18 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust

In gesprek met twintig Schilderswijk nele hulp­verleners. Deze preventieve aanpak Moeders met vrijwilligers bespaart ook een hoop kos­ ten, zo blijkt uit de verkenning Bereikt en ge- In het kader van de permanente campagne holpen van het Kennisplatform Integratie & en ombudswerk gaan we zoveel mogelijk in Samenleving.­ 3 De moeders zijn blij met ons gesprek met mensen en leggen we duurzame bezoek en wij spreken onze waardering uit relaties met organisaties. In buurthuis De voor hun werk. Mus­sen bezoeken we opnieuw de Schilders­ Vrouwen weten via de Schilderswijk wijk Moeders. De achttien vrijwillige moe­ Moe­ders de schuldhulpverlening of jeugd­ ders helpen zo’n driehonderd gezinnen. zorg beter te vinden. Ze zijn zelfbewuster Gezinnen met een migratieachtergrond geworden en zijn ook beter geïnformeerd maken relatief weinig gebruik van hulpver­ om keuzes te maken op het gebied van on­ lening. Er is veel wantrouwen jegens instan­ derwijs, hulp of zorg. De vrijwilligers zijn ties en onwetendheid bij hulpverleners. De het eerste aanspreekpunt en bieden een Schilderswijk Moeders helpen geïsoleerde luisterend oor. Ze kunnen de problemen niet vrouwen om contact te leggen met professio­ oplossen maar mensen wel doorverwijzen.

DeS & D campagnebus. Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust 19

Ze hebben ook meer tijd om een vertrou­ digheden en krijgen ze meer contacten. De wensband op te bouwen dan professionele burgemeester, wethouders en raadsleden be­ hulpverleners. De politiek moet zorgen voor zoeken het centrum regelmatig. De coördina­ structurele subsidie voor het buurthuis om tor van het centrum heeft een groot netwerk informatietekort, communicatieproblemen­ in de buurt en is kandidaat-raadslid voor en taalbarrières in de Schil­ders­wijk te slech­ GroenLinks, waar hij 695 stemmen voor bin­ ten. De directeur van De Mussen is erg blij nenhaalt en die hij tot tweede partij maakt met de door de gemeente gesubsidieerde van Laak. stipbanen en de wijkaanpak van de PvdA. De Schilderswijkmoeders vinden dat er ook Met de rode dubbeldekbus rijden door Schilderswijkvaders zouden moeten zijn, Morgenstond, Moerwijk en Bouwlust maar zo’n initiatief komt hier niet van de grond. Voor de grootschalige flyeroffensieven trek­ ken wij in de weekenden met de rode dubbel­ Vrijwilligerswerk doen in het dekbus met tientallen leden door de flatwijken Vadercentrum Adam Laakkwartier van Escamp. Tot vier keer toe flyeren we dezelf­ de straten in Morgenstond. In Moerwijk en De vaders kunnen in het Laakkwartier wel naar Bouw­lust wapperen de groengele flyers van het Vadercentrum Adam voor veel verschillen­ Groep de Mos / Hart voor Den Haag uit alle de activiteiten. Er is een ontmoetingsruimte, brievenbussen. Ook bij de brievenbussen werkplaats, kleermakerslokaal, keuken en cur­ met de nee-nee-stickers. suslokaal met computers voor taallessen, EHBO-­ Groep de Mos heeft veel kandidaten en wijk­ cursussen, voorlichting en andere activiteiten. vertegenwoordigers in deze wijken wonen. Elke Het Vadercentrum biedt mannen in achter­ fractievergadering bespreekt Richard­ de Mos de standssituaties tal van mogelijkheden zich te reacties uit de wijken en ‘de mails uit de burge­ ontwikkelen en hun maatschappelijke positie rij’. Dat is ook het verschil met de PVV. Of in de te versterken. Voor de vrijwilligersactie NL Doet klare taal van De Mos: ‘Geert Wilders komt een interviewen wij met tien kandidaten de vrij­ keer in de vier jaar een hondje aaien in Loos­ willige medewerkers van het vadercentrum. duinen, wij zijn er elke week.’4 Het bedienen De honderdvijftig vrijwilligers begeleiden van burgers en ondernemers en de zichtbaar­ allerlei type mensen, van ex-gedetineerden tot heid op straat en in de media leveren zijn partij vluchtelingen. Die melden zich bijvoorbeeld in Escamp 24 % en in Loosduinen 28 % van alle bij de weggeefwinkel, omdat ze spullen nodig stemmen op. hebben. Mensen krijgen een gesprek waarom Wij hebben in deze wijken niet of nauwe­ ze hulp nodig hebben en worden begeleid lijks kandidaten wonen en het is lastig om er naar trainingen en activiteiten. De weggeef­ vrijwilligers te vinden. Het is dus soms folde­ winkel is geen doel, maar een middel om ren tegen de klippen op. Ook tegen een nega­ kwetsbare mensen met veel problemen te tief landelijk beeld valt niet op te folderen. bereiken. Vrijwilligers maken mensen weg­ Eén meneer komt de PvdA-flyer zelfs terug­ wijs naar instanties van de gemeente, ver­ brengen, want die hoeft hij echt niet. We voe­ slavingszorg en schuldhulpverlening. ren veel gesprekken in de winkelcentra en Twee vrijwilligers vertellen dat ze ooit zelf delen rozen uit. De PvdA leverde afgelopen bij het vadercentrum terecht zijn gekomen periode de wijkwethouder voor Escamp, is er omdat ze hulp nodig hadden. Zij kunnen zich veel geweest en heeft veel in de wijk gedaan. goed verplaatsen in de problemen van de Maar meer dan 7,3 % van de stemmen levert Erwin van d e r L m van Erwin doelgroep. Door het werk in het vadercen­ dat niet op. Toch stappen de leden met tome­

foto trum leren vrijwilligers allerlei nieuwe vaar­ loze energie de rode bus in en uit. Als het

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 20 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust

niet voor deze keer is, dan alvast voor de vol­ Lokale ontworteling van progressieve gende keer. Maar voor welke opgave staat de ‘kosmopolitici’ PvdA en wat valt er te leren van de situatie in Den Haag? De PvdA Den Haag heeft een zeer diverse kan­ didatenlijst naar geslacht en herkomst, met Vierendeling veel jonge talentvolle professionals. Dat zijn ook vaak hoogopgeleide ‘kosmopolitici’, die De PvdA heeft geen natuurlijke achterban meer na hun studie in Den Haag bij de overheid zijn en wordt als het ware gevierendeeld. De tradi­ komen werken. Er zijn relatief weinig geboren tionele arbeiders- en middenklassen trekken en getogen Haagse volksvertegenwoordigers naar leefbaarheids- of identiteitspartijen, zo­ en vrijwilligers met wortels en woningen in als Groep de Mos (van 3 naar 8) of de PVV (van 7 de volkswijken. naar 2). In zuidwest-Den Haag is dat een kwart De tweede en derde generatie arbeiders­ van de stemmen. De mensen met een migratie­ kinderen maken van de PvdA ook elders in het achtergrond gaan naar etnisch geprofileerde land een partij van hoog- en middelbaar opge­ partijen, zoals Islam Democraten, Partij van de leiden. De partij gaat in zekere zin aan het ei­ Eenheid, NIDA (elk een zetel) of bij landelijke gen succes ten onder. De praktijkgeschoolden verkiezingen naar Denk (ruim 7 %). In de Schil­ gaan naar andere partijen met sociaal-cultureel dersbuurt­ is dat bijna de helft van de stemmen. meer behoudende opvattingen, zoals de SP, De hoogopgeleide pragmatisten gaan naar D66 PVV of de lokale leefbaarheidspartijen. Mensen (van 8 naar 6 zetels) en de klimaatbewuste pro­ stemmen op mensen die op hen lijken of waar­ gressieven gaan naar GroenLinks (van 2 naar 5 mee ze zich kunnen identificeren. zetels). Als we met bussen, auto’s en trams kilome­ De PvdA krijgt steeds meer concurrentie en ters van de ene naar de andere kant van de stad de kiezers krijgen steeds meer keuze. De PvdA moeten rijden om mensen die we in het dage­ heeft ombudsteams, wijkteams, doet veel werk­ lijks leven niet tegenkomen te overtuigen op bezoeken en intensieve wijkonderzoeken. Maar ons te stemmen, dan is dat lastig. De keerzijde bij lokale partijen is de individuele belangen­ van deze diplomademocratie5 en dit gebrek aan behartiging en identificatie sterker ontwikkeld. lokale wortels geldt evenzeer voor andere pro­ De PvdA heeft # 1 Den Haag tot inzet van de ver­ gressieve partijen, zoals Groen­Links en D66. kiezingen gemaakt, maar mensen die zich ach­ Het roept de vraag op hoeveel solidariteit er is tergesteld en gediscrimineerd voelen, gaan op te brengen tussen hoogopgeleide kosmo­ voor eigen etnische partijen. polieten en praktijkgeschoolde­ lokalisten. D66 is tegenwoordig ook gehuisvest in de De opkomst van belangenpartijen, leefba­ Schilderswijk en is in trek bij jongeren van de ren en lokalen laat zien dat mensen zich bij tweede generatie. De PvdA heeft het Haagse hun stemgedrag steeds meer laten leiden door klimaatpact geïnitieerd, maar GroenLinks individuele belangen en lokale voorkeuren. heeft groen als identiteit. En dan is er nog de Dat is een teken van emancipatie van burgers grootste en lastigste groep van afgehaakte, on­ en zelfbeschikkingsrecht van bewoners, maar verschillige of onbenaderbare burgers. Meer het leidt ook tot versnippering van volkspartij­ dan de helft van de kiezers blijft thuis. En in de en en tot fragmentatie in de gemeenteraad wijken waar de PvdA haar campagne op richt met vijftien partijen. stemmen nog minder mensen, zoals Bouwlust De PvdA heeft bij sommigen nog het imago (34 %) en Morgenstond (39 %). De vierendeling van een bestuurderspartij van de grote infra­ van de PvdA roept de vraag op of het nog mo­ structurele werken en bouwprojecten voor de gelijk is om verschillende groepen te verenigen lange termijn. Nu het tijdperk van het wethou­ in een progressieve volkspartij. derssocialisme voorbij lijkt en de navelstreng

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Meike Bokhorst Van Bezuidenhout tot Bouwlust 21

met het gemeentebestuur op veel plekken door­ Haag. In de praktijk is Den Haag een stad geknipt is, dient de partij zichzelf als volksverte­ van gescheiden werelden, van het zand en genwoordiging en ledenvereniging opnieuw het veen.6 uit te vinden. Lokale afdelingen en wijkteams Hoe kan de PvdA samen met andere pro­ doen kleinschalige pogingen van onderop. gressieve en lokale partijen de gescheiden we­ Maar het organiseren van verbindende gesprek­ relden bij elkaar brengen met een verbindend ken en activiteiten vraagt ook om nieuwe initia­ verhaal? De diversiteit van de stad is niet zon­ tieven vanuit de landelijke partijtop. der meer een verrijking en het gaat niet van­ zelf goed. De diversiteit naar herkomst zet de Versnippering van een volkspartij in sociale cohesie onder druk en gaat gepaard gescheiden werelden met gevoelens van onveiligheid en verlies. Mede dankzij de PvdA heeft het stadsbestuur De grote afstand die veel kiezers voelen tot de flink geïnvesteerd in de renovatie van woon­ politiek in het algemeen en de PvdA in het wijken, publieke voorzieningen en banen. Wij bijzonder valt niet makkelijk te overbruggen. hebben geen getto’s of banlieues en geen gro­ Sommige deuren blijven gesloten, al zijn er te werkloze onderklasse of kansloze generatie. ook mensen die wel met ons willen praten. Maar sociale bindingen tussen mensen met Wat valt er van de situatie in Den Haag te le­ een migratieachtergrond en mensen met een ren over de toekomst van de PvdA als brede, sterk doorleefde Nederlandse­ identiteit zijn verbindende volkspartij? Den Haag is een minder maakbaar. stad die net als Amsterdam en Rotterdam In een stad met zoveel nieuwkomers en voor de meer­derheid uit minderheden be­ passanten zijn sociale waarden en verbinden­ staat. Van de jongeren heeft zelfs 60 % een mi­ de volksvertegenwoordigers belangrijker dan gratieachtergrond. De kans dat je iemand van ooit. Juist dan is de sociaal-democratische am­ een andere herkomstgroep tegenkomt, is sta­ bitie van Joop den Uyl urgent om ‘de boel bij tistisch gezien nergens zo groot als in Den elkaar te houden’.

Noten 2 Zie ook Wimar Bolhuis , ‘Hoe en democratie, Bert Bakker, de PvdA Den Haag verloor’, Amsterdam 2011. 1 Meike Bokhorst is redacteur S&D 2014 / 2. 6 Zie ook: Jennissen, Engbersen, van S&D. Zij dankt kritische 3 Zie www.kis.nl/artikel/het- Bokhorst & Bovens, De nieuwe meelezer voor commentaar op rendement-van-de-schilders­ verscheidenheid. Toenemende eerdere versies. In het bijzon­ wijk-moeders. diversiteit naar herkomst in der Godfried Engbersen, Ruud 4 Zie www.volkskrant.nl/opinie/ Nederland, W R R , Den Haag Koole, Martijn Balster, Wimar een-wandeling-met-richard- (verwacht); Bovens, Dekker & Bolhuis, Paulien van der Hoe­ de-mos-voor-wie-populist- Tiemeijer (red.), Gescheiden ven, Jacques Wallage en Lobke geen-scheldwoord- werelden? Een verkenning van Zandstra. De verantwoorde­ is~a4580263/. sociaal-culturele tegenstellin- lijkheid voor de tekst ligt bij 5 Mark Bovens & Anchrit Wille, gen in Nederland, SCP en W R R , de auteur. Diplomademocratie: Over de Den Haag 2014. spanning tussen meritocratie

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 22

Weg van het redelijke midden

De sociaal-democratie heeft geen nieuwe waarden nodig. Ze hoeft er slechts twee te laten vallen: redelijkheid en spaarzaamheid.

Twan van Lieshout

Freelancejournalist te Madrid

‘Veel beloven en weinig geven doet de gekken seren en verspreiden van kennis, het bieden in vreugde leven.’ Niet alleen het favoriete van gelijke kansen. spreekwoord van wijlen mijn grootmoeder, Sociaal-democratische waarden zijn vaak maar ook een verwijt van Wouter Bos aan Jan- universeel. Zelfs een geharnaste rechts-liberaal Peter Balkenende tijdens de Algemene Beschou­­ vindt dat er voor de allerarmsten een vangnet wingen in 2005. Balkenende sprak namelijk moet zijn. Het idee dat de sterkste schouders de veel over waarden, maar gaf hier – in navolging zwaarste lasten dragen, is algemeen aanvaard. van zijn leermeester Amitai Etzioni – geen in­ Het zijn dan ook niet de waarden van de sociaal-­ vulling aan. Nu, een klein decennium later, democratie waar het misgaat. Het is de geloof­ kan de PvdA deze woorden beter zelf ter waardigheid, het zijn de uitkomsten wanneer harte nemen. er gekozen moet worden tussen waarden, het De PvdA verkeert al een aantal jaren in cri­ zijn de oplossingen of het beleid dat niet corres­ sis. Naast de traditionele stapel verkiezings­ pondeert met de waarden. nederlaagrapporten was het Van Waarde-rap­ Ook het Van Waarde-rapport kwam onge­ port symptomatisch. Hoe kun je iemand om veer op dezelfde bovenstaande waarden uit, steun vragen als je zelf niet meer kunt uitleg­ en muntte vier kernachtige formuleringen: gen waarom hij of zij op je moet stemmen? bestaanszekerheid, verheffing, goed werk en Hoe duidelijker de waarden van een partij, binding. Geen wonder dat het rapport veel hoe sneller kiezers haar hun steun zullen ge­ steun kreeg. Het was letterlijk ‘herbronnen’. ven. Minder belasting betalen, minder regels Niet zozeer tot iets nieuws komen, wel werd in en een liberale samenleving bij de VVD, ver­ Van Waarde de missie van de sociaal-democratie groening van de economie en duurzaamheid op een heldere manier opnieuw beschreven. bij GroenLinks. Waarden die appelleren aan Het probleem is echter dat deze waarden wat burgers in hun dagelijkse leven belangrijk weliswaar een warm hart worden toegedragen, vinden. De waarden die bij de sociaal-demo­ van verkiezingsprogramma’s tot Dreeslezingen,­­ cratie horen, hebben in elk decennium hun ei­ maar dat er beleid volgt dat diametraal op deze gen terminologie gehad (van de socialisatie waarden staat. De partijtop omarm­de in 2014 van de samenleving tot de boel bij elkaar hou­ het rapport, Samsom noemde het ‘geen koers­ den), maar zijn toch altijd dezelfde geweest: wijziging’. Sterker nog, het zou zogenaamd een solidariteit, het helpen van de zwakkeren, het steuntje in de rug zijn. Men zou vaker ‘nee’ gaan structureel verbeteren van de kwaliteit van le­ zeggen in het kabinet, was even de slogan, maar ven van de minderbedeelden, het democrati­ daar werd verder weinig meer van gemerkt. De

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Twan van Lieshout Weg van het redelijke midden 23

rit uitzitten was het doel, de grote akkoorden tructief als een ander wegzetten als onrede­ die al gesloten waren werden verdedigd. En dat lijk. Dijsselbloem koos het eens als zwaarste leverde beleid op dat haaks stond op het fraaie diskwalificatie, toen een bankbestuurder er rapport. met een ontslagvergoeding van € 5,4 mln van­ Zonder uitputtend te willen zijn: van bin­ door ging: ‘niet redelijk’. De ultieme diskwali­ ding naar de participatiemaatschappij van ficatie: ‘Niemand is gevraagd het onmogelijke vaandeldragers Klijnsma en Van Rijn, een te doen, ook zijn we niet verleid tot het onre­ koers die veel mensen als een kille bezuini­ delijke’, aldus Pechtold na de mislukte forma­ gingsslag in zorg- en welzijnsbeleid hebben tie in 2017, aangevend dat Groen­Links de par­ ervaren. Als Haags inwoner mocht ik mee­ tij was die buiten de lijntjes zou hebben maken dat de PvdA de bibliotheek van de willen kleuren. Schil­ders­wijk probeerde te sluiten: weinig verheffend. Van goed werk naar het afschaffen van het derde WW-jaar en het verhogen van de pensioenleeftijd zonder de groep oudere werk­ lozen enig perspectief te geven. Van bestaans­ De redelijke partij haalt zekerheid naar het verkleinen van de toegang onderhandelingstechnisch tot de verzorgingsstaat voor arbeidsongeschik­ gezien nooit haar inzet ten, een rap groeiende flexibilisering van de ar­ beidsmarkt en ongewenste zzp-constructies. binnen De PvdA heeft vijf jaar het ministerie van So­ ciale Zaken gerund, maar dan weegt het ver­ lengd vaderschapsverlof voor onze achterban niet op tegen het wegvallen van elke zekerheid Ook de Partij van de Arbeid heeft een lange his­ op de arbeidsmarkt. ‘Tussen droom en daad torie van redelijkheid. Compromissen zoeken. staan wetten in de weg, en praktische bezwa­ Of zoals Samsom het verwoordde toen de in­ ren’, dichtte Elsschot eens, maar bij de PvdA komensafhankelijke zorgpremie weer werd lijken deze voor veel kiezers gestold te zijn in weggegeven na wat VVD-commotie in 2012: het partij-DNA. ‘In een samenwerking houd je niet stoïcijns Hoe komt dit toch? De partij zit immers, vast aan een maatregel als een van de twee ook aan de top, vol met mensen met het hart partijen die niet kan dragen, dan zoek je naar op de goede plaats. Politici die zich al jaren het een alternatief dat voor beide acceptabel is.’ vuur uit de sloffen lopen om de samenleving Besturen is inschikken, de PvdA als vleesge­ te verbeteren, het hele land door reizen naar worden redelijkheid. Links, jawel, maar wel soms grauwe zaaltjes om daar weer ontevre­ redelijk links (‘geen SP-light’). En dáár moeten den verwijten te horen. Het is niet hun hart van af. Omdat het verlamt. De redelijke partij voor de zaak waar het misgaat, maar een con­ haalt onderhandelingstechnisch gezien nooit flict tussen de typische PvdA-waarden en an­ haar inzet binnen. dere waarden of eigenschappen. Namelijk In mijn tijd als onderhandelaar bij de FNV redelijkheid, spaarzaamheid, onzekerheid heb ik vele onderhandelingen meegemaakt. of het ontbreken van (intellectueel) lef. Binnen onderhandelingssituaties hebben bei­ Redelijkheid, compromis, overleg. De hele de partijen een eigen ideaal (de waarden), be­ Nederlandse samenleving is ervan doordrenkt. leid of maatregelen die dat ideaal dichterbij Redelijkheid is zo aantrekkelijk dat D66 in 1977 brengen, en een (door de achterban goedge­ ‘Het redelijk alternatief’ koos als titel voor haar keurde) onderhandelingsinzet. Op basis van verkiezingsprogramma. Niets zo prettig voor onderhandelingsvaardigheden, numerieke een Nederlander als redelijk zijn, niets zo des­ krachtsverschillen (bijvoorbeeld Kamerzetels),­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 24 Twan van Lieshout Weg van het redelijke midden

(on)misbaarheid (is er zonder de PvdA een onze waarden als een eerlijke verdeling van regering te vormen?) of alternatieve vormen kennis, macht en inkomen. Maar inmiddels van macht (publieke opinie, actiebereidheid) is het financiële kader een doel op zich ge­ volgt een resultaat. Dat resultaat dient weer worden dat bovendien vanwege zijn aard voorgelegd te worden aan de achterban. Liefst de andere waarden langzaam maar zeker met meer dan één uur bedenktijd voor een ondergeschikt maakt en wurgt. Het kabinet-­ coalitieakkoord. Rutte-­Asscher, zoals de PvdA het kabinet in Het probleem van de PvdA is dat ze haar het begin graag wenste te noemen, had twee idealen niet ten volle door durft te vertalen in pijlers: bezuinigingen zodat er een structureel beleid. Dit vertaalt zich steevast in een te ge­ evenwicht op de begroting zou ontstaan, en matigde onderhandelingsinzet. We zijn voor de pijn die hierdoor (en door de economische bestaanszekerheid, en willen het liefst dat men­ crisis) werd veroorzaakt eerlijk te delen. sen dit invullen via werk, maar komen niet Waar tijdens het fameuze kwartetspel van met oplossingen die bijdragen aan de werk­ Wouter Bos het eerste punt een VVD-kaart zou gelegenheid. We durven er zelfs, op een groep zijn geweest, en het tweede een PvdA-kaart, symbolische schoonmakers na, niet voor te lijkt een bestudering van het verkiezingspro­ kiezen dat de overheid bij het falen van de gramma Nederland sterker en socialer van 2012 markt een deel van deze werkgelegenheid een genuanceerder beeld te geven. ‘De over­ weer zelf gaat invullen, waarbij bovendien heidsfinanciën dienen op orde te worden ge­ het welzijn van de Nederlandse burgers op bracht. Dit betekent dat er de komende jaren tal van gebieden (zorg, onderwijs, veiligheid) grote besparingen moeten worden gereali­ versterkt kan worden. seerd en hervormingen in gang moeten wor­ Sterker nog, op het moment dat de PvdA den gezet. Daarmee maken we vanaf 2013 een moet kiezen tussen enerzijds het versterken begin. Aan het einde van deze kabinetsperiode van de publieke sector en werkgelegenheid, zal er weer zicht zijn op een structureel even­ en anderzijds een zogenoemd evenwichtig wicht op de begroting’, valt te lezen. Dat is in­ begrotingsbeleid, kiest ze voor het laatste. Dit teressant, want het programma erkent dat dit zorgt ervoor dat de Nederlandse sociaal-demo­ bezuinigingsprogramma de koopkracht een cratie automatisch verdediger is van de status slag kan toebrengen en ‘de laatste lucht uit de quo. Ze komt niet met offensieve plannen waar­ economie kan persen’. bij de veldslag op rechts-liberale grond plaats­ Voor Europa hoopte het programma: ‘Weg vindt, maar is enkel bezig de pijn te verzachten van de chagrijnige aaneenschakeling van top­ en schade te voorkomen op eigen terrein. overleggen met nieuwe bezuinigingsafspra­ Cru is dat dit niet per se een afgeleide is ken, maar gericht op perspectief, op groei en van de tijdgeest, de economische omstandig­ op bestrijding van de werkloosheid.’ heden of welke externe factor dan ook. Het is Vervolgens is Jeroen Dijsselbloem vijf jaar bij een eigen keuze. De partij kan zelf haar inzet uitstek het symbool geworden van de kille be­ bepalen, gaat zelf over wat een acceptabel on­ zuinigingspolitiek die met name Griekenland derhandelingsresultaat is, kan zelf nieuw be­ in een deplorabele staat heeft achtergelaten. leid initiëren en daarvoor de bühne op gaan. Van Waarde, het rapport dat vooral een rug­ Maar ze doet het niet, uit angst om als onrede­ gensteun zou zijn, schetst een opmerkelijk an­ lijk weggezet te worden. der beeld dan het idee van een ‘evenwichtige Nergens is dit de afgelopen vijf jaar zo begroting’ van Dijsselbloem cum suis. ‘Meer duidelijk geweest als binnen de financiële anticyclisch beleid in magere jaren: de politie­ kaders. Normaal gesproken zou een sociaal- ke impasse van de afgelopen tien jaar, waarin democraat de begrotingsregels als middel grote hervormingen geschuwd werden, vraagt beschouwen ten bate van ons doel, namelijk momenteel heftige inspanningen in tijden die

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Twan van Lieshout Weg van het redelijke midden 25

daarvoor eigenlijk niet in aanmerking komen. velen al langer gehoopt op en gedacht over Juist in economisch heftige tijden is het de taak een echt linkse agenda. Een agenda van wer­ van de sociaal-democratie de effecten van eco­ kelijke herverdeling, echte gelijke kansen, nomische neergang te verkleinen en niet te mogelijkheden voor oudere mensen die hun vergroten. In goede jaren mogen noodzakelij­ werk zijn kwijtgeraakt, een publieke sector ke hervormingen juist niet geschuwd worden. die haar burgers weer dient in plaats van hen Op die weg dient onze beweging zo spoedig te wantrouwen. Veel zal afhangen van de vraag mogelijk­ terug te keren.’ (Resolutie Van of de sociaal-democratie deze idealen gratuit Waarde, p. 10). in een lezing of een talkshow lippendienst be­ Terecht constateert het rapport dat de PvdA wijst, of dat ze haar waarden stut met werke­ terug moet naar anticyclisch beleid. Key­ne­ lijke voorstellen en flankerend economisch siaans begrotingsbeleid (waar tijdens de cri­ beleid. En dat zal gaan schuren, het zal een in­ sisjaren de overheid juist de bestedingen op tellectuele tour de force worden. Want anti­ peil houdt om tijdens goede jaren de uitgaven cyclisch beleid is veelal niet uitvoerbaar bin­ te beperken of de lasten te verhogen om over­ nen de monetair-economische EU-politiek en verhitting van de economie tegen te gaan) vergt een nieuwe, kritischere houding ten heeft de sociaal-democratie decennialang uit­ opzichte van het liberaal automatisme van stekend gediend. Niet alleen economisch ver­ de munt­unie. standig, maar ook volledig in lijn met de wer­ Ongetwijfeld zal in rechtsdenkend Neder­ kelijke doelen van de sociaal-democratie: het land een orkaan van verontwaardiging opste­ welzijn van álle burgers vergroten, wat vaak ken als links zoals vanouds de publieke sector alleen mogelijk is met een sterke, niet voort­ gaat verdedigen en herstellen. Dus dat gaat durend uitgeholde en gesnoeide overheid. naast een doordachte nieuwe economische De PvdA gaat al te lang mee in de valse analyse bovenal (intellectuele) moed vergen. analogie van het huishoudboekje dat op Ja, moed, het geloven in de juistheid van onze orde dient te worden gebracht, alsof macro- waarden, zal misschien de meest doorslagge­ economie net zoiets is als het huishouden van vende waarde van alle zijn. Opdat we het volk de huismoeke die vlijtig eerst spaart voordat niet langer beschouwen als gekken die je ge­ er een aankoopje wordt gedaan. Juist die ontij­ makkelijk in vreugde kunt laten leven. dige spaarzaamheid­ als waarde kan de PvdA missen als kiespijn. Twan van Lieshout won met dit essay de Binnen de sociaal-democratie sluimeren Banningprijs 2018. deze gedachten al langer, en wordt er door

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 26

Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening

Juridische procedures helpen vaak helemaal niet om conflicten op te lossen. Wordt een probleem juridisch, dan nemen jargon en regels het over en is de menselijke maat zoek. Voor een betere oplossing van conflicten moet ons juridisch model op de schop, zodat er veel meer ruimte komt voor andere disciplines zoals de gedragswetenschappen, maar vooral voor mensen zelf.

