DE LEGITIMITEIT VAN DE RECHTERLIJKE MACHT 119 ------ISBN/EAN: 978-90-73896-63-5 Genrichting Door Burgers – En Haar Kernwaarden Voorop Staan
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
119 119 De rechterlijke macht geniet in Nederland steevast aanzienlijk meer vertrouwen dan de Tweede Kamer en de regering, zo blijkt uit continu onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Toch is de derde staatsmacht de laatste jaren in zwaar weer beland. De Schiedammer parkmoord, Ina Post en Lucia de Berk: het DE LEGITIMITEIT VAN DE zijn strafzaken waarin gerechtelijke dwalingen zijn vastgesteld en waarin onschul- dige personen onterecht zijn veroordeeld. De rechtszaak rond Geert Wilders stel- RECHTERLIJKE MACHT de het rechterlijk gezag op de proef vanwege het gebrekkig professioneel openbaar Ideeën voor behoud en versterking optreden van de rechterlijke actoren. En de Algemene Rekenkamer signaleerde in DE LEGITIMITEIT VAN DE RECHTERLIJKE MACHT RECHTERLIJKE DE VAN LEGITIMITEIT DE 2012 dat van de ruim 1 miljoen meldingen van gewelds- en vermogensmisdrijven uiteindelijk slechts 5% resulteerde in een veroordeling. Charlotte Maas (scribent), Marianne Kallen-Morren, Dergelijke cijfers en kwesties stellen ons voor de vraag waar het vertrouwen in Geert-Jan Knoops, Rob Loeb, Hans Nieuwenhuis en de rechterlijke macht op is gebaseerd. Ze kunnen aanleiding zijn om de legitimi- teit van de rechterlijke macht te betwisten. De auteurs van deze studie hebben Tom Zwart (voorzitter) daarom een zevental terreinen verkend, op zoek naar mogelijkheden om de legi- timiteit van de rechterlijke macht te behouden en te versterken. Lekenrechtspraak, alternatieve geschillenbeslechting, de participatie van het slachtoffer in het strafproces, het vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministe- rie, hervormingen bij de Hoge Raad, de omgang met internationaal recht en de culturele pluriformiteit binnen de rechterlijke macht. Op deze terreinen on- derzoeken de auteurs welke ontwikkelingen bijdragen of juist afbreuk doen aan de bereidheid van burgers om het gezag van de rechterlijke macht te erkennen. Daarvoor blijkt van wezenlijk belang dat de rechtspraak is ingebed in de samen- leving. De rechterlijke macht dient een voldoende weerspiegeling te zijn van de waarden en (rechts)normen die in de samenleving heersen. De werkgroep meent met haar aanbevelingen deze inbedding te bevorderen, terwijl tegelijkertijd steeds de maatschappelijke functie van de rechterlijke macht – het voorkomen van ei- genrichting door burgers – en haar kernwaarden voorop staan. ISBN/EAN: 978-90-73896-63-5 De legitimiteit van de rechterlijke macht Ideeën voor behoud en versterking Charlotte Maas (scribent), Marianne Kallen-Morren, Geert-Jan Knoops, Rob Loeb, Hans Nieuwenhuis en Tom Zwart (voorzitter) Prof.mr. B.M. Teldersstichting Den Haag, 2013 Prof.mr. B.M. Teldersstichting Koninginnegracht 55A 2514 AE Den Haag Telefoon (070) 363 1948 E-mail: [email protected] www.teldersstichting.nl Op de omslag is een cartoon afgebeeld van Arend van Dam. www.arendvandam.com. Copyright ©2013 Teldersstichting – Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm en op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zetwerk en druk: Oranje/Van Loon B.V. ISBN/EAN: 978-90-73896-63-5 Trefwoorden: rechterlijke macht, legitimiteit, vertrouwen, liberalisme Prijs: e 17,50 Voorwoord De rechtspraak staat in onze samenleving van mondige burgers, journalisten en politici volop ter discussie, dat lijdt geen twijfel. Dit kan als een kenmerk van een levendige democratische rechtsstaat worden beschouwd. De rechterlijke macht als derde staatsmacht is net zo zeer onderwerp van kritische volgers als de wetgevende en de uitvoerende machten dat zijn. In voorgaande decennia vond wellicht minder politieke discussie over rechtspraak plaats en lieten pers en samenleving zich misschien minder horen. Maar met een maatschappelijk debat over het werk van de rechter is op zichzelf genomen niets mis. Tegelijkertijd moet discussie over de rechtspraak er niet toe leiden dat het gezag van de rechterlijke macht wordt ondermijnd. Vanwege zijn gebondenheid aan de wet is de rechter een gemakkelijk doelwit voor politieke strijd. Juist daarom bewaart de magistratuur graag enige afstand tot die maatschappelijke discussie. Wie over de rechterlijke macht spreekt en schrijft, moet zich ervan bewust zijn dat de positie van de rechterlijke macht in de samenleving een bijzondere is: enerzijds staat zij op enige afstand omwille van haar neutraliteit, anderzijds zal zij aan de discussie over haar kwaliteit zelf ook mee willen en moeten doen. Burgers en politici roepen haar daartoe op, maar ook op eigen initiatief van de rechterlijke macht is inmiddels een discussie over de kwaliteit van de rechtspraak gaande. De werkgroep