Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVI, Nr 5/2008 (91) ISSN-1231-014X, Indeks 386138 Jarosław Malinowski Redaktor naczelny 2 Jarosław Malinowski Z życia flot Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Współpracownicy w kraju Tomasz Walczyk Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, 5 Strażnicy Imperium – pancerniki typu Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Admiral, część I Przemysław Federowicz, Michał Glock, Tadeusz Górski, Krzysztof Hanuszek, Rafał Mariusz Kaczmarek, Nikołaj W. Mitiuckow, Jerzy Lewandowski, Andrzej Nitka, Zvonimir Freivogel Grzegorz Nowak, Grzegorz Ochmiński, Kubań - ostatni krążownik wojny 10 Jarosław Palasek, Jan Radziemski, rosyjsko-japońskiej Marek Supłat, Tomasz Walczyk Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen, Jasper van Raemdonck Zvonimir Freivogel CZECHY 17 Dobra wróżka znad adriatyckiego René Greger, Ota Janeček wybrzeża Vila Velebita FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Siergiej W. Patjanin LITWA Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine 27 Aleksandr Mitrofanov – eskortowce typu „F”, część I MALTA Joseph Caruana NIEMCY Siegfried Breyer, Andreas Dwulecki, Andrzej S. Bartelski Richard Dybko, Hartmut Ehlers, 34 Operacja „Peking”. Nowe spojrzenie Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej A. Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, Konstantin B. Strelbickij Maciej S. Sobański STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Okręty liniowe typu Dunkerque, część II 40 Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij N. Odajnik, Władymir P. Zabłockij WIELKA BRYTANIA Ralph Edwards Aleksandr Mitrofanov WŁOCHY 52 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia, Maurizio Brescia, Achille Rastelli część II Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 032 384-48-61 Rafał Mariusz Kaczmarek www.okretywojenne.pl Niemieckie przerywacze zagród 60 e-mail: [email protected] minowych 1939-1945, część III Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry tel. 032 285 40 35, www.drukujemy.pl Hartmut Ehlers 70 Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A” © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Jarosław Palasek Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść Amerykańskie krążowniki ciężkie typu 80 publikowanych artykułów, które prezentują Baltimore i Oregon City, część IVb wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Nakład: 1500 egz. Jarosław Palasek 88 Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

Na okład­ce: Rosyjski krążownik rakietowy Moskwa Maciej S. Sobański (eks-Sława), który osłaniał działania Floty Gruzińska awantura 98 Czarnomorskiej w czasie ostatniej wojny z Gruzją. Fot. Siergiej Bałakin Z życia flot

ŁOTWA Okręt desantowy Sir Gaalahad w nowych brazylijskich barwach. fot. Marina do Brasil Pięć patrolowców z Niemiec Marynarka Wojenna Łotwy zamówiła pięć patrolowców 25 m typu „SWATH@A&R”, które zaprojektuje i skonstruuje stocznia Abeking & Rasmussen w Niemczech. Budowa i dostar- czenie nastąpi we współpracy z łotewską Riga Shipyard. Technologia SWATH@A&R (Small Waterplane Area Twin Hull) dzięki swoim wszechstron- nym właściwościom jest odpor- na na falowanie morza. Tech- nologia ta powoli zyskuje na znaczeniu w przypadku budo- wy jednostek specjalnych. Po kutrach pilotowych i inspekcyj- BRAZYLIA nych, stocznia Abeking & Rasmussen podpisała kontrakt na dostawę „Nowy” desantowiec pięciu patrolowców dla łotewskiej marynarki. Jednostki te zbudowa- Do służby został wcielony okręt desantowy García D`Avilla (nr burt. ne zostaną na podstawie sprawdzonych jednostek dla pilotów mor- G29). Jest to były brytyjski Sir Galahad (L 3005) zbudowany przez skich, które od roku 1999 znajdują się w służbie, a od kilku lat zoba- Swan Hunter w latach 1985-86, dla zastąpienia zatopionego pod Falk- czyć je można również u wejścia do Rotterdamu i Antwerpii. Przy landami okrętu o tej samej nazwie. W Royal Navy okręt służył do roku niezmienionych parametrach kadłuba, nowe jednostki charakteryzo- 2005, dwa lata później zainteresowała się nim Marina do Brasil. wać się będą zupełnie nowym napędem i rozmieszczeniem nadbudó- Dane taktyczno-techniczne są następujące: wyporność standardo- wek. Niespotykane właściwości morskie przekonały marynarkę Łotwy, wa 7441 t, wyporność maksymalna 8585 t, wymiary 140,47 x 20,02 aby zamówić naraz aż pięć takich jednostek. Autonomiczność każdej x 3,97/4/57 m, napęd złożony z 2 silników wysokoprężnych Mirrlees- jednostki z 8 członkami załogi na pokładzie wynosi 7 dni. Głównym Blackstone KMR9 Mk 3 o łącznej mocy 13 310 KM (9787 kW), pręd- ich zadaniem jest dozór i kontrola wód terytorialnych i właściwej stre- kość maksymalna 18 węzłów, zasięg 13 000 Mm/15 w, załoga 49 ludzi fy gospodarczej oraz udział w operacjach międzynarodowych. System + 340 żołnierzy desantu. odbijaczy (niem. Fendersystem) użyty na jednostkach, umożliwia bez- Uzbrojenie obronne obejmuje 2 działka GAM-B01 kal. 20 mm kolizyjny cumowanie do burty innej jednostki. i 2 wkm-y Browning kal. 12,7 mm. W dziobowej części międzykadłubowej będzie zabudowany moduł, Okręt wyposażony jest w rampy: dziobową i rufową o nośności 20 który będzie można wymieniać, w zależności od charakteru operacji, ton, dwa żurawie 6-tonowe, lądowisko dla śmigłowca na platformie którą jednostce przyjdzie wykonać, jak np. moduł nurkowy wzgl. urzą- rufowej, zabiera ponadto 4 pontony „Mexiflote”. dzenie do zwalczania min. Samo uzbrojenie ma zapewne składać się z działka małokalibrowego lub wkm-u, niestety danych brak. IZRAEL Pierwsza jednostka zostanie zbudowana w grudniu 2010 roku 4 „LCS” z USA w stoczni w Lemwerder. Pozostałe budowane przez A&R jednostki Wszystko na to wskazuje, że to marynarka wojenna Izraela a nie typu SWATH zostaną dostarczone w ramach programu zwalczania U.S. Navy, będzie największym posiadaczem jednostek klasy „LCS”. bezrobocia, którego nazwa brzmi „Innowacyjne Budownictwo Okrę- Kongres amerykański ma wyrazić zgodę, co zapewne będzie formal- towe zapewnia konkurencyjne miejsca pracy” (Innovativer Schiffbau nością, na sprzedaż 4 okrętów tego typu. Wartość kontraktu ocenia się sichert wettbewerbsfähige Arbeitsplätze”. Jak z tego widać, w niektó- na 1,4 mld USA, z czego część będzie pokryta z amerykańskiej pomocy rych krajach Unii Europejskiej można utrzymywać stocznie i zwalczać wojskowej dla Izraela. Izraelczy- bezrobocie, w Polsce natomiast cy wybrali wersje jednokadłubo- Model patrolowca dla Łotwy. Fot. Abeking & Rasmussen jest odwrotnie, lecz do tego po- wą, której amerykański proto- trzeba prawdziwej polityki mor- typ Freedom (LCS-1) przechodzi skiej, o politykach nie wspomi- obecnie wszechstronne próby nając. morskie. Planowane uzbrojenie jedno- ROSJA stek izraelskich ma być inne niż „Sarow” w służbie amerykańskiego pierwowzoru, 7 sierpnia 2008 roku oficjalnie i ma się składać z dwóch 8-pro- wcielono w skład Floty Północ- wadnicowych wyrzutni Mk 41 dla nej okręt podwodny B-90 Sarow rakiet plot., 4 (8?) rakiet przeciw- projektu 20120. Swym wyglą- okrętowych „Harpoon”, 1 zesta- dem jednostka przypomina po- wy przeciwrakietowego „Vulcan/ większony typ Kilo (proj. 877) Phalanx” kal. 20 mm, 2 wyrzutni z dobudowanym segmentem toped Mk 32. Ponadto duża część kadłuba za kioskiem. wyposażenia elektronicznego ma Według najnowszych infor- pochodzić z Izraela. macji okręt rozpoczęto budować

2 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot

w układzie CODAG składa się Jedyna dostępna fotografia rosyjskiego okrętu podwodnego Sarow. Fot. Lenta.ru z 4 silników wysokoprężnych MTU 20V 8000 M90, o mocy 11 000 KM każdy (8088 kW), prędkość maksymalna 27 węzły, zasięg 5000 Mm/15 w, załoga 86 ludzi. Głównym elementem uzbro- jenia jest wyrzutnia Sylver A43 (4 z 8 silosów) przystosowanych do wystrzeliwania rakiet „Aster” 15, Uzbrojenie uzupełnia 8 ra- kiet przeciwokrętowych RGM- 84C „Harpoon” (2 x IV), 6 wt kal. 324 mm, 1 działo OTO Me- lara kal. 76 mm, 2 działka Oer- w 1989 roku w Stoczni „Krasnoje Sormowe” w Gorkim (obecnie Niż- lokon kal. 20 mm, 2 wkm-y kal. 12,7 mm, 1 śmigłowiec Sikorsky MH- nyj Nowgorod). Ostatecznie wyposażenia końcowego dokonała stocz- 60 „Seahawk”. nia „Sewmasz” w Siewierodwińsku w roku ubiegłym (wodowanie gru- Wyposażenie elektroniczne – z radarem wielofunkcyjnym Thales dzień 2007). Sam projekt okrętu opracowało CKB „Rubin”. Herakles na czele – pochodzi niemal całkowicie z Europy. Napęd okrętu określa się jako diesel-elektryczny, jednak większość źródeł twierdzi, że okręt wyposażony jest również w mini-reaktor ato- USA mowy, który ma być testowany. Nie wykluczone iż testowany będzie Program „Zumwalt” anulowany napęd niezależny od powietrza (AIP). U.S. Navy zdecydowała wykreślić z budżetu na 2009 rok, zamówie- Przy okazji źródła rosyjskie poinformowały, że opracowano projekt nie na trzeci okręt DDG-1000 Zumwalt. Oznacza to definitywny koniec nowego małego atomowego okrętu podwodnego typu Kalitka z siłow- programu budowy tych okrętów. nią KTP-7I „Feniks”. Zostaną zatem zbudowane zatem tylko dwa okręty powyższego typu. Decyzja U.S. Navy, podjęta 22 lipca wspólnie z Pentagonem, któ- „Nowy” tralszczik ra w najbliższych dniach zosta- 29 lipca 2008 roku przybył nie przedstawiona Kongresowi, do Noworossyjska, okręt mino- podyktowana jest oszczędnoś- wo-trałowy Wice-Admiral Zacha- cią i potrzebą posiadania więk- rin celem odbycia ostatnich prób szej liczby okrętów, a nie jedynie morskich. Jest to były trałowiec zwiększania ich możliwości. morski typu Natya (proj. 266M), Pierwotnie planowano zakup którego budowę rozpoczęto pod 32 okrętów typu Zumwalt. Póź- koniec lat 80-tych ubiegłego wie- niej tę liczbę zredukowano do 7, ku, prawdopodobnie dla odbior- a ostatecznie 2. Warto dodać, że cy zagranicznego. Po kryzysie fi- dowództwo U.S. Navy rozważa- nansowym państwa rosyjskiego, Rosyjski okręt przeciwminowy Wice-Admiral Zacharin. Fot. Army.ru ło pozostanie tylko przy jednym postanowiono ostatecznie okręt prototypie, ale zaawansowanie ukończyć w zmodyfikowanym projekcie 02668, jako okręt przeciwmi- prac przy drugim okręcie okazało się zbyt duże, by zrezygnować z do- nowy. kończenia jego budowy. Brak bliższych pewnych danych taktyczno-technicznych okrętu, Zamiast nich mają zostać zamówione kolejne niszczyciele typu Ar- oprócz wymiarów, które wynoszą 61,00 x 10,20 x 2,98/3,60 m. Uzbro- leigh Burke. Według obecnych planów, okręty tego typu miały być bu- jenie obronne składa się z dział- ka AKM-630 kal. 30 mm.

SINGAPUR Ostatnia fregata Singapurska marynarka wo- jenna przejęła od stoczni Sin- gapore Technologies Marine w Jurong fregatę Supreme (73), ostatnią z 6 zamówionych typu Formidable. Oficjalnie jednostka wejdzie do służby w pierwszym kwartale 2009 roku. Fregaty typu Formidable wy- wodzą się z francuskich fregat typu La Fayette. Posiadają wy- porność pełną 3800 t, wymia- Amerykański niszczyciel rakietowy Sterret. Fot. U.S. Navy ry 114,8 x 16,3 x 6,00 m, napęd

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 3 Z życia flot dowane jedynie do 2012. W sumie miały powstać 62 niszczyciele. Te- raz rozważa się kolejne zamówienia i kolejną modernizację (Flight III?). Radary SPY-1 Aegis miałyby zostać zastąpione przez SPY-3 za- projektowane dla DDG-1000. Trwają też studia nad możliwością zain- stalowania na pokładzie Arleigh Burke dział kal. 155 mm AGS z Zum- walta.

„Sterret” w służbie W dniu 9 sierpnia 2008 roku wcielono oficjalnie do służby niszczy- ciel Sterett (DDG-104) typu Arleigh Burke Flight IIA. Okręt, który został zbudowany w stoczni General Dynamics Bath Iron Works w Bath, za- sili Flotę Pacyfiku. Dane taktyczno-techniczne niszczyciela są następujące: wyporność pełna 9400 t, wymiary 155,30 x 20,27 x 6,41/9,45 m, napęd w ukła- dzie COGAG składa się z 4 turbin gazowych General Electric LM- 250030 o łącznej mocy 105 000 KM (77 206 kW), prędkość maksymal- Włoski okręt podwodny Scire typu „212A”. Fot. Marina Militare na +31,6 węzła, zasięg 4400 Mm/20 w, załoga 380 ludzi. Najważniejszym elementem uzbrojenia są dwie wyrzutnie Mk 41 ną one dostarczone w latach 2015-2016 i otrzymają numery burtowe Mod. 0 (32-prowadnicowa na dziobie i 64-prowadnicowa na rufie) dla S 528 i S 529. rakiet plot. „Standard” SM-2 MR Block IV, rakietotorped ASROC i po- Warto przypomnieć parametry taktyczno-techniczne znajujących cisków „Tomahawk”, 6 wt kal. 324 mm, 1 działo Mk 45 Mod. 1 kal. 127 się obecnie w służbie Salvatore Todaro (S 526) i Scire (S 527): wypor- mm, 2 działka Mk 38 „Bushmaster” kal. 25 mm, 2 zestawy przeciwra- ność nawodna 1450 t, wyporność podwodna 1840 t, wymiary 55,15 kietowe „Vulcan/Phalanx” kal. 20 mm, 4 wkm-y kal. 12,7 mm. Całość x 7,00 x 7,00 m, prędkość 12/26 węzłów, załoga 25 ludzi. Napęd die- uzbrojenia uzupełniają 2 śmigłowce Sikorsky SH-60R „Seahawk”. sel-elektryczny 4184 KM (3076 kW) + 3140 Kw. Uzbrojenie składa się z 6 dziobowych wt kal. 533 mm (zapas 12 torped „Black Shark” lub WŁOCHY DM2A4 „Seehecht”). Istnieje też możliwość stawiania min za pomocą Kolejna para „212A” doczepianych do burt specjalnych kontenerów. Fincantieri podpisała umowę ze stocznią Fincantierri w Muggiano Jednostki tego typu opracowali Niemcy z myślą o działaniach na o budowie kolejnych dwóch okrętów podwodnych typu Todaro (wło- płytkich wodach Bałtyku. Okazało się, że doskonale nadają się do dzia- ska wersja niemieckiego typu „212A”) dla Marina Militare. Zosta- łań na akwenie Morza Śródziemnego.