Jeroen Recourt

Voorzitter van het Tuchtcollege voor de Gezondheidszorg te Amsterdam, mediator bij Schonewille en Schonewille, rechter-plaatsvervanger bij de Rechtbank Amsterdam, oud-rechter en van 2010 tot 2018 lid van de Tweede Kamer voor de PvdA

Ons juridische model van conflictoplossing dan passief en eendimensionaal slachtoffer voldoet al een hele tijd niet meer. Echt­schei­ zijn. De dader is het voorwerp van berechting dingen escaleren onder de rechter, daders re­ en wordt ook gereduceerd tot dit deel van zijn cidiveren op grote schaal, burenruzies etteren handelen. na een vonnis gewoon door. De overheid kan Voor geen van de partijen is dat bevredi­ haar pretentie van conflictoplosser voor de gend, maar in het huidige juridische model is ergste normovertredingen bij lange na niet er simpelweg geen andere mogelijkheid. Als waarmaken. er straf volgt, herstelt dit niet de gevoelens Het begint al met het kleine aantal zaken van onveiligheid in de buurt, worden buurt­ dat wordt opgespoord, het nog veel kleinere bewoners, vrienden of familie niet bij de op­ aantal dat wordt vervolgd en het minieme lossing betrokken en geeft de procedure geen aantal dat wordt berecht.1 Hierin schuilt een inzicht om de volgende keer voor een andere grote mate van willekeur. Die willekeur is er oplossing te kiezen. soms zelfs al bij de vraag wie dader is en wie De problemen met onze modellen van con­ slachtoffer. Na een vechtpartij tussen twee jon­ flictbeslechting worden vrij algemeen onder­ ge mannen in een buurt kan die vaststelling kend en toch gaan we door op de huidige weg. bijvoorbeeld afhangen van wie er het eerste Met bijvoorbeeld het spreekrecht voor slacht­ bij het politiebureau is om aangifte te doen. offers2 wordt door juristen geschaafd en ge­ Het verschil is echter van wezenlijk belang: schuurd aan het systeem, maar er wordt geen het slachtoffer wordt vriendelijk bedankt voor stapje teruggezet of naar alternatieven de aangifte en kan verder niets anders doen gekeken.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening 27

Doorbreek het monopolie van juristen door het slachtoffer uit de procedure te duwen. Het heeft geleid tot een procedure waar veel Er zijn alternatieven. Echte alternatieven. Maar slachtoffers niet tevreden over zijn, veel daders daarvoor moet de deur open en het monopolie onbestraft blijven of recidiveren en de samen­ van juristen op conflictbeslechting worden leving door de jaren heen met grote gevoelens doorbroken. Verdere aanpassing van het be­ van onrechtvaardigheid en onveiligheid ach­ staande door juristen gedomineerde systeem is terblijft.5 niet de oplossing. Voor zo’n systeemwijziging Het strafrecht kent van oudsher drie doelen. heb je meerdere disciplines nodig. Ik ben er Vergelding, generale preventie en specifieke inmiddels van overtuigd dat gedragsweten­ preventie. Een evident vierde element ont­ schappers minstens zoveel weten van het op­ breekt en dat is herstel. De rechter6 is onmis­ lossen van conflicten als juristen. Een relatie­ baar als het om vergelding gaat, maar de ande­ therapeut kan stellen vaak beter begeleiden re drie doelen kunnen beter worden gediend bij hun echtscheiding dan een advocaat. Ook door dader en slachtoffer zelf. Of door een psy­ economen kunnen ons veel leren over men­ choloog, door de gemeentelijke afdeling weg­ selijk gedrag. Juristen laten deze kennis maar beheer na een ernstig ongeval, door familie mondjesmaat toe in hun procedures. en vrienden, opa en oma enzovoorts. Creëer voorafgaand aan de rechter een eerste lijn in de vorm van een loket waar gekeken wordt wat de beste oplossing voor een specifieke zaak is. Dat is lang niet altijd de directe route Een relatietherapeut kan naar de rechter. stellen vaak beter begeleiden In de praktijk bestaat nu al de zogenoemde bij hun echtscheiding dan ZSM-tafel: een methode om zo snel, slim, selec­ tief, simpel, samen en samenlevingsgericht een advocaat mogelijk binnen de strafrechtketen strafrech­ telijke zaken af te doen.7 In aanloop naar de rechter kijken partijen zoals de officier van justitie, reclassering en slachtofferhulp wat Ons systeem van conflictbeslechting zou op een de beste oplossing is voor een strafzaak. Dit in­ goede manier aangepast kunnen worden als we strument zou kunnen worden uitgebouwd van de rechter een tweedelijnsvoorziening ma­ naar een loket waar de hoofdroute niet auto­ ken. Analoog aan de gezondheidszorg, waar de matisch richting de rechter loopt, het slachtof­ huisarts de eerstelijnszorg biedt en de specialist fer wel automatisch als relevante partij wordt de tweedelijns. De toegang tot de rechter moet gezien en reële alternatieven buiten de ge­ en mag niet worden geblokkeerd.3 Wel kan de baande juridische paden beschikbaar zijn. De weg ernaartoe met financiële prikkels en gewij­ rechter kan ook altijd later nog worden inge­ zigde regelgeving worden verlegd door eerst uit schakeld om een onderdeel op te lossen, zoals te zoeken of alternatieven voor de rechter pas­ het opleggen van een (rest)straf of het door­ sender zijn.4 hakken van knopen in deelgeschillen. Neem het strafrecht als minst voor de hand liggend en toch heel geschikt rechtsgebied. Het Mediation helpt is evident dat je twee partijen nodig hebt om een conflict op te lossen. Toch is dit uitgangs­ Een andere vorm van conflictbeslechting is punt al lang geleden in ons strafrecht losgela­ mediation in het strafrecht. Rechtbanken ex­ ten. De overheid heeft met succes de praktijk perimenteren hier op beperkte schaal al mee.8 van particuliere vergelding teruggedrongen De strafzaken die door mediation zijn afge­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 28 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening e nn o m | andr e wg .c c k p hoto b ee l d i sto

daan kennen een succespercentage van 80 %.9 Wie de magie van een geslaagde strafrech­ In deze gevallen eindigt de mediation met een telijke mediation heeft meegemaakt, snapt en overeenkomst tussen dader en slachtoffer die voelt vooral dat hier een conflict op een veel ter beoordeling aan de rechter of officier van duurzamer en herstellende wijze wordt opge­ justitie wordt voorgelegd. lost dan de overheid ooit vermag met de hui­ De winst in deze zaken is groot. Voor dader dige strafrechtelijke procedures. Alle reden én slachtoffer omdat beiden kunnen laten dus om in iedere strafzaak in een vroeg stadi­ zien dat ze meer zijn dan een eendimensiona­ um, bijvoorbeeld aan de ZSM-tafel, te kijken of le partij. Omdat ze verantwoordelijkheid kun­ nen nemen voor de oplossing. Omdat een op­ lossing die zelf gevonden is veel beter wordt uitgevoerd. Omdat de angst voor een nieuwe confrontatie met de dader (deels) verdwijnt. Laat de meest voorkomende Om­dat het helend kan zijn om te zeggen wat criminaliteit, die in en rond de impact is geweest van een delict en helpend het huis en in de buurt, kan zijn om van het slachtoffer te horen wat het met hem of haar heeft gedaan. Omdat de zoveel mogelijk duurzaam omgeving zich ook makkelijker kan verzoenen oplossen door mediation met de oplossing. Omdat het langslepende conflicten kan beëindigen.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening 29

vrijwillige mediation een geschikt middel is.10 in die berg vervormde informatie de ‘feiten’ Dat is uiteraard lang niet altijd het geval. vast te stellen en hierin de ‘waarheid’ of het Voor de Holleeder-zaak is mediation niet ‘recht’ te vinden. Vaak herkent u uw eigen con­ geschikt. De georganiseerde criminaliteit laat flict niet meer. Dat subjectieve belevingen, zich niet met mediation bestrijden. De meeste context en emoties een grote rol spelen bij het ontkennende verdachten: niet geschikt. Laat ontstaan van conflicten en zeker ook bij het de opsporings- en vervolgingscapaciteit van duurzaam oplossen van conflicten, wordt in justitie zich vooral op dit soort zaken richten. het huidige systeem volledig ontkend. Schroef de pakkans hier drastisch op. Maar Dit alles natuurlijk als u het geluk hebt dat laat de meest voorkomende en meest gevoelde u een procedure kunt betalen en deze tot het criminaliteit, die in en rond het huis en in de bittere einde kunt volhouden. Het vraagt im­ buurt, zoveel mogelijk duurzaam oplossen mers een stevige financiële investering en een door mediation. Hier is vaker ruimte voor dan nog groter financieel risico om ‘je recht’ te ha­ gedacht, mits uitgevoerd door een professio­ len. Degene met de dikste portemonnee en de nele en gecertificeerde mediator – of beter nog: meeste tijd komt het verst en heeft dus baat twee mediators. De kwaliteit van mediation bij doorprocederen. Een bekend voorbeeld is bepaalt in belangrijke mate het succes ervan. de verzekeraar tegen de patiënt met letsel­ Mediation is een ambacht gelijk aan dat van schade. De procedure werkt dus in het voor­ de rechter of de advocaat. De inzet van professi­ deel van de gevestigde belangen en – verras­ onele mediators en de toets na afloop door de send genoeg – ook van degene die vanwege rechter of officier van justitie moeten machts­ minvermogendheid op toevoeging proce­ misbruik voorkomen. deert tegen iemand die dit zelf moet betalen. De zelfbetaler moet met regelmaat wegens Kleinere rol voor de rechter geldgebrek afhaken. De echtscheidingsprak­ tijk kent hiervan schrijnende voorbeelden. Ook bij het civiele recht en het bestuursrecht En zelfs als je de procedure wint, kun je de kan de rechter het beste in de tweede lijn strijd nog verliezen. Dan is de rechter het bij­ opereren. Kijk naar de manier waarop we in voorbeeld met je eens dat de tegenpartij je Neder­land in zijn algemeenheid bestuurs­ nog geld is verschuldigd, maar helpt dat je rechtelijke en civiele conflicten oplossen. Dat niet omdat je het geld niet geïncasseerd krijgt. doen we met lange en ingewikkelde gerechte­ Of denk aan vechtscheidingen waarin partijen lijke procedures, waarbij juridische bijstand elkaar en hun kinderen om emotionele rede­ altijd verstandig is, en soms zelfs verplicht. nen kapot procederen, waarbij de rechtsbij­ Juristen hebben hiervoor een manier van stand vaak nog gefinancierd wordt door de denken met bijbehorend jargon ontwikkeld overheid. die buitenstaanders ook echt buitenhoudt. Steeds meer mensen erkennen de proble­ De opleiding tot jurist leert dat er maar één men rond de bestaande procedures van ge­ weg is naar conflictoplossing: de bestaande schilbeslechting.11 Maar de oplossingen die weg die alleen de jurist kent. worden bedacht, zijn bijna allemaal oplossin­ Stel, u heeft een (civielrechtelijk) conflict gen die het bestaande systeem alleen een beetje met uw buurman over geluidsoverlast. Als de aanpassen. De problemen worden ten onrech­ juridische weg naar conflictoplossing een­ te niet herkend als systeemfalen. maal is ingeslagen, wordt uw conflict in een Ook ik ben opgeleid in de gedachte dat juridische mal gegoten. Standpunten worden problemen binnen ons systeem moeten wor­ geherformuleerd en uitvergroot, juridische den opgelost. Ook ik nam aan dat de oplos­ dreigementen worden geuit, dwangmiddelen singen door juristen gegeven moesten wor­ toegepast. Vervolgens is het aan de rechter om den. En met die gedachte worden nog steeds

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 30 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening

vele duizenden rechtenstudenten per jaar gemeen vrij goed toe in staat. Mits goed bege­ klaargestoomd voor de praktijk. In plaats van leid en met input van deskundige kennis over de rol van de rechter kleiner te maken, wor­ de materie en eventueel bijgestaan door een den er voorstellen gedaan om diens rol juist (rechts)hulpverlener kan bijna iedereen zelf te vergroten. Invoering van de buurtrechter – zijn of haar problemen oplossen. Dit is een er­ met de rechter in een soort laagdrempelige varing die mensen kracht geeft en vormt een be­middelende, vredestichtende rol – is het voorbeeld voor de hele omgeving hoe met toe­ meest recente voorstel in dit rijtje. De ten­ komstige problemen om te gaan. Intervisie, dens dat de rechter steeds meer een bemid­ visitatie, publicatie van overeenkomsten en delende rol op zich neemt, ontkent echter media-­aandacht voor de uitkomst zorgen de kern van zijn taak: de knoop doorhakken voor de nodige transparantie en controle. waar dat moet en dat is lang niet altijd in Er is nu politieke ruimte voor verandering. het midden. Dat blijkt uit de ambitie in het regeerakkoord Rechters en rechtsbijstandsverleners zijn om te experimenteren met vernieuwingen in en blijven nodig. Iemand moet de knoop door­ de rechtspleging. Dat blijkt ook uit initiatie­ hakken als partijen er niet zelf uitkomen. Ie­ ven als Divorce Challenge,12 waarin op verzoek mand moet gezaghebbend kunnen zeggen van de Tweede Kamer juist buiten het bestaan­ dat het nu klaar is. Kennis van het recht is no­ de juridische circuit is gezocht naar oplossin­ dig om je juridische positie te kennen en par­ gen om vechtscheidingen tegen te gaan. Het tijen tot een akkoord te laten komen dat ook blijkt uit het vervolg hierop in de vorm van de uitvoerbaar is als bijvoorbeeld de fiscus langs­ aanbevelingen van de commissie-Rouvoet. komt. Kortom, juristen hebben een zinvolle en Vanuit de wetenschap komen eveneens ini­ onmisbare taak, maar alleen als we hun posi­ tiatieven. Professor Scheltema heeft een alter­ tie zuiver houden en hun monopolie doorbre­ natieve visie neergelegd voor geschilbeslech­ ken door het systeem van conflictoplossing te ting in het sociale domein.13 Een werkgroep wijzigen. onder leiding van HiiL en de NVVR heeft een In de eerste lijn moet gekeken worden of alternatieve procedure bedacht voor de af­ partijen er met professionele hulp zelf uit kun­ handeling van ernstige verkeersdelicten.14 nen komen, voordat het geschil ze uit handen Er is een digitale tool die echtparen bij hun wordt genomen en wordt verengd tot een juri­ scheiding helpt overeenkomsten in plaats disch geschil. De rechter kan dan in de tweede van verschillen te vinden.15 In het medisch lijn worden ingezet op punten waar partijen tuchtrecht wordt gekeken naar alternatieven er zelf niet uitkomen. voor de huidige onbevredigende juridische Deze vorm van conflictoplossing is voor procedure. De aanzetten zijn er, het inzicht is bijna iedereen geschikt. Je hoeft niet gestu­ er. Het is nu tijd om deze ruimte te benutten, deerd te hebben om je belangen en emoties de volgende stap te zetten en er echt werk van te verwoorden. Mensen zijn hier over het al­ te maken.

Noten 3 Artikel 6 EVRM. tegenstellingen, de gemeente 4 Denk aan het toewijzen van in plaats van de rechtbank het 1 Factsheet strafrechtketen­ één (rechts)hulpverlener aan loket maken enzovoort. monitor 2016 (juni 2017, straf­ beide partijen, het altijd ge­ 5 Recidivebericht 2015 WODC, rechtketen.nl). motiveerd beproeven van de Veiligheidsmonitor 2016, CBS. 2 Ars Aequi (code: AA20160665) mogelijkheid tot mediation, 6 Waar ‘rechter’ staat, is in het 1-9-2016 uitbreiding spreek­ het eerst zoeken naar overeen­ strafrecht in een toenemend recht slachtoffers, I.M. Abels. komsten in plaats van naar aantal gevallen ook de offi­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Jeroen Recourt Maak van de rechter een tweedelijnsvoorziening 31

cier van justitie verantwoor­ Kamernummer KST34550VI16. Justitie (VI) voor het jaar delijk voor strafrechtelijke 9 Mediation in strafzaken, 2016’. Kamernummer KST­ eindbeslissingen met een Infoblad 2, november 2017 34300VI40 en brief aan Twee­ vergeldend karakter. (rechtspraak.nl). de Kamer van platform Schei­ 7 Openbaar Ministerie, Lande- 10 Mediation is naar haar aard den Zonder Schade van 22 lijke invoering van de ZSM vrijwillig. Gedwongen media­ februari 2018. werkwijze, 2012. tion bestaat niet. Dit neemt 13 Advies Scheltema over inte­ 8 Argentinië en Nieuw-Zeeland niet weg dat de vrijwilligheid grale geschilbeslechting soci­ hebben mediation in het wel gestimuleerd kan worden aal domein (Rijksoverheid.nl). strafrecht al op grote schaal met voorlichting en voordelen. 14 Ik ben zelf deelnemer aan die ingevoerd. België en Duits­ 11 Barendrecht, M., Van Beek, K. werkgroep. land zijn ook al verder dan & Muller, S., Menselijk en recht- 15 Rechtswijzer.nl heeft al een Nederland met de invoering. vaardig. Is de rechtsstaat er poosje met succes gedraaid, Zie ook: Amendement Recourt voor de burger? (hiil.org). maar kreeg de financiering c.s. over mediation in het 12 ‘Motie Recourt over het uit­ niet rond. Het initiatief is nu strafrecht – Vaststelling van schrijven van een divorce bezig met een voorzichtige de begrotingsstaten van het challenge – Vaststelling van doorstart. Ministerie van Veiligheid en de begrotingsstaten van het Justitie (VI) voor het jaar 2017. Ministerie van Veiligheid en

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Bijschrift 33

Globalisering: Waar blijft de moraal? (deel 2)

Globalisering heet de grootste politieke uitdaging van deze tijd te zijn voor linkse partijen, maar een politiek aanvalsplan – wat te doen aan de negatieve gevolgen van globalisering – ontbreekt. Dit nummer vervolgen we onze zoektocht naar antwoorden, die we het vorige nummer begonnen.

Bijdragen komen van ERIK HORMES & PAUL TANG (pak financiële globalisering Europees aan, maar or­ ganiseer de bescherming van burgers op nationaal niveau), KLARA BOONSTRA (zorg dat internationale bedrijven als Uber en Deliveroo zich aan de lokale mores houden op de arbeidsmarkt), CASPER GELDERBLOM & AGNES JONGERIUS (laat werkenden een vuist maken over de grenzen heen, te beginnen bij de Europese Onder­ nemingsraad), RUBEN ZANDVLIET (reguleer niet de 2.0 A 2.0 import, maar de importeur), INGO VENZKE (maak

BY-S CC internationale juridische keuzes weer politiek) en MARIJA BARTL (intensiveer de internationale samen­ werking, maar niet via handelsakkoorden als TTIP). F RAN KL IN HE I J N E | foto

s & d Jaargang 75 Nummer 2 april 2018 34

Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) Globalisering voor sociaal- democraten: drie lessen

De redactie van S&D vroeg deskundigen vanuit verschillende disciplines hun licht te laten schijnen op de ontwikkeling van ‘globalisering’ – een fenomeen dat makkelijk wordt gezien als onomkeerbaar en onbestuurbaar. Het resultaat is een reeks analyses en aanbevelingen, in het vorige en het huidige nummer van S&D.

Nik de Boer

Redactielid S&D en onderzoeker EU-recht en financieel recht aan de Universiteit van Amsterdam, verdedigt op 4 mei aanstaande zijn proefschrift ‘Judging European Democracy’ aan diezelfde universiteit

Het doel van twee S&D-nummers over globa­ de winnaars en verliezers van globalisering? lisering is niet alleen om kennis te vergaren De artikelen bieden een keur aan antwoor­ waarmee we de grote ontwikkelingen in de den waar sociaal-democraten op allerlei plek­ wereld kunnen begrijpen en duiden. We vroe­ ken mee aan de slag kunnen. Drie algemene gen de auteurs die we benaderden voor dit lessen zijn eruit te destilleren. onderwerp ook om een stapje verder te gaan: ‘Stel je voor dat iemand die ergens aan de Les één: het is politiek dus maak knoppen zit met jouw kennis aan de slag zou het politiek moeten gaan, wat zou diegene dan moeten doen?’ En omdat de WBS dit vraagt, zal dat Een eerste cruciale les is dat de huidige vorm iemand aan de linkerkant van het politieke van globalisering geen van God gegeven nood­ spectrum zijn. Kun je dan die fenomenaal zakelijkheid is waar je geen invloed op zou kun­ grote, en daardoor ook wel ontmoedigende nen uitoefenen. De wereldwijde economische discussie over globalisering in meer behap­ verhoudingen zijn het resultaat van politieke bare stukken hakken, om vervolgens tot een keuzes en juridische constructies. Dat lijkt evi­ samen­hangende agenda te komen? dent, maar is het gek genoeg niet. Te lang heb­ Wat moeten we doen aan de macht van ben linkse politici zich neergelegd bij het idee het internationale bedrijfsleven? Hoe maken dat de huidige inrichting van de mondiale we financiële markten rechtvaardiger? Wat economie de enig mogelijke is. Alsof er geen kunnen we doen aan de ellendige arbeids­ alternatief zou zijn. voorwaarden binnen de productieketen? Hoe Die boodschap kwam in meerdere bijdra­ zorgen we voor een eerlijke verdeling tussen gen naar voren, maar wellicht het sterkst in

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 35

Nik de Boer Globalisering voor sociaal-democraten: drie lessen

die van Robert Went1 en Ingo Venzke2. Went kapitaal is de grote winnaar van globalise­ bestrijdt het fatalisme en laat zien dat globali­ ring, met een grotere ongelijkheid tussen sering geen natuurfenomeen is. Ingo Venzke kapitaalbezitters en werkenden tot gevolg stelt dat verandering pas mogelijk is als we in­ (Went). Verandering is mogelijk door bijvoor­ zien dat de huidige vorm van globalisering beeld de positie van vakbonden in handels­ het resultaat is van politieke keuzes. Venzke verdragen te versterken en internationale laat zien hoe de structuur van het internatio­ arbeidsnormen afdwingbaar te maken. Een naal economisch recht depolitisering in de plei­dooi dat we ook vinden bij Ruben Zand­ hand werkt: besluitvormingsprocessen zijn vliet6, die ingaat op de juridisch-technische op afstand geplaatst van de politiek en belang­ mogelijkheden die daarvoor bestaan en ver­ rijke keuzes worden gemaakt door rechters. der toegepast kunnen worden. Zo zouden Bart Stellinga3 signaleert in de financiële er veel betere mechanismen moeten komen sector eenzelfde probleem: veel beleid wordt om arbeidsnormen te handhaven. De stem overgelaten aan experts en het bedrijfsleven van werkenden in arbeidsorganisaties moet zelf heeft een dikke vinger in de pap bij hoe gehoord worden. dat beleid eruitziet. Christiaan Vos4 legt bloot Casper Gelderblom en Agnes Jongerius7 la­ hoe het juridische DNA van de EU en de recht­ ten zien dat de Europese ondernemingsraad spraak van het Hof van Justitie het lidstaten potentieel de werknemersbelangen nog veel bijna onmogelijk maken om belastingontwij­ beter kan behartigen. De bevoegdheden van king effectief aan te pakken. En Marija Bartl5 de Europese ondernemingsraad zouden daar­ schetst hoe Europese ‘supra-regionale’ handels­ voor moeten worden uitgebreid en de rol van overeenkomsten als TTIP (met de Verenigde vakbonden zou bij wet gegarandeerd moeten Staten), CETA (met Canada) of JEFTA (met Ja­ worden. Deze vorm van medezeggenschap zou pan) belangrijke politieke kwesties buiten de ook moeten leiden tot een Europees wettelijk beslissingsmacht van democratische institu­ raamwerk van grensoverschrijdende collectie­ ties zetten. ve arbeidsovereenkomsten. Dat kan alleen als Een eerste stap in het veranderen van de ook onze politici hun nationale focus deels la­ mondiale economische verhoudingen is te be­ ten varen en hun blikveld verbreden naar de seffen en te erkennen dat die verhoudingen potentie van dit soort transnationale strate­ het resultaat zijn van politieke keuzes. Er zijn gieën. alternatieven. Wie nalaat die politieke dimen­ Volgens Bart Stellinga moeten we ook sie te erkennen, geeft populisten vrij spel en anders gaan kijken naar het vrij verkeer van geeft de hoop op een sociaal rechtvaardigere kapitaal. Grensoverschrijdende financiële wereld op. Een volgende stap is om bij het stromen speelden een belangrijke rol bij het vormgeven van internationale instituties veroorzaken en verergeren van de crises. Het ruimte te scheppen voor politiek conflict en waarborgen van financiële stabiliteit en het de vertegenwoordiging van verschillende beter verankeren van de financiële sector in belangen. de economie­ vereist een herbezinning op die bewegingsvrijheid van kapitaal. Erik Hormes 8 Les twee: tem het kapitaal, versterk en Paul Tang stellen dan ook dat financiële de factor arbeid markten stevig moeten worden gereguleerd op Europees niveau. Samen met Christiaan Vos Een belangrijke les uit deze reeks artikelen bepleiten zij daarnaast dat de winstbelasting­ over globalisering is dat de factor arbeid een tarieven binnen de EU verder geharmoniseerd sterkere positie moet krijgen als tegenwicht moeten worden om een race to the bottom tegen tegen de dominante factor kapitaal. De factor te gaan.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 36 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Nik de Boer Globalisering voor sociaal-democraten: drie lessen

Tegelijkertijd biedt het nationale recht veel nemers duidelijk dat het goed is als zij hun mogelijkheden om de positie van arbeid te morele kompas gebruiken tijdens het werk verbeteren. Door flexibilisering van arbeid en dat ze het recht hebben een moreel oordeel worden arbeidsorganisaties steeds meer net­ te vellen. werken van ondernemingen. Ook die ontwik­ keling staat niet los van globalisering. Overal Les drie: ga niet mee in rechtse worden bedrijven gesplitst, waardoor werk­ oplossingen, maar ontwikkel geversverantwoordelijkheden zoekraken. linkse alternatieven Een extreem voorbeeld van onthechting vormt een platform als Uber. Toch is ook hier arbeids­ Tot slot: het is niet de taak van linkse politiek bescherming mogelijk: zorg ervoor dat de lei­ om de scherpe randjes van rechts beleid af te dende onderneming verantwoordelijk wordt halen. Links zou zich moeten inzetten voor voor de arbeidsvoorwaarden in de hele keten progressieve internationale initiatieven om en pas de wetgeving daarop aan, stelt Klara zo een rechtvaardigere wereld mogelijk te Boonstra9. Om te bewijzen dat dit kan, analy­ maken. Nu wordt de globaliseringsagenda seert ze gerechtelijke uitspraken uit – verras­ gedomineerd door rechtse ideeën. Het artikel send – het Verenigd Koninkrijk en de van Ingo Venzke biedt inspiratie voor die an­ Verenigde Staten. dere agenda: wie kijkt naar het verleden leert Sowieso moet de moraal een centrale plek dat de wereld er heel anders uit had kunnen krijgen in deze discussie. Bart Stellinga stelt zien. dat financiële instellingen zelf in woord maar Van nieuwe handelsverdragen als TTIP en vooral in daad moeten uitdragen dat zij on­ CETA wordt de wereld niet beter. Marija Bartl derdeel zijn van de samenleving. Ook al zijn toont aan dat de economische voordelen van veel banken formeel private instellingen, zij zulke verdragen hoogst onzeker en beperkt hebben wel een publieke taak. Daar past maat­ zijn, terwijl ze de ongelijkheid vergroten en schappelijk verantwoord gedrag bij: een veel belangrijke politieke kwesties buiten de de­ grotere focus op de bijdrage aan houdbare mocratische politiek plaatsen. Tal van redenen economische ontwikkeling en minder op kor­ voor linkse politici om zich tegen de totstand­ tetermijnwinst. Dat vereist verdere aanpassin­ koming van zulke verdragen te verzetten, zou gen van sociaaleconomisch beleid; het beleid je zeggen. Toch was het Donald Trump die het bij uitstek waar de nationale politiek invloed einde van TTIP inluidde, niet de Europese so­ op heeft. ciaal-democraten. Christiaan Vos laat zien dat een nieuwe Tekenend is de ideeënarmoede op links belastingmoraliteit nodig is, niet alleen bij voor een rechtvaardigere wereld. Links zou bedrijven, maar ook bij overheden, onder ambitieuze nieuwe voorstellen kunnen ont­ academici, in de media en bij fiscalisten. We wikkelen die bijdragen aan het oplossen van moeten af van het idee dat ‘regelconcurrentie’ prangende sociale problemen, in plaats van te goede concurrentie is: ‘Met onze belastingen proberen rechtse vrijhandelsinitiatieven socia­ bepalen we wat voor land we willen zijn.’ Voor ler te maken. Bartl stelt terecht dat een inter­ individuele werknemers bepleit hij om in het nationale agenda op tal van onderwerpen arbeidsrecht het recht op een integere werk­ hoognodig is: op het gebied van klimaat, mi­ gever op te nemen. Daarmee maak je werk­ gratie en belastingen. Werk aan de winkel dus.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 37

Nik de Boer Globalisering voor sociaal-democraten: drie lessen

Noten 4 Christiaan Vos, ‘Belasting­ over de grenzen heen’, vlucht, dat zijn wij’, S&D S&D 2018 / 2. 1 Robert Went, ‘Bijsturen kan 2018 / 1. 8 Erik Hormes & Paul Tang, en gebeurt ook’, S&D 2018 / 1. 5 Marija Bartl, ‘Voor internatio­ ‘De markt mag niet groter 2 Ingo Venzke, ‘Juridische keu­ nale samenwerking, tegen zijn dan de democratie’, zes bepalen de verdeling van handelsakkoorden’, S&D S&D 2018 / 2. macht en welvaart wereld­ 2018 / 2. 9 Klara Boonstra, ‘De wonder­ wijd’, S&D 2018 / 2. 6 Ruben Zandvliet, ‘Het draait baarlijke vermenigvuldiging 3 Bart Stellinga, ‘De financiële om de regels, en die kun je van het werkgeverschap’, sector: van dominant naar wijzigen’, S&D 2018 / 2. S&D 2018 / 2. dienstbaar’, S&D 2018 / 1. 7 Casper Gelderblom & Agnes Jongerius, ‘Een vuist maken

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 38

De markt mag niet groter zijn dan de democratie

De globalisering van kapitaal is van een heel andere orde dan de globalisering van arbeid en productie. Het politieke antwoord erop moet dus ook verschillen. Financiële globalisering kan alleen Europees of wereldwijd hard worden aangepakt. De bescherming van werkenden tegen de gevolgen van de globalisering van arbeid moet juist nationaal worden gezocht.

Erik Hormes & Paul Tang

Medewerker PvdA-eurodelegatie & lid van het Europees Parlement voor de PvdA

De globalisering van journalist Thomas Fried­ van geïntegreerde markten en kiezen voor man is als een wals: als de wereld al niet plat is, een nationale koers. dan wordt zij het wel. Om mee te gaan in de Na de wending van de Angelsaksische mondiale concurrentie en te profiteren van lan­den zullen ook de Europese landen een economische voorspoed zullen landen zich eigen koers moeten bepalen. Ook hier hebben moeten aanpassen. Ook als ze zouden willen, burgers het gevoel de greep te verliezen: de kunnen ze zich niet ontworstelen aan de eisen nadruk op economie ten koste van milieu en van internationale markten, aan de ‘golden klimaat, de uitbundige winsten van multi­ straightjacket’ zoals Friedman het noemde, nationals tegenover de bescheiden lonen voor de gouden kooi. werkenden, de dominantie van mondiale Maar Friedman is uit de mode. In de Ver­ markten tegenover de machteloosheid van enigde Staten heeft president Donald Trump nationale democratieën. Daar moet een be­ als slogan ‘America first’, beschermt hij de schermende overheid tegenover staan. Een staalindustrie met importtarieven en biedt overheid die alternatieven biedt voor het po­ hij de multinationals een beduidend lagere pulistische antwoord dat geen gemeenschap­ winstbelasting, terwijl in het Verenigd Ko­ pelijk belang maar alleen eigenbelang ziet, ninkrijk de Brexiteers ‘take back control’ en daarom grenzen dichtgooit. roepen en erop koersen de interne markt Europa is onderdeel van dat alternatief, juist en zelfs de douane-unie te verlaten. Uitgere­­ als het zich ontworstelt aan de door Fried­man kend deze twee landen hebben jarenlang beschreven gouden kooi. De politiek moet de gepleit voor mondiale marktordening, in markt inbinden, en niet andersom. De demo­ com­binatie met nationale democratie en cratie moet dus altijd groter zijn dan de markt. rechts­staat. Zij breken nu uit de dwangbuis Het keurslijf van Friedman staat voor een po­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 39

Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie

litiek van ‘There Is No Alternative’. Daar heb­ wijking, instabiliteit van financiële markten, ben populisten garen bij gesponnen. De tradi­ een toegenomen macht van aandeelhouders, tionele politieke partijen lijken één pot nat te met nadruk op een zeer korte tijdshorizon. zijn als politieke beslissingen worden afge­ Nationale democratieën hebben die ontwikke­ dwongen door economische omstandighe­ lingen niet kunnen keren. Het is juist tegen de den, als de marges van de democratie te smal almacht van kapitaal dat we een beschermend worden. Europa nodig hebben. De econoom Dani Rodrik stelt dat er ande­ De onmacht van de nationale democratie is re, democratischer vormen van globalisering niet alleen aan globalisering toe te schrijven mogelijk zijn dan we nu meemaken. Hij schetst maar is ook van eigen makelij. Veel politieke het trilemma van diepe economische integra­ partijen hebben de ‘golden straightjacket’ tie, de autonome natiestaat en de politieke de­ maar al te graag aangetrokken of zich gemak­ mocratie (zie ook het artikel van Robert Went kelijk laten aanpraten. De maakbare samenle­ in het vorige nummer van S&D). Het is moge­ ving is losgelaten en het idee van een actievere lijk twee van de drie te combineren, maar overheid is beschimpt. Het is geen wonder dat niet alle drie. veel kiezers zich door traditionele partijen, in het bijzonder de sociaal-democratische, in de steek gelaten voelen. Zij hebben niets dan het optimisme van ‘de rokende schoorsteen’ te bieden. De integratie van Dat nationale staten in een gemondiali­ kapitaalmarkten is vele seerde economie niet machteloos zijn en dat malen sneller verlopen politieke keuzes ertoe doen, blijkt onder meer uit de verschillen in ongelijkheid. Met dezelf­ dan die van de goederen- de mondiale trends laten landen verschillen­ en dienstenmarkten en de ontwikkelingen in ongelijkheid zien. Met zeker dan die van name de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk hebben sinds Ronald Reagan en arbeidsmarkten Margaret Thatcher de rijken rijker zien wor­ den. Daarentegen zijn de beste voorbeelden in de wereld nog steeds in continentaal Europa te vinden, waar landen een hoge productivi­ Logischerwijs is in het trilemma aan de gou­ teit weten te combineren met een hoge arbeids­­ den kooi te ontsnappen door economische participatie en gematigde ongelijkheid. integratie gepaard te laten gaan met politieke In een Europese zienswijze op globalisering integratie. Maar de huidige scepsis over zou democratie boven markt moet prevaleren. de Europese­ samenwerking maakt dat een Daarbij vergen verschillende typen globalise­ democratie op bovenstatelijk niveau geen ring verschillende beleidsantwoorden. makkelijke optie is. Toch is het wel degelijk een haalbare optie. Rodrik verzuimt namelijk Scheve globalisering erbij te vertellen dat de globalisering scheef is geweest. De integratie van kapitaalmarkten Voor Rodrik lijkt het alsof het grensoverschrij­ is vele malen sneller verlopen dan die van de dende verkeer in kapitaal, de internationale goederen- en dienstenmarkten en zeker dan handel in goederen en de migratie van wer­ die van arbeidsmarkten.­­ Dit proces is gepaard kenden­ in gelijke mate onderdeel zijn van eco­ gegaan met het fenomeen van belastingont­ nomische integratie. Dat is niet het geval. De