voegt zich met voorliggende studie in het belangrijke publieke debat over de legitimiteit van de rechterlijke macht. De auteurs hebben hierbij oog voor de bijzondere positie van de magistratuur in de samenleving. De werkgroep doet enkele originele aanbevelingen vanuit de overtuiging dat de derde staatsmacht in een democratische rechtsstaat kritisch gevolgd moet worden, maar ook in het bewustzijn dat de onafhankelijke en onpartijdige magistratuur het machtsevenwicht moet bewaren in een samenspel met de andere staatsmachten. Het curatorium van de Teldersstichting is ervan overtuigd dat de werkgroep er met deze aanpak in is geslaagd een constructieve bijdrage te leveren aan het maatschappelijk debat over de rechterlijke macht. De curatoren zeggen niet alleen dank aan de werkgroep voor het verrichte werk, maar zij spreken bovendien de wens uit dat de hier gepresenteerde aanbevelingen richtinggevend zullen zijn voor een aantal te nemen stappen door zowel de wetgever als de rechterlijke macht zelf. Hier en daar biedt deze studie bovendien een mooie aanzet voor experimenten en nader onderzoek. Ongetwijfeld zal de actuele discussie over de legitimiteit van de rechterlijke macht de komende tijd blijven voortduren. Laat deze publicatie hiervoor een bron van inspiratie vormen! Namens het curatorium van de Prof.mr. B.M. Teldersstichting, Frans Engering september 2013 I Inhoudsopgave Voorwoord I Samenvatting 1 Aanbevelingen in het kort 5 Deel I – Visie van de werkgroep 1. Inleiding: de legitimiteit betwist 11 2. Begrippen en definities 15 3. Lekenrechtspraak 33 4. Alternatieve geschillenbeslechting: mediation en herstelrecht 37 5. Participatie van het slachtoffer in het strafproces 45 6. Het vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministerie 49 7. Hervormingen bij de Hoge Raad 53 8. Omgang met internationaal recht 57 9. Culturele pluriformiteit binnen de rechterlijke macht 61 Slotwoord: de gerechtelijke organisatie 65 Deel II – Onderzoek I. Lekenrechtspraak 71 I.1 Vormen van lekenrechtspraak 71 I.2 Discussie over lekenrechtspraak in Nederland 76 I.3 Conclusie en aanbeveling: lekenrechtspraak en legitimiteit 86 II. Alternatieve geschillenbeslechting: mediation en herstelrecht 89 II.1 Mediation in het civiel recht en het bestuursrecht 89 II.1.1 De opkomst van mediation in het civiel recht en bestuursrecht 89 II.1.2 Mediation als gevestigd alternatief in het civiel recht 91 II.1.3 Mediation in verhouding tot rechtspraak: voor- en nadelen 93 II.1.4 Conclusie en aanbeveling: mediation en legitimiteit 95 II.2 Bemiddeling in het strafrecht: herstelrecht 96 II.2.1 Herstelgerechtigheid in theorie 96 II.2.2 Visies op herstelrecht 97 II.2.3 Herstelrecht in de praktijk: experimenten en wetswijziging 99 II.2.4 Conclusie en aanbeveling: herstelrecht en legitimiteit 103 III III. Participatie van het slachtoffer in het strafproces 107 III.1 Veranderende opvattingen over het slachtoffer in het strafproces 107 III.2 Het wettelijk spreekrecht en de schriftelijke slachtofferverklaring 110 III.3 Discussie over de positie van het slachtoffer in het strafproces 111 III.4 De fasering van het spreekrecht voor slachtoffers binnen het strafproces 113 III.5 Conclusie en aanbeveling: het slachtoffer in het strafproces en legitimiteit 115 IV. Het vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministerie 117 IV.1 Het vervolgingsbeleid in Nederland 117 IV.2 Het vervolgingsmonopolie van het Openbaar Ministerie 119 IV.3 Prestaties in de strafrechtketen 124 IV.4 Conclusie en aanbeveling: het vervolgingsbeleid en legitimiteit 129 V. Hervormingen bij de Hoge Raad 131 V.1 De toegang tot cassatierechtspraak 131 V.2 Dissenting opinions 143 V.3 Conclusie en aanbeveling: cassatierechtspraak en legitimiteit 147 VI. Omgang met internationaal recht 149 VI.1 Twee ontwikkelingen rondom artikelen 93 en 94 Grondwet 149 VI.2 Conclusie en aanbeveling: internationaal recht en legitimiteit 153 VII. Culturele pluriformiteit binnen de rechterlijke macht 155 VII.1 Afspiegeling van waarden 155 VII.2 Personele afspiegeling 158 VII.3 Mogelijke oorzaken van de ondervertegenwoordiging van culturele minderheden in de rechterlijke macht 160 VII.4 De spontane orde van Friedrich Hayek 161 VII.5 Conclusie en aanbeveling: culturele pluriformiteit en legitimiteit 163 VIII. De gerechtelijke organisatie 165 VIII.1 Het manifest van Leeuwarden 165 VIII.2 De verhouding tussen de juridische rationaliteit en de organisatorische rationaliteit 166 VIII.3 Conclusie: de gerechtelijke organisatie en legitimiteit 172 Personalia 175 IV Samenvatting Gedurende de afgelopen jaren is het vertrouwen in de rechterlijke macht steeds hoog geweest in vergelijking met de regering en de Tweede Kamer. Toch is diezelfde rechterlijke macht in Nederland de afgelopen jaren ook in zwaar weer beland. Dat is het