REKLAMA

4 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Strażnicy Imperium – pancerniki Tekst typu „Admiral” Część I - „Collingwood”

Tomasz Walczyk

Collingwood - pierwszy pancernik typu „Admiral” na początku lat 90-tych XIX wieku. Fot. zbiory Siergiej Bałakin

REKLAMA Geneza 11, a następny rząd konserwatywny W tym samym okresie pojawił się ko- W latach 80-tych XIX wieku w Wiel- w latach 1874-1880 zaledwie dziewięć. lejny czynnik, który stanowił poważ- kiej Brytanii powstało 6 pancerników W tym samym czasie we Francji trwała ne zagrożenie dla pancerników - torpe- barbetowych, które stały się ówczesnym intensywna rozbudowa zespołu okrętów da. Szybkie torpedowce zdolne podejść symbolem potęgi imperium „nad któ- pancernych i jak stwierdził w 1877 roku do silniejszego okrętu wymusiły sze- rym nigdy nie zachodziło słońce”. Mia- Pierwszy Lord Admiralicji „jeśli nie za- reg zmian zarówno w taktyce jak i kon- ły się okazać krokiem w kierunku po- cznie się natychmiast budowy 12 pancer- strukcji pancerników. W dziedzinie tak- wstania standardowego typu brytyjskich ników gotowych do służby w 1881 roku, tyki stało się jasne, że siła okrętu zależała predrednotów. to w tym roku Marynarka Francuska bę- od mocy artylerii, a nie od taranu, stąd Celem artykułu jest przedstawienie hi- dzie zdecydowanie przewyższać brytyjską wniosek o powrocie do szyku bojowego storii tych okrętów wraz z ich genezą, pod względem ilości oraz dział”. z epoki drewnianych okrętów - szyku li- jednakże bez omawiania ewolucji bry- Niedługo przed podjęciem decyzji niowego. W tej sytuacji artyleria zosta- tyjskich okrętów pancernych od czasów o budowie nowych pancerników roz- ła skoncentrowana w centralnej części Warriora. Na ten temat powstała już spo- gorzała dyskusja, której początek dał kadłuba, a nie jak w poprzednich jed- ra liczba artykułów i książek. cieszący się ogromnym autorytetem nostkach projektowanych przez ówczes- Przełom lat 70-tych i 80-tych XIX wie- konstruktor okrętów Reed, który skryty- nego dyrektora biura konstrukcyjnego ku był szczególnie trudny w projektowa- kował najnowszy i najsilniejszy pancer- Royal Navy Nathaniela Barnaby’ego na niu nowych pancerników. Szybki postęp nik Royal Navy Inflexible. Największe dziobie i rufie. technologiczny sprawiał, że niedaw- wzburzenie wzbudziła jego opinia, że In- W tle problemów konstrukcyjnych no zbudowane okręty stawały się szyb- flexible kosztujący blisko 813 tysięcy fun- i taktycznych istniały także kwestie natu- ko przestarzałe technicznie. Towarzy- tów mógłby zostać posłany na dno wy- ry finansowej, które poważnie kompliko- szył temu brak kompetencji zarówno łącznie przez artylerię średnią i lekką. wały kwestie budowy nowych pancerni- technicznej jak i administracyjnej czę- Opinie Reeda doprowadziły do powsta- ków. Przeciągająca się budowa nowych sto zmieniających się Pierwszych Lor- nia w 1877 roku specjalnej komisji dla jednostek wymuszała modernizację po- dów Admiralicji, co wraz z innymi ro- oceny sytuacji. Powołani do komisji eks- zostających w służbie, co pochłaniało tacjami na stanowiskach doprowadził perci nie potwierdzili pesymistycznych sumy możliwe do przeznaczenia na bu- do spowolnienia i opóźnień w budowie wizji Reeda, ale też nie tryskali optymi- dowę nowych okrętów pancerników. O ile rząd konserwatywny zmem. W razie uszkodzenia nieopance- Wśród budowanych w tym czasie po w latach 1866-68 doprowadził do rozpo- rzonych krańców kadłuba, okręt mógł drugiej stronie kanału La Manche okrę- częcia budowy 13 pancerników, liberal- się przewrócić, problemem była również tów największe zainteresowanie w krę- ny w latach 1868-1874 zaczął kolejnych niska wolna burta. gach brytyjskiej Admiralicji wzbudzi-

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 5 Strażnicy Imperium – pancerniki typu „Admiral”

Francuski pancernik Requin typu Caïman, którego charakterystyka wzbudziła zainteresowanie Admiralicji i stała się podstawą dla projektu pancer- nika Collingwood. Fot. zbiory Robert Dumas

ły cztery pancerniki typu Caïman, które ral” można szukać w piśmie Pierwszego dwóch armat na opuszczanych platfor- przynajmniej w teorii przedstawiały się Lorda Admiralicji W.H. Smitha, który 20 mach. Miały być umieszczone w barbe- interesująco dla kierownictwa Royal sierpnia 1879 roku poprosił głównego tach jakie zastosowano na pancerniku Navy. Kontrolera Floty, „że jak znajdzie trochę Temeraire. Zwiększona została też wyso- Przy wyporności 7230 ton jednostki te, czasu, byłby zainteresowany tajnym me- kość wolnej burty. o niskiej wolnej burcie, posiadały pełny morandum od niego i kolejnym od Barna- Ze względów ekonomicznych kad- pas pancerny na linii wodnej dochodzą- byego z propozycjami okrętu jaki uznają łub miał być wykonany w całości ze sta- cy do 495 mm na wysokości przedzia- za stosowny na podstawie ich doświad- li. Artyleria średnia miała składać się łu maszynowego, zredukowany do 305 czeń konstruktorskich”. z czterech dział 152 mm ustawionych mm na krańcach. Pas pancerny francu- Pierwszy odpowiedział Barnaby na śródokręciu pomiędzy działami ar- skich pancerników był przykryty 75 mm 9 września, gdy poinformował Smit- tylerii głównej. Model opancerzenia był pokładem pancernym. Uzbrojenie skła- ha, że jeśli stocznie marynarki potrze- typowo brytyjski - krótka centralna cy- dało się z 2 dział 420 mm ustawionych bują więcej pracy na lata 1880-81, w co tadela i pokład pancerny w wrażliwych na dziobie i rufie w niskich barbetach wątpi, przygotuje projekt okrętu obro- rejonach. złożonych z pancernych płyt o grubości ny wybrzeża około 1000 ton mniejszy Dla planowanej prędkości 14 wę- 456 mm. Uzbrojenie uzupełniały 4 ar- od pancernika Agamemnon. Zakłada- złów moc maszyn parowych mia- maty 100 mm. na prędkość miała wynosić 14 węzłów, ła wynosić 5000 KM. Zastosowanie Osobą najbardziej zafascynowaną a uzbrojenie składać się z dwóch ar- oszczędności wagowych na pancerzu projektem francuskim był Nathaniel mat o wadze 80 ton. System opance- umożliwiło zwiększenie bunkrów dla Barnaby, który ocenił Caïman jako pro- rzenia oraz jego grubość miała być po- zapasów węgla. jekt o dużych walorach bojowych dla dobna jak na pancerniku Agamemnon. Barnaby dość szybko musiał zmodyfi- jednostki operującej na zamkniętych lub Jednostka miała być bez masztów i z ta- kować swój projekt. Już w kwietniu 1879 przybrzeżnych akwenach. Według nie- ranami (!). Jednocześnie Barnaby suge- roku powstał przy Admiralicji komitet, go kilka takich jednostek mogło spokoj- rował, że najpierw powinno się zakoń- który miał zdecydować o modelu armat nie zabezpieczyć linię brzegową Wielkiej czyć budowę czterech jednostek typu odtylcowych i odprzodowych stosowa- Brytanii, a także przy poprawie dzielno- Ajax i Inflexible. nych na okrętach. Zagraniczne doświad- ści morskiej oraz zwiększeniu zasięgu Pierwsze prace nad projektem pan- czenia wykazywały nieefektywność dział jednostki mogłyby operować także w es- cernika 2-klasy (według założeń jednost- odprzodowych. W związku z tym nowy kadrach. ka o tym tonażu nie spełniała wymagań pancernik powinien być uzbrojony w ar- W związku z tym w kręgach dowód- pancernika 1-klasy) zakończone zostały maty, które jak na razie znajdowały się czych marynarki brytyjskiej pojawiła się jesienią 1879 roku. Powstały projekt był tylko na kreślarskich deskach. Przerób- potrzeba zbudowania „czegoś”, ale tak po prostu brytyjską wersją typu Caïman. ka projektu nie zajęła jednak wiele cza- by ryzyko ograniczyć do minimum. Po- Podstawowa różnica polegała na zwięk- su i nowa wersja projektu trafiła na biur- czątków pierwszego okrętu typu „Admi- szonej wyporności oraz umieszczeniu ko Pierwszego Lorda Admiralicji Cooper

6 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Strażnicy Imperium – pancerniki typu „Admiral”

Keysa, wersja która była niemal osta- teczną wersją pierwszego pancernika typu „Admiral” - Collingwood. W nowej wersji była to jednostka o wy- porności maksymalnej 7200 ton, wol- nej burcie o wysokości 5,79 m. Wymia- ry okrętu przedstawiały się następująco - długość 91,44 m między pionami, sze- rokość 19,81 m. Przy zapasie węgla 600 ton średnie zanurzenie miało wynosić 7,16 m, przy pełnym wypełnieniu bun- krów (do 1200 ton) - 7,62 m Jeszcze jedną cechą wyróżniająca ten okręt stała się wysokość metacentrycz- na, ustalona przez Barnaby’ego na 1,83 m, przy przechyłach do 75 stopni. System opancerzenia w poprawio- nej wersji nie uległ większym zmianom - pokład pancerny przebiegający tuż po- niżej linii zanurzenia, niepełny pas pan- cerny na linii wodnej z pancerza typu compound grubości 457 mm i szeroko- ści 1,83 m, zakończony był poprzeczny- Jeden ze wstępnych szkiców pancernika Collingwood z dwoma 80-tonowymi działami w barbe- mi grodziami grubości 406 mm. Pancerz tach. W ostatecznej wersji zastosowano 43-tonowe działa. Fot. zbioryTomasz Walczyk łącznie z kadłubem nie przekraczał wagi 5000 (5080) ton. 152 mm, każde z zapasem 85 pocisków. Jednym z rozwiązań zaproponowanych Nowe działa „potwory”, każde po 80 Ich położenie na śródokręciu nie uległo przez Barnaby’ego był powrót do bar- ton miały być umieszczone na niskich zmianie w stosunku do poprzedniej wer- bet. Jedynym który poparł tę propozycję barbetach ustawionych na obrotowej sji projektu. był dowódca Temeraire kmdr Watson, któ- platformie typu zastosowanego na pan- Nowy projekt spodobał się Pierwsze- ry podkreślał prostotę obsługi stanowisk cerniku Temeraire. Dla każdego działa mu Lordowi Admiralicji, jego zdaniem dział w czasie strzelania. Liczył, że pod okręty miały otrzymać po 60 pocisków. był idealnym rozwiązaniem. Opinie ofi- ogniem przeciwnika działa można przy- Artyleria średnia według poprawione- cerów poproszonych o zdanie na temat gotować do strzału nie więcej niż w 5 mi- go projektu miała składać się z 6 dział projektu nie były już tak bezkrytyczne. nut. W dyskusji padał nawet argument o wyższym morale obsługi Pancernik Agamemnon, budowa okrętów tego typu przeciągała się w czasie i doprowadziła Admiralicję do walczącej na otwartym sta- poszukiwania nowych rozwiązań. Fot. zbiory Siergiej Bałakin nowisku pod okiem obser- wujących ich z mostka ofi- cerów! Większość oficerów poproszonych o ocenę ob- stawała jednak za wieża- mi, tyle, że nie było możliwe ustawienie ich na okręcie o tak ograniczonej wypor- ności. Do dyskusji włączy- li się także młodsi lordowie admiralicji i projekt został odłożony na nieokreślony czas. Do projektu powrócono w styczniu 1880 roku. Kon- troler Floty sir Houston Stuart stwierdził, że pręd- kość nowego pancernika musi wynosić co najmniej 15 węzłów. Z tego wzglę- du zaproponował wydłu- żenie kadłuba o 7,62 metra i zwiększenie mocy maszyn do 7000 KM. Zwiększenie wyporności okrętu do 9000 ton zwiększało równocześ- nie koszt budowy jednost-

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 7 Strażnicy Imperium – pancerniki typu „Admiral”

Temeraire - barbety zastosowane na tym pancerniku stały się podstawą do zaprojektowania barbet na pancerniku Collingwood. Fot. zbiory Siergiej Bałakin ki z 430 do 500 tys. funtów szterlingów. datne do ostrzału wybrzeża i w walce budżetu marynarki zostały zgłoszone Pierwszy Lord Admiralicji w tym cza- z innymi okrętami. kwoty na budowę nowego pancernika sie nastawał, żeby przeprojektować tak- W ciągu trzech tygodni Barnaby przy- 1-klasy. Ponieważ projekt był wciąż na że uzbrojenie, by przyszły Collingwood gotował poprawiony projekt Collingwoo- wstępnym etapie, komisji parlamentar- mógł stawić czoła pancernikom pierw- da rozwijącego prędkość 15 węzłów, nej przedstawiono jedynie wstępne pa- szej klasy. Domagał się by prędkość uzbrojonego w cztery 30-tonowe 305 rametry jednostki, które prezentuje tabe- okrętu przy pełnym zabunkrowaniu wy- mm armaty i 6 dział 152 mm. Pas pan- la poniżej. nosiła jedynie 14,75 węzła, natomiast cerny długości 37,5 m miał grubość 457 Przesłuchania przed komisją przebie- wzmocnić uzbrojenie, do sześciu 43-to- mm i odpowiadał odpornością pance- gły bez zakłóceń i Admiralicja uzyskała nowych dział, ustawionych podwójnie rzowi pancernika Inflexible w proporcji pożądaną kwotę. W tym momencie N. w barbetach. Stuart przedstawił swoją do zastosowanego uzbrojenia. Główny Barnaby polecił opracowanie W.H. Whi- alternatywę do tego projektu; uważał, że projektant zdecydował również o pod- te szczegółowego projektu. White mu- przy wyporności 9000 ton można usta- wyższeniu burty o 0,91 m do wysokości siał dopracować szczegóły uzbrojenia, wić na pokładzie okrętu cztery 60-tono- górnej krawędzi barbety. Zaproponował zapas węgla, stanowisko energetyczne we działa w pojedynczych barbetach. też opancerzenie poprzeczne dla dział w ramach wyznaczonego tonażu. Sta- Gdy dyskusja wokół artylerii rozgorza- artylerii średniej. nął przed bardzo złożonym zadaniem ła na całego, zastępca Dyrektora Biura W tym czasie Pierwszy Lod Admira- jak osłonić najważniejsze punkty okrętu Konstrukcji, W.H. White zaczął dokony- licji i Główny Kontroler podjęli decyzję jak stanowiska artylerii, składy amunicji, wać rozrysów różnych form kadłuba dla o zbudowaniu eksperymentalnego pan- kotły, maszyny, system sterowania i rów- wyporności 9000 ton. Jako modele do cernika barbetowego. nocześnie zachować zdolność bojową badań wybrano linie Warriora i Colossu- Już na początku marca 1880 roku okrętu, niezatapialność, żywotność arty- sa. W pierwszym wariancie kadłub okrę- na posiedzeniu parlamentu w sprawie lerii przy poważnym uszkodzeniu. Rów- tu byłby węższy i wypierający 100 ton więcej. Z tego też względu White wybrał Wyporność 9150 t (9296 t) bardziej pełne kształty dla jednostki ma- Długość (pp) 325 stóp (99,06 m) jącej rozwinąć 15 węzłów, kształty Co- Szerokość maks. 68 stóp (20,73 m) lossusa. Zanurzenie średnie 25,75 stóp (7,85 m) Do 16 stycznia 1880 roku zakończy- 4 x 305 mm, 43-tonowe w dwóch barbetach, pomiędzy nimi ła się dyskusja na temat artylerii. Z re- Uzbrojenie 6 dział zdolnych przebić 152 mm płytę pancerną komendacji młodszego Lorda Admira- Pancerz Pas burtowy długości 140-150 stóp (42,7-45,7 m) o grubości licji, para 80-tonowych armat została nie mniejszej jak na Inflexible zastąpiona czterema 43-tonowymi, usta- Prędkość 15 w. wionym parami w dziobowej i rufowej barbecie. W jego ocenie działa te miały Zapas węgla 1200 t (1219 t) większą szybkostrzelność, co było przy- Cena 530 000 funtów