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 40 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie

opbouw van kapitaal, zoals historisch beschre­ dustrie van belastingontwijking. Gezamenlijk ven door Piketty1, is moeilijk los te zien van de hebben zij meer ingaande buitenlandse inves­ liberalisering van financiële markten. Juist teringen dan de Verenigde Staten. de financiële markten zijn sneller en beter Het tij is alleen te keren als landen geza­ geïntegreerd dan andere, terwijl tegelijk het menlijk optreden en komen tot bindende Angel­­saksische aandeelhouderskapitalisme Europese en internationale afspraken. De werd omarmd. Dit werd in 2008 nog bejubeld eurocrisis heeft de lidstaten met hun neus op door de economen Lans Bovenberg en Coen het feit gedrukt dat hun lot sterk met elkaar Teu­lings in een artikel met de titel ‘Rhine­land verbonden is. Financiële stabiliteit vraagt om Exit?’ 2 In datzelfde jaar zagen we de wrange gezamenlijk optreden. Dat is na de crisis ge­ keerzijde van hun verhaal. beurd, maar verre van volledig. Krampachtig Het probleem bij financiële integratie is nationalisme blijft present, voortkomend uit dat landen tegen elkaar worden uitgespeeld. de misvatting dat wat goed is voor nationale Twee voorbeelden. In de aanloop naar de kre­ bankiers ook goed is voor de nationale econo­ dietcrisis is toegestaan dat banken onder nati­ mie. Nog steeds hebben met name Europese onaal toezicht hun buffers hebben verlaagd, banken lage buffers, staan er giftige produc­ dat ze complexe, giftige producten op hun ba­ ten op (zuidelijke) bankbalansen en is er geen lans zetten, dat ze onhanteerbaar groot zijn ge­ gezamenlijke garantie van spaartegoeden in groeid, enz. Dit is geschied onder verwijzing de eurozone. naar internationale concurrentie waarbij fi­ nanciering overal ter wereld kon plaatsvinden. Landen hadden het idee dat ze geen keuze­ had­ den en zijn meegegaan in de wedloop van ren­ derende, complexe, grote banken, zonder er Bedrijven kunnen bepalen rekening mee te houden dat de instabiliteit waar ze winsten maken en van het systeem weleens verstrekkende gevol­ waar ze winstbelasting gen voor de samenleving kon hebben. Tweede voorbeeld. In de loop van de tijd betalen – het zou andersom zijn landen beland in een wedloop van steeds moeten zijn: landen zouden lagere winstbelasting. Ze hebben belasting­ dat moeten bepalen constructies toegestaan en verlagingen van de statutaire tarieven doorgevoerd. De wedloop omlaag was bij uitstek mogelijk in de Europese Unie, waar de economische integratie groot is maar standaarden voor belastingheffing ont­ Evenzo komt aan de race naar de bodem bij de breken. Multinationale ondernemingen kun­ winstbelasting geen einde zolang landen niet nen via financieringsmaatschappijen en via in­ wezenlijk andere regels afspreken. Bedrijven tellectuele eigendom hun winsten verplaatsen kunnen bepalen waar ze winsten maken en naar het meest paradijselijke belastingregime. waar ze winstbelasting betalen. Het zou anders­ Dit is vooral in het nadeel van landen met hoge om moeten zijn: landen zouden dat moeten statutaire tarieven, waardoor de neerwaartse bepalen. Pas dan wordt de perverse prikkel tot druk op die tarieven toeneemt.3 Het zijn de oneerlijke concurrentie tussen landen wegge­ kleine landen die schimmige constructies heb­ nomen. Een voorstel voor de Europese­ winst­ ben toegestaan en die hebben gemikt op lage belasting(grondslag) beoogt juist dat. Maar de tarieven. Inmiddels zijn landen als Luxemburg steun hiervoor is nog verre van breed. Zeker­ en Nederland buitengewoon groot in de in­ de Europese belastingparadijzen – Nederland,­­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 41

Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie

Malta, Ierland, Luxemburg – zien dit voorstel in 2014 en € 5 miljard aan generiek lagere lasten niet graag. Zij schermen met soevereiniteit. in 2016, en Rutte III gaat door met een combi­ Maar dat is een holle frase. Dat een land het natie van € 8 miljard meer uitgaven en € 6 mil­ tarief van de vennootschapsbelasting heeft jard minder lasten. weten te verhogen ligt in het verre verleden. De financiële sector is geliberaliseerd, de Een handvol lidstaten, waaronder Nederland, aandeelhouders­ zijn oppermachtig en de over­ heeft opnieuw verlaging op de agenda staan. heid is lamgelegd. Geen wonder dat de positie Het probleem bij financiële integratie is te­ van arbeid verzwakt is. De sinds de jaren tach­ vens dat de ‘tucht’ van de financiële markten tig dalende arbeidsinkomensquote is daar een is versterkt en dat deze aanzet tot kortzichtig­ graadmeter voor. Het laat zien dat de kapitaal­ heid, door nadruk op meetbare maatstaven eigenaren garen hebben gesponnen bij de li­ als winst en aandeelhouderswaarde. Die fra­ beralisering en mondialisering van financiële sen stonden in 1992 in 13 % van de jaarversla­ markten.5 gen van grote Nederlandse ondernemingen; Het uitgangspunt is dat de markt nooit gro­ in 2006 was dit in maar liefst 75 % van de jaar­ ter mag zijn dan de democratie. Er zijn twee verslagen het geval.4 manieren om dat uitgangspunt invulling te Het Unilever van Paul Polman is een voor­ geven: een grotere democratie of kleinere beeld van een bedrijf dat tegen de heersende (financiële) markten. Beide vragen om een in­ opvatting van beleggers in duurzaamheid op greep op bovenstatelijk niveau: ideaal gezien lange termijn centraal zet. Een overnamepo­ op wereldniveau maar praktisch gezien ligt ging vorig jaar door Heinz Kraft is mislukt, het Europees niveau voor de hand. Een manier maar heeft de nadruk op winst wel degelijk om het kapitaal te breidelen is een gezamenlij­ vergroot. De gang van zaken onderstreept nog ke belastinggrondslag voor bedrijven. Een an­ eens de gegroeide macht van aandeelhouders dere manier is een sterke regulering van ban­ en het verloren terrein van het Rijnlandse mo­ ken en financiële instellingen op Europees del waarin een onderneming de belangen van niveau,­ zodat een zwakke bank in het ene land alle betrokkenen probeert te behartigen. Het niet belastingbetalers in een ander land raakt. gevolg is dat werknemers niet langer als kapi­ Ten slotte moet controle worden teruggeno­ taal maar als kostenpost worden gezien en dat men over het budgettaire beleid door de Euro­ van hen vooral flexibiliteit wordt gevraagd, in pese begrotingsregels om te ruilen voor een de vorm van bescheiden lonen, tijdelijke con­ daadwerkelijk Europese begrotingspolitiek tracten en flexwerk. De logica die werkt voor waar democratische keuzes en verantwoor­ markten en aandeelhouders, werkt dus niet ding centraal staan. voor werkenden. De ‘tucht’ door nationale overheden is weg Globalisering van arbeid, goederen en is overgenomen door een Europees raam­ en diensten werk van budgettaire regels. Daarbij ligt ech­ ter nog steeds de nadruk op het voorkomen In vergelijking met financieel kapitaal is arbeid van tekorten op de korte termijn. Publieke in­ nauwelijks mobiel. Het is zeker niet zo dat men­ vesteringen hebben hieronder geleden en in sen huis en haard verlaten omdat ze de publie­ economisch slechte tijden is de economische ke voorzieningen elders beter vinden of, om­ neergang versterkt door harde bezuinigingen. gekeerd, omdat ze kiezen voor lagere lasten. Remmen voor groen en gas geven voor rood: De (vermogende) Nederlanders in Bras­schaat Nederland is daar helaas ook een voorbeeld zijn de uitzondering op de regel, en die uitzon­ van. Rutte II, met daarin ook de PvdA, heeft ge­ dering bestaat alleen omdat België op steen­ zwabberd met € 6 miljard extra bezuinigingen worp afstand ligt.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 42 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie

De manier om arbeid te beschermen tegen Nederland, Denemarken en Zweden hun de gevolgen van globalisering moet allereerst verzorgings­staat invullen. nationaal worden gezocht: in een sterke demo­ cratie en een sterke natiestaat. Arbeid kan wel Hard op kapitaal, zacht op arbeid mobiel zijn (denk aan de Pool die in een Gro­ nings bouwbedrijf gaat werken), en daarvoor De vergaande integratie van het wereldwijde zijn Europese regels nodig, maar dan hebben kapitaal is niet beantwoord met vergaande we het maar over een fractie van de totale be­ regels, waardoor het snelle geld zijn eigen re­ roepsbevolking. De rol van de EU kan verder gels maakt; gericht op de korte termijn en op beperkt blijven tot het ondersteunen van de winst, in dienst van machtige aandeelhouders. welvaartsstaten met standaarden, bijvoor­ Verschillende vormen van globalisering ver­ beeld door de doelstelling van volledige werk­ gen verschillende antwoorden. Voor financiële gelegenheid te verankeren in het Europese globalisering moet gelden: hard op kapitaal. monetaire en budgettaire beleid. Hiermee Dat betekent een adequate regulering van ban­ moet de nadruk naar buffers verschuiven bij ken en van de financiële sector, een einde aan onder meer overheden en banken, om te voor­ belastingontwijking doordat lidstaten samen komen dat in slechte tijden gewone mensen optrekken in het belasten van multinationals, de rekening moeten betalen.6 en een verscherpte controle op geldstromen Het is geen toeval dat kleine, open econo­ die de Unie in- en uitgaan. mieën vaak een grote verzorgingsstaat heb­ Het spiegelbeeld daarvan is ‘zacht op arbeid’. ben. Dat is voor landen als Nederland, Zweden Globalisering kan alleen een goedaardige en Denemarken een winnend recept geweest kracht zijn als iedereen ervan profiteert. Een om zich te wapenen tegen de uitdagingen van actieve overheid kan markten corrigeren wan­ een open economie: verhevigde concurrentie, neer werkenden als gevolg van globalisering uitbesteding van banen, de vaststelling dat buiten de boot vallen en kan via een uitgebreid een industrie die verdwijnt niet meer terug­ stelsel van sociale en publieke voorzieningen komt. Het Rijnlandse model blijkt daarin ef­ de ontstane extra welvaart herverdelen. fectiever dan het Angelsaksische model. De Wij hebben daarom een unie van welvaart­ Amerikaanse Rust Belt is een voorbeeld van wat staten voor ogen. Een Europese Unie die erkent er gebeurt als een dergelijk absorptiemecha­ dat het bieden van een sociaal vangnet in de nisme ontbreekt. Een actieve overheid kan de eerste plaats de verantwoordelijkheid van werknemers die het slachtoffer zijn van ver­ nationale lidstaten is en die tegelijkertijd die­ plaatsing van een industrie een vangnet bie­ nend is om dat vangnet in stand te houden. den of omscholen. Zo kan de open economie Dat kan bijvoorbeeld door het tegengaan van behouden blijven zonder dat de keerzijden er­ oneigenlijke concurrentie op de arbeidsmarkt van voor werkenden en burgers overheersen. en door te zorgen voor een stabiliserend eco­ Niemand zegt dat dit eenvoudig is. En net nomisch beleid. Bovendien heeft de EU de op­ als Rodrik onderschrijven wij dat protectio­ dracht de landen te ondersteunen, door te hel­ nisme soms, voor bepaalde sectoren, wél een pen met investeringen en veranderingen om antwoord kan zijn, met name in opkomende de weg naar boven te vinden. economieën. Maar de impact die de globalise­ Er is dus niet één antwoord op globalise­ ring van werkgelegenheid en productie op ring. Een binair verhaal mag politiek aanlok­ een land heeft, is een beleidskeuze. Een keuze kelijk zijn maar leidt uiteindelijk slechts tot die we, in tegenstelling tot financiële globali­ het omarmen van extremen. Ons ideaal is een sering, vanuit onze nationale soevereiniteit sterk Europa en een sociaal Nederland. Beide kunnen maken. Kijk alleen al hoe verschillend kunnen niet zonder elkaar.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 43

Erik Hormes & Paul Tang De markt mag niet groter zijn dan de democratie

Noten Nora Strecker, The impact of quality: Evidence from UK and globalisation on tax structures Japan, VOX CEPR’s Policy Por­ 1 Thomas Piketty, Kapitaal in de in OECD countries, VOX CE­ tal 2016 (http://voxeu.org/ 21ste eeuw, De Bezige Bij, Am­ PR’s Policy Portal 2016 (https:// article/financial-deregulati­ sterdam 2014. voxeu.org/article/too-much- on-and-income-inequality). 2 Lans Bovenberg & Coen Teu­ globalisation-can-be-taxing). 6 Henk Nijboer & Paul Tang, lings, Rhineland Exit?, discus­ 4 Jack Burgers & Johan Heil­ ‘Nederland moet bij vormge­ sion paper 03 / 2008 – 055, Net­ bron, De zaak Organon, Pro­ ving nieuwe muntunie rich­ spar 2008 (http://arno.uvt.nl/ metheus, Amsterdam 2018. ting mee helpen bepalen’, de show.cgi?fid=93156). 5 Julia Tanndal & Daniel Wal­ Volkskrant 14 februari 2018. 3 Peter Egger, Sergey Nigai & denström, Big Bang financial deregulation and income ine-

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 44

De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

Uber en Deliveroo maken winst door hun verantwoordelijkheid voor degenen die voor hen werken van zich af te organiseren. Als je het businessmodel van dit soort bedrijven eenmaal doorgrondt, is het ook mogelijk ze aan te pakken.

Klara Boonstra

Directeur Wiardi Beckman Stichting

Multinationals werken al decennia met grens­ of product wordt niet langer door één onder­ overschrijdende productieketens, waarbin­ neming, maar door een netwerk van onder­ nen ze zich nooit bijzonder bekommeren nemingen geproduceerd. Die ontwikkeling is over de werknemersbelangen. In die zin is zowel nationaal als mondiaal en strekt zich globalisering niets nieuws. De laatste jaren uit over vrijwel elke economische activiteit.2 is daarbij echter een betrekkelijk nieuw ver­ De gehanteerde splitsingsmethodes, zoals uit­ schijnsel waarneembaar. Internationaal ge­ besteding, aanbesteding, (onder)aanneming organiseerde ondernemingen die meer grip en meerpartijen-arbeidscontracten, leiden proberen te krijgen op hun productieketen, tot het uiteenspelen en onderlinge concur­ trachten vaak in de gehele keten hun werk­ rentie van werkenden. Vakbonden, die de geversverplichtingen af te splitsen door de belangen van alle werkenden willen beharti­ werkenden juridisch elders onder te brengen. gen, zijn op deze manier onder grote druk Dat beïnvloedt de arbeidsverhoudingen in komen te staan. die internationale productieketens in belang­ De ontwikkeling is ideologisch sterk neo­ rijke mate negatief: werkenden krijgen min­ liberaal gekleurd en wordt in veel landen ge­ der loon, hun werk is onzekerder, hun uren faciliteerd door aanpassingen in het arbeids­ zijn vaak flexibel. recht, een gebrekkige handhaving van het Waar ondernemingen voorheen verschil­ fiscaal recht door de overheid en perverse lende kernactiviteiten en ondersteunende prikkels van schuldenfinanciering bij over­ activiteiten herbergden en alle werkzaam­ names. Ondernemingen met grensoverschrij­ heden door eigen werknemers lieten uitvoe­ dende productieketens spelen landen tegen ren, is een ‘gesplitst’ (‘fissured’) productie­ elkaar uit. model gemeengoed geworden.1 Een dienst

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 45

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

Focus van werkgever naar ondernemer sen vast, flex en extern personeel in één en het­ zelfde productieproces. Juridische procedures In De gelukkige onderneming, het boek over ar­ worden gevoerd met als doel naleving van de beidsverhoudingen dat de Wiardi Beckman gelijke loonbepalingen in cao’s. We probeerden Stichting in 2014 uitbracht, schetste ik (zonder het wetgevingsproces te beïnvloeden door het die term of Weil op dat moment te kennen) Sociaal Akkoord van 2013. Daaruit vloeide wet­ een aantal voorbeelden van zulke gesplitste geving voort zoals de Wet aanpak schijncon­ ondernemingen in Nederland. Ik noemde ze structies, die in ketens de verschillende werk­ gefragmenteerde ondernemingen en benader­ gevers aansprakelijk maakt voor de betaling de ze vanuit het arbeidsrecht. Dat wil zeggen, van het loon. Een wet die ook grensoverschrij­ vanuit de optiek van werkgevers die onder de dende effecten zou moeten krijgen, bijvoor­ plichten van het arbeidsrecht uit willen en daar beeld voor internationaal opererende uitzend­ ook in slagen door een deel van de arbeid juri­ bureaus of aannemers. Ook bevatte het akkoord disch af te stoten. Het zijn werkplekken waar het uitgangspunt dat in ondernemingen de werknemers van soms zeer veel verschillende arbeidskosten voor vast en flexibel personeel werkgevers gezamenlijk aan een dienst of pro­ en die voor zzp’ers moesten worden gelijkge­ duct werken. trokken. Alles om de prikkels tot afsplitsing Tot laat in de jaren tachtig was in de meeste en dus onderlinge concurrentie op arbeids­ ondernemingen van enige omvang al het per­ kosten tegen te gaan. soneel nog in dienst bij die ene werkgever. Dat In de wetgeving zijn tal van bepalingen is niet langer het geval. Vrijwel iedereen die opgenomen die als het ware arbeidsrechtelijk werkt herkent de huidige situatie, waarin veel moeten repareren wat door de splitsing van ondernemingen een flexibele schil van werk­ de onderneming aan werkgeversverantwoor­ nemers hebben. Dat zijn voor een deel werk­ delijkheden onthecht is geraakt. Uit alle macht nemers die op een of ander flexibel arbeids­ proberen we door toepassing van het arbeids­ contract bij de werkgever werkzaam zijn, maar recht de splitsing van productieprocessen die voor een deel zijn het ook werknemers van een de bron zijn van die ongelijke beloning, tegen andere werkgever. Niet alleen beveiliging, ca­ te houden – met als argument gelijkheid tus­ tering en schoonmaak zijn afgesplitst, ook sen werkenden. zijn soms delen van het primaire productie­ proces ondergebracht bij een andere werk­ Splitsingsmotieven van multinationale gever, bijvoorbeeld een uitzendbureau of on­ ondernemingen deraannemer. Daarnaast zijn delen van het productieproces gesplitst, zoals de distributie­ Globalisering laat zich op de arbeidsmarkt bedrijven van de supermarktconcerns en de goed voelen. In de hele westerse wereld zijn infrastructuur- en leveringsonderdelen van vakbonden en politieke partijen ter linkerzij­ energiebedrijven. de bezig om de geest van de gesplitste onder­ Als arbeidsjurist werkzaam bij de FNV be­ nemingen weer in de fles te krijgen. Met inci­ dacht ik strategieën om de voor werknemers denteel een succesje, maar over het algemeen optredende nadelige gevolgen van de split­ houden de resultaten niet over. Eigenlijk zijn sing van ondernemingen en productieproces­ we allen Galliërs die in hun kleine dorpje de sen te ondervangen. Het splitsen heeft over arbeidsverhoudingen willen repareren. Maar het algemeen namelijk een neerwaarts effect de macht van het geglobaliseerde internatio­ op het niveau van de arbeidsvoorwaarden bij nale bedrijfsleven is te sterk en nationale over­ het afgesplitste deel. In cao’s worden afspraken heden kunnen of willen hier niet op ingrijpen. gemaakt die gelijke behandeling beogen tus­ De macht van ondernemers en hun aandeel­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 46 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

Hoofdkantoor van Uber in San Francisco. De constructie van het Uber-imperium is vanuit hier opgezet en de opbrengstenS & D Jaargang 75van Nummer Uber-bedrijven 2 April 2018 overal in de wereld komen grotendeels hier terecht. Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 47

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

houders is zo groot dat verbetering en toe­ organisatie. Hoewel de primaire en met name passing van het arbeidsrecht er niet tegen kan de secundaire arbeidsvoorwaarden verschil­ opboksen. Dat is een goede reden om ons te len in de onderneming per werknemerscate­ verdiepen in de motivatie voor het splitsen gorie, is er ook een noodzaak tot consistentie van een onderneming en in de werkgeversrol. in personeels- en beloningsbeleid. Dat leidt er Hoewel werkgever en ondernemer in feite de­ over het algemeen toe dat in grote onderne­ zelfde (rechts)persoon zijn, heeft elk van deze mingen de arbeidsvoorwaarden van het lage­ rollen een heel eigen ratio. Misschien biedt re personeel tenderen naar het personeel in het een aanknopingspunt voor een effectie­ de middelste salarisschalen, dat op zijn beurt vere manier om met deze ontwikkelingen neigt naar het hogere personeel. Zo komt het om te gaan. dat arbeidsvoorwaarden in grote ondernemin­ Ooit hoorde ik op een conferentie iemand gen over de hele linie hoger zijn; ze zijn als het stellen dat op de businessschools wordt gepro­ ware gekoppeld aan die van het hogere perso­ pageerd dat optimale bedrijfsvoering een flexi­ neel, dat de identiteit van de onderneming be­ bele schil van ten minste een derde van de werk­ paalt. Het merk of eindproduct van de onder­ nemers vereist. Tot nu toe is het me nog niet neming wordt daarmee geassocieerd. gelukt dat te verifiëren, maar Weil biedt in­ Als een deel van het personeel aan de onder­ zicht in motieven aan ondernemerszijde kant of in het middenkader wordt afgesplitst die een dergelijk standpunt zouden kunnen en als aparte onderneming verdergaat, zal de verklaren. Het is van belang die te kennen, arbeidsvoorwaardenvorming los komen te want het bestrijden van zaken gaat over het staan. De koppeling met het duurdere perso­ algemeen beter als het motief van de oppo­ neel vervalt dan over het algemeen. Het aan de nent bekend is. onderkant van de salarisschalen afgesplitste deel van de onderneming kan daarbij passend beleid gaan voeren dat leidt tot een lagere loon­ som. Dat kan het makkelijkst in een aparte on­ derneming. Het bestuur van de onderneming In grote ondernemingen zijn zal zelf op deze manier onderzoeken hoe op de arbeidsvoorwaarden over loonkosten kan worden bespaard, maar nog vaker zien we aandeelhouders aandringen op de hele linie beter, daarom splitsing van ondernemingen met als doel de willen aandeelhouders deze aandeelhouderswaarde te vergroten. Dat geldt vaak opsplitsen nog sterker als een bedrijf met schulden is gefi­ nancierd, bijvoorbeeld na een overname. Niet zelden dringen activistische aandeelhouders

ad erop aan dat delen van de onderneming van de hand worden gedaan om de bij de overname

y Ba kst Weil verklaart het splitsen van ondernemin­ gemaakte schulden af te kunnen lossen. gen door interne bedrijfseconomische rede­ Het is niet moeilijk te zien waarom vakbon­ nen. Uiteraard noemt hij hierbij het ontlopen den in deze context een deel van hun macht o m | S h a van aan de arbeidsovereenkomst gekoppelde verliezen. Ook voor hen vervalt de mogelijk­ sociale risico’s en waar mogelijk het betalen heid om als inzet collectief de lonen aan de van lagere lonen. Dat zijn op zich voor de hand onderkant te laten aansluiten in een loon­ liggende motieven. Maar hij legt ook uit hoe gebouw dat hoog en laag bestrijkt. Zij onder­ c k .c sh u tte r sto dat werkt. In grote ondernemingen tenderen handelen bijvoorbeeld niet langer voor heel

foto de arbeidskosten naar de bovenkant van de Ahold, maar apart voor het personeel op het

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 48 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

kantoor van de holding, het personeel in de heden en arbeidsvoorwaarden in die afge­ supermarkten van Albert Heijn en het perso­ splitste delen over het algemeen slecht is neel in de distributiebedrijven. Dat heeft ge­ gesteld. volgen voor de vuist die kan worden gemaakt. Dat afsplitsen van delen van het productie­ proces schept echter ook risico’s voor de on­ derneming die diensten of producten op de markt brengt. De ervaring leert namelijk dat De rijkoverheid en niet alleen sprake is van slechtere arbeidsvoor­ gemeenten moeten hun waarden zoals lagere lonen, maar ook vaker goederen en diensten van regelrechte ontduiking van het arbeids­ recht en slechte arbeidsomstandigheden. De inkopen bij ondernemingen onderneming die de producten en diensten die een inclusief personeels­ uiteindelijk op de markt brengt, loopt het risi­ beleid voeren co dat er slechter werk wordt geleverd en dat dit haar wordt aangerekend. De consument kan immers niet onderscheiden dat sprake is van verschillende ondernemingen. Mogelijk houdt ook de overheid de leiden­ Weils opmerkingen slaan op de Verenigde de onderneming verantwoordelijk voor de Staten, maar ook bij ons is van deze praktijk omstandigheden in de afgesplitste onderne­ sprake, zo blijkt uit onderzoek van de Inspec­ ming. Dat levert het vlaggenschip een dilem­ tie SZW.3 Weil stelt dat overheidsbeleid fla­ ma op. Vanwege reputatie, de kwaliteit van de grante vormen van afsplitsing moet tegengaan producten of diensten, continuïteit in de pro­ die er enkel op gericht zijn om arbeidsvoor­ ductie of eisen van een consistente productie­ waarden en -omstandigheden te verslechte­ keten moet de onderneming wel voldoende ren of de toepassing van het arbeidsrecht te controle houden over de afgesplitste onder­ bemoeilijken of ondermijnen. Daarmee hoe­ nemingen. Dat heeft een paradoxaal gevolg; ven we niet alleen te denken aan betere wet­ een onderdeel van de onderneming wordt geving. De overheid kan bijvoorbeeld ook het weliswaar afgesplitst, maar de leidende onder­ schoonmaakpersoneel opnieuw aannemen en neming verbindt vervolgens zodanig strenge kan ervoor kiezen alleen goederen en diensten voorwaarden aan de kwaliteit van de produc­ in te kopen bij ondernemingen die een inclu­ tie dat zij in feite nog steeds de lakens uitdeelt. sief personeelsbeleid voeren. Niet alleen op Wellicht biedt dat een aanknopingspunt voor rijksniveau, maar ook bij gemeenten en in de de hechting van werkgeversverantwoordelijk­ semi-publieke sector (scholen, zorgverleners). heden. Wat betreft het bedrijfsleven is duidelijk dat Weil vraagt zich af of het ‘moederschip’ dat een veel dwingender instrument nodig is om het merk van de producten of diensten voert de nadelige gevolgen van deze ontwikkeling wel eisen kan stellen aan de afgesplitste deel­ werkelijk van een remedie te voorzien. Ook activiteiten (de ‘satellieten’), terwijl het zich in Nederland. vervolgens op geen enkele manier verant­ woordelijk acht voor de arbeidsomstandig­ Onthecht werkgeverschap heden en -voorwaarden. Wie is eigenlijk de eigenaar van de verantwoordelijkheden op Extreme vormen van splitsing van verantwoor­ de gesplitste werkplek? Want uit allerlei on­ delijkheden zien we in wat de platformecono­ derzoek blijkt dat het met arbeidsomstandig­ mie of ook wel ‘gig economy’ wordt genoemd,

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 49

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

en bij een ondernemingsvorm die in Neder­ Tot wie richt de potentiële passagier zich land ‘contracting’ wordt genoemd. Twee voor­ als hij ‘een Uber appt’? Ik neem de casus zoals beelden van multinationals die ook bij ons ac­ die in het Verenigd Koninkrijk speelde, omdat tief zijn: taxi(bemiddelings)bedrijf Uber en die het best is gedocumenteerd. Onder de app afvalverwerker BFI 4. Nederland is koploper op de smartphone zitten drie ondernemingen – flexarbeid en de modellen van deze bedrijven rechtspersonen in juridische termen. Aller­ vallen hier in vruchtbare ondernemersaarde. eerst Uber BV, de Nederlandse moederonder­ We zien dat beide concerns constructies ge­ neming in Europa die de juridische rechten bruiken die, anders dan in andere landen, in van de app bezit.5 Die moeder heeft twee doch­ Nederland nauwelijks worden bestreden, ters in het Verenigd Koninkrijk: Uber London juridisch­ of op andere wijze. Limited, een aldaar geregistreerde onderne­ Het was lange tijd lastig om het business­ ming die vergunninghouder is in Londen en model van Uber precies te doorgronden, maar onder de Londense taxiwetgeving valt. En Uber door een aantal rechtszaken in met name de Britannia Limited, een bedrijf dat diverse ver­ Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk is gunningen buiten Londen heeft. de modus operandi van het bedrijf transpa­ Deze Uber-familie van ondernemingen rant geworden. Overigens blijkt die van land presenteert zich op twee heel verschillende tot land te verschillen, al naargelang de kaders manieren aan de wereld. Uber beschouwt de van de betreffende wet- en regelgeving. taxichauffeur als haar klant en definieert de Uber beschouwt zichzelf als een internet­ passa­giers als gebruikers. Aan de potentiële onderneming die als agent bemiddelt tussen passagier presenteert Uber zich echter anders. taxichauffeurs en passagiers en ontkent na­ Op de website biedt zij zich aan als leverancier drukkelijk dat ze een werkgeversrol ten op­ van verschillende taxidiensten die door middel zichte van de chauffeurs vervult. Volgens haar van de app op de smartphone, mits verbonden levert zij door middel van de Uber-app slechts aan een creditcard, kunnen worden besteld. een elektronische bemiddelingsdienst die de Op het eerste gezicht lijkt de Uber-app te taxichauffeur of -onderneming in staat stelt functioneren als elke taxicentrale waarbij passagiers te werven en de betaling te regelen. chauffeurs, individueel of als onderneming, Nadrukkelijk stelt Uber in al haar juridische zijn aangesloten. Het lijkt alsof de telefonist en­ papieren niet te voorzien in transportdiensten, kel is vervangen door de app. In werkelijkheid noch te functioneren als transportbedrijf of is daarvan echter in het geheel geen sprake. De -agent. In de overeenkomst die zij sluit met de taxichauffeur heeft zelf namelijk niet zo heel chauffeurs wordt elk bestaan van een arbeids­ veel ruimte om als zelfstandig ondernemer be­ relatie uitgesloten. Uber gaat ervan uit dat de slissingen te nemen. Op het moment dat hij de chauffeurs zelfstandigen zijn. app aanzet is hij geheel ondergeschikt. De betrekking met de chauffeurs valt vol­ De chauffeur krijgt de beschikking over de gens Uber onder de wettelijke definitie van de app en het bijbehorende navigatiesysteem na­ agentuurovereenkomst. Dat is de overeen­ dat hij zelf de benodigde papieren heeft aange­ komst waarbij de ene partij, de principaal, aan leverd. Hij moet zelf voorzien in een auto en de andere partij, de handelsagent, opdraagt, mag de app alleen zelf gebruiken en niet ie­ en deze zich verbindt, voor een bepaalde of mand anders laten rijden. Bij de werving krijg een onbepaalde tijd en tegen beloning, bij de hij een bepaald gebied aangewezen waarbin­ totstandkoming van overeenkomsten bemid­ nen hij de app kan aanzetten. Als de app aan­ deling te verlenen, en deze eventueel op naam staat en een klant meldt zich, heeft de chauffeur en voor rekening van de principaal te sluiten tien seconden om een rit te aanvaarden. Als hij zonder aan deze ondergeschikt te zijn. niet binnen die tijd reageert, gaat de rit aan

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 50 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

hem voorbij. De chauffeur mag niet de bestem­ ployment Appeal Tribunal (een semi-rechter­ ming, de achternaam of het telefoonnummer lijk college) de vraag van Weil: moet het Uber van de passagier vragen. Hij mag ook niet on­ wel worden toegestaan eisen te stellen aan de derhandelen over de prijs van de rit en het aan­ afgesplitste deelactiviteiten (de chauffeurs) nemen van fooien wordt ontmoedigd. De prijs om zich dan vervolgens op geen enkele ma­ wordt door het navigatiesysteem bepaald, niet nier verantwoordelijk te achten voor de ar­ door de werkelijk gereden afstand als deze daar­ beidsomstandigheden en -voorwaarden? De van afwijkt. De chauffeur ontvangt eenmaal per taxichauffeurs die een zaak hadden aange­ week zijn verdiensten, waarvan Uber 25 % in­ spannen tegen Uber vanwege de tekortko­ houdt. Als een chauffeur de app aan heeft staan mingen in de toepassing van het arbeidsrecht en tweemaal toch niet tijdig op een aanvraag kregen een gunstige uitspraak van het tribu­ van een rit reageert, wordt een sanctie toege­ naal.6 Dit oordeelde dat Ubers opvatting dat past. Hij kan de app dan gedurende tien minu­ zij slechts een internetdienstverlener is niet ten niet gebruiken. Uber vraag aan passagiers juist is en dat Uber een transportbedrijf is.7 om de chauffeurs te evalueren. Na negatieve Vanwege de vergaande controle die Uber uit­ ‘ratings’ kunnen sancties volgen. Uber wentelt oefent op de chauffeurs kwalificeerde het tri­ op deze manier alle lasten af op de werkenden bunaal hen als ‘workers’. Een categorie wer­ en houdt zelf de lusten van de overeenkomst. kenden die wij in Nederland in juridische zin niet kennen, maar die zoiets betekent als ‘af­ hankelijke zelfstandigen’. Op grond daarvan zijn delen van het arbeidsrecht van toepas­ sing, onder meer de minimumloonwetgeving Een lokale vorm van en arbeidstijdenregulering. dienstverlening, taxi­ De juridische sluier die suggereert dat sprake is van verschillende ondernemingen diensten, is in korte tijd en dus van een splitsing van verantwoorde­ een internationale digitale lijkheden, is hier doorgeprikt. Niet de schijn­ business geworden werkelijkheid maar de echte werkelijkheid wordt onderzocht en doorslaggevend geacht. Uber is werkgever en waar verantwoordelijk­ heden waren gesplitst, hecht de rechter deze weer aan elkaar. Zo ook in de Amerikaanse Als we de constructie duiden in de discussie zaak van BFI. over globalisering, valt op dat een uitermate lokale vorm van dienstverlening, taxidiensten, BFI in korte tijd een internationale digitale busi­ ness is geworden. Al lijkt dit productieketentje BFI Newby Island Recyclery8 in Californië van diensten kort, van Uber Europe in Amster­ verwerkt per dag 1200 ton afval. Dat betekent dam tot de binnenstad van Londen, wij weten sorteren en selecteren welk afval kan worden dat in feite de hele constructie vanuit het hoofd­ gerecycled. BFI heeft ongeveer zestig werk­ kantoor in San Francisco is opgezet en dat de nemers in dienst als procesoperator, heftruck­ revenuen daar ook grotendeels terechtkomen. chauffeur en ander, merendeels hooggekwa­ Het businessmodel van Uber wordt gekenmerkt lificeerd technisch personeel. In een grote hal door een extreme splitsing van alle onderne­ staan vier lopende banden opgesteld waarop mers- en werkgeversrollen. het afval ligt. Degenen die langs die lopende In het Verenigd Koninkrijk stelde het Em­ banden werken, zijn niet in dienst bij BFI maar

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 51

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

bij Leadpoint. Hun arbeidsovereenkomsten een onmachtige partij onderhandelen, omdat zijn veel slechter dan die van de werknemers BFI feitelijk de partij is die gaat over de arbeids­ van BFI. Leadpoint heeft op de werkplek een voorwaarden. De Board geeft de vakbond gelijk manager die toezicht houdt op de werknemers en oordeelt: ‘Indeed, given BFI’s “ultimate van die onderneming. Maar dat doet hij op een Control” over these matters, it is difficult to see manier die totaal is geïntegreerd in het produc­ how Leadpoint alone could bargain meaning­ tieproces van BFI. fully about such fundamental working condi­ In de overeenkomst die BFI met Leadpoint tions as break times, safety, the speed of work, heeft zijn verregaande bevoegdheden opge­ and the need for overtime imposed by BFI’s nomen ten aanzien van de werknemers van productivity standards.’ BFI en Leadpoint zijn Leadpoint. Zo doet BFI in feite de werving en ‘gezamenlijke werkgevers’. Bij de onderhande­ bepaalt BFI welke werknemers drugstesten lingen moeten de belangen van beide groepen moeten ondergaan. Ook de snelheid van de werknemers tezamen worden behartigd. productie, dus van de lopende band, wordt Ook hier is weer sprake van wat we in het eenzijdig door BFI bepaald, net als het aantal ondernemingsrecht noemen het doorprikken werkenden op een bepaalde werkplek. Met van de sluier van de onderneming (‘piercing andere woorden: de ‘targets’ worden door BFI the corporate veil’). Wij kennen die doctrine bepaald, net als de consequenties als ze niet wel in het Nederlands recht, maar die wordt worden gehaald. Die worden niet op Lead­ alleen gebruikt om de aansprakelijkheid van point, maar op de werkende verhaald. moederondernemingen voor de dochters vast De vakbond legde aan de National Labor te stellen in de financiële verhoudingen, bij­ Relations Board de vraag voor of BFI en Lead­ voorbeeld ten opzichte van aandeelhouders point moesten worden beschouwd als ‘joint of de fiscus. Als een moeder veel zeggenschap employers’ in de zin van de National Labor heeft over een dochter, dan worden de hande­ Relations Act (NLRA). Dat begrip is niet ontwik­ lingen van de dochter de moeder aangere­ keld om in individuele arbeidsrelaties vast te kend. stellen of sprake is van een arbeidsovereen­ Gek eigenlijk dat dat leerstuk wel in het komst of met wie deze is overeengekomen; ondernemingsrecht heeft postgevat en veel het dient om vast te stellen welke vakbond het minder in het arbeidsrecht. Wij kennen im­ recht heeft om met een werkgever te onder­ mers ook zeer veel ‘contracting’-situaties die handelen. Een dergelijk recht kennen wij niet gelijk zijn aan de BFI-casus. Bijvoorbeeld op in onze wet, hier is dat grotendeels afhankelijk de bloemenveilig van Aalsmeer, waar het bin­ van de machtsverhoudingen tussen en binnen den van bloemen, voorheen gedaan door de de partijen aan weerszijde van de onderhande­ eigen werknemers, is afgesplitst. De werkne­ lingstafel. In de Verenigde Staten wordt eigen­ mers (meestal vrouwen) die er vaak al heel lijk alleen in ondernemingen en niet in hele lang werkten, werden door het ‘nieuwe’ be­ sectoren collectief onderhandeld; welke vak­ drijf vervangen door goedkope tijdelijke bond het recht krijgt te onderhandelen wordt buitenlandse arbeidskrachten. Terwijl de door middel van stemmingen onder de werk­ werkzaamheden op dezelfde werkplek nemers bepaald. onveranderd voortgingen. In het licht van de aan het begin van dit artikel beschreven gevolgen van ‘gespleten Lessen trekken: wie bepaalt betaalt onderhandelen’ is wel duidelijk waarom de vakbond met BFI en Leadpoint wil onder­ Deze deels buitenlandse voorbeelden laten handelen als ‘gezamenlijke werkgevers’. Met zien dat niet alleen productieketens zijn ge­ Leadpoint apart onderhandelen betekent met globaliseerd, maar ook de wijze waarop met

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 52 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

arbeid wordt omgegaan. Multinationale on­ contracting en inhuur van zzp’ers – is de dernemingen zijn over het algemeen alleen eerste reflex om die werkenden onder te verantwoording verschuldigd aan het finan­ brengen als arbeidscontractant in de onder­ ciële systeem, dat onophoudelijk één eis stelt: neming. Het gevolg daarvan is de hierboven houd de aandelenkoers zo hoog mogelijk beschreven wonderbaarlijke vermenigvuldi­ door kortetermijnwinst te maximaliseren. ging van het werkgevers- en ondernemers­ Een manier om dat voor elkaar te krijgen begrip. is het afwentelen van een zo groot mogelijk Daarom moeten we onze focus verleggen deel van de operationele kosten van de on­ naar de onderneming die in de vorm van een derneming op de gemeenschap. Het doel is netwerk met andere ondernemingen een het externaliseren van de kosten en het priva­ dienst of product levert. We moeten de ar­ tiseren van de winst. Arbeid is in dat licht een beidsbescherming net zo globaliseren als de productiemiddel dat zo goedkoop mogelijk productieketens. In plaats van splitsen moet in het productieproces moet worden inge­ worden gewerkt aan hechten. Het motto daar­ past, door een verdeel-en-heersmethode die bij moet zijn: wie bepaalt betaalt. Dat wil zeg­ werknemersbelangen afsplitst en verzwakt. gen dat de leidende onderneming verant­ Nederland als kampioen flexwerken kan woordelijk gesteld moet worden voor de daarin worden gezien als voorloper die on­ arbeidsvoorwaarden in de hele keten. Als zij dernemingen optimaal bedient. In zekere die niet zelf wil dragen, moet ze belast wor­ zin is het bijzonder dat we voor remedies te­ den, zodat de kosten van de arbeidsbescher­ gen het ongebreideld splitsen van onderne­ ming toch zijn gedekt. Uiteraard moet wor­ mingen, waardoor werkgeversverplichtin­ den verzekerd dat de baten bij de betreffende gen gefragmenteerd raken, moeten kijken werkenden terechtkomen. Een eerste stap is naar Angelsaksische voorbeelden. Over het de redeneringen van de hier aangehaalde algemeen wordt het Angelsaksische onder­ rechtscolleges toepassen op de productie­ nemingsmodel met bijbehorend laag niveau ketens van Nederlandse multinationals. van arbeidsbescherming geplaatst tegen­ Ons antwoord op de vraag van Weil is dui­ over ons ‘Rijnlandse model’, gekenmerkt delijk. Het kan niet zo zijn dat de leidende door een hoog niveau van bescherming van onderneming wel eisen kan stellen aan de werknemers. Geen wonder dat we aanvallen afgesplitste deelondernemingen, zonder op die werknemersbescherming ook altijd vervolgens op enige manier verantwoordelijk met arbeidsrecht hebben trachten te weer­ te zijn voor de arbeidsomstandigheden en staan. Bij elke nieuwe flexvariant – in de ja­ -voorwaarden. Het businessmodel van Uber ren negentig de uitzendconstructie, de kunnen we in Nederland op dezelfde manier laatste tien jaar payroll, onderaanneming, ontmantelen als in het Verenigd Koninkrijk. Tegen Deliveroo, dat vergelijkbare argumen­ ten hanteert als Uber, is in januari een rechts­ zaak gestart. Als de rechter in die zaak stelt dat de huidige constructie conform de wet is, We moeten de dan moet de wet worden gewijzigd in de zin arbeidsbescherming van de Uber-uitspraak. Ook het Amerikaanse idee van gezamenlijk werkgeverschap moet net zo globaliseren als een plaats krijgen in ons systeem. Initiatief­ de productieketens mogelijkheden te over. Werk aan de winkel voor de wetgever!

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 53

Klara Boonstra De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het werkgeverschap

Noten kels de productieketen van de 6 Employment Appeal Tribunal, iPhone bestaat en waar de Appeal No. UKEAT/0056/17/DA, 1 Weil David, The Fissured Work- revenuen van deze smart­ 27&28 September 2017, Judg­ place: Why work became so bad phone terechtkomen. Het ment handed down on 10 for so many and what can be antwoord is verrassend, zie November 2017. done to improve it, Harvard https://www.youtube.com/ 7 Inmiddels heft ook het Euro­ University Press, Cambridge, watch?v=UxADtyzvjJk. pese Hof van Justitie geoor­ MA, 2014. David Weil was ook 3 Zie Staat van eerlijk werken. deeld dat Uber een dienst is directeur van de arbeidsin­ Loon naar werken?, rapport op vervoersgebied en geen spectie op het Department of Inspectie SZW. informatiedienst. Zie EU-Hof Labor onder President Obama. 4 Tot 1998 was BFI ook in Neder­ van Justitie 20 december 2017, 2 Ook multinationale onderne­ land actief, in dat jaar werd de zaak C-434/15, ‘Asociación mingen kennen gesplitste, onderneming overgenomen Profesional Elite Taxi vs. Uber vaak grensoverschrijdende door SITA. Systems Spain SL’. productieprocessen, Ruben 5 De belasting wordt waar­ 8 Browning-Ferris Industries of Zandvliet schijft daarover in schijnlijk door een zoge­ California, Inc., d/b/a BFI dit nummer van S&D, ‘Het naamde ruling naar Neder­ Newby Island Recyclery, and draait om de regels, en die kun land geleid. ‘Uber ontwijkt FPR-II, LLC d / b/a Leadpoint je wijzigen’. In de grandioze omzetbelasting via Neder­ Business Services, and Sani­ documentaire Inequality for all land’ (tv-programma Zem­ tary Truck drivers and Hel­ vertelt Harvard-hoogleraar bla), 29 november 2017, www. pers Local 350, International Robert Reich (die ook minister accountant.nl/nieuws/2017/11/ Brotherhood of Teamsters, van Sociale Zaken onder Bill uber-ontwijkt-omzetbelas­ Petitioner. Case 32-RC-109684. Clinton was) uit hoeveel scha­ ting-via-nederland/.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 54

Een vuist maken over de grenzen heen

Werknemers van multinationals lukt het zelden gezamenlijk tegenwicht te bieden aan hun werkgever als deze banen wil schrappen of vestigingen wil sluiten. Het instrument van de Europese ondernemingsraad zou in potentie veel meer voor hen kunnen betekenen, maar dan moet deze wel tanden krijgen door verbetering van de Europese Richtlijn en moet worden samengewerkt met de vakbeweging.

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius

Lid van het Europees Vakverbond Jongerencomité voor FNV Jong, respectievelijk lid van het Europees Parlement

‘Arbeiders aller landen, verenigt u!’ In een ging zich een passieve houding heeft aange­ tijd waarin werknemers overal ter wereld meten tegenover globalisering, noch dat ze schijnbaar machteloos moeten toezien hoe gedoemd is het onderspit te delven. Werk­ een door globalisering gevoede race to the nemersvertegenwoordigers en sociaal-demo­ bottomlonen laag en werkomstandigheden craten over de hele wereld erkennen de nood­ slecht houdt, klinkt deze linkse oerkreet zaak om oude vormen en gedachten te laten ten onrechte optimistisch over de potentie varen en zijn op zoek naar nieuwe strategie­ van samenwerking tussen arbeiders over de ën van belangenbehartiging. Met dit artikel landsgrenzen heen. Terwijl management­ beogen wij een bijdrage te leveren aan die structuren sterk zijn geïnternationaliseerd zoektocht. en multinationals in algemene zin wel Op korte termijn zien we vooral kansen in varen bij deze globaliseringsdynamiek, het versterken van de positie en bevoegdheden is het voor de nog grotendeels nationaal van de Europese ondernemingsraad. Voordat georiënteerde arbeidersbeweging en haar we uiteenzetten hoe dat gerealiseerd zou kun­ sociaal-democratische bondgenoten in de nen worden, en wat die ondernemingsraad op politieke arena uitermate moeilijk gebleken dit moment voor rol speelt, geven we een over­ om werknemersbelangen en werknemers­ zicht van de bestaande strategieën en midde­ vertegenwoordiging effectief op een grens­ len die kunnen worden ingezet om tegenwicht overschrijdende manier te organiseren.1 te bieden aan de macht van internationaal Dat betekent niet dat de arbeidersbewe­ opererende ondernemingen.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 55

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

Veel richtlijnen en veel vrijblijvendheid aanvankelijk, heeft geleid tot een productieve kruisbestuiving tussen EU-lidstaten wat be­ Zowel in de publieke als in de private sfeer be­ treft hun sociale beleid, lijkt het politieke staat een breed scala aan handvatten om de momentum voor harmonisering al langere effecten van globalisering op arbeidsverhou­ tijd tanende.6 dingen bij te sturen. Op zichzelf kennen deze Daar staat tegenover dat verschillende Euro­ allemaal hun beperking, maar tezamen vor­ pese landen, vaak met sociaal-democraten aan men ze een netwerk dat soms wel degelijk het roer, via nationale wetgeving met succes voor verandering kan zorgen.2 multinationals hebben verplicht verantwoor­ Op internationaal bestuurlijk niveau heb­ delijkheid af te leggen over hun personeelsbe­ ben de Verenigde Naties, de Organisatie voor leid. De Franse ‘Bilan social’-wetgeving uit 1977 Economische Samenwerking en Ontwikkeling was hier een vroeg voorbeeld van, en landen (OESO) en de Internationale Arbeidsorga­ nisa­ tie­ als Duitsland, Oostenrijk en Denemar­ ken­ heb­ (IAO) wereldwijde richtlijnen opgesteld waar ben sindsdien het Franse voorbeeld gevolgd.7 kwalitatief goed werk aan moet voldoen. De Hoewel dit type wetgeving bemoedigend is, Verenigde Naties benadrukken het belang van is het beleid van deze landen inter­nationaal goed werk en moedigen met hun United Nations gezien eerder uitzondering dan norm. Global Compact bedrijven aan om zich aan de Een hoopvolle ontwikkeling is daarnaast duurzame ontwikkelingsdoelen te committe­ de groeiende invloed van maatschappelijke ren.3 De OESO en de IAO proberen op nationaal bewegingen. Steeds vaker mobiliseren zij met overheidsbeleid gerichte standaarden voor succes de publieke opinie om verbetering van goed werk te bevorderen. Voor zowel de initia­ de arbeidsomstandigheden af te dwingen.8 tieven van de VN als die van de OESO en IAO Neem de Schone Kleren Campagne, die op ba­ geldt echter dat de opgestelde richtlijnen door sis van consumentenactivisme en bewustwor­ gebrek aan directe handhavingsmechanismen dingscampagnes heeft bijgedragen aan de tot­ slagkracht ontberen. Doordat de standaarden standkoming van nieuwe gedragscodes in de vrijblijvend zijn, zijn ze weinig effectief.4 mode-industrie.9 In Europa hebben beleidsinspanningen om te komen tot standaarden voor sociaal be­ leid ook concretere gevolgen gehad, hoewel ook hier de effectiviteit te wensen overlaat. Veel van dat soort inspanningen passen bin­ Steeds meer multinationals nen het kader van het Europese Sociale Model, doen aan maatschappelijk dat in de jaren tachtig door Commissievoor­­ zitter Jacques Delors werd ontwikkeld als verantwoord ondernemen, con­ceptueel antwoord op het Angelsaksische maar een formele handhaving kapitalisme. Het Europese Sociale Model heeft van de afspraken ontbreekt; tot doel een ‘balans tussen economische wel­ vaart en sociale rechtvaardigheid’ te bewerk­ het blijft vrijblijvend stelligen door middel van supranationaal ingestoken harmonisering van nationale wel­ vaartstelsels en sociale beleidsagenda’s.5 Een concreet voorbeeld hiervan is het streven naar Verder verdient het concept van ‘corporate een Europese zorgpas, waarmee EU-burgers in social responsibility’ (CSR), in het Nederlands de hele Unie toegang zouden hebben tot me­ vaak aangeduid als maatschappelijk verant­ dische zorg. Hoewel het sociale model, zeker woord ondernemen (MVO), aandacht. MVO is

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 56 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

gebaseerd op het idee dat bedrijven behalve meestal, vakbondsfederaties anderzijds. Ze een economische verantwoordelijkheid (winst verplichten een multinational om in alle lan­ maken) ook een sociale verantwoordelijkheid den waar ze actief is toe te zien op de naleving hebben (ervoor zorgen dat hun bezigheden en handhaving van de overeengekomen stan­ geen schade toebrengen aan consumenten, daarden op het gebied van onder meer werk­ werknemers, de gemeenschap en het milieu). nemersvertegenwoordiging of veiligheid op Het aantal multinationals dat MVO-beleid de werkvloer.17 voert is de afgelopen decennia enorm toege­ Deze opkomende transnationale vakbonds­ nomen: van 50 in 1992 naar 14.000 in 2017.10 structuren lijken echter (nog) niet in staat in de MVO-beleid kan leiden tot een productieve arena van transnationale arbeidsverhoudingen samenwerking tussen niet-gouvernementele effectief tegenwicht te bieden aan multinatio­ organisaties en multinationals om arbeids­ nals. Zowel het Internationale Vakverbond als omstandigheden in productieketens te ver­ Europese en globale vakbondsfederaties wor­ beteren.11 Tegelijkertijd lijkt de potentie van den door velen beoordeeld als weinig coherent MVO beperkt te zijn zolang er geen formele en zeer beperkt in hun slagkracht vanwege een handhavingsmechanismen worden opge­ chronisch tekort aan middelen – wat deels ver­ tuigd.12 Het blijft te vrijblijvend. klaard kan worden door de sterke nationale De traditionele beschermer van arbeiders oriëntatie van de meeste vakbonden.18 wereldwijd is uiteraard de vakbeweging. Het Internationaal Verbond van Vrije Vak­vere­ni­ Europese ondernemingsraad ging­en (IVVV) verklaarde globalisering al in 1996 tot de grootste uitdaging van de eenen­ Een beloftevol handvat om de effecten van twintigste eeuw voor de vakbonden.13 Ondanks­ globalisering op werkenden in te dammen is dit bewustzijn zijn de vakbonden nog steeds ten slotte het instituut van de Europese on­ sterk nationaal georiënteerd, net als de raam­ dernemingsraad (EOR). Elk EU-land is ver­ werken waarin werknemers en (steeds inter­ plicht wetgeving te formuleren op het gebied nationaler opererende) werkgevers hun con­ van medezeggenschap op Europees niveau.19 flicten beslechten.14 Toch is er ook sprake van De Euro­pe­se ondernemingsraden die uit deze bemoedigende bewegingen richting transna­ wetgeving voortkomen, bieden een platform tionale en mondiale samenwerking binnen voor de werknemers van een multinational de wereldwijde vakbeweging. Een voorbeeld uit verschillende landen om gezamenlijk pro­ hiervan is de fusie van IVVV en het Wereldver­­ blemen te bespreken met het topbestuur. On­ bond van de Arbeid in 2006 (tot Internatio­ na­ le­ der­nemingen of concerns die actief zijn in de Vakverbond, IVV).15 Europese Unie en daar ten minste duizend De meest belangwekkende ontwikkeling in werknemers hebben, en die in twee lidstaten dit kader is de bijdrage van Europese en inter­ in elk geval 150 werknemers hebben, vallen nationale vakbondsfederaties (koepelorgani­ onder deze wetgeving. saties van vakbonden en vakcentrales die de Op dit moment zijn er meer dan 1000 belangen van werknemers in een bepaalde Europese ondernemingsraden, die samen sector wereldwijd behartigen) aan de opkomst ruim 17 miljoen werknemers in heel Europa van de zogeheten International Frame­work vertegenwoordigen. Deze ondernemingsra­ Agree­ments (IFA’s).16 IFA’s zijn bedrijfsgebon­ den maken onderdeel uit van de interne struc­ den standaarden voor het sociale en perso­ tuur van een multinational. De bevoegdheid neelsbeleid van de multinational in kwestie. van de werknemersvertegenwoordigers uit Deze overeenkomsten worden gesloten door deze Europese ondernemingsraden is door­ de leiding van een multinational enerzijds en, gaans beperkt tot het recht geïnformeerd en

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 57

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

geconsulteerd te worden door het manage­ niets te verwijten viel wat betreft zijn houding ment van hun concern over onderwerpen die tegenover de bonden, maar dat zijn beslissing op Europees niveau spelen – waaronder werk­ om EOR niet te informeren en te raadplegen gelegenheid en arbeidsomstandigheden.20 indruiste tegen de kersverse Europese richt­ Voor een goed beeld van de waarde en lijn. De sluitingen in zowel België als Frankrijk potentie van het instrument van de Europese gingen op grond van dit oordeel niet door. ondernemingsraad is het nuttig naar de ont­ In maart 1998 kwam Renault met Franse, staansgeschiedenis ervan te kijken. Hoewel Bel­gi­sche en Spaanse bonden overeen dat bedrijven sinds de tweede helft van de twin­ vergelijkbare beslissingen in de toekomst tigste eeuw steeds minder binnen nationale pas genomen zouden mogen worden nadat grenzen gingen denken, plannen en han­ het mana­ gement­ in dialoog was getreden met delen, was werknemersvertegenwoordiging de werknemersvertegenwoordigers van de tot ver in de jaren negentig formeel alleen op Euro­pese ondernemingsraad van het bedrijf. na­tionaal niveau geïnstitutionaliseerd. Bij Ook bij General Motors Europe heeft de gebrek aan transnationale instrumenten leek Europese ondernemingsraad sinds 2000 de behartiging van werknemersbelangen bin­ meerdere keren een sleutelrol gespeeld bij de nen multinationals daardoor steeds meer op strijd van werknemers tegen locatiesluitingen verwoede pogingen een lawine te stoppen aan en massaontslag. Op Europees niveau lukte de voet van een berg. Binnen sommige Franse het werknemersvertegenwoordigers direct multinationals werd deze scheefgroei al in de met het management te onderhandelen, met jaren tachtig opgemerkt, en werden transnati­ als resultaat dat General Motors toezegde dat onale medezeggenschapsorganen opgericht, een aanzienlijk deel van de werknemers die de zogenaamde comités de groupe. hun baan zouden verliezen als gevolg van de De Europese ondernemingsraad, waarvan sluiting van een locatie in het Britse Luton de eerste wettelijke kaders in 1994 werden overgeplaatst zou worden naar een andere lo­ opgericht, zijn gebaseerd op deze comités de catie. Bovendien slaagden de onderhandelaars groupe. Het formele doel van de EOR is om erin General Motors zich te laten committeren werknemersvertegenwoordigers uit verschil­ aan duidelijke voorwaarden voor verdere ont­ lende Europese landen waar een multinati­ slagen. In 2001 besloot de ondernemingsraad onal actief is, samen te brengen om hen te verdere klappen gezamenlijk op te vangen: de informeren en te raadplegen over zaken die leden kwamen overeen dat een in 2001 aange­ grensoverschrijdend van aard zijn en betrek­ kondigde reorganisatie niet mocht leiden tot king hebben op werknemers. het verdwijnen van een groot aantal banen in Dat deze Europese wetgeving broodnodig een klein aantal locaties, maar omgezet moest was, werd al snel duidelijk. In februari 1997 worden in het verlies van een klein aantal ba­ kondigde Renault onverwachts aan zijn fa­ nen in een groot aantal locaties.21 Dit voor­ briek in het Belgische Vilvoorde te sluiten, beeld laat niet alleen zien dat de Europese on­ waardoor zo’n 4100 banen op de tocht kwa­ dernemingsraad een krachtige tegenspeler men te staan. Ook in Frankrijk zouden 3000 van de managers van multinationals kan zijn, Renault-banen verdwijnen. Renault had het maar ook dat zijn transnationale samenstel­ niet nodig geacht de Belgische en Franse vak­ ling en perspectief solidariteit en coördinatie bonden te raadplegen; de beslissingen waren tussen Europese werknemers kan bevorderen. immers op supranationaal niveau genomen. In een beperkt aantal gevallen slaagden Tijdens de rechtszaken die in beide landen op Europese ondernemingsraden erin met het deze aankondigingen volgden, werd duidelijk management van een multinational Trans­ dat Renault weliswaar in strikt juridische zin national Company Agreements (transnatio­­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 58 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

nale bedrijfsovereenkomsten, TCA’s) te slui­ sluiten, kan dat immers banenwinst beteke­ ten. TCA’s zijn overeenkomsten waarin zaken nen voor de Poolse tak van hetzelfde bedrijf. als arbeidsvoorwaarden, werkomstandighe­ Bovendien kunnen taalbarrières en verschil­ den, werknemersvertegenwoordiging en ar­ len in nationale (overleg)cultuur de vorming beidsrelaties op transnationaal, bedrijfsbreed van een ‘cultuur van solidariteit’ op Europees niveau worden vastgelegd. TCA’s vormen een niveau in de weg staan.23 Regelmatig formeel instrument om multinationals tot een socia­ en informeel contact buiten vergaderingen ler koers te bewegen. De Europese onderne­ om versterkt weliswaar het wederzijds begrip mingsraad is, vanwege zijn transnationale op­ tussen de leden van een Europese onderne­ zet, bij uitstek een geschikt platform om over mingsraad en vergemakkelijkt het afstemmen TCA’s te onderhandelen en kan op die manier van standpunten, maar de kans op onderlinge substantiële invloed uitoefenen op de koers verdeeldheid blijft een zwak punt.24 van de multinational.22 Wel moet opgemerkt worden dat de basis van transnationale be­ drijfsovereenkomsten op dit moment (nog) berust op vrijwilligheid – dat beperkt de effec­ tiviteit ervan helaas enorm. De bevoegdheden van de De potentie van de Europese ondernemings­ Europese 0ndernemings­ raad behelst méér dan alleen het versterken van de onderhandelingspositie van werkne­ raden zijn helaas nog mers. De Europese ondernemingsraad kan zeer beperkt ook fungeren als katalysator van transnatio­ nale vakbondsactie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de casus van ABB en Alstom, twee grote ener­ giebedrijven die rond de eeuwwisseling aan­ kondigden te willen fuseren. Toen duidelijk Ten tweede kan de effectiviteit van de Europese werd dat de fusie gepaard zou gaan met het ondernemingsraden worden bedreigd door­ verdwijnen van een groot aantal banen, sloe­ dat multinationals de organen ‘kapen’. Dit is gen de betrokken bonden en de Europese on­ bijvoorbeeld het geval wanneer multinatio­ dernemingsraden van beide bedrijven de nals enerzijds weinig invloed geven aan de handen ineen en begonnen een gezamenlijke Europese ondernemingsraad, en anderzijds campagne om massaontslagen te voorkomen. weigeren met nationale vakbonden zaken te De Europese ondernemingsraden fungeerden doen omdat de werknemers al zouden zijn ge­ hierbij als coördinatiecentra. Uiteindelijk hoord op transnationaal niveau. De wetgeving kwam er een grote manifestatie met deelne­ schiet in dit opzicht tekort. De bevoegdheden mers uit de hele Europese Unie, werd de fusie van de EOR zijn namelijk nog zeer beperkt: het een onderwerp in de politieke arena’s in de di­ merendeel van de 1071 Europese onderne­ verse lidstaten en vielen er aanzienlijk minder mingsraden heeft formeel alleen het recht om ontslagen dan aanvankelijk bedacht. geïnformeerd en gehoord te worden over be­ Het instrument van de Europese onderne­ drijfszaken van transnationaal belang, en niet mingsraad heeft dus veel potentie, maar een om initiatieven te agenderen of direct invloed echt effectief machtsmiddel is het nog niet. uit te oefenen op de bedrijfskoers.25 Ten eerste lijkt onderlinge verdeeldheid tus­ Daarnaast bestaat er een zekere spanning sen leden uit verschillende landen van dezelf­ tussen de Europese ondernemingsraden en de Europese ondernemingsraad soms onver­ de vakbeweging, omdat eerstgenoemde op mijdelijk. Als in Frankrijk een fabriek moet Europees niveau worden benaderd als voor­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 59

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

naamste werknemersvertegenwoordiging en vakbonden in de Europese ondernemingsraad daarmee een rol innemen die traditioneel door zou bij wet gegarandeerd moeten worden. De de vakbeweging wordt vervuld. Gezien de op bevoegdheden van de EOR moeten worden dit moment nog beperkte competentie van de uitgebreid, zodat zijn vertegenwoordigers ini­ Europese ondernemingsraden en – belangrij­ tiatiefrecht krijgen en een breder scala aan on­ ker nog in dit verband – het feit dat de richtlijn derwerpen kunnen agenderen. Wellicht is het voor de Europese ondernemingsraad formeel instemmings- en adviesrecht dat wij in de na­ geen enkele invloed toebedeelt aan de vak­ tionale wet hebben niet haalbaar. Aan de an­ beweging, kan het instituut van de Europese dere kant: dat is altijd tegengehouden door de ondernemingsraad de positie van vakbonden Britten en daarmee hoeft in de toekomst geen ondergraven en (daarmee) de onderhande­ rekening meer te worden gehouden. lingspositie van werknemers verzwakken. Ook is het hoog tijd dat werk gemaakt wordt Laat het duidelijk zijn dat de Europese on­ van een Europees wettelijk raamwerk voor de dernemingsraden onder geen beding de rol transnationale bedrijfsovereenkomsten. In van de vakbeweging moeten overnemen. Zij een uitgebreide richtlijn zou de Europese on­ moeten juist een instrument worden van de dernemingsraad aangewezen kunnen worden bredere arbeidersbeweging. Dat kan alleen als faciliterend orgaan daarvoor. Hoewel de als vakbonden via nationale afgevaardigden Europese Unie wel data verzamelt over trans­ en formele invloed voor Europese vakbonds­ nationale bedrijfsovereenkomsten die wor­ federaties een stevige vinger in de pap heb­ den afgesloten, bestaan er op dit moment nog ben. Zonder zulke invloed is het gevaar dat geen voorschriften met betrekking tot de tot­ het management de raden met succes kapen standkoming van die overeenkomsten, noch namelijk groot, waardoor de Europese onder­ handhavingsmechanismen die de naleving nemingsraad eerder een bedreiging dan een van deze overeenkomsten garanderen.27 De aanwinst voor de behartiging van werkne­ transnationale bedrijfsovereenkomsten, Euro­­ mersbelangen is. pese vakbondsfederaties en de Europese on­ Het verloop van de aangehaalde casus van dernemingsraden tezamen zouden uiteinde­ de Renault-fabriek in Vilvoorde illustreert ove­ lijk een wettelijk omkaderd transnationaal rigens dat nationale vakbonden en de (Europees) stelsel van arbeidsverhoudingen Europese ondernemingsraad elkaar wel dege­ kunnen vormen dat echte tegenmacht kan lijk kunnen versterken. Zonder de EOR waren organiseren. de bonden min of meer machteloos geweest, Ten slotte zijn er ook minder hemelbestor­ maar zonder het mobiliserend vermogen en mende taken die politici kunnen oppakken de onderhandelingskracht van de bonden was om van de Europese ondernemingsraden een de Europese ondernemingsraad waarschijn­ krachtiger instrument te maken. Onderzoek lijk niet meer dan een bureaucratische hobbel van het Europees Vakbondsinstituut laat zien geweest, en waren de sluitingen mogelijk als­ dat de inrichting van bijna vier op de tien nog doorgegaan.26 Europese ondernemingsraden nog niet volle­ dig voldoet aan de richtlijn.28 Dat betekent dat Politieke opdracht veel werknemersvertegenwoordigers in Europese ondernemingsraden zelfs van hun Politici die willen opkomen voor de belangen beperkte bevoegdheden geen optimaal ge­ van werknemers over de landsgrenzen heen bruik kunnen maken. Onze politici zouden zouden hun pijlen moeten richten op het ver­ multinationals zowel via formele overheids­ beteren van de richtlijn van de Europese on­ kanalen als via het publieke debat hiermee dernemingsraad. De invloed van de nationale moeten confronteren.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 60 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