8 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Strażnicy Imperium – pancerniki typu „Admiral” nocześnie systemowi ochronnemu został tonowymi, 305 mm działami umieszczo- ną z czterech 43-tonowych dział każdy nadany najniższy priorytet. nymi na dziobie i rufie. z tych okrętów posiadał kilka mniejszych Wprowadzenie położonych wysoko 3. Działa nie będą umieszczone w za- dział przebijających pancerz, z tym, że na grodzi pancernych groziło obniżeniem mkniętych, obrotowych wieżach, jak było „Colossus” są cztery pozbawione jakiej- stateczności nowego pancernika. Z tego przyjęte do tej pory, a wewnątrz otwartych kolwiek osłony, natomiast sześć takich względu musiano obniżyć wolną burtę wież, na obrotowych platformach. dział na „Collingwood” będą chronione w części dziobowej i rufowej. To z kolei 4. Prędkość na próbach będzie większa nie tylko od ognia ręcznego, ale także od prowadziło do niskiego poziomu dział o jeden węzeł w stosunku do poprzednich odłamków pocisków”. artylerii głównej w stosunku do linii pancerników. Po analizie przedłożonych dokumen- wodnej. Tutaj z pomocą White’owi przy- Odnośnie pierwszego punktu charak- tów Pierwszy Lord Admiralicji zarządził szedł Stuart. Zasugerował umieszczenie terystyką okręt będzie dorównywać kon- wprowadzenie pancernej cytadeli dłu- dwudziałowego stanowiska w wysokiej strukcyjnie „Inflexible”, będzie posiadać gości 42,67 m, by zagwarantować pły- barbecie opracowanej przez J. Rendela dostateczną pływalność i stateczność, tak walność okrętu przy zniszczeniu części ze stoczni Elswick, na bazie pomniejszo- by mógł kontynuować walkę po zalaniu niechronionych. Ceną za poprawę cha- nej barbety centralnej włoskiego pancer- wodą niechronionych przez pancerz krań- rakterystyki był wzrost wyporności do nika Italia. ców na dziobie i rufie. 9150 t (9296 t). Ostateczny projekt przygotowa- Odnośnie drugiego punktu „Colling- Ostateczna charakterystyka okrętu ny przez White’a został przyjęty przez wood” będzie miał uzbrojenie podobne do skierowanego do budowy przedstawio- Barnaby’ego z uznaniem, gdyż w poda- francuskich i niemieckich pancerników, na została w tabelce powyżej. nych limitach udało mu się rozwiązać z tym, że będzie nieco lżejsze i słabsze od Według dokumentów waga poszcze- wszystkie istotne problemy. nowszych jednostkę francuskich. gólnych elementów rozkładała się nastę- White skoncentrował opancerzenie Odnośnie trzeciego punktu należy pująco: (patrz tabela obok). krótkiego pasa na linii wodnej oraz śród- stwierdzić, że umieszczenie dział w syste- okręciu, przykrytego z góry 76 mm pan- mie barbetowym, który został powszech- (ciąg dalszy nastąpi) cerzem i zamknięty trawersami. Dzia- nie przyjęty w marynarkach francuskiej ła artylerii głównej zostały umieszczone w wysokich barbetach na górnym pokła- Wyporność 9150 t (9296 t) dzie. Składy amunicji zostały umieszczo- Długość (mp) 325 stóp (99,06 m) na w części idącej od pasa pancernego Szerokość 68 stóp (20,73 m) do dna barbet. Artyleria średnia pozosta- wała praktycznie niechroniona, jeśli nie Średnie zanurzenie 25,75 stóp (7,85 m) liczyć trawersów od dziobu i od rufy. Pas Opancerzenie pancerny znajdował się częściowo poni- - pas 18 cali (457 mm) żej linii wodnej i razem z grodziami po- - pokład pancerny 2,5-3 cale (64-76 mm) przecznymi miał zapewnić wysoką pły- - trawersy 16 cali (406 mm) walność jednostce. Oceniając system - trawersy baterii 6 cali (152 mm) opancerzenia Collingwood Barnaby - barbety 14 cali (356 mm) stwierdził, że: - wieża dowodzenia 12 cali (305 mm) 1. działa i ich obsługa są dostatecz- Uzbrojenie 4 x 305 mm (12 cali), 6 x 152 mm (6 cali), 4 nawodne rt nie dobrze chronione zważywszy gabary- ty okrętu. Moc 7000 KM 2. Przewody kotłowni i maszynow- Prędkość 15 węzłów ni, podajniki amunicji są równie dobrze Zapas węgla normalny/pełny 950/1200 t chronione. 3. Przedziały maszynowy i kotłownia, Zasięg przy prędkości 10 w. 7300 Mm maszynka sterowa są chronione lepiej niż Załoga 345 ludzi przez ciągły pas na linii wodnej. 30 kwietnia 1880 roku na biurku sir i niemieckiej, na równi z systemem wież Coopera Keys spoczął projekt okrętu zamkniętych posiada tę wadę, że działa Kadłub bez pancerza 3270 t (3322 t) z podstawowymi rzutami. Rysunkom z obsługą nie są w pełni osłonięte. Z dru- i podkładu towarzyszył raport sporządzony przez giej strony system ten ma pewne przewagi: Sam pancerz 2730 t (2774 t) Barnaby’ego: większa wysokość dział i linii ognia nad z podkładem „Okręt odróżnia się od poprzednich jed- lustrem wody. nostek wieżowych naszej floty (Devasta- Biorąc na przykład dwa pancer- Pancerz poziomy 905 t (919 t) tion, Thunderer, Dreadnouight) w nastę- niki tej samej wielkości „Colossus” Ciężar artylerii 660 t (671 t) pujących cechach: i „Collingwood”, jeden z działami od- Artyleria średnia 120 t (122 t) 1. Tylko centralna część kadłuba okrę- przodowymi w obrotowych zamknię- Stanowiska tu posiada pionowy pas pancerny na linii tych wieżach, a drugi w systemie barbe- 1255 t (1275 t) wodnej, pozostałą część pasa panernego towym to okazuje się, że „Collingwood” energetyczne zastąpiono podwodnym pokładem pan- będzie szybszy o jeden węzeł i posiada sil- Zapas węgla 950 (965 t) cernym jak na nowszych pancernikach niejsze działa na wysokości około 19 stóp Inne 285 t (289 t) typu „Inflexible”. nad linią wodną zamiast 12 stóp jak na 2. Pancernik wyróżnia się nowymi, 43- „Colossus”. Poza artylerią główną złożo- Razem 9150 t (9296 t)

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 9 Tekst Nikołaj W. Mitiuckow (Rosja) Zvonimir Freivogel (Niemcy)

„Kubań”„Kubań” –– ostatniostatni krążownikkrążownik wojnywojny rosyjsko-japońskiejrosyjsko-japońskiej

Augusta Victoria po modernizacji w 1897 roku. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel Do połowy lat 1880-tych niemieckie się kierownictwo firmy, to napęd na dwa niowych 564 i 183 miały otrzymać na- towarzystwa żeglugowe nie stanowiły wały. Jednak największą sensację stano- zwy Columbia i Normannia. Nie długo jeszcze konkurencji dla światowych po- wił fakt, że jeden z liniowców miał po- przed wodowaniem budowanego przez tęg: zadawalając się jedynie przewozami wstać w niemieckiej stoczni. To ostatnie, stocznię Vulcan liniowca postanowiono emigrantów z Hamburga, stąd też ich dla wszystkich najbardziej kompeten- zmienić pierwotną nazwę Normannia, „park” składał się z niewielkich, powol- tnych członków społeczeństwa było nie- aby w ten sposób uczcić żonę panujące- nych parowców zapewniających jedynie mal herezją, przecież największymi pa- go Wilhelma II, cesarzową Augustę Vic- minimum wygód dla pasażerów. W ro- rowcami zbudowanymi do tej pory torię. Przy okazji zapisu popełniono jed- ku 1886 doszło do połączenia w jedno, w niemieckich stoczniach były Rugia nak drobny błąd, gdyż nazwę zapisano dwóch niewielkich niemieckich towa- i Rhaetia, o wyporności 3500 t i prędko- częściowo po niemiecku, a częściowo po rzystw żeglugowych – „Hamburg-Ame- ści 12 węzłów, powstałe w latach 1882- angielsku. Błąd usunięto dopiero w 1897 rika Paketdienst GmbH” i „Carr Linie”. 83 w „A.G. Vulcan” w Stettin (Szczecin). r., wymieniając brązową literę „A” na „E” Kierownictwo nowej firmy o nazwie Tymczasem planowana jednostka mia- w pierwszym członie nazwy i ostatecz- „Hamburger Packetdienst AG” (HAPAG) ła być prawie 2 razy większa i miała się nie prawidłowa nazwa brzmiała Augu- objął młody, bo zaledwie 30 letni Albert charakteryzować 18 węzłową prędkoś- ste Victoria. Ballin. W tym czasie największą jednost- cią. Poza tym stocznie nie posiadały do- W dniu 1 grudnia 1888 wodowa- ką była Hammonia, zamówiona w 1881, świadczenia w budowie jednostek o na- no Augustę Victorię, a w ślad za nią 27 o wyporności 4227 BRT i maksymalnej pędzie dwuwałowym. lutego następnego roku Columbię. 24 prędkości 15 węzłów. Całkiem prawdopodobne, że do takie- kwietnia 1889 Augusta Victoria zosta- Ballin zmienił priorytety towarzystwa. go nowatorstwa skłoniła Ballina i kie- ła przekazana armatorowi i 10 maja Z cały uporem wcielał w życie politykę rownictwo HAPAG polityka kronprinza wyszła w swój dziewiczy rejs z Ham- zwiększenia liczby oraz co równie waż- (przyszłego cesarza) Wilhelma II, który burga do Nowego Jorku, jako trze- ne „jakości” jednostek. W październiku również dążył do uzyskania panowania ci liniowiec z dwuwałowym napędem 18871 odbyło się zebranie akcjonariuszy, na morzu. (pierwszymi była para City of Paris i Ci- na którym Ballin zaproponował zwięk- W październiku 1887 stocznie „Laird ty of New York). Maksymalna prędkość szenie kapitału zakładowego, tak by Brothers” w Birkenhead oraz „Vulcan” liniowców nie przekraczała 19,7 wę- można zamówić 2 nowe parowce. Za- w Stettin (Szczecin) otrzymały zlecenia zła, podczas gdy rekordziści posiada- kładana 19 węzłowa prędkość statków na budowę. Zgodnie z tradycją parowce jący „Błękitną Wstęgę Atlantyku” prze- nie była co prawda w skali świata żad- HAPAG nosiły nazwy europejskich pro- nym osiągnięciem, ale dla niemieckiej wincji i krain historycznych. Para no- 1. daty dot. dziejów floty niemieckiej podano floty handlowej stanowiła skok jakościo- wych liniowców nie wyróżniała się w tej wg nowego stylu, zaś dot. floty rosyjskiej wg sta- wy. Druga nowość, przy której upierało mierze i jednostki o numerach stocz- rego stylu.

10 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej

Wyporność 9500 t sobotę przez Southampton do Nowego Jorku), a tego nie potrafił dokonać żaden Pojemność 7661 BRT (3932 NRT) inny armator. Okazało się przy tym, że Długość maks. 144,8 m w roku 1890, jeszcze kilka lat wcześniej Długość w linii wodnej 140,5 m zupełnie nieznane towarzystwo żeglu- gowe, zajęło pierwsze miejsce w oficjal- Szerokość 17,2 m nym wykazie amerykańskiego zarządu Zanurzenie 10,3 m poczty (Augusta Victoria we wspomnia- Cylindry 2 x 1050 mm, 2 x 1700 mm, 2 x 2700 mm nym 1890 r., przy przejściu Atlantyku ze wschodu na zachód uzyskała najlepszą Skok tłoka 1600 mm prędkość 17,83 węzła w lipcu, a na tra- Powierzchnia grzewcza kotłów 3340 m² sie powrotnej we wrześniu – 18,31 wę- Powierzchnia kratownicy 104 m² zła. Średnia roczna prędkość wynosiła 17,52 węzła, a najdłuższy przebieg dobo- Ciśnienie pary 10,2 atm. wy zarejestrowany w październiku wy- Nominalna moc siłowni 12 500 KM niósł 472 Mm). Maksymalna moc siłowni 13 500 KM Kierownictwo towarzystwa robiło wszystko by podnieść rentowność. Po- Prędkość na próbach 18,31 węzła nieważ w miesiącach zimowych stru- Liczba miejsc dla pasażerów: mień pasażerów znacznie się zmniejszał, I klasy 400 liczne parowce odstawiano na ten czas do rezerwy. Wówczas Ballin okazał się II klasy 120 być pierwszym w dziejach żeglugi pa- Emigranckie 580 sażerskiej, który zaproponował swoim Załoga 245 ludzi klientom rejsy wycieczkowe w martwym sezonie. kraczali 20 węzłów (rekord wynoszący nia HAPAG w roku 1891 CGT wprowa- W dniu 22 stycznia 1891 Augusta Vic- 20,02 węzła należał do City of Paris). dził jeszcze szybszy i większy liniowiec toria wyszła z 241 pasażerami na po- Ponieważ Brytyjczycy pływali do Sta- La Touraine (9200 t i 19 węzłów), jednak kładzie w „rozrywkowy” rejs po Morzu nów Zjednoczonych z Liverpoolu, oba był to „jedynak”, przez co nie mógł sta- Śródziemnym i Bliskim Wschodzie. Gdy nowe liniowce stały się godną konku- nowić realnej konkurencji. „Norddeu- 21 marca parowiec wrócił do Hambur- rencją dla firm europejskich – francu- tscher Lloyd” odpowiedział parą jed- ga okazało się, że pasażerowie jak i ar- skiej „Cie Generale Transatlantique” nośrubowych liniowców Spree i Havel mator są w równiej mierze zadowoleni (CGT) oraz niemieckiej „Nord-Deu- (7000 t i 19 węzłów). Trzymanie się na- z nowej idei. Od tej pory rejsy wyciecz- tscher Lloyd” (NDL). pędu jednośrubowego było błędem i jed- kowe weszły na stałe do programu HA- Gwoli sprawiedliwości trzeba po- nostki zestarzały się konstrukcyjnie już PAG oraz innych towarzystw, co wię- wiedzieć, że w odpowiedzi na działa- na pochylni. cej rejsów tych nie przerywano nawet Widząc nader za- w czasie działań wojennych. Maszyny parowe dla Augusta Victoria czekające w zakładzie na wysyłkę do stoczni. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel chęcające perspek- Inna nowość Ballina weszła w życie tywy eksploatacji w roku 1893. Jednocząc swoje działa- Columbii i Augu- nia z NDL, armator po raz pierwszy ot- sty Victorii kierow- worzył regularną linię żeglugową Genua nictwo HAPAG po- – Neapol – Gibraltar – Nowy Jork. 19 stanowiło zamówić grudnia 1893 r. w rejs weszła Columbia, jeszcze 2 podobne a 15 marca 1894 Augusta Victoria. Póź- jednostki – drugą niej jednostka w parze z Fürst Bismar- Normannię i Vene- ckiem wykonywała rejsy wycieczkowe tię, którą wodowa- regularnie w każdym sezonie zimowym no już pod nową (za wyjątkiem zimy 1896-97, gdy Augu- nazwą Fürst Bis- sta Victoria przechodziła modernizację marck. Z czwórką w stoczni). W ostatni rejs wycieczkowy swoich wygodnych liniowiec wyszedł 8 kwietnia 1903 r. i relatywnie szyb- W roku 1892 epidemia cholery kich trzykominow- w Hamburgu spowodowała duże straty ców HAPAG wy- towarzystwa, bowiem doprowadziła do przedził wszystkich praktycznego zamknięcia hamburskie- kontynentalnych go portu i granic z Rosją i Austro-Węgra- konkurentów. Li- mi (głównymi „źródłami emigrantów”). niowce zapewniały Przez kilka miesięcy liniowce HAPAG cotygodniowe rej- musiały pływać na linii Southampton – sy między Europą Nowy Jork. Nawet, gdy zdołano już po- a Nowym Jorkiem konać, nawrót epidemii, we wrześniu (wyruszały w każdą 1893 r. ponownie naraziła na ból głowy