Noten of Neo-liberalism and Propo- Reporting’, Journal of Cleaner sals for Alternatives, Palgrave Production 17 (2009): 571-580; 1 S. Pernicka & V. Glassner, Hori- Macmillan, New York 2005, D.L. Levy, H.S. Brown & M. de zontal Europeanisation p. 8. Jong, ‘The Contested Politics through Trade Union Strategies 6 G. Dale & N. El-Enany, ‘The of Corporate Governance: The in Wage Bargaining? A Neo- Limits of Social Europe: EU Case of the Global Reporting Institutional Framework, Ol­ Law and the Ordoliberal Initiative’, Business and Soci- denburg: DFG Research Unit Agenda’, German Law Journal ety 49 (2010): 88-115. Horizontal Europeanization, 14:5 (2013): 614. Een belang­ 13 C. Phelan, The Future of Orga- 2012, p. 27. rijke nuance hier is dat de nised Labour: Global Perspecti- 2 Pries & Seeliger, Work and recent (november 2017) gepro­ ves, Peter Lang, Berlijn 2007, Employment Relations in a clameerde Europese pijler p. 150. Globalized World, p. 39. van sociale rechten een be­ 14 M.A. Moreau, ‘The Internatio­ 3 ‘Who We Are’, UN Global Com- moedigende ontwikkeling is nalization of Employment pact, geraadpleegd op 11 janu­ die goed aansluit bij het idee­ and the Debate About Off­ ari 2017 (www.unglobalcom­ ëngoed achter het Europese shoring in France: Legal Per­ pact.org/what-is-gc/mission). Sociale Model. De toekomst spectives’, in Offshoring and 4 ‘Rules of the Game: A Brief zal uitwijzen of deze Sociale the Internationalization of Introduction to International Pijler daadwerkelijk harmoni­ Employment: A Challenge for a Labour Standards’, ILO, ge­ sering van sociaal beleid kan Fair Globalization?, ed. P. Auer, raadpleegd op 15 januari 2017 aanzwengelen. G. Besse & D. Méda, Internatio­ (www.ilo.org/wcmsp5/ 7 ‘Carrots and Sticks: Sustaina­ nal Institute for Labour Stu­ groups/public/---ed_norm/--- bility Reporting Policies dies, Genève 2006, p. 123. normes/documents/publica­ Worldwide: Today’s Best Prac­ 15 R. Gumbrell-McCormick, ‘The tion/wcms_318141.pdf); ‘OECD tice, Tomorrow’s Trends’, International Labour Move­ Guidelines for Multinational UNEP, GRI, KPMG, and The ment: Structures and Dyna­ Enterprises: Responsible Busi­ Centre of Corporate Gover­ mics’, in Transnational Trade ness Conduct Matters’, OESO, nance in Africa (geraadpleegd Unionism: Building Union Po- geraadpleegd op 14 januari op 14 januari 2017: www.glo­ wer, Routledge, Londen 2013. 2017 (http://mneguidelines. balreporting.org/resourceli­ 16 H.W. Platzer & S. Rüb, Interna- oecd.org/MNEguidelines_RB­ brary/Carrots-and-Sticks. tional Framework Agreements: Cmatters.pdf). En: J.P. Therien pdf). An Instrument for Enforcing & V. Pouliot, ‘The Global Com­ 8 V. Tait, Poor Workers’ Unions: Social Human Rights?, Frie­ pact: Shifting the Politics of Rebuilding Labor from Below, drich-Ebert-Stiftung, Berlijn International Development?’, South End Press, Cambridge, 2014, p. 3. Global Governance 12:1 (2006): MA 2005, p. 8. 17 Ibid. 55-75; S. Charnovitz, ‘The In­ 9 P. Balsiger, ‘Making Political 18 Bijvoorbeeld: S. Lerner, ‘Glo­ ternational Labour Organiza­ Consumers: The Tactical Ac­ bal Unions: A Solution to La­ tion in its Second Century’, in tion Repertoire of a Cam­ bor’s Worldwide Decline’, New Max Planck Yearbook of United paign for Clean Clothes’, So- Labor Forum 16:1 (2007): 32. Nations Law, ed. J.A. Frowein & cial Movement Studies 9:3 19 S. Rüb, World Works Councils R. Wolfrum, Kluwer Law In­ (2010): 311-329. and Other Forms of Global Em- ternational, Alphen aan den 10 ‘Corporate Register’, Corpora­ ployee Representation in Trans- Rijn 2000, pp. 172-177; M. Beh­ teRegister (geraadpleegd op national Undertakings, Hans- nam & T.L. MacLean, ‘Where is 20 april 2017: www.corporate­ Böckler-Stiftung, Düsseldorf the Accountability in Interna­ register.com/). 2002, 6. tional Accountability 11 Lance Compa, ‘Corporate 20 ‘Employee Involvement – Eu­ Standards? A Decoupling Social Responsibility and ropean Works Councils’, Euro­ Perspective’, Business Ethics Workers’ Rights’, Comparative pese Commissie (geraad­ Quarterly 21:1 (2011): 45-72. Labor Law and Policy Journal pleegd 10 december 2016: 5 Deze formulering komt uit de 30:1 (2008): 1-2. http://ec.europa.eu/social/ conclusies van de Europe­ 12 Bijvoorbeeld: H.S. Brown, M. main.jsp?catId=707&langId= se top in Barcelona in 2002. J. De Jong & D.L. Levy, ‘Building en&intPageId=211). Huffschmid, Economic Policy Institutions Based on Infor­ 21 J. Banyuls, T. Haipeter & L. for a Social Europe: A Critique mation Disclosure: Lessons Neumann, ‘European Works from GRI’s Sustainability Council at General Motors

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 61

Casper Gelderblom & Agnes Jongerius Een vuist maken over de grenzen heen

Europe: Bargaining Efficiency Working Conditions, 2001). Survey of European Trade in Regime Competition?’, 23 R. Fantasia, Cultures of Solida- Unions’, European Journal of Industrial Relations Journal rity: Consciousness, Action, Industrial Relations 19:2 (2013): 39:6 (2008): 544. and Contemporary American 163; R. Erne, European Unions: 22 V. Telljohann, ‘Interest Repre­ Workers (Berkeley: University Labor’s Quest for a Transnatio- sentation and European Iden­ of California Press, 1989), p. 14; nal Democracy (Ithaca: Cor­ tity: A Twofold Challenge for Andersson Thörnqvist, ‘The nell University Press), 91. European Works Councils’, in Making of EWCs’, pp. 94-95. 27 A. van Hoek, ‘Finding a Legal Towards a European Labour 24 Andersson Thörnqvist, ‘The Framework for Transnational Identity: The Case of the Euro- Making of EWCs’, 95. Collective Agreements pean Works Council (New York: 25 S. De Spiegelaere & R. Jagod­ Through International Pri­ Routledge, 2007), 161. For an zinski, European Works Coun- vate Law’, Amsterdam Law early overview, see: M. Carley, cils and SE Works Councils in School Legal Studies, Re­ Bargaining at European level? 2015: Facts and Figures (Brus­ search Paper No. 2016-12. Joint Texts Negotiated by Euro- sels: ETUI, 2015), p. 12. 28 De Spiegelaere & Jagodzinski, pean Works Councils (Dublin: 26 B. Furåker & M. Bengtsson, European Works Councils, p. 13. European Foundation for the ‘On the Road to Transnational Improvement of Living and Cooperation? Results from a

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 62

Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

De juridische regels van globalisering zijn taai en moeilijk te veranderen. Maar het kan wel. Voorwaarde is dat politici de regels van het spel doorgronden en kansen pakken als die zich voordoen. Drie concrete aanbevelingen.

Ruben Zandvliet

Advisor Environmental, Social and Ethical Risk & Policies bij ABN AMRO en PhD Fellow bij het Grotius Centre for International Legal Studies, Universiteit Leiden

‘A giant sucking sound going south.’ Zo om­ van S&D werd hij geciteerd vanwege zijn schreef presidentskandidaat Ross Perot in 1992 voorstelling­­ van globalisering als een natuur­ het verwachte effect van vrijhandels­akkoord fenomeen.­ 1 Desalniettemin was hij het die NAFTA. Amerikaanse arbeidsplaatsen zouden een aanvullende arbeidsclausule wist te laten in rap tempo naar de Mexicaanse maquiladoras opnemen, de North American­ Agreement­ on verdwijnen; fabrieken in de Mexicaanse­ grens­ La­bor Cooperation­ (NAALC). NAFTA werd streek met lagere loonkosten en een gebrek­ hier­mee het eerste naoorlogse handels- en kige handhaving van rechten voor werkne­ investeringsverdrag met juridische spel­ mers. Door het afschaffen van invoerheffingen regels ter bescherming van werknemers. zouden de goederen vervolgens goedkoop NAFTA is onderdeel van het omvangrijke naar de Verenigde Staten kunnen worden juridische bouwwerk dat economische glo­ geëxporteerd. balisering creëert en faciliteert. De keuzes De onderhandelingen over het verdrag, die worden gemaakt in dit soort verdragen onder leiding van President Bush sr., waren bepalen de regels van het spel. Die regels wor­ ten tijde van de verkiezingen al in een verge­ den doorgaans getoetst door de wetgevende vorderd stadium. Het zou een klassiek econo­ macht. Het Europees Hof van Justitie heeft in misch akkoord worden. Het wegnemen van 2017 zelfs bepaald dat EU-handelsverdragen handelsbarrières en het versterken van de door het Europees Parlement én alle afzon­ rechten van buitenlandse investeerders zou­ derlijke lidstaten moet worden goedgekeurd. den de economieën van de Verenigde Staten, Daar staat tegenover dat verdragen moeilijk Canada én Mexico een flinke impuls geven. te wijzigen zijn. De constitutionalisering van Ook werknemers zouden daar baat bij heb­ het economische recht is de paradox achter ben: ‘a rising tide will lift all boats’. het trilemma van Dani Rodrik, afgebeeld op De verkiezingen van 1992 werden gewon­ p. 37 van het vorige S&D-nummer: het uitscha­ nen door Bill Clinton. In het vorige nummer kelen van de democratische politiek berust

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 63

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

in veel gevallen op democratisch genomen besluiten. Sinds de inwerkingtreding van NAFTA in De PvdA stemt niet in ‘met 1994 is het verdrag, inclusief de arbeidsclau­ sule, vrijwel onophoudelijk bekritiseerd. De handelsverdragen als TTIP, belofte van meer en beter betaalde banen is tenzij deze een continue niet waargemaakt, integendeel. Ook bleek de verbetering stimuleren voor NAALC onvoldoende effectief. Geen van de bij­ na veertig klachten heeft geleid tot zichtbaar de positie van werknemers’, betere (handhaving van) arbeidsnormen. De aldus het laatste verkiezings­ redding komt uit onverwachte hoek. De ver­ programma kiezing van Donald Trump heeft het debat op scherp gezet. ‘Too many Americans have been hurt by closed factories, exported jobs, and broken political promises’, aldus de US Trade Representative. Sinds vorig jaar vinden er Brusselse PvdA-fractie waren kritischer.3 Het heronderhandelingen plaats. Het is de ver­ laatste verkiezingsprogramma van de PvdA wachting dat de NAALC wordt geïntegreerd stelt dat niet wordt ingestemd ‘met handels­ in NAFTA, en inhoudelijk flink wordt aange­ verdragen als TTIP, tenzij deze een continue scherpt. Het ter discussie stellen van de juridi­ verbetering stimuleren voor de positie van sche spelregels van globalisering is dus moge­ werknemers’. De erkenning dat verbetering lijk, mits er politiek momentum is en het niet vanzelfsprekend is, mag worden toege­ aantal betrokken landen waarmee moet juicht, maar wat wordt gezien als ‘continue worden onderhandeld beperkt is. verbetering’ en hoe dit kan worden bewerk­ Het maatschappelijke en politieke verzet stelligd wordt in het midden gelaten. tegen CETA (EU-Canada) en TTIP (EU-VS) In deze bijdrage ga ik dieper in op de inter­ zorgde binnen de Europese Unie voor een actie tussen het arbeidsrecht en het internati­ dergelijk momentum. De bezwaren tegen onaal economisch recht. Het economisch de zogenoemde investor-state dispute settle­ recht bestaat uit twee belangrijke pijlers: het ment (ISDS) waren zo groot dat de Europese handelsrecht, dat de spelregels voor de inter­ Commissie een nieuw rechtssysteem ontwierp nationale handel in goederen en diensten be­ om klachten van investeerders af te handelen. paalt, en het investeringsrecht, dat bedrijven De private ad hoc-tribunalen die onder meer die over de grens investeren bepaalde rechten moeten beoordelen of landen buitenlandse toekent, bijvoorbeeld het recht op compen­ investeerders ‘eerlijk en billijk’ behandelen, satie bij onteigening en het recht op ‘eerlijke zouden de rechten van investeerders te mak­ en billijke’ behandeling. kelijk laten prevaleren boven de rechten van Voordat ik tot aanbevelingen kom, be­ overheden. Zo zou het intrekken van een ver­ schrijf ik de relatie tussen beide rechtsge­ gunning vanwege milieuoverwegingen al bieden vanuit drie perioden. Voor de Tweede snel kunnen leiden tot een miljoenenclaim. Wereldoorlog­ werd samenwerking op het ge­ Een dergelijke heroriëntatie op het doel en bied van arbeidsnormen gezien als voorwaar­ de vorm van arbeidsclausules heeft echter de voor handelsliberalisering. Na de oorlog niet plaatsgevonden. veranderde dat radicaal. Het internationaal Minister Ploumen verklaarde destijds economisch recht werd in fors tempo uitge­ dat TTIP goed zou zijn ‘voor de gemiddelde bouwd waarbij de sociale effecten – en het (in­ Nederlandse werknemer’.2 De SER en de ternationaal) arbeidsrecht als noodzakelijk

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 64 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

tegenwicht – steeds verder uit het oog raak­ vergelijkingen gezocht met de afschaffing van ten. NAFTA luidde een nieuwe periode in: slavernij. Als landen konden komen tot afspra­ juridisch bindende afspraken op het gebied ken over slavernij en slavenhandel, dan toch van handel, investeringen én arbeid in alom­ zeker ook over kinderarbeid en nachtwerk vattende, vaak bilaterale of regionale verdra­ door vrouwen? Hervormers wezen op de over­ gen. Daarmee zijn deze verdragen belangrijke eenkomsten tussen ‘negro slavery’ en ‘indus­ instrumenten in het bijsturen van economi­ trial slavery’ en betoogden: ‘The white worker sche globalisering. Zowel uit de historische is certainly the equal of the black slave, yet the perioden als uit rechtsvergelijking valt veel condition of the former is in certain respects inspiratie te halen voor een sociaal-demo­ inferior to that of the latter.’5 Utopieën over cratische agenda. een wereldparlement met bijbehorend hand­ havingsapparaat waren niet van de lucht. Een De periode voor de Tweede Wereldoorlog betekenisvol systeem van internationaal ar­ beidsrecht zou immers alleen werken wan­ De relatie tussen handelsliberalisering en neer alle staten mee zouden doen. arbeidsrecht is zo oud als het arbeidsrecht Uiteindelijk werden voor de Eerste Wereld­ zelf. In The Wealth of Nations (1776) omschreef oorlog enkele tientallen bilaterale verdragen Adam Smith de houder van het kapitaal als gesloten, vaak tussen buurlanden in West- wereldburger. Wanneer het hem te heet onder Europa. Deze waren gericht op het in stand de voeten werd, bijvoorbeeld door belastingen houden van vrijhandel in ruil voor betere be­ of andere kosten, verplaatste hij zijn produc­ scherming van arbeidsmigranten. De afwezig­ tiemiddelen naar elders. Of het nu ging om het heid van strengere, multilaterale verdragen introduceren van de zondagsrust of het afschaf­ bleek overigens geen absoluut obstakel voor fen van kinderarbeid, de angst dat dit zou lei­ de invoering van sociale wetgeving. Het Kin­ den tot een verslechtering van hun concurren­ der­wetje van Van Houten uit 1874 zal fabrieks­ tiepositie was voor veel landen een belangrijk eigenaren ongetwijfeld hebben benadeeld, obstakel. Zo kwamen Schotse en Engelse wol­ maar het moreel imperatief achter de wetge­ fabrikanten in 1831 succesvol in opstand tegen ving en de toenemende aandacht voor de de introductie van de elfurige werkdag en een schrijnende gevolgen van de industriële minimumleeftijd van negen jaar. Ze schreven: revolutie waren voldoende reden voor actie. De politieke macht van vakbonden nam toe, ‘[The measures] will raise the price of goods vooral in landen die zich het meest open­ to the consumers, which will affect the stelden voor internationale handel. home trade considerably, and will produce De ontwikkeling van strengere arbeidswet­ the most serious effects upon the prosperi­ geving was dus al aardig op gang gekomen ty of this district, by tending to foster the toen in 1919 met het Verdrag van Versailles de manufacturers of foreign nations, our tra­ Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) werd de with whom depends upon the cheap and opgericht. Toch benadrukte dit verdrag voor­ advantageous terms on which we now sup­ al het economische rationale van de ILO: ‘The ply them with goods, and whose manufac­ failure of any nation to adopt humane condi­ turers would be enabled by an advance of tions of labour is an obstacle in the way of price successfully to compete with the other nations which desire to improve the British Merchant.’4 conditions in their own countries.’ Niet belan­ gen of verworvenheden van individuele werk­ De oplossing zou moeten worden gezocht in nemers of vakbonden stonden centraal, maar internationale afspraken. Daarbij werd naar de economische druk die staten ervoeren bij

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 65

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

maatregelen voor het verbeteren van de posi­ De prominente rol die GATT zou gaan tie van werknemers. spelen was niet voorzien. De oorspronkelijk Die economische druk kon twee mogelijke handelspilaar in de naoorlogse economische consequenties hebben: óf staten zouden af­ architectuur, de Internationale Handels­orga­ zien van sociale wetgeving óf ze zouden han­ nisatie (ITO), kreeg onvoldoende steun in het delsbarrières opwerpen om de negatieve ef­ Amerikaanse Congres. Spijtig, omdat het ITO- fecten van sociale wetgeving te compenseren. statuut al een arbeidsclausule bevatte, 47 jaar Dat laatste zou de open wereldeconomie ern­ voor NAFTA. De ITO-verdragsstaten zouden stige schade toebrengen. Een Amerikaanse worden verplicht om actie te ondernemen onderhandelaar betrokken bij de oprichting tegen ‘oneerlijke arbeidsstandaarden’ omdat omschreef de ILO daarom als ‘een internatio­ deze ‘problemen veroorzaken’ voor internati­ nale economische organisatie die zich bezig­ onale handel. De arbeidsclausule van de ITO houdt met arbeid’. Deze opvatting werd ge­ nam de rol van de ILO niet over. Sterker, voor deeld door Karl Polanyi, die stelde dat het de ILO was een belangrijke rol weggelegd bij doel van de ILO was ‘to equalize conditions de interpretatie en implementatie van de ar­ of competition among the nations so that beidsclausule. trade might be liberated without danger to GATT daarentegen was bedoeld als een standards of living’.6 tijdelijke overeenkomst, enkel gericht op de verlaging van tarifaire en non-tarifaire bar­ De naoorlogse periode rières voor de handel in goederen. Doordat ITO mislukte groeide GATT uit tot het fun­ Het einde van de Tweede Wereldoorlog bracht da­ment van de liberalisering van interna­ grote veranderingen in de internationale ver­ tionale handel. Na de oprichting van de houdingen. In een verklaring uit 1944 zag de Wereldhandelsorganisatie in 1995 bleef GATT ILO zichzelf nog als dé autoriteit om econo­ bestaan als deelakkoord voor de handel in misch en financieel beleid van de lidstaten te goederen, naast nieuwe overeenkomsten over toetsen aan principes van sociale rechtvaardig­ onder meer de handel in diensten en de be­ heid. De oprichting van de Wereldbank, het scherming van intellectuele eigendom. Internationaal Monetair Fonds en de General Het is niet voor niets dat GATT door John Agreement on Tariffs and Trade (GATT) maak­ Ruggie ook wel is omschreven als een com­ ten aan die aspiratie al snel een einde. De crisis promis van ‘embedded liberalism’: relatief van de jaren dertig had aangetoond dat samen­ beperkte vrijhandel met veel ruimte voor na­ werking op het gebied van arbeidsstandaar­ tionale keuzes op sociaal terrein.7 In juridisch den niet automatisch zou leiden tot unilatera­ opzicht heeft het Nederlandse arbeidsrecht le liberalisering van handel. Nieuwe instituties namelijk niets te vrezen van de WTO en haar waren nodig om tegen te gaan dat landen via deelakkoorden: het internationaal recht ver­ protectionistische maatregelen probeerden plicht ons niet het ontslagrecht te versoepelen voordelen te behalen ten koste van andere of sociale voorzieningen te versoberen. Wat landen. het internationaal handelsrecht wél doet is De uitbreiding van het internationaal ar­ dat het ons verbiedt om handelsmaatregelen beidsrecht ging stug door, maar het idee van te nemen in reactie op lage(re) arbeidsnormen de ILO als pilaar onder economische globali­ elders. sering verdween. In de naoorlogse jaren zou Het principe van de ‘meestbegunstigde na­ de wetgevingsagenda van de ILO worden ge­ tie’ speelt hierbij een cruciale rol. Dat werkt domineerd door het idee van arbeidsrecht zo. Het is een politieke keuze om de invoer van als een subcategorie van mensenrechten. textiel uit Bangladesh toe te staan. Maar wan­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 66 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

neer de Europese Unie invoerheffingen op tex­ werken, simpelweg omdat dat hier verboden tiel verlaagt, geldt dat voor alle WTO-lidstaten, is. Maar door invoerheffingen op auto’s te dus ook voor landen waarvan bekend is dat er verlagen is het wel mogelijk om die mensen T-shirts en schoenen worden geproduceerd in buiten Nederland te laten werken en het sweatshops. Omgekeerd: wanneer de Europe­­ eindproduct naar Nederland te verschepen. se Unie zou besluiten om geen tarieven te ver­ Voor economen is dit niet alleen legaal, lagen voor sectoren waarbij in een van de WTO-­ maar een manifestatie van de voordelen van lidstaten sprake zou zijn van ‘oneerlijke vrijhandel, aldus Dani Rodrik.8 Voor de poli­ ar­beidsnormen’, blijven er niet veel over. tiek resteren twee keuzes: de nieuwe inter­ nationale arbeidsverdeling accepteren óf maatregelen nemen om de nationale concur­ rentiepositie te verbeteren. Flexibilisering van de arbeidsmarkt is daarbij een van de opties. De steeds verdere afbouw van Ook hier geldt dat wanneer een land besluit invoerheffingen en andere om uit concurrentieoverwegingen bepaalde sociale normen af te breken, het de democra­ barrières zorgt voor een tische politiek zelf is die het ‘golden straight­ steeds grotere concurrentie jacket’ verder aansnoert. Het presenteren van met werknemers van elders dergelijke beslissingen als fait accompli mis­ kent dat de politieke en juridische keuzes die de economische wetten van het comparatief voordeel hebben ontketend, kunnen worden heroverwogen. Onderscheid maken tussen ‘soortgelijke pro­ Hoewel de arbeidsclausule in het ITO- ducten’ is dus verboden. De Europese Unie verdrag vrijwel onomstreden was, hebben moet T-shirts uit Bangladesh op dezelfde ma­ voorstellen om een dergelijke bepaling nier behandelen als die uit de Verenigde in GATT op te nemen het nooit gehaald. Staten of de EU zelf. Maar is een T-shirt ge­ Ontwikkelingslanden bepleitten sinds maakt door kinderen wel een ‘soortgelijk’ de jaren zeventig een New International product als een T-shirt gemaakt door volwas­ Economic Order (NIEO). De NIEO bestond senen? Deze vraag houdt juristen al decennia uit een breed pakket aan hervormingen van bezig, en is nog niet beantwoord door het het internationale economische systeem, met WTO-geschillenbeslechtingsmechanisme. als doel de historische mondiale disbalans Zelfs als dit onderscheid gemaakt zou mogen tussen het Noorden en het Zuiden te herstel­ worden dan is de vraag of het in de praktijk len. Ontwikkelingslanden zagen de arbeids­ kan. De fysieke kenmerken van producten ge­ clausule als een bedreiging voor hun ‘legi­ maakt door kinderen zijn namelijk hetzelfde tiem comparatief voordeel’ en als een vorm zijn als producten gemaakt onder normale van ‘verkapt protectionisme’: het zoveelste omstandigheden. middel van ontwikkelde landen om hen de De steeds verdere afbouw van invoerhef­ voordelen van globalisering te ontzeggen. fingen en andere barrières zorgt voor steeds Met name de Indiaas-Amerikaanse econoom verder toenemende concurrentie met werk­ Jagdish Bhagwati ageerde fel tegen de notie nemers elders. Werknemers van VDL Nedcar dat verschillen in arbeidsnormen en de daar­ hebben niets te vrezen van personen die be­ uit voortvloeiende economische competitie reid zouden zijn om in Nederland zeventig als moreel onacceptabel kunnen worden uur per week onder het minimumloon te bestempeld.9

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 67

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

De periode na NAFTA (1994) handel tussen de verdragsstaten. Met andere woorden: wordt de minimumleeftijd voor Deze kritiek is enigszins verstomd sinds ar­ zware arbeid verlaagd naar twaalf jaar en heeft beidsclausules hun intrede deden in preferen­ dit geen effect op internationale handel, dan is tiële handelsverdragen. NAFTA was niet alleen er geen schending van het handelsakkoord. het eerste economische verdrag waarin bepa­ Wel zou een procedure bij de ILO kunnen wor­ lingen over arbeid werden opgenomen. Het den gestart. Daar staat tegenover dat afwijkings­ was ook de eerste grote sliert in wat Bhagwati­ bepalingen, anders dan het ‘streven’ naar na­ tot de ‘spaghetti bowl’ van bilaterale en regi­ leving van de fundamentele arbeidsnormen, onale economische verdragen heeft bestem­ harde resultaatsverplichtingen zijn. peld.10 De proliferatie van preferentiële akkoor­ Ondanks de verschillen tussen arbeidsclau­ den heeft ook geleid tot een experimenteerfase sules kunnen twee conclusies worden getrok­ op het gebied van arbeidsclausules. ken. Ten eerste: het belangrijkste doel van deze Daarnaast is het met name bij bilaterale ver­ clausules is het voorkomen van ondermijning dragen wel mogelijk om rekening te houden van het nationale arbeidsrecht in het land met met schendingen van arbeidsnormen door de het hoogste beschermingsniveau, niet het ver­ handelspartner. Het verbeteren van het natio­ hogen van de normen elders.11 Dit verklaart de nale arbeidsrecht kan als voorwaarde worden zwak geformuleerde inspanningsverplichtin­ gesteld voor ratificatie. Zo stemde Maleisië tij­ gen en het vereiste economisch effect. Het ver­ dens de onderhandelingen voor het Trans- hogen van normen elders zou volgens Rodrik Pacific Partnership in met een omvangrijk ook geen legitiem doel zijn:12 ‘Labor Consistency Plan’ waarin aanpassingen van onder meer het stakingsrecht en verbete­ ‘Even if we care about human rights, labor ringen van de positie van gastarbeiders wor­ standards, and environmental safeguards den aangekondigd. in other countries, we should pursue these In de praktijk staat niet-naleving van inter­ goals in other international forums, dedi­ nationale arbeidsnormen de ratificatie van cated to these goals, and not through trade handelsakkoorden niet in de weg. Hierin deals. If Vietnam has a labor problem, let schuilt de eerste functie van arbeidsclausules: us not delude ourselves that we can fix it landen spreken in het verdrag af om zich in te through the TPP [handelsverdrag]. And if spannen het nationale arbeidsrecht te verbe­ that problem threatens to undercut our teren. Dergelijke bepalingen zijn vaak zwak labor standards, let’s deal with that as an geformuleerd en worden doorgaans beperkt instance of social dumping, through tot de vier ‘fundamentele arbeidsrechten’: vrij­ domestic trade remedies.’ heid van vereniging, non-discriminatie en het verbod op dwangarbeid en kinderarbeid. De Ten tweede: arbeidsclausules staan geen ver­ tweede, belangrijker functie is de verplichting bod toe van het importeren van goederen die het nationale arbeidsrecht in stand te houden onder slechte arbeidsomstandigheden zijn en effectief te handhaven. Onder deze ‘afwij­ gemaakt. Er zijn ook geen aanwijzingen dat kingsbepalingen’ is het dus geen probleem als bepalingen die dit zouden toestaan wel wor­ zware arbeid voor kinderen vanaf veertien den voorgesteld, maar het niet redden tij­ jaar is toegestaan, mits overtredingen worden dens onderhandelingen. Daarnaast bestaan bestraft en de minimumleeftijd niet verder er grote praktische bezwaren tegen het door wordt verlaagd. Rodrik bepleite unilateraal instellen van Er is echter pas sprake van een schending handels­beperkingen wegens sociale wanneer er een aantoonbaar effect is op de dumping.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 68 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

Wanneer de import van textiel uit Bangla­ recht. De organisatie fungeert steeds meer als desh zou worden verboden, zouden ook fa­ een normatieve spin in een web van talloze brieken waar fatsoenlijke arbeidsomstandig­ ‘harde’ en ‘softe’ juridische instrumenten. heden gelden worden bestraft. En wie bepaalt Verwijzingen­ naar ILO-verdragen zijn alomte­ eigenlijk wat fatsoenlijk is? Is een objectieve genwoordig – van de jurisprudentie van het definitie mogelijk? Een Amerikaanse commis­ Eu­ro­pees Hof voor de Rechten van de Mens sie die zich in de jaren vijftig over dit vraag­ (EHRM) tot niet-bindende uitspraken van de stuk boog onderscheidde drie opties. ‘Oneer­­ Nationale Contactpunten die adviseren over lijk­heid’ kan worden veroorzaakt door (1) de toepassing van de OESO-richtlijnen voor interne differentiatie, bijvoorbeeld door het multinationale ondernemingen, en van het verbieden van vakbonden in exportsectoren, mensenrechtenbeleid van Heineken tot het (2) maatregelen om lonen niet mee te laten Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh. stijgen met de productiviteit, en ten slotte (3) Maar is meer ook beter? schendingen van ILO-normen. Maar is een ob­ Een zorg van juristen is dat proliferatie leidt jectieve definitie ook wenselijk of zouden lan­ tot fragmentatie, en daarmee tot ondermijning den zelf de keuzes over ‘oneerlijkheid’ moeten van de rechtszekerheid. Een ILO-onder­zoeks­ maken? In dat geval zou de discussie over ‘legi­ paper waarschuwt dat: tiem comparatief voordeel’ en het bredere vraagstuk van economische ontwikkeling ‘while [trade] agreements may provide addi­ weer opspelen. Voorstellen om te komen tot tional leverage to enforce labour standards, een hernieuwd compromis tussen economi­ they may also increase fragmentation with­ sche globalisering en sociale bescherming zul­ in international labour law and subject the len niet alleen de solidariteit tussen de ‘any­ interpretation and application of these wheres’ en de ‘somewheres’ binnen landen standards to the legal findings of trade and moeten versterken, maar dienen ook rekening investment law, all of which could, in the te houden met sociale gevolgen elders. long term, weaken the international pro­ tection of workers.’13

Met name het stakingsrecht heeft de afgelo­ pen jaren tot veel discussie geleid. Dit recht De arbeidsclausules in wordt in geen van de 198 ILO-verdragen ge­ handelsverdragen staan geen noemd. Maar volgens de verschillende toe­ verbod toe van het importeren zichtcommissies is effectieve uitoefening van het recht op collectief onderhandelen van goederen die onder slechte onmogelijk zonder erkenning van het sta­ arbeidsomstandigheden zijn kingsrecht. Het EHRM leunde sterk op de ILO toen het in 2008 bepaalde dat het stakings­ gemaakt recht ook is beschermd onder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Maar geldt dit ook voor handelsakkoorden die landen verplichten ‘te streven naar’ naleving­ Veel arbeidsclausules gebruiken de ILO-ver­ van ILO-normen? dragen als ijkpunt. Handelsverdragen passen Als het aan de werkgeversvertegenwoordi­ hiermee in een bredere trend, waarbij de ILO ging binnen de ILO ligt, is dat niet het geval. niet langer een monopolie heeft op de vorm De verschillende commissies die toezien op de en inhoud van het internationaal arbeids­ naleving van ILO-verdragen zouden die ver­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 69

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

dragen niet mogen interpreteren, aldus de concurrentieoverwegingen of dat het leidt werkgevers. Op het eerste gezicht een puur tot verlies aan werkgelegenheid.’ juridisch vraagstuk: voer voor academici die zich buigen over de tekst van het bijna hon­ Maar, zo vervolgde ze: derd jaar oude ILO-statuut. Maar schijn be­ driegt. Men is ernstig bezorgd over de gevol­ ‘Het is gebruikelijk dat er in EU-handels­ gen van verwijzingen naar ILO-normen in akkoorden een bepaling wordt opgenomen eigen codes voor maatschappelijk verant­ dat de verdragspartijen de beleidsruimte woord ondernemen, de bovengenoemde behouden om hun arbeidsstandaarden zelf OESO-richtlijnen en handelsverdragen. vast te blijven stellen, en dus ook te kunnen Referenties aan de ILO dienen niet als laagje verhogen. Daarnaast is de EU-inzet om vast vernis, maar brengen verwachtingen met zich te leggen dat partijen hun arbeidsstandaar­ mee. In het EU-onderhandelingsmandaat voor den niet verlagen om handel en investerin­ TTIP wordt het stakingsrecht expliciet om­ gen te stimuleren.’ schreven als ‘inherent corollary’ van het recht op vrije vakvereniging. Gezien het grote aantal Er was nog niets bekend over de precieze han­ handelsakkoorden dat tegenwoordig arbeids­ delsafspraken, maar de arbeidsclausule was clausules bevat, vraagt het voorkomen van al af. fragmentatie van het ILO-recht om continue Robert Went constateert in het vorige num­ waakzaamheid. mer van S&D dat het idee van globalisering als natuurverschijnsel nog steeds leeft, ook onder Wat te doen sociaal-democraten. Het idee dat er één blauw­ druk is dat voor ieder handelsakkoord de ge­ Wat betekent dit alles nu voor de agenda van wenste oplossing biedt, is hiervan een symp­ sociaal-democraten in Europa? Ik zou in elk toom. Arbeidsclausules zijn het sluitstuk van geval drie agendapunten willen aandragen: een debat over het doel van economische glo­ balisering – wat willen we, wat willen we niet, 1 Arbeidsclausules in handelsverdragen en hoe kunnen we dat bereiken? – en van een komen er niet vanzelf en maatwerk is analyse van de (verwachte) gevolgen van be­ noodzakelijk.­ staande en voorgenomen handelsafspraken. Arbeidsclausules zijn geen panacee. De 2 Zet in op sterke handhaving van het discussie over TTIP zou in de eerste plaats internationale arbeidsrecht. moeten gaan over de gevolgen van handelslib­ eralisering op werkgelegenheid en de arbeids­ 3 Reguleer niet de import, maar de inkomensquote. Op basis van die analyse kan importeur. worden nagedacht over de functie en vorm van arbeidsclausules. Een verdrag tussen Besteed veel aandacht aan asymmetrische handelspartners zou een an­ arbeidsclausules dere arbeidsclausule moeten bevatten dan een verdrag zoals TTIP, waarbij de VS de handels­ In haar adviesaanvraag aan de SER uit 2015 partner is. Kinderarbeid komt prominent aan constateerde Minister Ploumen: de orde in de onderhandelingsvoorstellen van de Europese Unie. Als het aan de EU ligt zullen ‘Sommige partijen vrezen dat een handels­ beide partijen zich inspannen om een einde akkoord met de VS tot druk leidt om ar­ te maken aan alle vormen van kinderarbeid. beidsstandaarden te verlagen in de EU uit Een nobel en noodzakelijk streven. Ook de SER

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 70 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

heeft het in zijn TTIP-advies consequent over kinderarbeid. Daarnaast geldt: hoe explicieter de vier fundamentele arbeidsnormen. Maar is de arbeidsclausule, hoe statischer. Nog steeds kinderarbeid daadwerkelijk een probleem dat neemt de ILO nieuwe regelgevende instru­ in TTIP moet worden aangepakt? menten aan. Zo streven de vakbonden naar Het lijkt aantrekkelijk om te verwijzen een verdrag over ketenverantwoordelijkheid, naar de fundamentele arbeidsnormen. Maar een uiterst relevant onderwerp voor een so­ daarmee wordt slechts een beperkt deel van cialer economisch recht. het internationaal arbeidsrecht gedekt. Zo Geen handelsakkoord is hetzelfde. Het past zijn er ILO-verdragen over arbeidsinspec­ sociaal-democraten niet om stelselmatig tegen ties, uitzendarbeid en de beëindiging van handelsliberalisering te pleiten, maar even­ arbeidsrelaties. De vraag dringt zich op of min om te doen alsof het met een arbeidsclau­ dergelijke onderwerpen niet veel relevanter sule in het verdrag wel goedkomt. Maatwerk­ is zijn in de context van economische liberali­ nodig om te bepalen wanneer liberalisering is sering tussen ontwikkelde landen dan het gewenst, in welke sectoren, en welke waarbor­ herbevestigen van bestaande afspraken over gen er in het verdrag en daarbuiten nodig zijn.

Jongen aan het werk in een fabriek in Bangladesh. In de Eerste Kamer ligt een initiatiefwet voor waarmee NederlandseS & D Jaargang 75bedrijven Nummer een2 April onderzoeksplicht 2018 krijgen om kinderarbeid in hun productieketens op te sporen. Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 71

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

Zet in op sterke handhaving van het miljoen worden opgelegd, te besteden aan de internationale arbeidsrecht verbetering van (de handhaving van) het ar­ beidsrecht in het land dat de zaak verliest. De handelsakkoorden van de Europese Unie Een vestzak-broekzakconstructie, maar wel bevatten doorgaans lange, alomvattende gericht op het probleem. hoofdstukken over duurzame ontwikkeling Onder de recentere verdragen van de en arbeidsrecht. Alles komt aan de orde, van Verenigde Staten kan schending van de ar­ expliciete verwijzingen naar ILO-verdragen beidsbepalingen leiden tot tegenmaatregelen, tot de ISO-norm voor maatschappelijk verant­ zoals het verhogen van importtarieven. Dit woord ondernemen. Op overtreding van de doet meer pijn, en is dus een sterkere aanspo­ bepalingen staat echter geen sanctie. In het ui­ ring tot naleving van de arbeidsclausule. Maar terste geval kan een expertpanel aanbevelin­ het treft ook bonafide bedrijven. Hoewel de in­ gen doen. De clausules in de verdragen van de houd van clausules per verdrag zou moeten Verenigde Staten zijn minder concreet maar verschillen, is het goed om het sanctieregime vallen wel onder de normale geschillenbe­ te harmoniseren. De Europese Unie kan in dit slechtingsprocedures. Dat betekent dat er uit­ opzicht nog wat leren van de Verenigde Staten. eindelijk economische sancties kunnen wor­ Hierbij verdient het recentere en effectievere den toegepast. model van tegenmaatregelen steun. Tot op heden heeft er één arbitrage plaats­ Sociaal-democratische politici kunnen het gevonden: in juni 2016 werd bepaald dat voortouw nemen bij het afstappen van het Guatemala de verplichting tot het effectief zwakke model van handhaving dat nu stan­ handhaven van het eigen arbeidsrecht niet daard is in EU-verdragen. Economische sanc­ had overtreden. De zaak werd aanhangig ties zijn nodig om arbeidsclausules echt tan­ gemaakt door een coalitie van Amerikaanse den te geven. Daarbij zou wel ruimte moeten en Guatemalteekse ngo’s. Dat de Verenigde bestaan voor maatwerk: wanneer een bedrijf Staten hun petitie overnamen is tamelijk uit een gesanctioneerd land kan aantonen dat uniek. Interstatelijke procedures zijn schaars. arbeidsrechten worden gerespecteerd, moet Verreweg de meeste internationaalrechtelijke een uitzondering kunnen worden gemaakt. zaken worden aangespannen door personen of Daarmee wordt eerlijke concurrentie tussen, bedrijven. Het Europees Hof voor de Rechten maar ook binnen landen bewerkstelligd. van de Mens, dat beide typen zaken behandelt, heeft sinds 1959 vijf uitspraken gedaan in inter­ Reguleer niet de import, maar de statelijke procedures, tegenover bijna 20.000 importeur in individuele klachtprocedures. De mogelijkheid voor individuen, vakbon­ Een van de concrete ideeën over economische den of ngo’s om via een klachtrecht arbeidsbe­ globalisering in het jongste verkiezingspro­ palingen in handelsakkoorden af te dwingen gramma van de Partij van de Arbeid is het ver­ is nooit serieus onderzocht. Directe toegang bieden van de import en verkoop van produc­ tot arbitrage voor burgers zou een concrete in­ ten gemaakt door kinderen. Naast het feit dat vulling kunnen zijn van het pleidooi van Ingo dit alleen in Europees verband kan worden ge­ o m Venzke voor minder nadruk op de nationale realiseerd, lijkt dit praktisch onuitvoerbaar en overheid, elders in dit nummer. Naast verbe­ is de juridische houdbaarheid onder het hui­ terde toegang tot het recht zou daarbij ook na­ dige WTO-recht twijfelachtig.14 Wel haalbaar gedacht moeten worden over de gewenste re­ is het reguleren van importeurs. c k .c sh u tte r sto medie. Onder het verdrag tussen de VS en Vanaf 2021 zijn Europese bedrijven die

foto Guatemala kan maximaal een boete van $ 15 zogenoemde­ conflictmineralen zoals goud

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 72 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

importeren verplicht om verantwoording af te houdelijk nog verschillende kanten op kan. leggen over de wijze waarop ze risico’s identifi­ Wat vindt de PvdA? ceren en aanpakken. Hierbij draait het primair Ook binnen andere internationale rechts­ om de vraag of de delving van deze grondstof­ gebieden wordt de roep om verplichtingen fen niet heeft bijgedragen aan de financiering voor bedrijven steeds luider. Door middel van van gewapende conflicten. Daarnaast ligt investeringsbeschermingsovereenkomsten momenteel een PvdA-initiatiefwet voor in de (BIT’s) faciliteert de overheid de belangen van Eerste Kamer waarmee Nederlandse bedrijven Nederlandse investeerders in het buitenland. een onderzoeksplicht krijgen om kinderarbeid Investeerders kunnen rekenen op bescher­ in hun productieketens op te sporen. Het is in ming tegen (indirecte) onteigening, discri­ Nederland verboden om textiel te laten pro­ minatie en andere vormen van oneerlijke duceren door kinderen, maar niet om textiel behandeling. Schendingen kunnen worden te verkopen die in het buitenland door kinde­ voorgelegd aan een onafhankelijk tribunaal. ren is geproduceerd. Het PvdA-wetsvoorstel Dit mechanisme is de laatste jaren scherp be­ brengt daar geen verandering in. Om recht te kritiseerd omdat het buitenlandse investeer­ doen aan de werkelijkheid van lange, ingewik­ ders in staat stelt te procederen tegen onder kelde toeleveringsketens waarbij bedrijven meer restrictief tabaksbeleid, de uitfasering vaak alleen hun directe toeleverancier kennen, van nucleaire energie en de bail-outs na een richt wetgeving zich (vooralsnog) op inspan­ financiële crisis. Ook arbeidsrecht is niet im­ ningsverplichtingen en transparantie. muun voor dergelijke claims. Zo loopt er mo­ menteel een zaak van de Franse multinational Veolia tegen Egypte naar aanleiding van een verhoging van het minimumloon. Hervorming van het investeringsrecht lijkt In Genève wordt onder­ onontkoombaar. Eén mogelijkheid is het in­ handeld over een verdrag troduceren van verplichtingen voor investeer­ ders. Omdat het hierbij niet gaat om de regu­ over de verantwoordelijk­ lering van goederen vormt het WTO-recht heden van bedrijven voor geen obstakel. In Afrika bestaan al enkele ver­ mensenrechten. Wat vindt dragen die investeerders dwingen om arbeids­ normen te respecteren. Doen zij dit niet, dan de PvdA? verliezen zij hun bescherming onder het in­ vesteringsverdrag. Nederland en de Europese Unie zijn tot nu toe niet verder gekomen dan het opnemen Naar het introduceren van extraterritoriale van bepalingen over het stimuleren van maat­ wetgeving door ‘thuislanden’ van multinatio­ schappelijk verantwoord ondernemen. Naast nale ondernemingen wordt er in Genève mo­ het reguleren van de importeurs van goede­ menteel onderhandeld over een verdrag over ren en diensten is het ook nodig om de verant­ de verantwoordelijkheden van bedrijven op woordelijkheden van exporteurs van kapitaal het terrein van mensenrechten. Dit is geens­ scherper te definiëren in wetgeving of investe­ zins een nieuwe discussie. Net als in de perio­ ringsbeschermingsovereenkomsten. In het re­ de van de New International Economic Order guleren van importeurs en investeerders komt het initiatief van de ontwikkelingslan­ moet de EU dus nog een stap zetten: inspan­ den, en kan het op weinig enthousiasme reke­ ningsverplichtingen en transparantie alleen nen in het Westen. Opmerkelijk, omdat het in­ zijn onvoldoende.

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 73

Ruben Zandvliet Het draait om de regels, en die kun je wijzigen

Noten 7 John Ruggie, ‘International arbeidsrecht. Francesco Giu­ Regimes, Transactions and mello & Gerda van Roozend­ 1 Robert Went, ‘Bijsturen kan Change: Embedded Libera­ aal, ‘Trade agreements and en gebeurt ook’, in: S&D 2018 / 1, lism in the Postwar Economic labour standards clauses: p. 36. Order’, in International Orga- Explaining labour standard 2 Lilianne Ploumen, ‘Fair han­ nization, 39, 1982, p. 379. developments through a qua­ delsakkoord met VS kent 8 Dani Rodrik, The Globaliza- litative comparative analysis alleen winnaars’, de Volks- tion Paradox, Oxford Univer­ of US free trade agreements’, krant, 10 september 2014. sity Press 2011 [De globalise- Global Social Policy 17, 2017, 3 Sociaal Economische Raad, ringsparadox, AUP 2015], p. 191. pp. 38-81. T TIP. Transatlantic Trade and 9 Jagdish Bhagwati, ‘Free Trade, 12 Dani Rodrik, ‘It’s Time to Investment Partnership, Advies “Fairness” and the New Pro­ Think for Yourself on Free 16/04, april 2016; Agnes Jonge­ tectionism: Reflections on an Trade’, Foreign Policy, 27 jan­ rius en Gerard Oosterwijk, Agenda for the World Trade uari 2017. ‘TTIP: vier keer nee, tenzij’, in: Organisation’, The Institute of 13 Jordi Augustí-Panareda, Franz S&D 2015 / 3, pp. 32-37. Economic Affairs, IEA Occasio­ Ebert & Desirée LeClercq, 4 John Follows, Antecedents of nal Papers 96, 1995, p. 27. ‘Labour Provisions in Free the International Labour Orga- 10 Jagdish Bhagwati, US Trade Trade Agreements: Fostering nization, Clarendon Press Policy: The Infatuation with their Consistency with the 1951, pp. 12-13. FTAs, april 1995; doi. ILO Standards System’, Back- 5 Ibid., pp. 34, 46; Robert W. org/10.7916/D8CN7BFM. ground Paper Social Dimensi- Fogel & Stanley L. Engerman, 11 Veel studies die de effectivi­ ons of Free Trade Agreements, Time on the cross: The Econo- teit van arbeidsclausules International Labour Office, mics of American Negro Sla- evalueren kijken echter naar March 2014 / 5. very, W.W. Norton and Com­ het effect op het land met het 14 SER, 2016, pp. 123-124. pany 1974, p. 5. laagste beschermingsniveau, 6 Karl Polanyi, The Great Trans- en concluderen dat handels­ formation, Beacon Press 2001, verdragen niet leiden tot ver­ pp. 27-28. betering van het nationale

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 74

Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

Het internationaal handels- en investeringsrecht is opzettelijk ontwikkeld op afstand van de politieke strijd: in rechtspraak en in vrijwel geïsoleerde besluitvormingsfora. Het gevolg is dat de politieke keuzes onvoldoende zichtbaar zijn, of zelfs helemaal niet lijken te bestaan. Dat moet en kan anders.

Ingo Venzke

Directeur van het Amsterdam Center for International Law (ACIL), Universiteit van Amsterdam

De economische omstandigheden waaronder lijk gegeven zijn, maar voor een groot deel mensen wereldwijd leven, worden groten­ voortkomen uit juridische constructies die de deels gevormd door het internationaal recht. mogelijkheden en beperkingen van economie­ Dankzij het internationaal recht kan de doua­ ën vastleggen – en die daarmee de verdeling ne zowel economische migranten als buiten­ van macht en welvaart bepalen. Die zienswijze landse producten buiten de grens houden. lijkt de afgelopen decennia op de achtergrond Productieketens worden door internationaal te zijn geraakt: het is onvoldoende duidelijk recht zodanig opgeknipt dat niet-winstgeven­ dat economische omstandigheden het resul­ de activiteiten aan de periferie blijven terwijl taat zijn van politieke keuzes die zijn vastge­ de baten naar het centrum toevloeien. Het is legd in juridische constructies. In dit artikel geen toeval dat Duitsland bijna twee keer zo­ richt ik mij op de totstandkoming van zulke ju­ veel verdient met de wederuitvoer van gebran­ ridische constructies – het internationaal han­ de koffie als heel Afrika verdient met de oogst dels- en investeringsrecht – en hoe deze ertoe van koffie. Dat heeft niets te maken met enig bijdragen dat economische omstandigheden ‘natuurlijk comparatief voordeel’. Het is eer­ worden gezien als natuurlijk, in plaats van als der het resultaat van een reeks politiek-juridi­ het gevolg van politieke keuzes. sche constructies die bijvoorbeeld producen­ Het herwinnen van het besef dat de econo­ ten buiten Europa beletten de markt van mische productie- en distributie-omstandig­ gebrande koffie te betreden. heden een politiek karakter hebben, is om di­ David Ricardo, grondlegger van het idee verse redenen belangrijk. Allereerst omdat het van comparatief voordeel, zag al duidelijk dat de eerste stap is in elk streven naar rechtvaar­ economische omstandigheden geen natuur­ digheid.1 Je kunt nu eenmaal alleen bestaande

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 75

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

praktijken bekritiseren – en eventueel veran­ het groepje machtigen behoort, geneigd is te deren – als er alternatieven bestaan en niet als denken dat hij de wereld waarin hij leeft zelf ze het resultaat zijn van onveranderbare na­ vorm kan geven, wat niet geldt voor de grote tuurwetten. Daarnaast is het begrip van het massa.3 Daarnaast blijken mensen over het al­ politieke karakter belangrijk als antwoord op gemeen een sterke neiging te hebben in een het opkomend populisme ter rechterzijde. rechtvaardige wereld te willen leven. Daarom Populisme maakt gebruik van de breed ge­ willen ze datgene wat misschien onrechtvaar­ deelde opvatting dat de bevolking als geheel dig lijkt, verklaren en, tja, zelfs rechtvaardigen. niet langer de regie heeft over haar levensom­ Denk bijvoorbeeld aan de zakenvrouw die rela­ standigheden. Populisten beloven het volk tief makkelijk over een dakloze heen stapt die (weer) voorop te stellen, en pretenderen te we­ bij haar voor de deur ligt te slapen, als zij denkt ten wat het volk – ten onrechte opgevat als en­ dat die dakloze wel kansen heeft gehad in het kelvoudig – werkelijk wil. Naast nationalisme leven, maar deze gewoon niet heeft benut. en anti-elitisme is het gevoel van vervreem­ Verklaringen vinden voor schijnbaar on­ ding een voedingsbodem van populisme. rechtvaardige zaken is niet hetzelfde als denken Ook als we weer een beter begrip krijgen dat omstandigheden natuurlijk zijn. Wel staat van de politieke achtergrond van de economi­ het de gedachte in de weg dat die voorwaarden sche omstandigheden waarin we leven, blijft anders kunnen en zouden moeten zijn. En dat het uiteraard de vraag hoe we die omstandig­ ondersteunt een apolitiek begrip van economi­ heden kunnen veranderen. Een politiek begrip sche omstandigheden. Politiek impliceert ten­ van die omstandigheden verzet zich tegen het slotte een keuze tussen alternatieven.4 idee dat ze natuurlijk, of vanzelfsprekend zijn, maar niet per se tegen het idee dat een machti­ Politiek op afstand gezet in handels- ge elite deze omstandigheden in haar greep en investeringsrecht houdt en dat deze elite belangen heeft die op gespannen voet staan met die van de massa. Bij de manier waarop het internationaal han­ Daarom is het ook van belang mogelijkheden dels- en investeringsrecht tot stand komt, val­ voor verandering te onderzoeken, en daarbij len drie zaken op. Ten eerste het institutionele de nationalistische reflex van het populisme te isolement: het recht komt vaak tot stand op weerstaan en met internationale of grensover­ grote afstand van de politiek. Ten tweede de af­ schrijdende alternatieven te komen. hankelijkheid van rechtspraak. En ten derde In deze bijdrage doe ik een stapje terug en het grote belang dat wordt toegekend aan eco­ stel ik de vraag waarom, met het oog op het in­ nomische overwegingen. ternationaal handels- en investeringsrecht, een dergelijk politiek begrip van economische omstandigheden niet volkomen evident is. Voor de duidelijkheid: het begrip ‘politiek’ ont­ leent zijn betekenis hier vooral aan de tegen­ Het internationale recht stelling met het natuurlijke, tegengesteld aan komt vaak tot stand op grote het idee dat alle ‘zinloze ellende [als] onveran­ afstand van de politiek derlijke natuurkracht … buiten de macht van de mens ligt’.2 In deze dynamiek spelen allerlei factoren een rol, die vaak met elkaar verknoopt zijn en bij verschillende groepen mensen ook weer Om te beginnen met het eerste punt: handels- anders werken. Zo is het duidelijk dat wie tot en investeringsverdragen worden over het al­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 76 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

gemeen niet onderhandeld door ministeries zogeheten geïnternationaliseerde overeen­ van buitenlandse zaken, maar door gespeciali­ komsten en later via bilaterale investerings­ seerde ministeries voor handel en economie. verdragen (ook wel investeringsbeschermings­ Om die reden is er sprake van een versnippe­ overeenkomsten, BIT’s).6 ring en specialisatie naar sectoren. Dat is ove­ Het tweede kenmerk van de totstandko­ rigens een ontwikkeling die teruggaat naar de ming van het handels- en investeringsrecht is beginperiode van internationale samenwer­ dat dit recht grotendeels werd ontwikkeld in king.5 Door het toenemend belang van het in­ de rechtspraak. Zowel het handels- als investe­ ternationaal recht is die versnippering echter ringsrecht is in de jaren na de teloorgang van een groter probleem geworden. de ITO in internationale rechtspraak verder Binnen landen bestaan zulke tendensen ontwikkeld. Die rechtspraak zette zich bewust ook – specialisatie en institutioneel isolement – af tegen de politiek. Tegenover het vermeende maar kunnen ze tot op zekere hoogte worden rommelige en emotionele karakter van het gestuurd door inclusievere instituties zoals politieke debat plaatsten rechters en arbiters het kabinet of parlement. Op internationaal de kalme rationaliteit van het recht.7 niveau daarentegen bestaan er nauwe­ lijks­ De Texaco-zaak, waarover in 1975 en 1977 ju­ mogelijkheden om belangenbehartigers uit ridisch werd beslist, biedt hiervan een goede il­ verschillende sectoren op min of meer gelijke lustratie. De zaak ging over een overeenkomst voet met elkaar in contact te brengen – zoals tussen Libië en twee eisers, Texaco Overseas Pe­ handelsvertegenwoordigers met arbeids- of troleum Company en California Asiatic Oil Com­ milieubelangenbehartigers. Kortom, zowel pany. Inzet van het geschil was of het internati­ het handels- als investeringsrecht is door spe­ onaal recht Libië verbood om rechten en cialisatie en versnippering op grote afstand bezi­­ t­t ingen van buitenlandse ondernemingen komen te staan van instituties met een meer te nationaliseren. Die kwestie was ook in de Al­ expliciet politiek karakter. gemene­ Vergadering van de Verenigde Naties Het had ook anders kunnen lopen: na de een prominent onderwerp van politiek debat. Tweede Wereldoorlog ontstond kortstondig In die debatten was ook het argument naar vo­ de mogelijkheid om institutionele structuren ren gebracht dat het internationaal recht niet op te zetten waarin de totstandkoming van het van toepassing was op nationaliseringsvraag­ handels- en investeringsrecht nauwer verbon­ stukken. De arbiter die besliste over de Texaco- den zou zijn met inclusieve politieke proces­ zaak nam in zijn uitspraak echter openlijk af­ sen, namelijk binnen de Internationale Han­ stand van dat politieke debat. Het argument delsorganisatie (ITO). Weliswaar was de ITO dat het internationaal recht niet van toepas­ primair gericht op handelskwesties, ze was te­ sing was op nationaliseringsvraagstukken kon gelijk op allerlei manieren verbonden met an­ het arbitragetribunaal niet in overweging ne­ dere politieke kwesties, vooral vraagstukken men. Het tribunaal had de ‘plicht om het recht met betrekking tot arbeid en economische toe te passen zoals het dit aantreft, en niet om ontwikkeling. Het liep anders. De ITO werd het te maken’.8 In zijn uitspraak beriep de arbi­ nooit werkelijkheid. In plaats daarvan werd de ter zich echter wel herhaaldelijk op eerdere uit­ Wereldovereenkomst voor Tarieven en Handel spraken waarin het recht aangaande dat vraag­ (GATT) voorlopig toegepast. Zonder de ITO als stuk was gevormd.9 Terwijl het politieke debat institutionele basis ontwikkelde de GATT zich een open karakter had waarin verschillende als een nogal geïsoleerd regime. Het investe­ alternatieven tegenover elkaar gesteld wer­ ringsrecht ontwikkelde zich in de arbitrage­ den, kapten de gerechtelijke beslissingen de praktijk daarnaast op nog meer afstand van in­ discussie af. Daarmee belemmerden de rech­ ternationale politieke processen; eerst via terlijke uitspraken het politiek conflict en zet­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 77

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

ten ze een streep door andere mogelijkheden. Door zich te distantiëren van het politieke do­ Op het terrein van het handelsrecht gebeur­ mein, is de rechtsprekende praktijk in zowel de iets soortgelijks: in 1990 oordeelde een het handels- als investeringsrecht gevallen GATT-­panel dat een verdragsluitende partij voor de charme van zijn eigen precedenten. niet eenzijdig de toegang tot de markt voor Door een te sterk vertrouwen op uitspraken producten kon beperken door te eisen dat im­ uit het verleden – ook al worden die nogal eens porteurs aan bepaalde milieunormen zouden verdraaid – worden nieuwe uitspraken gepre­ moeten voldoen.10 De kwestie betrof een door senteerd als simpele uitvoering van wat al eer­ de Verenigde Staten genomen maatregel die der is besloten. De politieke keuzes in rechter­ importeurs gebood dat bij het vissen op tonijn lijke beslissingen verdwijnen zo uit het zicht. bepaalde technieken moesten worden gebruikt De derde dynamiek die naast institutionele die relatief onschadelijk waren voor dolfijnen. isolering en de afhankelijkheid van recht­ Als deze maatregel werd toegestaan, zou de spraak van belang is, is de dominantie van de hele multilaterale handelsregelgeving gevaar economische logica bij de ontwikkeling van lopen, aldus het panel. Werd een dergelijke het internationale handels- en investerings­ maatregel juridisch mogelijk, dan zouden de recht. De overheersende gedachte is dat libera­ verdragsluitende partijen daarover een over­ lisering van de handel de totale welvaart ver­ eenkomst moeten aangaan. hoogt en dat bescherming van investeringen Die redenering wordt in meer algemene zin de economische ontwikkeling van het gast­ toegepast op sociale herverdelingsvraagstuk­ land steunt. Daardoor lijkt zowel handelslibe­ ken: het handelsrecht gaat alleen over liberali­ ralisering als investeringsbescherming voor sering en het vergroten van de totale welvaart – (ontwikkelings)gastlanden een kwestie van hoe die welvaart vervolgens intern wordt welbegrepen eigenbelang. verdeeld,­ wordt overgelaten aan elke staat die Die dwingende economische logica kwam partij is. Voor de inrichting van het investe­ al in de jaren zestig naar voren. Destijds kwam ringsrecht neemt de rechtspraak dezelfde hou­ de zienswijze op dat contracten tussen gastlan­ ding aan. De rechtspraak stelt zich slechts be­ den en buitenlandse ondernemingen gezien zig te houden met de technische aspecten bij konden worden als economische ontwikkelings- het nastreven van onomstreden doelen. Tel­ overeenkomsten. Deze opvatting heeft een fun­ kens als er tussen verschillende doelen, of over damentele rol gespeeld in het ogenschijnlijk hoe je die kunt bereiken, spanningen ontstaan, verdwijnen van conflicten binnen de arbitra­ worden ze aan het politieke proces overgedra­ gepraktijk. Het lastig grijpbare begrip investe- gen. Dat is in principe logisch en verstandig, ringen speelde een soortgelijke rol. Het begrip maar het negeert de keuzeafwegingen die investering suggereert namelijk en anders dan rechtsprekende instanties nog steeds maken bij het slechts beschermen van eigendom, dat bij de interpretatie van het recht. er sprake is van iets wat intrinsiek goed is.11 De uitspraak in de Texaco-zaak ondersteunt net als andere uitspraken internationale be­ scherming en stabilisering van concessieover­ eenkomsten onder verwijzing naar het pri­ Het handelsrecht gaat alleen maat van de economische groei – de juridische over liberalisering en het bescherming is pure noodzaak, een voorwaar­ vergroten van de totale de voor economische ontwikkeling juist voor degenen die dat het hardst nodig hebben. De welvaart Texaco-zaak citeert in dit verband de Sapphire- zaak.12 Economische ontwikkelingsovereen­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 78 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

komsten ‘brengen ontwikkelingslanden in­ van de Wereldhandel) en de Internationale vesteringen en technische ondersteuning, in Handelsorganisatie (ITO). De eerste voor­ het bijzonder op het gebied van onderzoek en stellen in deze richting kwamen van het bij de exploitatie van minerale hulpbronnen Amerikaans Congreslid Cordell Hull en pre­ […] Zij zijn daardoor van wezenlijk belang bij sident Woodrow Wilson. Hull riep al in 1916 de ontwikkeling van het land waarin zij wor­ op tot een ‘permanent internationaal han­ den uitgevoerd.’13 delscongres’, terwijl Wilson pleitte voor ‘het Het gevolg is dat de internationale juridi­ afschaffen […] van alle economische belem­ sche bescherming van buitenlandse investerin­ meringen en de instelling van gelijke handels­ gen wordt gezien als ‘in het belang van beide voorwaarden’. Uiteindelijk verdween de stu­ partijen’ (ibid.). De vooraanstaande aca­de­micus ring van handel en investeringen in Bretton en juridisch beroepsbeoefenaar Prosper Weil Woods naar de achtergrond, vooral vanwege vat het aldus samen: ‘Uiteindelijk bestaat er sluimerende meningsverschillen over Britse geen belangenconflict tussen het gastland en handelsvoordelen voor Gemenebestlanden.16 de buitenlandse investeerder.’14 En waar geen Na de oorlog schaardden de Verenigde conflict is, is het ook niet nodig om partij te kie­ Staten en Groot-Brittannië zich nogmaals ach­ zen – en evenmin is er gelegenheid om tot een ter de oprichting van een internationale politiek begrip van economische omstandig­ handelsorganisatie,­ en in februari 1946 stelde heden te komen. de Economische en Sociale Raad van de VN (ECOSOC) een commissie van achttien landen Een blik terug op het verleden om naar in ter voorbereiding van de Internationale de toekomst te kijken conferentie over handel en werkgelegenheid. De conferentie vond plaats in 1948 in Havana Een historische terugblik is een van de manie­ in aanwezigheid van 56 regeringsvertegen­ ren om een kritisch geluid te formuleren te­ woordigers; 53 van hen ondertekenden op gen de apolitieke schijn van door het recht ge­ 24 maart de slotakte. BY 2.0) BY CC (

vormde economische omstandigheden – niet William Clayton, voormalig Amerikaans om de geschiedenis te zien als voorloper van staatssecretaris van Economische Zaken, stel­ het heden, maar als contextualisering van het de: ‘Dit zou weleens de grootste stap in de ge­ verleden. Deze terugblik legt de nadruk op schiedenis kunnen zijn naar orde en gerechtig­ eerdere controversen en op de mogelijkheid heid in de economische betrekkingen tussen van een andere ontwikkeling die sindsdien uit de leden van de wereldgemeenschap en naar het zicht is verdwenen.15 Ik bespreek hier twee een grote uitbreiding van de wereldwijde pro­ pm e n t t i o na l De v elo van die controversen: de discussie rond de In­ ductie, distributie en consumptie van goede­ ternationale Handelsorganisatie in de jaren ren.’17 Toen president Truman het Handvest van veertig en de discussie rond de Nieuwe inter­ Havana voorlegde aan het Congres, noemde hij nationale economische orde (NIEO) in de ja­ het handvest ‘een integraal onderdeel van het ren zestig en zeventig. grotere programma voor internationale eco­ r I n te rna t m e n fo Terwijl de geallieerden in 1944 in Bretton nomische wederopbouw en ontwikkeling’ en Woods bijeenkwamen om de financiële ‘een essentiële stap in ons buitenlands beleid’. betrekkingen tussen landen te regelen via De oprichting van een internationale handels­ de oprichting van de Wereldbank en het organisatie werd kennelijk als noodzaak ge­ Internationaal Monetair Fonds (IMF), voeld. Clair Wilcox, hoofd van de Amerikaanse­ volgde de ontwikkeling van het handels- en delegatie in Havana, waagde zich aan een

investeringsrecht een ander traject: via het voorspelling ten aanzien van dit onbekende fl ic k r | Pete L e wi s / De par

zogeheten World Trade Charter (Handvest terrein van internationaal economisch recht foto