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 11 „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej

Trzeba przyznać, że przepych pomieszczeń I klasy na statku był zgodny z epoką. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel armatora, bowiem ponownie pojawiła dzony czas pozwalał na wejście po dro- w rozpoczynającej się właśnie wojnie ro- się w Wilhelmshaven. dze do Cherbourga. syjsko-japońskiej. Trzeba oddać sprawiedliwość, że suk- W początkach 1897 Augusta Victoria Do chwili wybuchu wojny rosyjska cesy towarzystwa żeglugowego były tak- została skierowana do Belfastu, gdzie marynarka wojenna nie dysponowa- że rezultatem wsparcia ze strony władz w stoczni „Harland & Wolff” przepro- ła dostateczną liczbą krążowników, któ- państwowych. Starając się zaintereso- wadzono modernizację liniowca. Poza re można było wykorzystywać do dzia- wać armatorów budową parowców, któ- „poprawieniem” nazwy, zlikwidowa- łań na liniach oceanicznej komunikacji re w przypadku wojny mogły być wy- no grotmaszt oraz dokonano „wstaw- przeciwnika. W końcu lutego 1904 roku korzystane do celów wojskowych, rząd ki” w kadłubie, którego długość wzro- w ministerstwie marynarki wojennej szczodrze rozdzielał subwencje i premie. sła do 163,1 m, wyporność do 12 000 t, odbyło się zebranie, na którym podję- Czwórka HAPAG-u nie była w tej mie- a pojemność do 8479 BRT. Dzięki zwięk- to decyzję o formowaniu specjalnych sił rze wyjątkiem. Jednostki te zamierzano szeniu rozmiarów kadłuba udało się krążowniczych. Mając na względzie do- wykorzystać w przypadku wojny w cha- zamontować dodatkowy kocioł, dopro- świadczenia podobnych działa na Morzu rakterze szybkich krążowników po- wadzając ich liczbę do 9, podobnie jak Czarnym w latach 1877-1878 postano- mocniczych. O sukcesach niemieckich na jej młodszych „siostrach”. W dniu 29 wiono wykorzystać do tego celu uzbro- krążowników pomocniczych na brytyj- kwietnia 1897 odnowiona Augusta Vic- jone statki handlowe. Ze składu „Floty skich szlakach komunikacyjnych w cza- toria wyszła w swój pierwszy rejs pod Ochotniczej” do tego rodzaju działań na- sie I i II wojny światowej napisano już nową nazwą. dawały się jedynie Petersburg i Smoleńsk, wiele, jednak po raz pierwszy z uzbro- W międzyczasie NDL przygotował w związku z czym zadecydowano o za- jeniem pasażerskich liniowców Niemcy straszliwy cios swojemu konkurentowi. kupie kilku szybkich parowców za grani- eksperymentowali właśnie w przypad- Jesienią 1897 roku do Bremy przybył li- ku czwórki HAPAG-u. Wszystkie parow- niowiec Kaiser Wilhelm der Grosse, któ- Plakat reklamowy HAPAG z początków karie- ce przeszły przebudowę w wyniku, któ- ry już w swym pierwszym rejsie zdobył ry Augusta Victoria. rej wzmocniono konstrukcję kadłuba „Błękitną Wstęgę Atlantyku”! Sympatie Fot. zbiory Zvonimir Freivogel w przewidywanym miejscach instala- pasażerów od razu skierowały się ku no- cji dział. Nie było w tym zresztą nicze- wej jednostce, która momentalnie stała go nadzwyczajnego, bowiem Brytyjczy- się parowcem Nr 1 Niemiec, spychając cy dokonali podobnej operacji na swoich w cień czwórkę HAPAG-u. liniowcach Majestic i Teutonic. HAPAG zaczął niespiesznie przygo- Niemieckie władze uznały ekspery- towywać godną odpowiedź swojemu ment z krążownikami pomocniczymi konkurentowi, wobec czego praktycz- za udany i już w czasie pokoju przygo- nie bez żalu odstąpił Hiszpanii 2 liniow- towali uzbrojenie dla czwórki HAPAG- ce; Columbię i Normannię. Choć do cza- u w postaci 8 dział kal. 150 mm, 4 dział su wprowadzenia do służby liniowców kal. 120 mm, 2 dział kal. 88 mm, 2 dział nowego pokolenia oraz w początkowym kal. 57 mm oraz 14 karabinów maszy- okresie ich aktywności, trójkominow- nowych. ce, które niemal z dnia na dzień stały się W roku 1897 ukończono rozpoczęte przestarzałymi, nadal pracowały, to jed- 3 lata wcześniej prace przy budowie no- nak kierownictwo towarzystwa szukało wych nabrzeży w Cuxhaven. Dla arma- dogodnej okazji by się ich pozbyć. tora rozwiązanie takie było nadwymiar 16 stycznia 1904 roku Augusta Vic- wygodne, bowiem odpadła konieczność toria wyszła w swój ostatni rejs na tra- relatywnie długiego wpływania trud- sie Hamburg – Southampton – Nowy ną nawigacyjnie Łabą do Hamburga. Jork, po czym została sprzedana carskiej Obecnie liniowce mogły przejść na tra- Rosji, która gorączkowo poszukiwa- sę Cuxhaven – Nowy Jork, a zaoszczę- ła możliwości wzmocnienia swojej floty

12 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej cą, przede wszystkim w Niemczech, bo- ewidentnie przepracowana i dla jej po- o natychmiastowym zamknięciu luków wiem pozostałe państwa pod wpływem mocy trzeba często mobilizować całą węglowych, iluminatorów i innych ot- Wielkiej Brytanii odmówiły sprzedaży. załogę okrętu. Dowódcą jednostki wy- worów lewej burty nie zdołano wykonać, Ponieważ w czasie wojny niemożliwym znaczono kpt. II rangi (kmdr por.) Cho- wobec czego strumienie wody zatopiły był bezpośredni zakup statków przez mutowa, którego szybko zastąpił kpt. II dolne pomieszczenia, przedziały maszy- Ministerstwo Marynarki Wojennej, cała rangi (kmdr por.) Mańkowski. N.S. Mań- nowni i kotłowni oraz bunkry węglowe. dokumentacja sporządzona została na kowski został także dowódcą grupy krą- W rezultacie Kubań pozostał na dnie „Flotę Ochotniczą”. żowników, nabytych w Niemczech (Ku- doku z przechyłem 23° na lewą burtę. Po przejściu Auguste Victoria do Liba- bań, Urał, Terek i Don). W tym samym dniu nurkowie przy- wy w maju 1904 na jednostce podnie- Do uzbrojenia krążownika przewi- stąpili do zamykania luków węglowych siono flagę „Floty Ochotniczej”. W dniu dziano 2 działa kal. 120 mm, 4 szybko- i iluminatorów, po czym zaczęto wypom- 4 maja komisja Portu Aleksandra III strzelne działa kal. 76 mm Armstrong, powywanie wody siłami portu. Dopie- (Libawy) podpisała protokół o przyję- 8 dział kal. 57 mm Hotchkiss oraz 2 ka- ro 15 lipca o godz. 12:30 liniowiec zdo- ciu jednostki. Równocześnie rozpoczę- rabiny maszynowe Vickers. Wszystkie łał oddzielić się od kilbloków i wypłynąć to remont i prace adaptacyjne dla no- działa wyposażone były w tarcze prze- z przechyłem 13°. Ostatecznie wyrówny- wej funkcji krążownika pomocniczego. ciwodłamkowe. Działa kal. 120 mm wanie jednostki zakończono następne- Zamontowano wzmocnienie pokładu, ustawiono w części dziobowej na pół- go dnia. Zdaniem dowódcy krążowni- wyposażono komory amunicyjne oraz baku, bezpośrednio za nimi znajdowały ka, Mańkowskiego wypadek przesunął windy do podawania amunicji na gór- się 2 działa kal. 76 mm. Na skrzydłach o 10 dni gotowość okrętu do pływania, ny pokład. Część kabin zajmowanych mostka zamontowane były karabiny ma- bowiem trzeba było wyładować przemo- wcześniej przez emigrantów przero- szynowe, dalej w kierunku rufy na wy- czony węgiel, a następnie ponownie za- biono na bunkry dla dodatkowego za- pasu węgla, wody i żywności. Ochronę maszyn i kotłów przed pociskami prze- ciwnika zapewniały dodatkowo zamon- towane stalowe płyty. Okręt otrzymał dodatkowe wyposażenie – 2 reflekto- ry bojowe, radiostację i inne. Jako ewi- dentny niedostatek komisja uznała brak na pokładzie kutra parowego, welbota oraz zbyt małą liczbę szalup. Ten ostat- ni niedostatek wystąpił na wszystkich za- kupionych w Niemczech jednostkach, które otrzymały szalupy z kończących kampanię Ryndy, Kniazia Pożarskiego i Jewropa. 28 maja 1904 Główny Sztab Morski zawiadomił, że decyzją Rady Admirali- cji Kubań został zaliczony do jednostek floty II rangi i od dnia 15 maja winien znajdować się w spisach „Floty Ochot- niczej”. Rozkazem Głównego Zarządu Hydrograficznego z 16 czerwca Kubań otrzymał radiowy sygnał rozpoznawczy Krążownik pomocniczy Kubań w suchym doku po awarii. Fot. zbiory Nikołaj W. Mitiuckow 0679 CzG. W miarę osiągania gotowości tech- sokości pierwszego komina znajdowały 2. wg tabeli kompletacji wyznaczono 2 morskich nicznej jednostki przygotowywa- się 4 działa kal. 57 mm. Pozostałe 4 usta- oficerów sztabowych – d-cę krążownika kpt. II ran- no również jej załogę, opierając się na wiono w rejonie bezanmasztu, a na po- gi (kmdr por.) Mańkowskiego, starszego oficera – lejtenanta Frołowa 1; powołanych z rezerwy względnie prze- kładzie rufowym 2 działa kal. 76 mm. 10 morskich oficerów starszych – rewizor micz- niesionych z „Floty Ochotniczej” ofice- Tym samym salwa burtowa obejmowa- man Arcybuszew (12), oficer artyleryjski lt Minin rach i marynarzach. Wg stanu na paź- ła 1 działo kal. 120 mm, 2 działa kal. 76 (1), oficer nawigacyjny (szturman) lt Wernander, naczelnik wachty – lt Musorgskij (16) i miczman dziernik 1904 roku na krążowniku mm, 4 działa kal. 57 mm i 1 karabin ma- Chiżinskij (6), oficerowie wachtowi – praporszczik znajdowało się 18 oficerów2 oraz 491 szynowy, zaś salwa w kierunku dziobu Nikiforow (Sib), Bołdyriew (Sib), Dekaprelewicz (Sib), Iwaszkiewicz (Sib) i Sziszkin 1 (Sib); podoficerów i marynarzy, którzy weszli 2 działa kal. 120 mm, a rufy 2 działa kal. 6 oficerów korpusu inżynierów-mechaników: w skład 6 Ekipażu Floty. Zgodnie z eta- 76 mm. starszy mechanik okrętowy – starszy inż. mechanik tem przyszłego krążownika, w skład za- W dniu 5 lipca jednostkę wprowadzo- Czuczugin (15), 5 młodszych mechaników okręto- wych – młodszy inż. mechanik Aristow (6), prapor- łogi wchodziły również grupy pryzowe, no do suchego doku by zamontować do- szczik Sałonkow (Sib), Aleksiejew (Sib), Pietrowskij które miały doprowadzać zdobyte statki datkowe kingstony. Po zakończeniu prac (Sib) i Czibizow (Sib). wieczorem 12 lipca przystąpiono do na- Lekarz – lekarz Aniskiewicz; do Libawy. Liczebność załogi maszyno- Uwaga – w nawiasach podany numer Ekipażu wej była jednak niedostateczna, w rapor- pełniania doku. Gdy poziom wody do- Floty. tach składanych przez dowódcę krążow- szedł do średniej marki ładunkowej, Ku- Dane pochodzą z pracy: Spisok oficerow 1 otdiel- nogo otriada sudow i wspomagatielnych krejserow nika Głównemu Sztabowi Morskiemu bań zamiast dalszego wypływania zaczął Wtoroj eskadry fłota Tichogo okienna, RGA WMF – niejednokrotnie podkreślano, że jest ona przechylać się na lewą burtę. Rozkazu F.417 – Op.1 – D.3187.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 13 „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej dokować jednostkę dla obejrzenia pod- W dniu 30 listopada w Dakarze prze- lu w odległości 90-130 Mm od wybrzeży wodnej części kadłuba. Na szczęście nie prowadzono bunkrowanie węgla. Ponie- Japonii. Krążownikom nakazano „topić było przecieków, a ster i śruby nie zosta- waż Francuzi nalegali, aby przeładunek bez obaw” wszystkie statki, na których ły uszkodzone. nastąpił poza wodami terytorialnymi, pokładzie stwierdzona zostanie wojenna 13 lipca 1904 w spisie jednostek floty krążownik po oddaleniu się na kilka kontrabanda. pojawił się nowy krążownik II rangi pod mil przyjął około 1500 t węgla z pokła- W dniu 8 maja w pobliżu wyspy Miy- nazwą Kubań, a następnego dnia jed- du parowca Frisia. Z uwagi na silne prą- ako w punkcie o współrzędnych 22°22’ nostkę odwiedził wielki książę Aleksan- dy i wiatr jednostki nie mogły stać bur- N i 124°56’ W Kubań otrzymał rozkaz der Michajłowicz w towarzystwie kontr- ta w burtę dłużej niż 4 godziny, tak więc odłączenia się od Eskadry i pozostania adm. A.A. Ireckiego, w rezultacie czego podstawową masę węgla trzeba było z przechwyconym niedawno brytyjskim okręt z podniesioną banderą, znakiem przewozić szalupami, co bardzo wy- parowcem Oldgamia z ładunkiem kon- okrętowym i proporcem rozpoczął kam- czerpało załogę. Tym nie mniej jednak trabandy. Krążownik miał pozostawać panię. dowódcy krążowników pomocniczych przy parowcu „do czasu aż ten nie dopro- 5 sierpnia Kubań wyszedł w morze dla ani razu nie meldowali o brakach w za- wadzi się do porządku”, a następnie prze- przeprowadzenia ćwiczeń w strzelaniu, łodze, które przejawiały się szczególnie ładować na niego 100 t węgla i skiero- a w dniach 7-11 sierpnia odbył próbny w czasie prac związanych z bunkrowa- wać do Władywostoku trasą wokół Wysp rejs do Cieśnin Duńskich. Tym niemniej niem paliwa. Japońskich. Ponieważ Oldgamia pozo- jednak skutkiem ostatniej awarii był fakt, Krążownik załadował dokładnie tyle stawał mocno z tyłu, Kubań zawrócił że Kubań w odróżnieniu od pozostałych węgla, aby dojść do Nossi-Be, tak że i przeszedł wzdłuż szyku Eskadry. O za- krążowników pomocniczych oddziału gdy trzeba było wysłać kogoś dla prze- chodzie słońca obie jednostki zniknęły Mańkowskiego przewidzianych do dzia- chwycenia niemieckiego parowca Sam- z widoku. łań na Atlantyku u wybrzeży Hiszpanii bia z ładunkiem dział dla japońskiej ar- W dniach 8 i 9 maja warunki atmo- i Azorów, nie wyszedł bojowo w morze. mii, Kubań znajdował się już daleko sferyczne uniemożliwiały przeładunek Warto zauważyć, że rozkaz wyjścia w przedzie i nie było możliwości jego węgla, tym niemniej jednak zapakowa- jednostki w morze był już przygotowa- zawrócenia. ny w worki węgiel został przemieszczo- ny. W sobotę 7 sierpnia wychodzą z Por- W dniu 2 stycznia 1905 roku Ku- ny na górny pokład, tak by przypadku tu Aleksandra III (Libawy) na Atlantyk bań dognał Eskadrę na Madagaskarze. poprawy pogody można go było z miej- krążowniki II rangi Kubań i Terek. Tym Zgodnie z rozkazem dowodzącego krą- sca przerzucić na angielski parowiec. samym na zmianę pozostających w mo- żownik wszedł w skład Oddziału Zwia- Choć Rożestwieński nakazał, aby w ra- rzu od lipca krążowników Don i Urał dowczego (d-ca kpt. I rangi [kmdr] S.P. zie potrzeby wziąć Oldgamię na hol, to skierowany został tylko Terek. Ponieważ Szejn, na krążowniku Swietłana). Marsz jednak Mańkowski nie mógł go wyko- działania krążowników pomocniczych krążownika Kubań w składzie Drugiej nać z braku odpowiednich holów i obie nie przyniosły oczekiwanych rezulta- Eskadry Oceanu Spokojnego przebie- jednostki szły obok siebie z prędkością tów, zrezygnowano z nich po powrocie gał bez zakłóceń, jeśli nie liczyć faktu, że 8-9 węzłów. do Libawy w dniu 13 września. Posta- jeszcze na Madagaskarze jednostka zo- Od godz. 09:00 9 maja pogoda zaczę- nowiono jednak oddział Mańkowskie- stała nieomal staranowała przez pancer- ła się poprawiać i pojawiła się nadzie- go wysłać by połączył się z eskadrą Ro- nik Kniaź Suworow. ja na przeprowadzenie bunkrowania. żestwieńskiego. (z wyłączeniem Donu, W dniu 22 kwietnia, gdy Kubań wraz Około godz. 16:00 Mańkowski nakazał, na którym stwierdzono poważne uszko- z innymi krążownikami Oddziału Zwia- aby parowiec doszedł do burty Kubania. dzenia maszyn). dowczego tworzył osłonę przed siłami Przez cały wieczór i noc załogi obu jed- W dniu 7 września o godz. 10:00 Ku- głównymi Eskadry, z jego pokładu do- nostek zajęte były bunkrowaniem, któ- bań wyszedł do awanportu, a o 11:00 strzeżono 2 nierozpoznane torpedowce, re przerwano jedynie na 2 godziny mię- w morze dla przeprowadzenia ćwiczeń które, gdy dojrzały krążownik podniosły dzy 23:00 a 01:00, ponieważ obserwator artyleryjskich. W tym dniu przeprowa- francuską banderę i szybko odeszły. Krą- z marsa dostrzegł światła nierozpozna- dzono w rejonie Windawy strzelanie do żownik utrzymał swoje miejsce w szyku, nych okrętów. Gdy światła zniknęły na tarcz, które potwierdziło niezłe przy- bowiem ścigać torpedowców nie mógł, horyzoncie, wznowiono przerwane bun- gotowanie załogi. 11 września o godz. nawet gdyby bardzo chciał, co jednak krowanie. 09:00 krążownik powrócił do awanportu nie przeszkodziło dowódcy Eskadry wy- O godz. 14:00 w dniu 10 maja, gdy i o godz. 11:00 przycumował w porcie. razić rozkazem No 223 swoje niezado- przeładowano już 50 t, praporszczik Przez cały czas rejsu maszyny pracowa- wolenie. Triegubow, czpo (czasowo pełniący obo- ły bez uwag, a wszystkie drobne awarie Z chwilą przybycia Eskadry na obszar wiązki) d-cy Oldgamii, przekazał, że wę- z miejsca usuwano. Prędkość dochodzi- teatru działań wojennych, Rożestwień- gla już wystarczy. Po dalszych 15 mi- ła do 19 węzłów. Przeprowadzono tak- ski postanowił wykorzystać krążowni- nutach Oldgamia ruszyła i jednostki że seanse łączności radiowej z okrętem ki pomocnicze dla zabezpieczenia próby rozstały się życząc sobie wzajemnie do- Don. Przy czym jej zasięg sięgał 70 Mm przebicia się własnych sił do Władywo- brego rejsu. Do godz. 15:00 Kubań pod- w rejonach, gdzie nie było w okolicy gór stoku. W związku z tym każdy z krążow- niósł ostatnią szalupę i również wyru- i lasów, zaś w rejonie Windawy z uwa- ników pomocniczych otrzymał swój re- szył. Bardzo szybko krążownik dogonił gi na takie przeszkody dochodził jedynie jon linii komunikacyjnych przeciwnika. Oldgamię, po czym wyprzedził paro- do 40 Mm. Tym samym krążownik moż- Zgodnie z rozkazem No 380 Kubań i Te- wiec, a godz. 08:00 wieczorem jednostki na było uznać za gotowy do oceaniczne- rek miały działać między wyspą Sikoku ostatecznie straciły się z oczu. go rejsu. a Jokohamą. Konkretnie Kubań otrzy- 14 maja Kubań przeciął szlak han- W dniu 28 października o godz. 04:00 mał przydział na linie łączące Jokohamę dlowy Jokohama – Honolulu, a tym sa- Kubań opuścił Libawę. z Vancouver, San Francisco i Honolu- mym osiągnął nakazany rejon opera-

14 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej cyjny. Warunki pogodowe utrudniały jednak realiza- cję zadania. Stojąca mgła ograniczała widoczność do 2-4 Mm, a ciągle pa- dające szkwały i drobny deszcz, powodowały, że praktycznie nie było wi- dać nic niemal do samej burty. Między 14 a 24 maja Kubań niejednokrotnie przecinał trasę statków handlowych, lecz zdołał napotkać tylko jeden pa- rowiec, lecz i tego nie za- trzymał, bowiem stan mo- rza 7° nie dawał żadnych szans na spuszczenie sza- lupy, tak by przeprowadzić kontrolę jednostki. Krążownik pomocniczy Kubań w całej swojej okazałości. Fot. zbiory Nikołaj W. Mitiuckow Do wieczora 22 maja pod Cuszimą, co wywołało jak najgor- czywiście w bitwie nie uczestniczył i nie w bunkrach paliwowych okrętu pozosta- sze wrażenie. miał na pokładzie jeńców, szybko zrozu- ło 1800 t węgla, to jest liczba, którą Ro- W nocy z 30 na 31 maja 1905 krążow- mieli swój błąd i już po 5 dniach w ka- żestwienski uznał za minimalny zapas nik wszedł na zewnętrzną redę, a godz. tegorycznej formie zażądali opuszczenia niezbędny dla prowadzenia działań krą- 02:00 w nocy na wewnętrzną redę Cam- Sajgonu przez Kubań, co więcej zaopa- żowniczych. W tej sytuacji Kubań obrał ranh. Tam obraz, który można było ze- trzyli go nawet w zapas węgla do najbliż- kurs na południe. stawić z urywkowymi informacjami szego rosyjskiego portu, to jest do Wła- W dniu 27 maja około godz. 02:00 z zatrzymanych statków, potwierdził dywostoku. w cieśninie Ballinghtan, krążownik po się w całej swej tragicznej rozciągłości. Rzeczywiście perspektywa przebija- raz pierwszy napotkał idący kursem zbli- Oczywiście nikt, czegoś takiego zupeł- nia się przez pełne japońskich okrętów żeniowym parowiec, który nadawał się nie nie oczekiwał i dla dalszych działań Morze Japońskie zupełnie nie uśmie- do zatrzymania. O godz. 15:40 Kubań niezbędne były odpowiednie aktualne chała się zmęczonej długim rejsem zało- podniósł sygnał wzywający do zatrzyma- instrukcje. Zgodnie z planem sporzą- dze krążownika. Tymczasem otrzymana nia się, a ponieważ kupiec go zignoro- dzonym jeszcze nim wysłano Kubania z Rosji instrukcja jednoznacznie nakazy- wał, z jednostki oddano „ślepy” wystrzał. w samodzielny rejs, wszystkie telegramy wała oczekiwania na przybycie parowca Parowiec natychmiast zatrzymał się i rozkazy miały przychodzić do Sajgonu. Ellerbeck z 4000 t węgla oraz innymi nie- i podniósł niemiecką flagę. Grupa kon- W związku z tym o godz. 15:30 krążow- zbędnymi dla krążownika materiałami. trolna w składzie ppor. Wernander i pra- nik zszedł z kotwicy i ruszył do Sajgonu. Tymczasem rankiem 7 czerwca po porszczik Bołdyriew, dokonała inspek- O godz. 06:00 1 czerwca Kubań przycumowaniu obok statku Emilie za- cji zatrzymanego statku, który okazał wszedł na zewnętrzną redę Sajgonu, jed- łoga Kubania bez pośpiechu rozpoczę- się niemiecką Suerabają idącym z ładun- nak na wewnętrzną nie wchodził oba- ła przeładunek węgla, starając się w każ- kiem mąki z Hamburga do Władywosto- wiając się politycznych trudności zwią- dy sposób zyskać na czasie. Zmęczona ku. W związku z tym około godz. 18:00 zanych z klęską pod Cuszimą, które długim pływaniem i upałem załoga krą- parowiec powrócił na swoją trasę. Właś- mogły doprowadzić do rozbrojenia i in- żownika nie protestowała przeciwko ta- nie wtedy załoga krążownika otrzymała ternowania okrętu. Poza tym pozostało kiej praktyce. Nieprzywykli do tropików pierwszą, jeszcze bardzo niejasną infor- zaledwie 330 t węgla, a z otrzymanych marynarze mogli pracować nie dłużej mację o bitwie pod Cuszimą. o godz. 11:00 wieczorem depesz wyni- niż 2 godziny, a często też tracili od upa- Około godz. 20:00 zauważono świat- kało, że okręt ma samodzielnie wracać łu przytomność. W czasie postoju w Saj- ła jeszcze jednego statku. Ponieważ na do Rosji. Następnego ranka około godz. gonie do szpitala na lądzie skierowano sygnały reflektorem jednostka nie rea- 05:00 do Kubania podeszła kanonier- ogółem 9 ludzi, w tym konduktora Si- gowało, krążownik musiał oddać 2 „śle- ka Acheron, z której przekazano polece- dorowa i 8 niższych stopniem. Poza tym pe” wystrzały. Grupa kontrolna, w któ- nia władz francuskich, że: o ile krążow- jeszcze jeden członek załogi – praporsz- rej skład wchodził ppor. Wernander nik nie uczestniczył w bitwie, nie ma na czik Nikołaj Sziszkin wyjechał do Ro- ustaliła, że to brytyjski parowiec Ladro- pokładzie uszkodzeń ani jeńców, może sji z powodu „rozstroju nerwowego”. Aby ma idący bez ładunku z Singapuru do pozostać w porcie zgodnie z normami ułatwić załodze rozładunek dowódca Kobe, gdzie miał otrzymać ładunek. Po- prawa międzynarodowego dotyczące- postanowił wynająć miejscowych chiń- nieważ nie było podstaw do zatrzyma- go terytoriów neutralnych, jak długo ze- skich kulisów, jednak ci pracowali bar- nia, do godz. 24:00 statek zwolniono, chce. W tej sytuacji już bez specjalnych dzo wolno, przestrzegając całkiem krót- jednak wcześniej jego załoga podzieli- obaw krążownik wszedł na wewnętrzną kiego z punktu widzenia Mańkowskiego, ła się z załogą krążownika świeżym wy- redę portu. Oczywiście Francuzi w ten dnia pracy. daniem gazety „Singapore Free Press” sposób chcieli wybawić się od niechcia- 10 czerwca do drugiej burty krążow- z 31 maja, która donosiła o pogromie nego gościa, ponieważ ten jednak rze- nika przycumowano jeszcze jeden wę-