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 79

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

zonder het Handvest van de Internationale teralisme blijven bestaan en discrimina­ Handelsorganisatie (ITO): tie versterkt worden. In vrijwel elk land buiten de Verenigde Staten zou een gede­ ‘De toekomst van de Wereldovereenkomst tailleerde administratieve regulering van [voor Tarieven en Handel, GATT] hangt af de uitvoer en invoer geen uitzondering van het lot van het Handvest. Het is voor­ zijn maar de regel worden. Onder deze lopig van toepassing, niet definitief, en omstandigheden zouden de Bank kan op korte termijn worden opgezegd. [Wereldbank] en het Fonds [IMF] vanzelf Als de Verenigde Staten afstand zouden zinloos zijn; de verplichtingen die voor de doen van het Handvest, zouden veel van landen die deelnemen aan het Europese de verdragsluitende partijen zich kunnen herstelplan voortvloeien, zouden worden terugtrekken uit de Overeenkomst. Als dit tenietgedaan; alle inspanningen om een gebeurt, zouden invoertarieven stijgen, vrijer handelssysteem te herstellen zou­ quotasystemen en deviezencontroles ge­ den mislukken.’18 handhaafd en versterkt worden, zou bila­

Addis Abada, Ethiopië – Vrouwen scheiden de slechte koffiebonen van de goede. Heel Afrika verdient $ 2,4 S & D miljardJaargang per 75 Nummer jaar aan 2 Aprilde koffieoogst, 2018 terwijl alleen Duitsland al ongeveer $ 3,8 miljard aan de wederuitvoer van koffie verdient. 80 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

We kunnen niet met zekerheid zeggen welk Geschilbeslechting kreeg een heel andere verschil de handelsorganisatie zou hebben invulling bij het World Trade Charter dat de gemaakt. Wel zijn enkele punten vermeldens­ rechten van gastlanden en niet van buiten­ waardig. Ten eerste legt het World Trade Char­ landse investeerders beschrijft (art. 12(1)(c)). ter meteen de nadruk op ‘voorwaarden voor Voor gastlanden is het zwaarste vereiste om stabiliteit en welzijn die nodig zijn voor vreed­ ‘voldoende zekerheid te bieden voor bestaan­ zame en vriendschappelijke betrekkingen tus­ de en toekomstige investeringen’ (art. 12(1)(a) sen naties’. Artikel 1 noemt als overkoepelende (i)). Het Handvest bevatte niet eens een duide­ ambitie het ‘bereiken van hogere levensstan­ lijk verbod op discriminatie, noch tussen in­ daarden, volledige werkgelegenheid en de vesteringen vanuit verschillende landen, noch voorwaarden voor economische en sociale tussen buitenlandse en binnenlandse investe­ vooruitgang en ontwikkeling, als bedoeld in ringen. Het eiste slechts dat lidstaten rekening artikel 55 van [het Handvest van de Verenigde hielden met de ‘wenselijkheid om discrimina­ Naties]’. Het ITO Handvest erkent verder dat tie te vermijden’ (art. 12, lid 2). Bilaterale inves­ alle leden ‘een gemeenschappelijk belang heb­ teringsverdragen konden worden gesloten als ben om eerlijke arbeidsvoorwaarden te berei­ beperking op de rechten van gastlanden (art. ken en te behouden’ (art. 7) en eist dat geschil­ 12(1)(d)). len in dit verband worden behandeld in samenwerking met de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO). Ten tweede bevat het Handvest een gede­ tailleerd kader voor de administratie van pri­ Als de Internationale maire grondstoffen – cruciaal als je bedenkt Handelsorganisatie er dat de overheidsbegroting van sommige ont­ wikkelingslanden grotendeels afhankelijk is wel was gekomen, had de van de prijs van een klein aantal landbouw­ globalisering dan ook op zo’n goederen. Het Handvest erkent dat sterke grote schaal verwoestingen aanbod-, vraag-, voorraad- en uiteindelijk ook prijsschommelingen in het verleden ernstige aangericht? negatieve gevolgen hebben gehad voor zowel producenten als consumenten (art. 55). Als er een internationale administratie voor grond­ stoffen was gekomen, zou dit later belangrij­ Je kunt je makkelijk laten meeslepen door de ke gevolgen hebben gehad, bijvoorbeeld door beloftes van het Handvest en je overgeven aan de schuldencrisis van de ontwikkelingslan­ wensdenken: stel nu dat het Handvest van de den af te zwakken; door die crisis hadden Wereldhandel in werking was getreden, dan deze landen geen goed antwoord op de eco­ had globalisering niet op zo’n grote schaal ver­ nomische maatregelen die de Verenigde woestingen aangericht.19 Die gedachte is wat Staten en de Wereldbank vanaf de jaren kort door de bocht, maar het ITO-programma tachtig oplegden. laat wel verschillende mogelijkheden zien. Ten derde moesten er voor de internationa­ Ook laat het een andere institutionele regel­ le rechtsbescherming van buitenlandse inves­ geving zien waarin handel en investeringen teringen in de jaren negentig diverse eindjes dichter bij de Verenigde Naties en bij het po­ aan elkaar geknoopt worden om de ontstane litieke proces zouden zijn gebleven. praktijk van geschillenbeslechting (ISDS) tus­ Realisering van het Handvest was daar­ sen investeerders en staten te bestendigen. naast een reële mogelijkheid. Er was momen­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 81

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

tum en steun voor en het project stond op de gen van buitenlandse ondernemingen, vooral rails. Er was in Havana al een interim-commis­ met betrekking tot natuurlijke hulpbronnen, sie voor de internationale handelsorganisatie kunnen nationaliseren. Ten tweede moest er aangesteld gericht op de verwezenlijking een fundamentele hervorming van het han­ van de doelstellingen en oprichting van de delssysteem komen om eerlijke en stabiele ITO. Maar toen vertrokken de twee ijverigste grondstoffenprijzen, eerlijke handelsvoor­ aanhangers, Wilcox en Clayton, uit de Amer­ waarden en niet-wederkerige handelsprefe­ ikaanse regering, en pas in april 1949 diende renties mogelijk te maken. Het derde punt Truman het voorstel in bij het Congres. Hoe betrof nieuwe financieringsvormen en het langer het ratificatieproces werd uitgesteld, vierde, alweer bijna vergeten, het opleggen hoe kleiner de kans dat het Handvest ook van bindende verplichtingen aan onderne­ werd goedgekeurd. Het Congres hield zich mingen en de vrij goed ontwikkelde gedrags­ steeds meer bezig met het Noord-Atlantisch code van de Verenigde Naties voor internatio­ Verdrag (NAVO) en het zwaartepunt van het nale ondernemingen.24 buitenlands economisch beleid verschoof De druk om deze veranderingen te realise­ richting de Economic Cooperation Adminis­ ren bereikte een hoogtepunt rond 1974, toen tration, dat was opgericht ter uitvoering van tijdens de zesde buitengewone zitting van de het Marshall-plan. Het Amerikaanse Congres Algemene Vergadering van de Verenigde heeft het Handvest nimmer geratificeerd, Naties (AVVN) de Verklaring tot oprichting evenmin als andere landen die in de start­ van een nieuwe Internationale Economische blokken stonden. Orde en het Actieprogramma zonder stem­ Al een paar jaar na de mislukte ITO kwam ming werden aangenomen.25 De Algerijnse er een nieuwe poging om de internationale president Boumédienne nam als eerste spre­ economische orde invulling te geven. Een ker het woord met een toon vol urgentie en groot aantal pas onafhankelijke en niet-ge­ ernst: bonden landen liet zijn stem steeds luider horen bij de VN. Dat resulteerde onder meer ‘In de ogen van het overgrote deel van de in de resolutie over de permanente soevereini­ mensheid is dit een (economische) orde teit over natuurlijke hulpbronnen in 1962 die net zo onrechtvaardig en achterhaald (PSNR, 1962).20 Datzelfde jaar werd ondanks is als de koloniale orde waaraan hij zijn protest van westerse landen een resolutie aan­ oorsprong en bestaan te danken heeft. Voor genomen voor de oprichting van de conferen­ zover deze economische orde wordt voort­ tie van de Verenigde Naties voor handel en gezet en versterkt, en daarom gedijt dank­ ontwikkeling (UNCTAD).21 Tijdens de eerste zij een proces dat de armen voortdurend UNCTAD-bijeenkomst in 1964 in Genève werd armer en de rijken rijker maakt, vormt hij met een opmerkelijk gevoel van eenheid de het grootste obstakel voor enige hoop op G77 – de groep van ontwikkelingslanden – op­ ontwikkeling en vooruitgang voor alle gericht, tot verrassing van de meeste westerse landen in de Derde Wereld.’26 diplomaten.22 In het Handvest van Algiers uit 1967 stelde de G77 de scheve wereldwijde eco­ Het Handvest van de economische rechten en nomische verhoudingen aan de kaak en eiste plichten van staten (CERDS) werd tijdens de op scherpe toon verandering. reguliere VN-vergadering aangenomen, met In de aanloop naar een Nieuwe internatio­ 120 tegen 6 stemmen en 10 onthoudingen.27 nale economische orde (NIEO) wierpen de Volgens de Chinese afgevaardigde droeg het ontwikkelingslanden vier punten op.23 Ten CERDS bij aan een ‘onbedwingbare histori­ eerste moesten landen de rechten en bezittin­ sche trend’. Daar liet hij wel op volgen:

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 82 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

‘De ervaring leert dat het Handvest […] nog wicht en kreeg het steeds meer steun. Aron steeds slechts een papieren tijger zal zijn. Broches, de Nederlandse medegrondlegger Er zal een niet-aflatende strijd moeten wor­ (en vicepresident) van de Wereldbank en eer­ den gevoerd voordat de juiste bepalingen ste secretaris-generaal van het in 1965 opge­ in de praktijk kunnen worden vertaald.’28 richte Internationaal Centrum voor beslech­ ting van investeringsgeschillen (ICSID), voerde Op dit punt maakt het gevoel van mogelijkhe­ langs deze lijn campagne voor ICSID. In zijn den plaats voor een ontnuchterende analyse. lezingen in Den Haag van 1972 zei hij: Terwijl de ITO gewoon nooit in werking trad, leken het CERDS en de NIEO steeds minder ‘Het lijdt geen twijfel dat angst voor politie­ relevant te worden, totdat in de geschiedenis ke risico’s een afschrikwekkend effect heeft van het internationaal economisch recht op de stroom buitenlands privaat kapitaal hoogstens hun onvermijdelijke mislukking naar ontwikkelingslanden. De Wereldbank zou worden vermeld. heeft het daarom gepast geacht om te on­ Dat gebrekkige succes kent vele redenen. De derzoeken of ze een bijdrage kon leveren weerstand van ontwikkelingslanden tegen het aan een beter investeringsklimaat.’31 beschermen van buitenlandse investeringen werd ingehaald door de praktijk van investe­ En het beste antwoord op politieke risico’s was ringsovereenkomsten en ontwikkelingen in bilaterale investeringsverdragen sluiten om de arbitragepraktijk. En meer in het algemeen ‘ervoor te zorgen dat arbitrageovereenkom­ werden de standpunten van ontwikkelings­ sten die vrijwillig worden aangegaan ten uit­ landen ingehaald door een specifieke neolibe­ voer worden gelegd’.32 Uiteraard gold dat wat rale manier van denken over economische buitenlandse investeerders als politiek risico ontwikkeling.29 In 1974 was het nog immer zagen, ontwikkelingslanden zagen als uit­ een afgevaardigde uit een westers land, drukking van economische soevereiniteit Canada, die deze manier van denken het of gewoon als normale politiek. krachtigst formuleerde: Alternatieve praktijken ‘De reden waarom mijn delegatie zo veel belang hecht aan [internationale rechts­ Ook al zijn de ITO en NIEO als ambitieuze pro­ bescherming van buitenlandse investe­ jecten in de kern mislukt, ze hebben toch spo­ ringen] is dat, als wij een rechtvaardige ver­ ren nagelaten in het recht en in het bredere deling van alle rijkdom in de wereld willen discours. Die sporen verdienen aandacht, ook bereiken en behouden zoals dit Handvest al druist dit in tegen het dominante idee van wil bevorderen, er een aanmerkelijke pri­ de ITO en NIEO als flop.33 Bovendien gaat er vate kapitaalstroom van ontwikkelde naar ook nu nog een normatieve zeggingskracht ontwikkelingslanden nodig zal zijn in de uit van de discussie rond beide projecten, juist vorm van investeringen. Dit kapitaalver­ omdat er meer uit te halen was geweest. Zij le­ keer zal uitsluitend plaatsvinden in om­ ven voort, zoals Theodor W. Adorno het meer standigheden die ten minste een zekere in het algemeen met betrekking tot de filoso­ mate van veiligheid bieden – en die kun­ fie verwoordde, ‘omdat het moment om [ze] nen onmogelijk bestaan als de rechtsstaat uit te voeren gemist werd’.34 wordt afgewezen.’30 Specifieker zijn er alternatieven aan te wij­ zen voor de inrichting van internationale eco­ Met de veranderende opvatting over economi­ nomische productie- en distributieverhoudin­ sche ontwikkeling won dit discours aan ge­ gen.35 Het brede verhaal van mislukking moet

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 83

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

het zicht niet ontnemen op de lichtpuntjes in gelijkbare dynamiek: in tegenstelling tot de de debatten of de alternatieve praktijkvoor­ productie van cacaobonen leveren steeds lu­ beelden die er wel degelijk waren en zijn. Net xueuzere chocolade-artikelen forse winsten als kritische historische verhalen kunnen zulke op. Een hoge invoerheffing op verwerkte cacao reële alternatieven van groot belang zijn om schermt de Europese markt af en verspert ca­ een beter politiek begrip te verkrijgen van de cao-producerende landen de weg naar het lu­ economische omstandigheden van productie cratievere deel van de productieketen.­ 41 En en distributie, omdat ze laten zien wat er mo­ ook de arbeidsomstandigheden zijn sterk af­ gelijk is.36 En waar een weg is, is misschien ook hankelijk van de plek in de keten. Dit verhaal een wil. gaat op voor veel meer producten. Meer oog krijgen voor die vervaagde spo­ Met zijn internationale focus richtte de ren is een langzaam proces van (her)ontdek­ NIEO zich op precies deze winst- en welvaarts­ king waar nog veel werk voor nodig is.37 Het is verdeling tussen en niet binnen landen. Dit bijvoorbeeld duidelijk dat de nieuwe econo­ aspect bood een valide punt van kritiek voor mische orde de aanloop vormde voor een het Noorden: ontwikkelde landen konden de nieuw hoofdstuk binnen de GATT over ‘han­ aanspraken van het Zuiden afdoen met het del en ontwikkeling’. Dit hoofdstuk bleef on­ argument dat ze niet de zakken van corrupte getwijfeld ver achter bij de ambitie van ont­ dictators en elites wilden spekken. Dat laat wikkelingslanden, maar heeft toch de basis trou­wens onverlet dat dit maar al te vaak ge­ gelegd voor niet-wederkerige voorkeursbe­ beurde als het nodig was om de aanvoer van handeling. Belangrijkere alternatieven zijn te essentiële hulpbronnen als olie veilig te stel­ vinden in andere domeinen van het interna­ len of als het bijdroeg aan de strijd tegen ideo­ tionaal recht. Het Verdrag van de Verenigde logische vijanden tijdens de Koude Oorlog. Naties inzake het recht van de zee (UNCLOS) Wat de nationale verdeling van de winst bevat bijvoorbeeld opmerkelijke bepalingen betreft, luidt de mantra van het handels- en over overdracht van technologie en ‘de billijke investeringsrecht dat men dit graag aan de ver­ verdeling van financiële en andere economi­ dragsluitende partijen – dat wil zeggen de bin­ sche voordelen, verkregen uit werkzaamheden nenlandse politiek – overlaat. Het is inderdaad in het Gebied’.38 logisch om herverdelingsvraagstukken over te laten aan binnenlandse politieke organisaties Verdelingseffecten die in principe het beste zijn ingericht op die besluitvorming. Toch zijn daar minstens drie In de jaren zestig vroeg onder anderen Raúl bezwaren tegen in te brengen. Ten eerste heeft Prebisch aandacht voor de verslechterende handelsliberalising grote gevolgen voor de handelsvoorwaarden voor ontwikkelingslan­ verdeling van welvaart. Voor een land als de den en de enorme nadelen van een mondiale Verenigde Staten schat Dani Rodrik dat elke arbeidsverdeling, waardoor veel toegevoegde dollar aan extra efficiëntie dankzij handels­ waarde in de productieketen achterbleef in liberalisering leidt tot een herverdeling van het industriële Noorden ten koste van het wel $ 50 tussen verschillende groepen.42 grondstoffen-producerende Zuiden.39 Dit pro­ Ten tweede, de voordelen van vrijhandel bleem speelt ook nu nog sterk, zoals bleek uit worden doorgaans nauwelijks herverdeeld het voorbeeld aan het begin van dit artikel: door politiek beleid achteraf, zodat ze ten goe­ heel Afrika verdient $ 2,4 miljard per jaar aan de zouden komen aan iedereen. Twee basis­ de koffieoogst, terwijl alleen Duitsland al on­ voorwaarden voor zulke herverdeling achter­ geveer $ 3,8 miljard aan de wederuitvoer van af – die helaas vaak ontbreken – zijn vrij sterke koffie verdient.40 Bij chocolade speelt een ver­ binnenlandse instituties en een robuust open­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 84 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

baar besluitvormingsproces dat zich niet ge­ door beleid nauwelijks voorkomt, geldt dat als makkelijk aan banden laat leggen door een regeringen er al iets aan willen doen, het inter­ machtige elite. De belofte dat efficiencyvoor­ nationaal economisch recht hun speelruimte delen in ieders voordeel uitpakken klinkt dan aanmerkelijk beperkt. Niet­t emin blijft zowel in ook nogal hol. de juridische praktijk als op het toneel van poli­ tieke wetgeving de goed ingestudeerde man­ tra van een win-winsituatie klinken. Critici van de globalisering en bijvoorbeeld het linkse Het handels- en World Social Forum laten al langer een ander geluid horen. Toch komt harde en invloedrijke investeringsrecht­ staat kritiek op deze wetgeving, in ieder geval in het een nationaal Westen, vooral van rechts-populistische zijde. herverdelings­beleid Wat is de beste reactie op zulk populisme? Laat zien dat de populistische nostalgie onge­ vaak in de weg grond is en een nationalistische reflex onge­ wenst is. Erken daarnaast wat inderdaad niet werkt. Laat het discours los dat handelslibera­ lisering en de bescherming van buitenlandse Een derde, niet onbelangrijk bezwaar is dat investeerders in ieders welbegrepen eigenbe­ het handels- en investeringsrecht zelf herver­ lang zijn. Dit beleid kent nu eenmaal winnaars delingsbeleid in de weg staat, zelfs als over­ en verliezers. Elk politiek project dat een tradi­ heden hiertoe bereid en in staat zouden zijn. tie van grensoverschrijdende solidariteit in Bijvoorbeeld: een overheid die middels subsi­ ere wil houden, kijkt ook over de grens om de dies een winstgevende sector wil opbouwen (potentiële) verliezers een hand toe te steken. vindt daarbij handelsrecht op haar weg; inves­ Dat geldt bijvoorbeeld voor de kinderen teringsverdragen maken het vaak onmogelijk die in mijnen grondstoffen delven voor restricties op te leggen voor kapitaalstromen smartphones of die koffiebonen oogsten die de economische ontwikkeling van een voor de export. Het betreft hier geen vorm gastland zouden kunnen steunen. Ook botsen van solidariteit met mensen met wie wij in lokale inhoudelijke eisen die de binnenlandse Europa geen contact hebben – dat contact is productie kunnen stimuleren nog weleens er dagelijks al op talloze manieren, vanaf het met internationale economische wetgeving. moment dat de wekker van onze smartphone Op die manier veegt het handels- en investe­ afgaat, we een overhemd uit Bangladesh aan­ ringsrecht belangrijke beleidsinstrumenten trekken en onze eerste slok koffie nemen. Die die de slachtoffers van handelsliberalisering dingen gebeuren allemaal louter en alleen zouden kunnen helpen van tafel. omdat wij al afhankelijk zijn van anderen elders. Politisering in de praktijk? Dit soort solidariteit verdwijnt als her­ verdelingsvraagstukken pas op de agenda Het idee dat iedereen baat heeft bij het inter­ komen als de internationale deals al gesloten nationaal handels- en investeringsrecht en dat zijn. Herverdelingsvraagstukken moeten het bijdraagt aan economische ontwikkeling, deel zijn van de onderhandeling om het po­ terwijl het sociale rechtvaardigheidsvraag­ litieke menings- en besluitvormingsproces stukken overlaat aan nationale regeringen, van de verdragsluitende staten te informe­ roept grote vraagtekens op. Naast de enorme ren. Mogelijk kan de institutionele inrichting verdelingseffecten en het feit dat herverdeling van de Internationale Arbeidsorganisatie ter

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 85

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

inspiratie dienen als alternatief praktijkvoor­ schuiven, zouden er waarschijnlijk heel beeld. Met haar tripartiete besluitvormings­ andere belangenafwegingen gemaakt wor­ mechanisme geeft de IAO een stem aan verte­ den en zouden de scheidslijnen tussen arbeid­ genwoordigers van regeringen, werkgevers en kapitaal minstens even sterk zijn als tus­ en werknemers. Als ook werkgevers en werk­ sen verschillende landen. nemers aan de onderhandelingstafel van in­ ternationale economische verdragen aan­ Vertaling uit het Engels door Asaf Lahat.

Noten Company and California Asia­ NIEO and the Travails of Criti­ tic Oil Company v. The Gover­ que’, Journal of the History of 1 Forst, R., Gerechtigkeit nach nment of the Libyan Arab International Law, 2018, te Marx, in: Normativität und Republic; Award on the Merits verschijnen. Macht, Suhrkamp, Berlijn of 19 January 1977, 53 ILR 422, 16 Gardner, R.N., 2005, pp. 171-185, p. 183. 17 IL M (1978). 17 Toye, R., ‘The International 2 Horkheimer, M., Traditional 9 Anghie, A., Imperialism, Sove- Trade Organization’, in: M. and Critical Theory, in: Critical reignty, and the Making of Daunton, A. Narlikar, & R. M. Theory: Selected Essays, Conti­ International Law, Cambridge Stern (red.). The Oxford Hand- nuum, New York 2002, 188–232, University Press, Cambridge, book on the World Trade Orga- p. 204. 2005. nization, Oxford University 3 Marks, S., ‘False Contingency’, 10 GATT Panel Report, United Press, Oxford 2012, p. 95. Current Legal Problems, 62, States—Restrictions on Imports 18 Wilcox, C., ‘The Promise of the 2009, p. 14. of Tuna, DS21/R, 3 september World Trade Charter’, Foreign 4 Mouffe, C., Agonistics: Thin- 1991, unadopted, BISD 39S/155, Affairs, 27(3), 1949, p. 496. king the World Politically, Ver­ punt 5.25-5.27. 19 Graz, J.-C., Aux sources de l’OMC: so, Londen: 2013. 11 Leiter, A., ‘The Silent Impact of La Charte de La Havane, 1999. 5 Bernstorff, J. von, ‘Authority the 1917 Revolutions on Inter­ 20 Schrijver, N., Permanent Sove- Monism in International national Investment Law’, reignty over Natural Resources, Organisations: A Historical ESIL Reflection, 6(10), 2017. Cambridge University Press, Sketch’, in: J. Mendes & I. Venz­ 12 Sapphire International Petro­ Cambridge 1997; UNGA Res. ke (red.), Allocating Authority, leums Ltd. v National Iranian 1803 (XVII) van 14 december Hart, Oxford, pp. 99-114. Oil Company, Award, 15 maart 1962. 6 Venzke, I., ‘An Extended Criti­ 1963, (1963) 35 ILR 136, punt 21 UN GA Res. 1785 (XVII 1962, na que of International Invest­ 175-6. de aanbeveling van ECOSOC, ment Arbitration’, in: L. Gra­ 13 Texaco Overseas Petroleum Res. 917 (XXXIV). doni & H. Ruiz-Fabri (red.), Company and California Asia­ 22 ‘Joint Declaration of the Se­ Debacles: Illusions and Failures tic Oil Company v. The Gover­ venty-Seven Countries’, uitge­ in the History of International nment of the Libyan Arab geven door UNCTAD op 15 Adjudication, Oxford Univer­ Republic; Award on the Merits juni 1964 (www.g77.org). Bed­ sity Press, Oxford 2018, in of 19 January 1977, 53 ILR 422, jaoui, M., ‘Non-alignement et verschijning. 17 ILM (1978), punt 45. droit international’, Recueil 7 Kennedy, D., A Critique of Adju- 14 Weil, P., ‘The State, the Foreign des Cours, 1976, 151(III), p. 337; dication (fin de siècle), Har­ Investor and International Toye, J., ‘Assessing the G77: 50 vard University Press, Cam­ Law: The No Longer Stormy Years After UNCTAD and 40 bridge Mass. 1997; Norton, Relationship of a Menage A Years After the NIEO’, Third P.M., ‘The Law of the Future or Trois’, ICSID Review, 15(2), World Quarterly, 2014, 35(10), a Law of the Past? Modern 2000, p. 415. p. 1759. Tribunals and the Internatio­ 15 Bevir, M., ‘What is Genealo­ 23 Sacerdoti, G., ‘New Internatio­ nal Law of Expropriation’, gy?’, Journal of the Philosophy nal Economic Order (NIEO)’, American Journal of Internatio- of History, 2(3), 2008, p. 263; in: R. Wolfrum (red.), Max nal Law, 85, 1991, p. 474. Venzke, I., ‘Possibilities of the Planck Encyclopedia of Public 8 Texaco Overseas Petroleum Past? The Histories of the International Law, Oxford

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 86 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Ingo Venzke Juridische keuzes bepalen de verdeling van macht en welvaart wereldwijd

University Press, Oxford 2011; 28 A/PV.2315 en Corr. 1, punt 47. 35 Zie ook: Sabel, C. & Zeitlin, J., Anghie, A., ‘Legal Aspects of 29 Pahuja, S., Decolonizing Inter- ‘Historical Alternatives to the New International Econo­ national Law: Development, Mass Production: Politics, mic Order. Humanity: An Economic Growth and the Poli- Markets and Technology in International Journal of Hu­ tics of Universality, Cambridge Nineteenth-Century Industri­ man Rights’, Humanitarian- University Press, Cambridge alization’, Past and Present, ism, and Development, 2015, 2011; Venzke, I., ‘An Extended 108, 1985, pp. 161-162. 6(1), p 145. Critique of International 36 Honneth, A., Die Idee des Sozi- 24 Sauvant, K.P., ‘The Negotiati­ Investment Arbitration’, in: L. alismus, Surhkamp, Berlin ons of the United Nations Gradoni & H. Ruiz-Fabri (red.), 2016, p. 114; Wright, E.O., Envi- Code of Conduct on Transna­ Debacles: Illusions and Failures sioning Real Utopias, Verso, tional Corporations’, Journal in the History of International Londen 2010. of World Investment & Trade, Adjudication, Oxford Univer­ 37 Bernstorff, J. von& Dann, P. 2015, 16, pp. 11-87; Bair, J., ‘Cor­ sity Press, Oxford 2018. eds., The Battle for Internatio- porations at the United Nati­ 30 A/PV.2315 en Corr. 1, punt 130. nal Law in the Decolonization ons: Echoes of the New Inter­ 31 Broches, A., ‘The Convention Era, Oxford University Press, national Economic Order? on the Settlement of Invest­ Oxford 2018, te verschijnen. Humanity: An International ment Disputes between States 38 Artikel 140 en 144 UNCLOS. Journal of Human Rights’, and Nationals of Other States’, 39 Zie ook de klassieker Wal­ Humanitarianism, and Deve- Recueil des Cours, 136, 1972, lerstein, I., Historical Capita- lopment, 2015, 6(1), pp. 159-171. p. 343. lism: With Capitalist Civiliza- 25 A/RES/3201(S-VI) (actiepro­ 32 Idem, p. 345. tion, Verso, Londen 1983. gramma) and A/RES/3202(S- 33 Özsu, U., ‘Neoliberalism and 40 Juma, C., How the EU starves VI) (Declaration), beide aan­ the New International Econo­ Africa into submission, 2016. genomen op 1 mei 1974. mic Order: A History of ‘Con­ 41 Hoegen, M., High duties keep 26 Geciteerd in Meagher, R.F., An temporary Legal Thought’’, food imports from poor coun- International Redistribution of in: C. L. Tomlins & J. Desautels- tries out of Europe, 2010 (www. Wealth and Power: A Study of Stein (red.), In Search of Con- dw.com/en/high-duties-keep- the Charter of Economic Rights temporary Legal Thought, food-imports-from-poor- and Duties of States, Perga­ Cambridge University Press, countries-out-of- mon, New York 1979, p. 3. Cambridge 2017. europe/a-5127705). 27 CERDS: Charter of Economic 34 Geciteerd in: Moyn, S., ‘Justice 42 Rodrik, D., The Globalization Rights and Duties of States Delayed: The Political Origins Paradox: Democracy and the (Handvest van de economi­ and Uncertain Future of Glo­ Future of the World Economy, sche rechten en plichten van bal Justice’, ABC Religion and Norton, New York 2012, p. 57. staten); A/RES/29/3281(XXIX), Ethics, 2016 (www.abc.net.au/ aangenomen op 12 december religion/articles/2016/01/27/­ 1974. 4395512.htm, 26 maart 2017).

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 87

Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

De Europese Unie vervreemdt veel burgers van zich met haar handelsbeleid. Bij het tot stand komen van handelsakkoorden als TTIP, CETA en JEFTA wordt geen rekening gehouden met mensen die zich bedreigd voelen door de voortsnellende globalisering. Bovendien worden kwesties die voor veel burgers belangrijk zijn, zoals opwarming van de aarde, migratie en belastingontwijking, genegeerd.