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 15 „Kubań” – ostatni krążownik wojny rosyjsko-japońskiej glowiec Fismo. Do tej chwili własne za- 14:00 wejść do Port Said. Tam załado- czątkowo nie oponowało by przejąć pasy węgla na Kubań zmniejszyły się do wano 100 t świeżej żywności, uzupełnio- statek do obsługi wraz z Terekiem transat- 160 t. Do 16 czerwca załoga z pomocą no wodę kotłową, po czym w południe lantyckiej linii z Odessy do Nowego Jor- chińskich kulisów zdołała przyjąć 1585 17 lipca krążownik wyszedł w morze. ku. W dniu 18 listopada 1906 rozkazem t z Emilie i 1300 t z Fismo. Dłuższe te- W dniu 1 sierpnia okręt minął Skagen, No 300 Terek i Kubań zostały skreślone stowanie cierpliwości władz francuskich w międzyczasie zatrzymując się mię- z listy jednostek Ministerstwa Marynarki nie miało sensu i po przekazaniu infor- dzy 22 a 24 lipca w Algierze i ostatecznie Wojennej, a 4 grudnia przekazane w Li- macji na Ellerbeck by kierował się do o godz. 14:00 3 sierpnia osiągnął awan- bawie na trwałą konserwację. Dżibuti, krążownik Kubań o godz. 13:30 port Libawy, gdzie stanął na kotwicy. Ponieważ oba parowce wymaga- podniósł kotwicę. Po raz pierwszy od 28 października ły poważnego remonty „Towariszcze- 18 czerwca krążownik niosąc peł- 1904 jednostka osiągnęła rosyjski port. stwo” szybko zrezygnowało z ich naby- ne światła bezpiecznie pokonał Cieś- Załoga była bardzo mocno zmęczona cia i 19 lutego 1907 w Libawie odbył ninę Singapurską, zaś 1 lipca o godz. tak długim pływaniem w tropikach. Są- się przetarg. Wystawione na nim Terek 11:00 rzucił kotwicę w Dżibuti, gdzie od- dząc z meldunków Mańkowskiego, o ile i Kubań nabyła za kwotę 442 150 rub- dał salut znajdującemu się brytyjskiemu w początkowej fazie rejsu codziennie li firma pośrednicząca „Wosidllo i Ko” krążownikowi Perseus. Z tego ostatnie- w lazarecie pokładowym znajdowało w celu odsprzedaży na złom. 29 mar- go przekazano długo oczekiwaną kore- się 3-4 chorych, o tyle w końcowym eta- ca 1907 nastąpiło przekazanie jedno- spondencję, a ponieważ Ellerbeck znów pie pływania liczba ta wzrosła do 40-45 stek przez Ministerstwo Marynarki Wo- nie dotarł na czas do portu, następnego ludzi. Jednak o ile nie liczyć członków jenne nabywcy. Wkrótce Kubań odszedł dnia o godz. 06:00 rano Kubań rozpo- załogi oddanych do szpitala w czasie do zakładu, w którym powstał – stoczni czął przyjmowanie węgla z niemieckie- pobytu w Sajgonie, więc strat w zało- „Vulcan” Stettin (Szczecin), gdzie został go parowca Mecklenburg, który przycu- dze nie było. złomowany. mowano do lewej burty. W dniu 7 lipca W dniu 1 września 1905 Głów- przy prawej burcie zacumowano statek ny Sztab Morski rozkazał zakończenie Tłumaczenie z języka rosyjskiego Woglinda i od tej pory bunkrowanie te- kampanii przez krążownik i odstawienie Maciej S. Sobański oretycznie powinno przebiegać szyb- okrętu do rezerwy. Stan w jakim znajdo- ciej. Tak jednak nie było. Znów, podob- wał się Kubań po powrocie z Dalekiego Bibliografia nie jak to miało miejsce w Sajgonie, upał Wschodu był fatalny i okręt wymagał pil- 1. Załatarew W.A., Kozłow I.A., Russko-japonska- mocno męczył załogę, która nie miała nego remontu, jednak w Ministerstwie ja wojna 1904-1905gg. Borba na morie. Moskwa Na- sił pracować, zaś miejscowi robotnicy – Marynarki Wojennej wątpiono w celo- uka, 1990, 246 s. Hindusi, pracowali wcale nie lepiej od wość takiego kroku, jako że dalszy los 2. Isajenko A., Wspomagatielnyj krejser Kubań, „Mo- Chińczyków. krążownika pozostawał niepewny. Za- delist-Korabeł”, 2001 No 11 s. 14-16. Rankiem 8 lipca odcumował Woglin- kończenie wojny oznaczało koniec celo- 3. Kostienko W.P., Na „Orle” w Cusimie, Leningrad, da, z którego przeładowano 363 t węgla, wości dalszego utrzymywania krążowni- Sudostrojenije 1968. zaś wieczorem 9 lipca od burty odszedł ków pomocniczych, wobec czego rozkaz 4. Krystianinow W., Cusimskoje srażenije 14- Mekclenburg po przekazaniu 2805 t wę- z 10 grudnia 1905 nakazywał „zdjęcie 15.5.1905, Sankt Peterburg OOO Galerija-Print, gla. W tej sytuacji dalsze oczekiwanie na z Kubania uzbrojenia i innych elementów 1998, 170 s. Ellerbecka nie miało już sensu i 10 lipca wojskowego wyposażenia”. Decyzja ta 5. Kuzniecow. L.A., Uroki chałatnosti, „Gangut” o godz. 06:00 krążownik Kubań zszedł związana była z rozpatrywaniem przez 1998 s. 107-110. z kotwicy. Główny Sztab Morski możliwości sprze- 6. Matieriały o naimienowanij, zaczislenij, wooru- Znajdując się na wodach Morza Czer- daży Kubania, Tereka i Donu towarzy- żenij i ukompletowanij licznym sostawom wspoma- wonego na przecięciu szlaków komuni- stwu „Obszczestwo Wołżskich Kapitali- gatielnych krejserow, RGA WMF – F 417 – Op. 1. kacyjnych i dysponując odpowiednim za- stow”, które miało wykorzystać statki do D.3078 – 208 s pasem węgla można było znowu podjąć przewozów wojsk z Dalekiego Wschodu. 7. Nowikow-Priboj A.S., Cusima, Moskwa, Sowre- działania krążownicze. W dniu 12 lipca Ministerstwo Marynarki Wojennej nie miennik 1985 o godz. 07:30 zatrzymano i skontrolowa- sprzeciwiało się transakcji, prosiło jed- 8. O woorużenij wspomagatielnych sudow fłota, RGA no brytyjski statek Fusilka, tego samego nak, by uzyskana cena w miarę możli- WMF – F.417 – Op.1 – D 2934 – 64 s. dnia o godz. 12:30 holenderski Malang, wości odpowiadała tej, za jaką jednost- 9. O krejsierskich opieracijach wspomagatielnych zaś następnego dnia o godz.06:00 wie- ki nabyto. Ten ostatni czynnik odegrał krejserow „Don”, Urał”, Terek” i Kubań, RGA WMF – czorem kolejny brytyjski Saint Fillans. zapewne decydującą rolę, bowiem zna- F.417 – Op.1 – D.3160 – 261 s. Wszystkie statki po skontrolowaniu wy- lezienie nabywcy za wspomnianą cenę 10. O pławanij krejserow Terek, Urał i Kubań iz porta puszczono, ponieważ na ich pokładach było niemożliwe. Początkowo transakcję Imperatora Aleksandra III do Madagarskara wokrug nie było żadnej wojennej kontrabandy. sprzedaży odłożono na 2 miesiące, a po- mysa Dobroj Nadieżdy, RGA WMF F.417 – Op. 1 – Tym niemniej jednak te akcje były ostat- tem całkiem z niej zrezygnowano. D.3151 – 75 s. nimi działaniami krążowniczymi rosyj- W dalszym ciągu wykorzystywano 11. S eskadroj Rożestwienskogo - Sbornik statiej, skiej floty w czasie wojny rosyjsko-japoń- krążownik na Bałtyku do zadań pomoc- Sankt Peterburg, Oblik 1994. skiej, bowiem 23 sierpnia 1905 został niczych aż do jesieni 1906 roku, gdy spe- 12. Kludas A., Deutsche Ozean-Passagierschiffe 1850 podpisany pokój w Portsmouth. Zatem cjalna komisja przy Radzie Ministrów – bis 1895, Berlin 1983. Kubań w pełni zasłużenie może korzy- uznała, że jednostka nadaje się do eks- 13. Kludas A., Deutschlands erste Zweischrauben- stać z tytułu „ostatniego krążownika woj- ploatacji w rosyjskiej flocie handlowej. Schnelldampfer, „Stallings Maritimes Jahrbuch” ny rosyjsko-japońskiej”. Liniowiec zaproponowano towarzystwu 1975/76 s.62-78. 15 lipca Kubań wszedł do Kanału Su- „Towariszczestwo Parochodnych Pied- 14. The Atlantic Records, „Engineering” 1891, July eskiego, by następnego dnia o godz. prijatij na Dalniem Wostokie”, które po- 10, p 33-34.

16 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Vila Velebita na kotwicy. W głębi parowiec o dwóch komi- Zvonimir Freivogel (Niemcy) nach. Nie można niestety zidentyfikować do któregoTekst z ar- matorów mógł należeć. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel

Żaglowiec szkolny „Vila Velebita” chor- Republiki Weneckiej, której posiadłości czynała się Dalmacja, która sięgała aż wackiej Wyższej Szkoły Morskiej Marynar- na mocy postanowień pokoju w Campo- do miejscowości Spic, na południe od ki Handlowej w Buccari (Bakar)1 może formio w roku 1797 przypadły Austrii. Zatoki Kotorskiej (Bocche di Cattaro, poszczycić się bardzo interesującą histo- Po roku 1866 (tzn. klęsce Austrii w woj- {Boka Kotorska}) łącznie z Republiką rią, a jego losy końcowe są typowe dla nie przeciwko Prusom) Węgrzy zaczę- Dubrownicką (Ragusa), którą zarządzał większości statków i okrętów ze wschod- li się domagać większych praw w ra- austriacki wicekról, mający swoją sie- niej części Morza Adriatyckiego, które mach cesarstwa, które otrzymali w roku dzibę w Zarze (Zadar). Wszystkie leżące w okresie II wojny światowej przechodziły 1867. W tym bowiem roku powstała wzdłuż wybrzeża wyspy i wysepki znaj- z rąk do rąk, aby ostatecznie zupełnie nie- monarchia dualistyczna; Austro-Węgry. dowały się w posiadaniu Austrii. potrzebnie spocząć na dnie morza. W roku 1868 na podobnych zasadach Na wschodnim wybrzeżu Adriatyku uregulowano kwestie węgiersko-chor- znajdują się dwie duże, wrzynające się Miasto Bakar i Chorwackie Pomorze wackie; Chorwaci zrezygnować musie- głęboko w głąb lądu, zatoki. Mowa o Za- Zanim omówię historię wspomnia- li z niektórych swoich praw oraz z ob- toce Kotorskiej (Bocche di Cattaro) na nej jednostki, czytelnicy pozwolą, że szaru Fiume, co sprawiło, że wschodnie południu oraz Zatoka Buccari (Bakar- pokrótce przybliżę historię chorwa- wybrzeże Adriatyku podzielone zosta- ski zaljev) na północy. Tą ostatnią za pa- ckiego wybrzeża Morza Adriatyckiego ło na kilka stref wpływów. Na półno- nowania cesarza Karola VI (1685-1740) (Hrvatsko primorje). Chodzi o obszar, cy rozciągał się wtedy austriacki Triest, planowano rozbudować, tak aby speł- który do roku 1918 znajdował się mię- który był największym portem handlo- niać mogła rolę bazy floty wojennej i du- dzy dwiema austriackimi prowincjami: wym monarchii dualistycznej i zarazem żego portu handlowego. Z tego też po- Istrią i Dalmacją. Jego głównym mia- Austrii. Dalej na południe leżała Istria wodu w roku 1729 założono arsenał stem i portem było Fiume (obecna chor- - pod austriackim zarządem – z głów- morski w Porto Ré (Kraljevica), który nie wacka Rijeka). Od początku XII wieku, ną bazą marynarki wojennej w Poli, na był jednak w stanie sprostać konkurencji na mocy „unii personalnej” Chorwacja południowym cyplu. Na wschód od niej dużej bazy morskiej w Wenecji, przyzna- wchodziła w skład Królestwa Węgier. znajdował węgierski port Fiume i mniej- Stan ten pozostał niezmieniony rów- szy, chorwacki, Susak, który tworzył za- 1. Aż do okresu po I wojnie światowej Austriacy nież, kiedy oba państwa weszły w skład razem północną granicę chorwackiego i Węgrzy używali włoskich nazw chorwackich miej- scowości położonych wzdłuż wybrzeża i wewnątrz Cesarstwa Austrii. Istria i Dalmacja na- pomorza. To rozciągało się na południe obszaru należącego do Chorwacji. W niemieckoję- tomiast przez dłuższy czas należały do od Carlopago (Karlobag), gdzie rozpo- zycznej literaturze nazwy te żyją po dzień dzisiejszy.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 17 Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” nej Austrii w roku 1797 i ograniczył się która przedstawia zatokę zaznaczono: po tym czasie istniało tylko dwóch wiel- w XIX wieku wyłącznie do budowy stat- „miejsce, gdzie buduje się statki” („ein kich, subwencjonowanych przez pań- ków handlowych. Przed I wojną świa- Platz Schiffe zu bauen”), „skład drewna” stwo, armatorów. Były to Towarzystwa tową stocznia w Kraljevicy była częścią („Holtz Magazin”), „skład żelaza” („Ei- „Adria” i „Ungaro-Croata”, mające swo- składową stoczni Ganz – Danubis z Fiu- sen Magazin”). je siedziby w Fiume. Pomimo to mary- me, a po wojnie zaliczała się do jednej Począwszy od roku 1719 w Bakarze narze z Bakaru nadal cieszyli się bardzo z niewielu stoczni ówczesnego Króle- zaczęli się osiedlać również kupcy grec- dobrą opinią, służąc na wielu statkach stwa SHS (późniejszej Jugosławii). cy. Cesarzowa (Austrii) i Królowa (Czech żaglowych i parowcach żeglugi daleko- Kraljevica leży we wschodniej czę- i Węgier) Maria Teresa (1717-1780) na- morskiej. ści, u wejścia do zatoki Bakarskiej, na- dała miastu status wolnego portu, co przeciwko półwyspu Kostrena, a samo sprawiło, że handel i żegluga rozkwitły Droga do Wyższej Szkoły Morskiej miasto Bakar znajduje się w północ- na nowo. W międzyczasie wśród właści- Szkolenie ludzi morza było zawsze no – zachodniej części zatoki – ta z kolei cieli statków wytworzyły się dwie grupy: ważnym elementem rozwoju żeglu- przebiega w kierunku NW-SE, tzn. rów- „principale” (armatorzy) i „armatore” gi handlowej. Władze miejskie Baka- nolegle do wybrzeża. W południowo – (wyposażeniowcy). Oprócz nich istniał ru już od dawna zabiegały o utworzenie wschodniej części zatoki leży miasteczko jeszcze jeden szczególny stan ludzi mo- w mieście akademii morskiej. Już w ro- Bakarac. Zatoka jest dobrze chroniona rza; wśród nich kapitanowie (Capitano ku 1790 do Budapeszteńskiego Parla- przed wiatrami z różnych kierunków, navale) i pisarzy (Scriban), którzy oprócz mentu skierowano pierwszą, odrzuco- co sprawiło, że już stosunkowo wcześ- prowadzenia księgowości na statkach ną zresztą, petycję w tej sprawie. Próba nie wykorzystywana była jako kotwico- mieli za zadanie również prowadzenie została ponowiona po roku 1827, tzn. wisko. Nie powinno więc dziwić, że jej negocjacji z kapitanatami poszczegól- po otwarciu w Trieście Szkoły Morskiej. mieszkańcy od XVI wieku parali się że- nych portów. W XIX wieku punkt ciężko- W tym jednak czasie Chorwaci toczy- glugą. W późniejszych czasach rekruto- ści budownictwa okrętowego w Zatoce li parlamentarną walkę przeciwko swo- wali się z nich marynarze jednostek da- Buccari przeniósł się z jej wschodniego im węgierskim zwierzchnikom o naro- lekomorskich. Ludzie z tego regionu na zachodnie wybrzeże, a statki żeglugi dową identyfikację, więc wspomniana nauczyli się sztuki żeglowania od Usko- dalekomorskiej budowane były do roku kwestia z uwagi na „niską wagę prob- ków, których na swój zamek w Buccari 1883. W latach 1853-1882 w ostatniej lemu” nie była w ogóle rozpatrywana. sprowadził hrabia Stjepan Frankopan. wyspecjalizowanej stoczni zbudowano Należy zaznaczyć tutaj, że w roku 1828 osiem naw, 21 barki, 24 brygów, brygan- ponownie otwarła podwoje Szkoła Mor- Rozkwit żeglugi handlowej w Bakarze tyn i szkunerów o łącznej wyporności ska w Fiume (w okresie okupacji napole- W XVII wieku pojawiło się dodatkowe 23 935 BRT, co stanowiło jedną czwartą ońskiej była zamknięta), więc z drugiej udogodnienie dla rozwoju żeglugi han- wszystkich nowo zbudowanych na ów- strony nie było zbytniego zapotrzebo- dlowej. Otóż graf Petar Zrinski, ówczes- czesnym chorwackim wybrzeżu (łącz- wania na drugą uczelnię tego rodzaju. ny pan na Bakarze obniżył wzgl. zniósł nie z Fiume) jednostek, gdyż stocznie Z tego też względu ludzie z Bakaru mu- zupełnie opłaty celne i inne opłaty z ty- w Fiume, Susaku, Pecine, Martinscicy, sieli nadal kształcić się prywatnie, a eg- tułu importu. Dzięki temu jego obszar Kraljevicy, Bakarze i Senj w tym samym zaminy zdawać w Państwowej Akademii stał się bardziej atrakcyjny - jeżeli cho- okresie zbudowały 99 885 BRT. Statki w Fiume. Prywatnych instruktorów, ma- dzi o import i eksport towarów – w po- żaglowe stopniowo wypierane były przez jących bogate doświadczenie bowiem równaniu z nieodległym Fiume, gdzie napęd parowy. Pierwsze oznaki kryzy- nie brakowało, a było wśród nich wielu wszelkiego rodzaju opłaty były niezwy- su pojawiły się po okresie wojen napole- emerytowanych oficerów cesarsko – kró- kle wysokie, co miało chronić interesy ońskich, a otwarcie w roku 1869 Kanału lewskiej marynarki wojennej. Dopiero tamtejszych kupców. Petar Zrinski spro- Sueskiego było dla śródziemnomorskich 5 września 1849 roku, tzn. w okresie pa- wadził również do Bakaru włoskich kup- i adriatyckich żaglowców łabędzim śpie- nowania chorwackiego bana (wicekról) ców z Wenecji oraz innych miast, co do- wem. W drugiej połowie XIX wieku, kie- Josipa Jelacica, powołano do życia Aka- prowadziło handel do rozkwitu. Okazało dy żaglowce zaczęły znikać z tego akwe- demię Morską w Bakarze, która swo- się, że nagle zaczęto odczuwać chronicz- nu, armatorzy z Bakaru posiadali około ją pierwszą siedzibę miała w budynku ny brak powierzchni magazynowej. Na 60 jednostek tego typu. Z uwagi na zbyt miejscowej szkoły podstawowej. Pierw- magazyny, gdzie składowano wyroby ze duże koszty nie byli oni w stanie pozwo- szymi wykładanymi przedmiotami były: stali, sól, wyposażenie okrętowe, psze- lić sobie na statki o napędzie parowym, matematyka, geometria, nautologia2, as- nicę tudzież inne towary zaadoptowa- więc podjęto próby utrzymania swojej tronomia, nawigacja i religia, a wykła- no m.in. stare kapliczki. Przez Buccari konkurencyjności w inny sposób. W ro- dowcy nadal występowali w charakte- importowano drewno, len, wosk, skóry, ku 1873 kilku z nich połączyło się, po- rze prywatnych instruktorów. W starym zboże i wyroby stalowe wyprodukowane wołując do życia „Hrvatsko brodarsko zamczysku rodziny Frankopanów urzą- w hutach żelaza należących do rodziny drustvo u Bakru” (Chorwackie Towarzy- dzono Wydział Budownictwa Okrętowe- Zrinski w Cabar. Na import składały się: stwo Żeglugowe w Buccari). Na wiele to go i Nautyki3. Słuchacze Akademii od- sól, oliwa, owoce południowe, przypra- się jednak nie zdało, gdyż po siedmiu la- bywali swoje praktyczne ćwiczenia na wy, jedwab i inne szlachetne sukna. Stat- tach wspomniane Towarzystwo upad- ki z Bakaru, których właściciel sprawo- ło, nie wytrzymując konkurencji statków 2. Nautologia (nauka zajmująca się historią roz- wał zarazem funkcję kapitana, pływały o napędzie parowym. To samo dotknęło woju żeglugi, portów, stoczni itp.) 3. Nautyka (dziedzina wiedzy żeglarskiej, obej- po Adriatyku i Morzu Śródziemnym. Od pierwsze, bardzo małe, powstałe w roku mująca dewiację {nauka o magnetyzmie okręto- XVII wieku począwszy nieustannie roz- 1878 Towarzystwo Żeglugi Parowej, któ- wym}, locję {dział nautyki zajmujący się opisem ob- szarów wodnych i wybrzeży z punktu widzenia po- wijało się budownictwo okrętowe. Na re posiadało jeden jedyny parowiec Grad trzeb nawigacji}, nawigację i astronomię nautycz- jednej z pochodzącej z roku 1701 map, Bakar. W węgierskiej części monarchii ną, żeglarską).

18 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” terenie stoczni. Nauka trwała dwa lata (Pomorski skolski centar) wzgl. Centrum należy rozpatrywać w kategoriach bar- i odbywała się w dwóch klasach. Wstęp Specjalistycznego Kształcenia Nawiga- dzo mądrego pociągnięcia polityczne- do Akademii był możliwy dopiero po torów (Centar za usmjereno obrazovan- go. Portem macierzystym Margity, któ- dwuletniej praktyce na jednostkach flo- je u pomorskom prometu). ra była zarazem pierwszym (!) w historii ty handlowej. Od roku 1854 (okres tzw. Nauczycielami akademickimi było akwenu Morza Śródziemnego żaglow- absolutyzmu Bacha) ustała jakakolwiek wielu znakomitych i znanych chorwa- cem szkolnym marynarki handlowej był pomoc finansowa ze strony państwa, ckich uczonych, spośród których należy Bakar. Razem z innym jachtem o nazwie co było powodem, że Akademia w roku wymienić historyka Bare Poparica, au- Hertha rozpoczęła szkolenie praktyczne 1856 na pewien okres zamknąć musia- tora wielu książek o historii żeglugi, ma- przyszłych wilków morskich. ła swoje podwoje. Dopiero w roku 1871, tematyków, dr Vladimira Varicaka i dr Margita była dwumasztowym lugrem4 za sprawą rządu chorwackiego, kiedy Franjo Mihletica, profesora biologa Nar- z dodatkowym napędem pod postacią urząd wicekróla (bana) piastował Kolo- cisa Damina oraz meteorologa i geofizy- maszyny parowej o mocy 18 KM (we- man Bedekovic wspomnianą Akademię ka, profesora Andriję Mohorovičića, któ- dług innych źródeł moc miała wynosić reaktywowano. Jej nowa siedziba mieś- ry wysunął tezę, że skorupa ziemi składa 35 lub 85 KM), co uniezależniało ją od ciła się w byłym szpitalu na bakarskiej się z kilku warstw, co też udowodnił na warunków pogodowych. Jej żelazny kad- starówce. Nauka języka chorwackiego drodze eksperymentów sejsmologicz- łub (długość 31 m, szerokość 5 m, wyso- była wprawdzie obowiązkowa dla każ- nych. Nazwana od jego nazwiska strefa, kość kadłuba 2,8 m; wyporność 54 NRT dego słuchacza, ale językiem wykłado- zwana też powierzchnią lub nieciągłoś- i 79 BRT), spłynął na wodę w roku 1880 wym był włoski, co uległo zmianie w ro- cią Moho stanowi dolną granicę skoru- w brytyjskim Birkenhead, a jej pierwot- ku 1874, kiedy to umożliwiono wykładać py ziemskiej i występuje pod lądami na na nazwa brzmiała Chonita. Margitę wy- w języku chorwackim, pomimo ostrych głębokości 30-40 km, pod oceanami 10- korzystywano do tygodniowych rejsów protestów „zitalizowanego” rządu w Fiu- 15 km, która ujawnia się zmianą pręd- szkolnych, które trwały od soboty do po- me. Egzamin końcowy zdawano nato- kości rozchodzenia się podłużnych i po- niedziałku, do godz. 07:00, co sprawiało, miast, niezmiennie, w języku włoskim, przecznych fal sejsmicznych. Nie należy że słuchacze mniej lub bardziej wypoczę- niemieckim lub węgierskim. również zapomnieć o pisarzu, geogra- ci, gdyż od poniedziałku godz. 08:00 mo- Po wydłużeniu nauki do czterech fie i historyku Ivanie Siroli, matematyku gli ponownie wziąć udział w zajęciach. lat (rok nauki teorii i trzy lata morskiej i fizyku Slavoljubowi Brixy oraz nauto- Na pokładzie znajdowało się od 15 do praktyki) Akademia, z uwagi na przepeł- lodze Nikoli Gerechtshammerowi, któ- 18 młodych adeptów, którzy pod okiem nienie, zmuszona była ponownie zmie- ry swego czasu był dowódcą jednostki swoich nauczycieli ćwiczyli się w zakre- nić swoją siedzibę, przeprowadzając się szkolnej Vila Velebita. sie geodezji i gwiezdnej nawigacji, zmie- do zbudowanej przez magistrat w ro- niając się przy żaglach i sterze, co spra- ku 1883 nowej siedziby, w której mieś- Pierwszy żaglowiec szkolny wiało, że poznać musieli tajniki każdego ciła się w latach 1884-1903. Z uwagi na W latach osiemdziesiątych XIX stu- stanowiska na jednostce szkolnej. fakt, że okres nauki wydłużono do lat lecia uczniowie z Bakaru, chcąc odbyć Oprócz wspomnianych krótkich rej- siedmiu (dwa lata teorii i pięć lat prakty- praktykę morską zmuszeni byli wspólnie sów jednostka wypływała raz w roku na ki), nastąpiła kolejna przeprowadzka, do z „nautykami” z Fiume korzystać z jed- rejs nieco dłuższy, bo trwający do 20 dni. budynku, który stoi po dzień dzisiejszy. nostki, która okazjonalnie wynajmowa- Począwszy od roku 1895 przemierza- W roku 1917 nazwę Akademii zmienio- na była przez rząd fiumeński. Ówczesny no wody wokół półwyspu Istria i wzdłuż no na „Królewską Akademię Morską”. naczelnik Wydziału do spraw Nauczania wybrzeża Dalmacji odwiedzając przy Naukę wydłużono do ośmiu lat i koń- Religii i Wychowania (minister kultury) okazji Wenecję i Rawennę. Przy tej oka- czyła się egzaminem maturalnym. Od w chorwackim rządzie regionalnym, ar- zji na pokład zabierano zawsze kilku roku 1932 nazwa uczelni brzmi „Pomor- tysta i historyk sztuki, dr Isidor Krsnjavi chorwackich malarzy i rzeźbiarzy, żeby ska trgovacka akademija” (Wyższa Szko- poparł z tego powodu w latach dziewięć- tylko wymienić Isidora Krsnjaviego, Vla- ła Morska), a od roku 1928 obok uczelni dziesiątych XIX wieku pomysł wyposaże- ho Bukovaca, Otona Ivekovica i Rober- zaczęła swoją działalność Szkoła Maszy- nia szkoły morskiej w Bakarze we włas- ta Franges – Mihanovica. W roku 1896 nistów Okrętowych wraz z odpowied- ny okręt szkolny, zamierzając nadać jej miała miejsce pierwsza ekspedycja geo- nimi warsztatami. W okresie II wojny jednocześnie statut akademii, co w tam- logiczna której celem była Sycylia i wy- światowej kontynuowała swoją działal- tych czasach, ze względów politycznych spy Liparyjskie. Na jej czele stał profesor ność pomimo włoskiej okupacji w latach możliwe jeszcze nie było. Jako „mniejsze Mijo wzgl. Miso Kispatic (pierwszy chor- 1941-1943. Dopiero, kiedy do Bakaru zło” wyrażono w roku 1894 zgodę na za- wacki mineralog). weszli Niemcy drzwi Akademii zostały kup przez niepopularny, bo pro węgier- Już niedługo okazało się, że posiada- zamknięte (z powodu absencji większo- ski rząd bana Khuena Héderváry’ego ny jacht parowo – żaglowy stał się po ści uczni), a na jej podwórzu pozycję za- żaglowca z parowym napędem po- prostu zbyt mały, aby na jego pokładzie jęła niemiecka bateria artylerii przeciw- mocniczym. W zamian za wspomniane szkolić się mogli wszyscy chętni, którzy lotniczej. Po wojnie, w okresie od 1945 ustępstwo wolno było przenieść chorwa- obrali drogę przyszłego wilka morskie- do 1948 r. uczelnia nadal kształciła adep- ckie gimnazjum z Fiume do Susak, gdzie go, gdyż z uwagi na stale rosnące zain- tów, by następnie połączyć się ze Szko- dla jego pomieszczenia zbudowano je- teresowanie szkołą morską, ta zaczę- łą Transportu w Rijece (obecny Wydział den z piękniejszych budynków na całym ła przyjmować do swych murów coraz Transportu Uniwersytetu w Rijece). Słu- adriatyckim wybrzeżu. Wybraną jed- większą liczbę słuchaczy. Dała się jedno- chacze Szkoły Morskiej powrócili jed- nostką był jacht Farnese, który zakupio- nak do Bakaru już w roku akademickim no za 12 000 forintów od Księcia Parmy. 4. Lugier – lekki 2 -, 3 masztowiec o skośnych ża- 1952-1953, tym razem już na stałe. Mie- Nowej jednostce nadano nazwę Margita, glach, z ostatnim masztem niskim, z żaglem wysu- ści się tam obecnie Centrum Szkolenia na cześć żony bana Héderváry’ego, co niętym daleko poza rufę (przyp. red.).

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 19 Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita”

Przekrój wzdłużny i plany pokładów „Vila Velebita” według oryginalnego planu. Rys. Howaldtswerke – Deutsche Werke, Kilonia cześnie odczuć potrzeba posiadania no- kreślarskich niemieckiej stoczni Howal- stoczni na własnym wybrzeżu? Spra- wocześniejszej jednostki szkolnej. W tym dtswerke AG w Kilonii – Dietrichsdorf wa miała się tak. Od roku 1892 Howal- też czasie, tzn. na początku XX wieku, powstały plany zamówionego przez dtswerke utrzymywała w Fiume swo- również Węgrzy zaczęli wykazywać co- chorwacki rząd regionalny żaglow- ją stocznię siostrzaną, która już w roku raz większą chęć zbudowania dla włas- ca szkolnego z pomocniczym napędem 1903 z powodu ostrej konkurencji wę- nych potrzeb dużego statku szkolnego. parowym. Cena wynosiła 183 000 ma- gierskiej musiała zamknąć swoje bramy. Pomimo zakrojonej na szeroką skalę ak- rek. Jego budowa następowała bardzo Nie powinno wobec tego dziwić, że ża- cji propagandowej, która przetoczyła się szybko, a ochrzczoną jako Vila Velebi- glowiec zamówiono ostatecznie w Kilo- przez węgierską część Monarchii Nad- ta jednostkę odebrał osobiście w Kilonii nii – Chorwaci byli doskonale zoriento- dunajskiej wspomniane marzenie się nie w dniu 1 września 1908 r. dyrektor Bo- wani, co do jakości usług świadczonych ziściło. Chorwaccy nauczyciele z Bakaru borsky. Przejęcie żaglowca nastąpiło po przez kilońską stocznię. Niewykluczone, mieli życzenia może mniejszego pokro- czterogodzinnym rejsie próbnym, pod- że decydując się na złożenie zamówienia ju, ale za to więcej szczęścia. Szkoła mo- czas którego jednostka przy osiągniętej w Niemczech, Chorwaci zamierzali tro- gła się starać o nową jednostkę szkolną. mocy 305 KM rozwinęła średnią maksy- chę utrzeć nosa węgierskim władcom. malną prędkość 10,2 węzła, zużywając Pewnym kuriozum jest fakt, że Howal- Nowy żaglowiec szkolny 0,72 kg węgla na 1 KM w ciągu 1 godzi- dtswerke w Kilonii w ciągu swojej ca- Pod naciskiem ówczesnego dyrekto- ny. Komendę nad jednostką przejął ko- łej historii zbudowały raptem tylko czte- ra Szkoły Morskiej, byłego oficera cesar- mandor Nikola Turina, tzn. ostatni do- ry żaglowce: dwa szkunery rejowe dla sko – królewskiej marynarki wojennej, wódca Margity, którą w międzyczasie pewnego armatora z Pomorza Przednie- komandora podporucznika (Korvetten- sprzedano. Ten stary statek aż do pocię- go (Vorpommern) w roku 1885 i 1892, kapitän) w stanie spoczynku Vjekosla- cia na złom, co nastąpiło później służył drewniany statek niemieckiej ekspedycji va Baborsky`ego chorwacki rząd re- armatorowi „Ungaro – Croatia” jako pły- polarnej Gauss w roku 1901 i siedem lat gionalny w Zagrzebiu zrozumiał palącą wający bunkier węglowy. później chorwacką Vilę Velebita. potrzebę posiadania przez szkołę mor- Uważny czytelnik zada sobie pytanie, Po trwającym 34 dni rejsie Vila Velebi- ską nowego statku szkolnego. Babor- dlaczego zdecydowano się na zakup ża- ta osiągnęła w dniu 8 października 1908 sky sam opracował projekt wstępny, we- glowca szkolnego w dalekich Niem- r. Bakar. Podczas wchodzenia do portu dług którego w roku 1908 na stołach czech, czyżby brak było odpowiednich doszło do małego skandalu. Wśród pa-

Dane dotyczące budowy „Vila Velebita” Nazwa Stocznia i numer budowy Data złożenia zamówienia Data wodowania Data oddania do służby Vila Velebita Howaldtswerke, Kilonia, nr 497 31.03.1908 25.07.1908 04.09.1908