Marija Bartl

Verbonden aan het Centre for the Study of European Contract Law van de Universiteit van Amsterdam

De sociaal-democratie is van oudsher een wel op ten minste drie manieren. Inhoudelijk voorstander van internationalisering. De plaatsen deze brede akkoorden veel politieke sociaal-democratische openheid, zowel strijdpunten buiten de werkingssfeer van de tegenover mensen­ als tegenover (economi­ democratische politiek, naar het domein van sche) vooruitgang, is een overwinning op de het internationaal recht. Institutioneel zetten beperkingen van verschillende soorten natio­ zij een aantal instanties op die noch vertegen­ nalisme. Maar met de nieuwe Europese ‘supra- woordigend zijn, noch democratische verant­ regionale’ handelsovereenkomsten als TTIP woording hoeven af te leggen. Ironisch ge­ (met de Verenigde Staten), CETA (met Canada) noeg zijn de beloofde economische voordelen of JEFTA (met Japan) kan het geloof in inter­ van de akkoorden tegelijkertijd op z’n best nationalisering en liberalisering weleens marginaal.1 Om deze redenen betoog ik dat so­ tegen de eigen grenzen aanlopen. ciaal-democraten de handelsakkoorden zoals In dit artikel wil ik de beoogde sociaal-demo­ ze momenteel door de Europese Unie worden cratische agenda verkennen ten aanzien van bepleit, moeten verwerpen. deze nieuwe overeenkomsten. Eerst bespreek Betekent dit tevens dat de sociaal-democra­ ik de redenen waarom zulke nieuwe supra-­ tie het project van internationalisering maar regionale handelsovereenkomsten – die meer volledig moet opgeven? Het antwoord is reso­ openheid en vooruitgang beloven te brengen – luut nee – zij kan noch moet dat doen. Veel juist kunnen leiden tot meer uitsluiting, en processen en ontwikkelingen die zich op in­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 88 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

ternationaal gebied voltrekken (zoals klimaat­ verrassend voor de betrokken handelsadepten verandering of migratie) kunnen moeilijk ge­ – veel verzet op. De eerste, nogal luide weer­ stopt of gekeerd worden. Internationalisering stand kwam van ‘links’ – die bezwaar maakte als project loslaten betekent alle regelgeving tegen deze zakelijke staatsgreep in de vorm voor deze wereldwijde processen overboord van geschillenbeslechting tussen investeer­ gooien, en daar kan de sociaal-democratie ders en staten (ISDS) en tegen samenwerking toch moeilijk achter staan. op regelgevingsgebied. Het beeld doemde op In het tweede deel van dit artikel bespreek ik van een machtig bedrijfsleven met grote in­ hoe een nieuwe sociaal-democratische interna­ vloed op de agenda.5 Latere kritiek kwam van tionaliseringsagenda eruit zou kunnen zien. ‘rechts’, zoals de Trump-regering en tot op ze­ Het eerste agendapunt dat ik daarvoor aan­ kere hoogte Brexit; groepen die niets zien in draag: kijk naar andere vormen van internatio­ de ‘brave new world’ van een kosmopolitisch nalisering naast handelsliberalisering en inves­ hightech-samenleving die geen rekening houdt teringen (zoals duurzame ontwikkeling). Twee: met de mensen die vooral beducht zijn voor oefen druk uit om de discussie rond klimaat, de gevaren van globalisering voor hun mate­ migratie, belasting, (economische) ontwikke­ riële of morele bestaan. ling en financiën én die rond internationale De reactie van de Europese Unie op deze handel samen te brengen. En ten derde moet weerstand was op z’n best mager. Het ant­ de sociaal-democratie reductionistische neo­ woord op maatschappelijke protesten van klassieke verhalen over de kosten van regelge­ links was het beleidsdocument Handel voor ie- ving bestrijden door ook de positieve kant te dereen, bedoeld als aanzet voor een rechtvaar­ tonen – en tegelijk mondiale integratie in een diger en inclusiever handelsbeleid.6 Het docu­ concrete nieuwe context te plaatsen (denk bij­ ment is echter allesbehalve een breuk met de voorbeeld aan gegevensbescherming). denkwijze die juist tot internationale (handels) verdragen als TTIP heeft geleid. Grond­ge­dach­ Kritiek van links en van rechts te blijft immers een geloof in de economische voordelen van openstelling en liberalisering De golf ‘supra-regionale handelsovereenkom­ van de handel en de centrale rol van particu­ sten’ van Europa met grote geavanceerde eco­ liere investeringen. Sociale en milieunormen nomieën als de Verenigde Staten, Canada of worden opgevat als ‘niet-tarifaire handelsbe­ Japan begon in 2013 met het rapport van de lemmeringen’ die je kunt wegnemen door sa­ zogeheten EU-VS-werkgroep voor werkgele­ menwerking op het gebied van regelgeving, genheid en investeringen.2 Niet lang daarna terwijl hun goede kanten nauwelijks worden begonnen in alle stilte de onderhandelingen opgemerkt. Het beleidsdocument negeert een over TTIP. Daaruit is inmiddels een brede kwestie als verlegging van het handelsverkeer, waaier aan bepalingen voor verdere markt­ bijvoorbeeld in verband met belastingrisico’s openstelling en -regulering gerold, evenals en -ontduiking, en ziet de relatie met Afrika regels gericht op het scheppen van nieuwe in­ door een EU-bril zoals ‘Aid for Trade’ (hulp stitutionele kaders (bescherming van investe­ voor handel) – een beleidslijn die Afrikaanse ringen en samenwerking op regelgevings­ landen financiële voordelen belooft in ruil gebied). De economische beloften waren voor unilaterale handelsliberalisering.7 groot, althans volgens de Europese Commis­­ De reactie op Trump, aan de andere kant, is sie,3 en volgens andere commentaren heeft dat Eurocommissaris Malmström zich nog TTIP nog veel meer ambities, tot een ‘eco­ sterker opwerpt als voorvechter van vrije han­ nomische NAVO’ aan toe.4 del.8 Met groot enthousiasme maakt de EU Tegelijkertijd roept het project – enigszins zich op voor nieuwe handelsovereenkomsten

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 89

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

als JEFTA en versnelde onderhandelingen met vormen tussen regelgevende instanties die Mexico of MERCOSUR (een douane-unie tus­ niet-tarifaire handelsbelemmeringen waar sen Brazilië, Argentinië, Uruguay, Paraguay en mogelijk moeten wegnemen. Venezuela). Kritische geluiden van links wor­ Als je kijkt naar al die wettelijke bepalin­ den bovendien weggezet als het in de kaart gen, is het duidelijk dat ze enerzijds veel spelen van rechts-populistische retoriek. marktregulering omvatten en anderzijds Europese burgers kunnen kiezen uit twee betrekking hebben op kwesties die normaal smaken: Trumpachtig protectionisme of de gesproken aan de nationale politiek worden neoliberale handelsagenda. overgelaten. Door deze bepalingen onder in­ Maar als iets ‘linkse’ en ‘rechtse’ kritiek, hoe­ ternationale overeenkomsten te scharen wor­ zeer ook verschillend, bij elkaar brengt, is het den ze grotendeels onttrokken aan democra­ wel de aandacht voor de opkomst en neergang tische controle; politieke compromissen van allerlei structurele winnaars en verliezers worden bestendigd ten koste van een demo­ in de huidige economische wereldorde. De so­ cratische uitwisseling van standpunten, po­ ciaal-democratie moet daar oog voor hebben. litieke discussie en de mogelijkheid van elkaar te leren. Redenen om supra-regionale handelsovereenkomsten af Niet-representatieve instituties te wijzen Supra-regionale handelsovereenkomsten Er zijn drie belangrijke redenen waarom su­ scheppen dus ondemocratische, niet-repre­ pra-regionale handelsovereenkomsten niet sentatieve instituties. Daarnaast brengt passen in het streven naar internationalise­ bovengenoemde samenwerking op regel­ ring waar sociaal-democratische partijen in gevingsgebied9 een bepaald soort expertise heel Europa zich sinds jaar en dag hard voor met zich mee. In de opstartfase van de samen­ maken. Ze leiden tot verkeerde instituties die werking worden vooral ‘handelsexperts’ en eerder democratische én materiële uitsluiting ‘regelgevingsspecialisten’ ingezet, terwijl versterken. Met als gevolg meer ongelijkheid andere soorten expertise (milieu-ambtenaren, en nog meer weerstand tegen internationale sociale zaken-experts, et cetera) alleen aan bod integratie. komen als een kwestie hen aangaat (en dit De handelsovereenkomsten bestrijken ook wordt erkend!).10 Aangezien deze functi­ een groot aantal onderwerpen – van ambiti­ onarissen aan een zekere beroepsdeformatie euze regels voor de markttoegang, waaron­ lijden,11 dreigt de institutionele oververtegen­ der openbare aanbesteding en technische woordiging over een breed aantal onder­ handelsbelemmeringen, tot fytosanitaire wer­pen (letterlijk elke veronderstelde han­ maatregelen. Hieruit volgt dan een regel­ delsbeperkende regeling kan deel uitmaken gevend kader dat het handelsverkeer moet van regulerende samenwerking) veel andere vereenvoudigen: regels en voorschriften op normatieve kwesties te overschaduwen. Deze het gebied van concurrentie, intellectuele institutionele constructie hangt ook samen eigendom, midden- en kleinbedrijf of energie met het liberaliseringsdoel van de handels­ en grondstoffen. Tot slot worden TTIP, CETA akkoorden – en welke expertise is dan van­ en JEFTA opgetuigd met een reeks instituties, zelfsprekender? 12 bijvoorbeeld voor geschillenbeslechting Ten tweede vergroten de voorgestelde van investeringen (de beruchte ISDS en het instituties de aanwezigheid van ‘belangheb­ investeringsgerecht), en regelgevende samen­ benden’ in het regelgevingsproces, zowel werking – technocratische samenwerkings­ nationaal als grensoverschrijdend. En die

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 90 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

Tijdens de TTIP GAME OVER-demonstratie in Brussel op 20 september 2016 eisten de demonstranten onmiddelijkeS & D Jaargang actie 75 Nummertegen vrijhandelsverdragen 2 April 2018 als TTIP, CETA en TISA. Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 91

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

vertegenwoordiging zou weleens in het voor­ samenwerking op regelgevingsgebied, waar deel kunnen werken van zakelijk belangheb­ bijvoorbeeld ook sanitaire en fytosanitaire benden, die specifieke belangen najagen en maatregelen onder vallen.15 Is de regelgeving die over meer middelen beschikken om aan inzake pesticiden en chemicaliën een techni­ regelgevingsprocessen deel te nemen. Het sche zaak waar regelgevende instanties op­ maatschappelijk middenveld en niet-georga­ nieuw over zouden moeten kunnen onderhan­ niseerde belangengroeperingen daarentegen delen? Die positie is nauwelijks houdbaar als je maken om dezelfde redenen van oudsher bedenkt dat deze regelgeving nauw verweven weinig gebruik van mogelijkheden tot partici­ is met grondwettelijke beginselen en waarden patie.13 Dit lijkt de opstellers van de akkoorden (het voorzorgsbeginsel), terwijl de bijzonder evenwel geen zorgen te baren. technische vraag wie de ‘bewijslast’ draagt om Een laatste elementaire tekortkoming van de giftigheid van bepaalde chemicaliën aan te de handelsakkoorden is dat burgers, arbeids­ tonen, leidt tot diametraal verschillende uit­ organisaties, ngo’s et cetera bijzonder weinig komsten qua beschermingsniveau in Canada ‘rechten’ hebben om de bepalingen van een en de Verenigde Staten versus de EU.16 overeenkomst af te dwingen. Eén groep daar­ entegen lijkt, zelfs buiten het nationale rechts­ stelsel om, extra beschermd te moeten worden: investeerders. Waarom blijft tot dusver ondui­ delijk, hoewel het ontbreken van bescherming De handelsovereenkomsten nog niet heeft geleid tot minder investeringen verzwakken de democratisch tussen de EU en hetzij de VS, Canada of Japan, gekozen parlementen ’s werelds grootste handelspartners.14

Democratisch tekort

Een derde punt van zorg betreft de democrati­ Ten tweede verzwakken de handelsovereen­ sche impact van de handelsakkoorden. Zoals komsten de democratisch gekozen parlemen­ gezegd hebben ze een enorme reikwijdte en ten door (voorheen) politieke kwesties steeds gaan hun onderliggende instituties mank meer onder te brengen in het internationaal aan velerlei onvolkomenheden. Kunnen nati­ recht, waardoor ze buiten het bereik van en de onale democratische instituties de negatieve beïnvloeding van de democratische politiek gevolgen wellicht beperken? Niet zonder komen. Internationale verdragen aanpassen problemen. werd, althans tot de huidige Amerikaanse re­ Allereerst verleggen de akkoorden de be­ gering, zelfs als schier onmogelijk gezien. sluitvorming van traditionele democratische Tot slot leggen de akkoorden steeds meer kanalen naar technocratische kanalen. De in­ regels op over de uitvoering van het nationale a y stituties lijken te passen in een trend in de regelgevingsproces – en perken zo het poli­ richting van bovenstatelijke technocratie – tieke debat in door het opleggen van (al even politieke vragen worden ‘technische’ vragen, dwingende) cijfers. En voor zover nationale o m | picca

.c besluitvorming depolitiseert. Het probleem is parlementen en het Europees Parlement al alleen dat ‘technische’ vragen uiteindelijk niet kunnen ingrijpen, maakt de wildgroei aan apolitiek zijn, dat ze herverdelingseffecten tamelijk obscure organen, commissies en hebben, met winnaars en verliezers. werkgroepen met hun ondoorzichtige en c k p hoto i sto Neem alleen al de recente oproep tot ‘regu­ asymmetrische participatie (wat betreft func­

foto lerende samenwerking’ door het Forum voor tionarissen, expertise en stakeholders) elk

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 92 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

verantwoordingsmechanisme in de praktijk overeenkomsten18 – getuigt nu juist van die moeilijk toe te passen. scherpe fragmentatie en het gebrek aan ver­ antwoordelijkheid in het denken over interna­ Sociaal-democratische agenda voor tionale samenwerking. internationale samenwerking Klimaat, migratie, belasting, financiële markten – allemaal terreinen die losstaan van Internationale samenwerking staat centraal handel en investeringen en daar tegelijk mee in het sociaal-democratische project. Het feit verweven zijn. Welke gevolgen heeft verdere 19 dat die samenwerking momenteel voorrang handelsliberalisering voor CO2-emissies? geeft aan economische integratie, hoe gebrek­ Effenen de nieuwe handelsovereenkomsten kig ook in veel opzichten, betekent niet dat de de weg naar directe buitenlandse investerin­ sociaal-democratie haar streven naar interna­ gen die mogelijk resulteren in ‘landonteige­ tionale samenwerking maar moet intrekken. ning’ en daarmee economische migratie?20 Internationale samenwerking is misschien Leiden handelsovereenkomsten van de EU wel harder nodig dan ooit. met diverse Afrikaanse clusters tot het on­ Klimaatverandering bedreigt het leven op aar­ derverdelen (compartimentering) van de de; economische ongelijkheid, milieuschade, Afri­kaanse economische ruimte in gebieden oorlog en conflict veroorzaken steeds grotere met verschillende tarieven, regels, toegangs­ migratiegolven. Als milieubescherming en so­ mogelijkheden, openheid – en leggen ze op ciale rechtvaardigheid essentieel zijn voor een lange termijn een rem op een (effectievere) vreedzaam en gelukkig leven op aarde, wat intern geleide economische ontwikkeling? zijn dan de belangrijkste sociaal-democrati­ Of wat is de relatie tussen de grootschalige sche agendapunten als het gaat om internati­ belasting­ontduiking door Afrikaanse landen onale (economische) samenwerking? en economische migratie?21 Zoals hierboven betoogd, brengt het cen­ traal stellen van economische samenwerking via liberalisering van handel en investeringen diverse tekortkomingen met zich mee: de do­ minantie van handelsexperts, het onderge­ De Europese Commissie sneeuwd raken van andere normatieve kwes­ doet niets met het Duitse ties, fragmentatie van de internationale idee voor een Marshallplan ruimte waarbij handel zich weinig lijkt aan te trekken stellen van klimaat of migratie. voor Afrika Daarom moeten sociaal-democraten eco­ nomische samenwerking alleen ondersteu­ nen onder de juiste, inclusieve doelstellingen zoals duurzame ontwikkeling of, radicaler, Het is belangrijk om te onderzoeken hoe de een ‘sociaal-ecologische transitie’.17 Daarvoor verschillende onderdelen van internationale zijn allerlei soorten expertise benodigd, zodat samenwerking op elkaar inwerken en elkaar er meer oog komt voor andere normatieve beïnvloeden – zoals sommige politici nu kwesties en voor het feit dat verschillende do­ ook onderkennen. Een opmerkelijke, zij het meinen – zoals vrijhandel en milieueffecten – kleine stap in deze richting is het Duitse idee met elkaar verbonden zijn. Een teleurstellen­ voor een Marshallplan voor Afrika.22 Het plan de poging om rekenschap te geven van die stelt het migratievraagstuk en economische verbanden – via het ‘verticale’ hoofdstuk over achterstand centraal en brengt een aantal duurzame ontwikkeling in supra-regionale cruciale kwesties samen: het tegengaan van

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 93

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

belastingfraude (en -ontduiking) en kapi­ in de EU de wereldhandel heeft afgeremd – taalvlucht, het vergroten van de belasting­ juist omgekeerd. Wat zijn de economische grondslag van Afrikaanse staten, verdere voordelen van ‘online vertrouwen’, en de hervorming van de internationale juridische relatie met mensenrechten? en economische orde, de belangrijke rol van overheden en overheidsinvesteringen in Neem gevoelens van uitsluiting serieus de economische ontwikkeling. Een eerste, schuchtere stap waar de EU haar beleid op Met haar handelsbeleid zal de Europese Unie zou moeten baseren. Helaas doet de handels­ naar verwachting veel burgers van zich blijven agenda van de Commissie er niets mee – zie vervreemden. Als je kijkt naar de onderhande­ Handel voor iedereen.23 lingen en de teksten van de supra-regionale handelsovereenkomsten, valt op dat ze niet al­ Verlaat het simplistische neoklassieke leen veel belangrijke kwesties achterwege laten discours over regelgeving waar ze een grote invloed op hebben – klimaat, migratie, belasting – maar ook intern een ver­ Tot slot moet de sociaal-democratie – een een­ vreemdend effect geven. Ze projecteren een voudige maar fundamentele stap – kiezen voor toekomstbeeld van de EU als een soort kosmo­ regelgeving. Regelgeving brengt immers veel politische, transnationale hightech-gemeen­ goeds, dat wordt vaak vergeten in de verhalen schap met mobiele actoren die beschikken over over de kosten ervan. Regels vormen niet al­ uitstekende taalvaardigheden, een flexibel we­ leen ‘handelsbelemmeringen’, ze hebben ook reldbeeld en goed onderwijs. Een visie die voordelen. Zoals sommige milieubeschermers naadloos past bij het zelfbeeld van de elites hebben opgemerkt: (Europese) instanties zijn die aan deze onderhandelingen meedoen. zo naarstig op zoek naar manieren om de ad­ Die nadruk op globalisering laat echter te ministratieve rompslomp terug te dringen weinig ruimte aan de mensen die zich niet dat ze de neiging hebben om ook milieu- en herkennen in dit rooskleurige toekomstbeeld. sociale voorschriften overboord te gooien.24 De aanhangers van Trump en van de Brexit, Daarnaast moet de sociaal-democratie ook alsmede de opkomst van extreem-rechts in echt politiek bedrijven: bied nieuwe kaders en heel Europa, getuigen van dit gevoel van uit­ identiteiten als alternatief voor de neoliberale sluiting dat het huidige politiek-economische mantra. Hoe? Een voorbeeld van politiek be­ beleid bij velen teweegbrengt. Uitgesloten drijven – al komt het dan van liberale zijde – is worden van die voorgespiegelde toekomst de framing van het thema gegevensbescher­ wekt weer allerlei angstgevoelens op waar we ming. Bij de onderhandelingen over supra-re­ de laatste tijd getuige van zijn: de afkeer van gionale overeenkomsten probeert de coalitie migranten, werkende vrouwen, het establish­ van voorstanders van vrije handel de discussie ment – bevoorrechte groepen voor wie in de over de bescherming van persoonsgegevens toekomst wel plaats zou zijn. consequent een andere draai te geven: het Het is dan ook niet verwonderlijk dat de gaat om ‘datastromen’, wat beelden oproept versterking van transnationale instituties in van economische groei en (potentiële, zij het het huidige kapitalisme een kloof heeft gecre­ nogal twijfelachtige) productieaantallen25. ëerd tussen, zoals politiek wetenschappers het Die pogingen gegevensbescherming binnen noemen, kosmopolitische elites en lokaal ge­ de EU ter discussie te stellen moet de sociaal- bonden mensen. Die laatste groep kan zijn democratie serieus nemen door er een ant­ stem en belangen niet doen gelden en doet woord op formuleren: het is niet waar dat de daarom niet mee aan het vormgeven van de hoge mate van online gegevensbescherming toekomst. De Europese vrijhandelsovereen­

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 94 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2)

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

komsten verhelpen dit probleem niet, maar Als de sociaaleconomische orde wordt vergroten het eerder. vormgegeven door instituties die worden Tot dusver hebben EU-handels­functio­na­ beheerst door allerlei elitegroepen – en als ris­sen de buitengesloten mensen voorgesteld opvattingen van anderen hier nauwelijks als sukkels met verouderde standpunten die worden gehoord – zullen deze instituties al­ geen notie hebben van vooruitgang of van leen hun eigen visies op de wereld voortbren­ wat uiteindelijk voor henzelf goed is. Dat gen. Dus ook hoe je invulling geeft aan die is een miskenning van het begrip besturen. toekomst en wat de juiste vaardigheden, Technologie en de economische orde waarin waarden en houdingen zijn. De sociaal-­ wij leven overkomen ons niet zomaar. Ze zijn democratie kan en moet daar iets beters niet het resultaat van een natuurlijk (markt) tegenover stellen. proces – ze worden geconstrueerd door poli­ tiek, beleid, wet- en regelgeving. Vertaling uit het Engels door Asaf Lahat.

Noten lobbying-paradise); of massa­ 10 Marija Bartl, ‘Making Trans­ media als The Independent national Markets: The Institu­ 1 Zelfs het meest optimistische (https://www.independent. tional Politics behind the rapport in opdracht van de co.uk/news/world/europe/ T T IP ’, Europe and the World 1, EU belooft een nettovoordeel ttip-deal-business-lobbyists- no. 1 (19 June 2017): 1-37. ter waarde van een luttel kop­ dominate-talks-at-expense- 11 Ibid. je koffie per week. Zie M. My­ of-trade-unions-and- 12 Het antwoord van de Com­ ant & R. O’Brien, The T TIP’s ngos-10475073.html), of Euro­ missie op de kritiek vanwege impact: bringing in the missing activ (https://www.euractiv. deze oververtegenwoordi­ issue, ETUI WP 2015.01. com/section/trade-society/ ging van handelsdeskundig­ 2 Zie werkgroep op hoog ni­ news/de-gucht-downplays- heid is niet een strategiewijzi­ veau, eindverslag, 11 februari corporate-dominance-in- ging naar een bredere des­ 2013 (http://trade.ec.europa. ttip-talks/). kundigheid, maar eerder zich eu/doclib/docs/2013/february/ 6 Europese Commissie, ‘Handel bezighouden met de vraag tradoc_150519.pdf). voor iedereen. Naar een meer wie er zitting moet hebben in 3 Zie Europese Commissie, verantwoord handels- en de verschillende organen: TTIP: Economic Analysis Ex- investeringsbeleid’ (http:// minder in plaats van meer plained, september 2013 trade.ec.europa.eu/doclib/ verantwoordingsplicht. (http://trade.ec.europa.eu/ docs/2016/january/tra­ 13 Zie voor een uitstekende (em­ doclib/docs/2013/september/ doc_154137.pdf). pirische) analyse van de Ame­ tradoc_151787.pdf) . 7 Mark Langan, The Moral Eco- rikaanse context: Wendy E. 4 Hilary Clinton, toenmalig nomy of EU Association with Wagner, ‘Administrative Law, Amerikaans minister van Africa (Abingdon, Oxon; New Filter Failure, and Informa­ Buitenlandse Zaken, noemde York, NY: Routledge, 2015). tion Capture’, Duke Law Jour- TTIP een ‘economisch NAVO’. 8 Politico, ‘EU’s Malmström: nal 59 (2010). For the EU con­ Zie Politico, 17 september 2015 Trump’s trade policy text zie: Beate Kohler-Koch & (https://www.politico.eu/ “doomed to fail”’, 24 januari Christine Quittkat, De-Mystifi- article/will-ttip-be-an-econo­ 2017 (https://www.politico.eu/ cation of Participatory Demo- mic-nato/). article/malmstrom-trumps- cracy: EU-Governance and 5 Zie bijvoorbeeld Corporate trade-policy-doomed-to-fail/). Civil Society, Oxford Univer­ European Observatory, een 9 Samenwerking op regelge­ sity Press, Oxford 2013. organisatie die onderzoek vingsgebied maakt deel uit 14 Zo gaat de Europese Commis­ doet naar de invloed van van het EU-onderhandelings­ sie prat op het bereikte inves­ lobbywerk (https://corpora­ pakket en zit als zodanig in teringsniveau met de Ver­ teeurope.org/international- bijna alle nieuwe vrijhandels­ enigde Staten: http://ec.eu­ trade/2015/07/ttip-corporate- overeenkomsten. ropa.eu/trade/policy/

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 95 Globalisering: waar blijft de moraal? (deel 2) 95

Marija Bartl Voor internationale samenwerking, tegen handelsakkoorden

countries-and-regions/coun­ EPRS/EPRS-Briefing- 21 Zie het uitstekende rapport tries/united-states/. 595894-Trade-sustainable- van Global Financial Inte­ 15 Zie: https://ec.europa.eu/ development-chapters- grity, ‘Illicit Financial Flows growth/content/call-propo­ CETA-FINAL-old.pdf. from Developing Countries: sals-regulatory-cooperation- 19 Zie bijvoorbeeld Shunsuke 2004-2013’, dec. 2015 (http:// activities-regulatory-coopera­ Managi, ‘Trade Liberalization www.gfintegrity.org/report/ tion-forum-rcf-under-ceta_en. and the Environment: Carbon illicit-financial-flows-from- 16 Marija Bartl, ‘Regulatory Con­ Dioxide for 1960−1999’, Econo- developing-coun­ vergence through the Back mics Bulletin, 2004, Vol. 17, No. tries-2004-2013/). Door: TTIP’s Regulatory Coo­ 1: 1−5; beschikbaar op Roger 22 Duits ministerie van Econo­ peration and the Future of Meiners, ed., Cutting Green mie en Ontwikkeling, Afrika Precaution in Europe’, Ger- Tape: Pollutants, Environmen- en Europa – A new partnership man Law Journal 18 (2017). tal Regulation and the Law, 1st for development, peace and a 17 Zie EuroMemorandum-rap­ ed. (New Brunswick N.J.: Rout­ better future(https://www. port 2018 (http://www2.euro­ ledge, 1999). bmz.de/en/publications/ memorandum.eu/uploads/ 20 Zie bijvoorbeeld het trans­ type_of_publication/infor­ euromemorandum_2018.pdf). cript van de toespraak van mation_flyer/information_ 18 De hoofdstukken over duur­ Saskia Sassen (https://www. brochures/Materialie270_af­ zame ontwikkeling bevatten theguardian.com/global- rica_marshallplan.pdf). bepalingen die gericht zijn development/poverty-mat­ 23 Hierboven aangehaald, op het handhaven van nor­ ters/2013/may/29/migration- noot 6. men voor milieu- en arbeids­ expulsion-foreign-land- 24 Roger Meiners (red.), Cutting bescherming. Niet alleen deals). Interessant is dat in de Green Tape: Pollutants, Envi- beogen deze hoofdstukken recente migratiegolf Ethiopi­ ronmental Regulation and the niet de bescherming te ver­ ërs de grootste groep ‘econo­ Law, New Brunswick, NJ: groten, eventuele verplich­ mische migranten’ zijn, ter­ Routledge,­ 1999. tingen vallen onder zeer wijl Nederlandse bloemkwe­ 25 K. Irion & S. Yakovofleva, ‘The zwakke (indien aanwezig) kerijen direct betrokken zijn interface between trade and handhavingsmechanismen, bij het verdrijven van kleine privacy: How to reconcile the terwijl hun ‘verticale’ karak­ boeren en nomadische volke­ European union governance ter duidelijk maakt dat de ren van hun land en weide­ of Personal data flows with verplichtingen die zij opleg­ gronden aldaar – waarover zij external trade’. Presented at gen niet integraal gelden vrij regelmatig protest ont­ 10th Annual Privacy Law Scho­ voor andere gebieden en sec­ vangen (https://www.farm­ lars Conference (PLSC), Berke­ toren. Zie de briefing van de landgrab.org/post/ ley, CA, 1 & 2 juni 2017 (in be­ onderzoeksdienst van het view/26476-dutch-israeli- stand bij de auteur). Europees Parlement: http:// farms-in-ethiopia-attacked- www.europarl.europa.eu/ by-protesters).

S & D Jaargang 75 Nummer 2 April 2018 — advertentie —

BRAM EIDHOF PLEIT VOOR SCHERP GEDEFINIEERD EN SUBSTANTIEEL BURGERSCHAPSONDERWIJS

‘Democratie is een werkwoord, vooral als mensen zich een gebrek daaraan niet meer kunnen indenken. Burgerschapsonderwijs helpt daarbij, dat laat dit pam et overtuigend zien.’ Prof. dr. Kim Putters, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau

HET WILHELMUS VOORBIJ WILHELMUS HET HET WILHELMUS VOORBIJ Bram EidhofBram Bram Eidhof

OVER HET ONTWIKKELEN VAN BURGERSCHAP IN HET ONDERWIJS

nieuw

ISBN 9789461646774 | PAPERBACK | 96 PP. | €7,99 — advertentie —

DÉ HERONTDEKTE TURKSE ROMAN OVER DE LIEFDE

 

Madonna met bontjasroman

‘Er zijn boeken die je in zijn geheel zou willen citeren en dit is er een van.’ Tzum ‘Hun dialogen zijn schitterend.’ Trouw

ISBN 9789461644718 | PAPERBACK | 240 PP. | €16,90 roman — advertentie —

‘ER IS NAOORLOGSE DUITSE LITERATUUR VAN RANG. LEVINS MOLEN BEHOORT DAAR TOE.’

FRANKFURTER ALLGEMEINE ZEITUNG

JOHANNES BOBROWSKI JHNE BOBROWSKI JOHANNES

MOLENROMAN

MOLEN

binnenkort

ISBN 9789461643889 | PAPERBACK | 272 PP. | €19,90 socialisme & democratie

Jaargang 75, nummer 2, april 2018 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik de Boer Nieuwpoortkade 2A Meike Bokhorst 1055 RX Amsterdam Klara Boonstra info @ vangennep-boeken.nl Menno Hurenkamp (020) 606 07 21 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Annemarieke Nierop (eindredactie) Papier Redactieraad ►► Student / aio / oio / Jong wbs / Jonge Socialisten: € 39,50 Maurits Barendrecht ►► Particulier Nederland: € 82,50 Liesbeth Noordegraaf Papier & digitaal Marc Chavannes (voorzitter ) ►► Student / aio / oio / Jong wbs / Jonge Socialisten: € 49,50 Paul Tang ►► Particulier Nederland: € 91,— ►► Instelling Nederland: € 161,50 De redactie verwelkomt ►► Particulier buitenland: € 145,— bijdragen ter beoordeling. ►► Instelling buitenland: € 172,— Kopij graag toezenden per e-mail naar send @ wbs.nl. ►► Losse nummers € 17,50 Een abonnement kan op elk ­gewenst ­moment ­ingaan. Redactieadres Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. Wiardi Beckman Stichting Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht Emmapark 12 het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te 2595 et Den Haag ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, Telefoon (070) 262 97 20 dan bent u gehouden­ dit binnen één maand na ingang van E-mail send @ wbs.nl het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of an- derszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever Lay-out omslag & aan te geven. Uitgeverij Van Gennep © 2018 Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam

Abonnementen Niets uit deze uitgave mag worden vermenig­vuldigd Bel (020) 606 07 21 of mail en/of openbaar ­gemaakt zonder ­voorafgaande ­schriftelijke info @ vangennep-boeken.nl toestemming van de uitgever. voor een abonnement of kennis­ makingsnummer. Rood-groene politiek voor de 21e eeuw

Onder redactie van Heleen de Coninck, Menno Hurenkamp, Lieke Melsen & Hans Opschoor

De sociaal-democratie is van oudsher beter in rood dan in groen, beter in economie dan in ecologie. Met het project ‘rood-groene politiek voor de 21ste eeuw’ maakt de WBS daar een einde aan. Wat te doen na de energieakkoorden van het kabinet Rutte II, na het klimaatakkoord van Parijs? Oude rotten als Hans Opschoor, Rudy Rabbinge en Jan Pronk slaan de ­handen ineen met jonge honden als Heleen de Coninck en Socrates Schouten, met wetenschappers als Jozef Keulartz en Joyeeta Gupta en met activisten als Wijnand Duyvendak om een internationaal en groen georiënteerde agenda voor de komende twintig jaar te presenteren.

Omvang 416 pagina’s | € 22,50 | ISBN 978 94 6164 453 4 Nu verkrijgbaar!

Over de grens — Vluchten naar Europa

Onder redactie van René Cuperus, Monika Sie Dhian Ho & Annelies Pilon

De Wiardi Beckman Stichting (WBS) onderzoekt de schakels in de migratieketen : van brandhaard tot inburgering en van ­vertrek naar bestemming. De WBS ging op missie naar de ‘opvang in de regio’ (Libanon en Jordanië) én naar gemeenten die hier in Nederland vluchtelingen opvangen. Naar de ­Hongaarse grens én naar het uitzetcentrum op Schiphol. Een boek met bijdragen van wetenschappers, ngo’s en politici. Op zoek naar een progressief antwoord op de vluchtelingen- crisis.

Omvang 416 pagina’s | € 24,90 | ISBN 978 94 6164 459 6 Nu verkrijgbaar!