20 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” sażerów przebywających na pokładzie nie pieśni „Vila Velebita” była w Jugosła- rów. Podnoszono na niej od 12 do 13 ża- znajdował się syn bana Paula Raucha, wii oficjalnie zakazana, lecz Chorwaci gli o łącznej powierzchni od 650 do 700 przekonanego ungarofila (jego dziad- śpiewali ją pomimo to przy różnych oka- m². Pięć z nich było żaglami rejowymi kiem był były ban Levin Rauch, założyciel zjach. rozpinanymi na fokmaszcie: fokżagiel, partii „Madziaronów” {Ungarofilów}, fokmarsel dolny, fokmarsel górny, fok- który w roku 1868 wbrew chorwackim Opis żaglowca bramsel dolny, fokbramsel górny. Grot- interesom przeforsował włączenie Chor- Nową jednostkę wpisano do rejestru maszt = bezanmaszt nosił dwa żagle ga- wacji do Królestwa Węgier). Mieszkań- statków handlowych jako jacht badaw- flowe: bezanżagiel i bezantopsel. Między cy Bakaru pozostali w swoich domach, czy i statek szkolny Wydziału Kultury masztami rozpinano dwa lub trzy sztak- nie zamierzając witać nowej jednostki, i Edukacji królewskich rządów regio- sle międzymasztowe (grotsztaksel, grot- chociaż płynął na niej również ówczesny nalnych Chorwacji, Slawonii i Dalma- stensztaksel, gotbramsztaksel), a mię- minister kultury, dr Ferdo Mixich, któ- cji. Jej portem macierzystym był Bakar. dzy fokmasztem i bukszprytem sztaksle ry z kolei usilnie forował budowę nowej Zbudowany ze stali kadłub, podzielony dziobowe (bomkliwer, kliwer, jegier {la- jednostki. Z tego też powodu Vila Velebi- grodziami poprzecznymi na 5 przedzia- tacz}). Używając tylko żagli jednostka ta musiała najpierw popłynąć do Fiume, łów wypierał 257 BRT i 74 NRT5. Jego mogła rozwinąć 13 węzłów, co jest god- gdzie na ląd zszedł Rauch junior. Dopie- parametry to: długość 35,75 m (długość ne uwagi. ro potem żaglowiec „mógł” udać się do maksymalna 36,3 m), szerokość 7,60 m, Jako napęd pomocniczy służyła jed- zatoki Bakarskiej, gdzie został owacyjnie wysokość 3,54 m. Zanurzenie wynosi- na trzycylindrowa maszyna parowa po- przywitany. Tam też żaglowiec został po- ło 3,27 m, a jego maszty sięgały na wy- trójnego rozprężania o mocy 300 KM nownie „ochrzczony” i przejęty. sokość 28 metrów. Kolumny masztów (225 kW), która umożliwiała rozwinięcie Jednostka zawdzięcza swoją nazwę i dolne reje były ze stali, a stengi i górne prędkości 7 węzłów. Jak już wspomnia- dobrej wróżce z chorwackiej mitologii, reje z drewna. To samo dotyczy podsta- no wyżej, podczas prób odbiorczych ma- która mieszka na szczycie góry Velebit. wy bezanmasztu i jego gafla. Jednostka szyna parowa osiągnęła moc 305 KM Jest ona symbolem jedności i wolności była w pełni zelektryfikowana, tzn. we (ciśnienie w opalanym na co dzień wę- wszystkich Chorwatów. Kiedy budowa- wszystkich pomieszczeniach paliło się glem kotle wyniosło 12,5 atm.), co po- no wspomniany żaglowiec szkolny to światło elektryczne, co na ówczesne cza- zwoliło na rozwinięcie prędkości 10,2 właśnie Węgrzy należeli do tych, którzy sy było rozwiązaniem bardzo nowoczes- węzła. za cel postawili sobie zdławienie chor- nym. wackiej świadomości narodowej. Póź- Vila Velebita była szkunerbrygiem 5. dane ze źródeł chorwackich nieznacznie róż- niej w ich ślady poszli Serbowie. Jeszcze (brygantyna) równomasztowym, choć nią się od oficjalnych danych stoczniowych, które wiele lat po II wojnie światowej śpiewa- niektóre źródła zaliczają ją do szkune- przytoczone zostały w tabelce.

Schemat ożaglowania „Vila Velebita” według oryginalnego planu. Rys. Howaldtswerke – Deutsche Werke Kilonia

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 21 Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita”

„Zdobycze techniki na morzu i w powietrzu”. Jest jednak tylko fotomontaż: śmigło samolotu Blériot XI nie obraca się, brak również pilota. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel Otwarty mostek kapitański z noka- ustawione było koło sterowe. Jest spra- zejściówkami, które były na lewej bur- mi – zabezpieczony od góry i z boków wą dosyć interesującą, że napisy na tele- cie, gdyż na prawej burcie znajdował przed wpływami atmosferycznymi bre- grafie maszynowym były w języku chor- się pojedynczy nawiewnik maszynowni. zentem lukowym - znajdował się na wackim! Na niższej, przylegającej do Węgiel bunkrowano bocznie, a jego za- dziobowej nadbudówce, bezpośrednio dziobowej nadbudówki części wznosił pas uzupełniać można było przez odpo- za fokmasztem. We wspomnianej nad- się komin, otoczony z obu stron nawiew- wiednie otwory na pokładzie. budówce mieściły się: kambuz, umy- nikami, tłoczącymi świeże powietrze do W rufowej nadbudówce – między walnie i pomieszczenia mieszkalne dla kotłowni. Za nim, na ukosowanym da- grotmasztem = bezan a podwyższonym dziewięciu słuchaczy. Na środku pokła- chu znajdowały się świetliki maszynow- pokładem rufowym – mieściło się dzie- du nadbudówki znajdowała szafka (ko- ni. Do pomieszczeń maszynowni i kot- więć kabin: dla dowódcy, oficerów, wy- lumna) kompasowa, a w jej tylnej części łowni można się było dostać dwiema kładowców i gości, którzy wchodzili na pokład na czas dłuższych rejsów, umy- Dane techniczne walnie dla oficerów oraz salon służący Wyporność 370 t również jako sala wykładowa. Na samej Nośność 263,64 BRT/ 78,75 NRT rufie znajdowało się drugie koło ste- rowe. Nadburcie było ciągłe i wystar- Długość między pionami 35,05 m czająco wysokie, a zalewająca pokład Szerokość na wrędze głównej 7,77 m woda morska spływała przez odpływy Wysokość kadłuba 4,115 m pokładowe. Większość uczni (podczas każdego rej- Wysokość kadłuba od górnej su było ich od 35 do 40 na pokładzie) krawędzi kilu do pokładu 3,94 m spało w hamakach, w dziobowej czę- głównego ści międzypokładzia. Tworzyli oni dwie Zanurzenie (konstrukcyjne) 2,74 m wachty. Wachta lewoburtowa i prawo- burtowa pełniła swoje obowiązki na- Zanurzenie (maksymalne) 3,048 m przemiennie, co też praktykowano na 1 kocioł cylindrowy, jedna trójcylindrowa maszyna innych żaglowcach. Tylko w przypad- Napęd parowa potrójnego rozprężania (średnica cylindra 300 ku komendy „cała załoga do ...” nikt nie + 475 + 750 mm, skok 400 m), 300 KM mógł się oszczędzać. Kadłub pomalowany był na biało, sta- Prędkość rozwijana przy użyciu 10 w lowe nadbudówki obite były drewniany- maszyny parowej mi listwami. Zachowano ich naturalny Zapas węgla 65 t kolor, choć na niektórych fotografiach Ilość wody kotłowej 7 t zauważyć można, że pokrywała je biała farba. Podwodna część kadłuba była zie- Załoga 20 + 35 adeptów lona. Vila Velebita były dwa bajboty umo-

22 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” cowane na żurawikach na obu burtach; warunki pogodowe. Oprócz tego ustabi- nie. W dniu 21 czerwca 1913 r. jednost- gig na prawej burcie, a kuter ratunko- lizować musiała się sytuacja polityczna ka wypłynęła w 45 – dniowy rejs waka- wy na lewej. Z obu burt wykładać moż- po kryzysie wywołanym aneksją Bośni cyjny, który wiódł przez Triest do Kotoru na było wytyki, przy których cumowały i Hercegowiny przez Austro – Węgry. Do i z powrotem do Bakaru. Na jego pokła- lodzie i żaglówki, kiedy jednostka stała roku 1912 żaglowiec odbywał rutyno- dzie znajdowało się 40 młodych adep- w porcie. Na dziobie znajdował się ka- we rejsy weekendowe (od soboty do po- tów żeglarstwa z II., III. i IV. klasy o spe- bestan, dwie kotwice, które spoczywały niedziałku), by następnie w porze letniej cjalności morskiej, którzy mieli okazję podwieszone po obu stronach burt, a na zacząć odbywanie już dłuższych rejsów. zwiedzić Polę, Split (Fiume), Bobovisce dziobowym kasztelu napędzana parą W dniu 4 maja 1912 r. Vila Velebita wy- (na wyspie Brac), Gruz, Kotor, Vela Lukę uniwersalna winda. Do fokmasztu przy- ruszyła w sześciodniową podróż do Trie- i Szybenik. W roku 1913 i 1914 Vila Ve- mocować można było bom ładunkowy, stu i z powrotem, zawijając po drodze lebita wcieliła się w rolę statku hydro- za pomocą którego do wnętrza kadłu- do Lussin (Losinj) i Poli. W dniach od 12 graficznego, z pokładu którego profesor ba wędrowały ciężkie ładunki, jak np. do 16 maja gościła na swoim pokładzie Artur Gavazzi dokonywał badań Morza sprzęt pomiarowy i hydrograficzny. Do dr Krsnjaviego i jego studentów histo- Adriatyckiego. Wyprawę zorganizowa- obsługi bomu wykorzystywano wspo- rii sztuki, słuchaczy Fakultetu (Wydzia- ła Jugosłowiańska Akademia Nauki i Hi- mnianą już wyżej windę. W jej pobliżu, łu) Filozofii z Zagrzebia, którzy popłynęli storii Sztuki (JAZU) z Zagrzebia wespół w dziobowym kasztelu, znajdowały się do Wenecji i Rawenny. Następnie żaglo- z Uniwersytetem Zagrzebskim. toalety dla słuchaczy szkoły morskiej. wiec obrał kurs na Zadar (Zara), gdzie Kolejny rejs turnusu wakacyjnego roz- Stała załoga żaglowca składała się studentom zgotowano owacyjne powita- począł się 22 maja 1914 r. Zamierzano z dowódcy, maszynisty, jednego pod- Kraljevica. Ten mały żaglowiec zostaje właśnie spuszczony ze slipu na wodę po wykonanym oficera pokładowego i trzech wyszko- na nim remoncie lub drobnej naprawie. W głębi widoczny jeden z trałowców typu Malinska, lonych marynarzy. Wszyscy oni miesz- pochodzący w prostej linii z austro – węgierskiego typu MT 130. Trzy jednostki tego typu ukoń- kali w Bakarze. Na czas rejsów letnich czono dla Włoch a pięć dla floty wojennej Królestwa SHS. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel wspomnianą załogę uzupełniali: pierw- szy oficer, kucharz, kelner wzgl. steward, palacz i radiotelegrafista. Pewnym ku- riozum jest z pewnością fakt, że zarów- no Margita jak Vela Velebita przez cały swój okres służby jako żaglowce szkolne miały jednego i tego samego maszynistę. Mowa o Josipie Sincicu, który nieprze- rwanie przez 43 lata służył na obu jed- nostkach. Również funkcję kapitana i oficera pokładowego („Nostromo”) piastowały przez dłuższy czas te same osoby. Kapi- tan Turina stał na mostku kapitańskim do 14 września 1909 r. Jego następca, kapitan Eugen Kavic sprawował komen- dę nad żaglowcem do 1 maja 1912 r. Za- stąpił go kapitan Nikola (Nicholaus) Ge- rechtshammer, który dowodził do chwili przejścia na emeryturę, co nastąpiło w roku 1936. Kapitan Gerechtshammer był bardzo lubiany i popularny wśród słuchaczy szkoły morskiej, stąd może bardziej znany był jako „Barba Niko”. Pochodził z niemieckiej rodziny, która osiedliła się w Bakarze jeszcze za cza- sów cesarzowej Marii Teresy. W ostat- nich pięciu latach poprzedzających wy- buch II wojny światowej żaglowcem dowodził kapitan Silvestar Loncaric. Pierwszym „Nostromo”, do końca I woj- ny światowej był Kuzma Randic, zastą- piony następnie przez Vjenceslava Beni- ca, po którym nastąpił Abdon Micheli.

Historia służby Ponieważ Vila Velebita przybyła do Bakaru jesienią 1908 r. pierwsze rejsy szkolne zaplanowano dopiero na wiosnę roku następnego, kiedy to polepszą się

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 23 Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” odwiedzić po drodze Split, Makarską, zaczęto przyjmować słuchaczy już po W roku 1923 Vila Velebita żeglowała Jelsę, Starigrad (na wyspie Hvar), Vis, ukończonych czterech latach gimnazjum. tylko po Adriatyku, zawijając po drodze Kotor, Tivat, Gruz, Zaton, Polace, Orebic, Typowy rok szkolny liczył osiem miesię- do portów jugosłowiańskich oraz do Vela Lukę i Szybenik. Z powodu groźby cy nauki: dwumiesięczny rejs szkolny Wenecji. Za to w następnym roku celem wybuchu wojny wspomniany rejs został i dwa miesiące ferii. W pokładzie żaglow- dwóch rejsów była wschodnia część przedwcześnie przerwany i Vela Velebi- ca słuchacze nabywali przede wszystkim Morza Śródziemnego: Korfu, Patras, ta powróciła 28 lipca do Bakaru, w dniu wiedzy praktycznej, ze wszystkimi obo- Pireus, Stambuł, Durrës, Ulcinj i Bar, wypowiedzenia wojny Serbii przez Au- wiązkami ciążącymi na człowieku mo- wzgl. Korfu, Korynt, Gavrion na wyspie stro – Węgry. rza. Także „czas wolny” wykorzystywano Andros, Smyrna (obecnie Izmir) i Stam- Po rozbrojeniu jednostka przebywa- do różnych praktycznych ćwiczeń, takich buł. Trzecia podróż wiodła ponownie ła do maja 1915 r. w Bakarze. Z powo- jak: czyszczenie pokładu i pomieszczeń wyłącznie do portów adriatyckich, łącz- du na oczekiwane przystąpienie Włoch mieszkalnych, polerowanie wykonanych nie z Triestem i Wenecją, gdyż na Bli- do wojny po stronie aliantów, żaglowiec z miedzi części wyposażenia, przepierka skim Wschodzie wybuchła epidemia zmienił swoje miejsce postoju, przecho- własnej bielizny i garderoby. Na pokła- dżumy. Adepci sztuki żeglarskiej z Ko- dząc 20 maja do Novigradu (na północ dzie jednostki szkolnej zaokrętowani byli toru byli każdorazowo trochę poszko- od Zadaru), gdzie pozostał do 29 paź- uczniowie II i III klasy, co oznaczało, że dowani, co też wynika z rejsów zapla- dziernika 1918 r. Według niektórych źró- każdy junga podczas swego kształcenia nowanych na rok 1925; podczas gdy deł jednostka miała swoje miejsce posto- odbyć musiał dwa rejsy szkolne. uczniowie z Bakaru popłynęli do Patras ju w Obrovac na rzece Zrmanja. Pierwszy dłuższy rejs Vili Velebita i Aten, a ci z Dubrownika do Stambułu, Po I wojnie światowej powstało Kró- pod nową banderą miał miejsce w ro- to „akademicy” z Kotoru musieli się za- lestwo SHS (od 1929 r. Królestwo Ju- ku 1922, kiedy to z uczniami z Bakaru dowolić rejsem po Adriatyku. gosławii). W nowo powstałym państwie wyruszył do Messyny, Neapolu, Genui, Od roku 1929 regularnie okrętowani egzystowały trzy szkoły morskie: w Baka- Marsylii, Barcelony, Algieru i na Mal- byli słuchacze Szkoły Maszynistów z Ba- rze, Gruz i Kotorze, które zmuszone były tę. Zaraz potem w rejs wyruszyli ucznio- karu. Również Czesi, Słowacy, Bułgarzy dzielić się jednym wspólnym żaglowcem wie z Akademii w Dubrowniku (mieści- oraz kilku Polaków kształciło się na ju- szkolnym. Każda z nich korzystała z nie- ła się w zasadzie w miejscowości Gruz), gosłowiańskich akademiach morskich, go przez okres dwóch miesięcy w roku. którzy oprócz Messyny, Neapolu, Genui, uczestnicząc także w rejsach szkolnych. Wszystkim trzem uczelniom nadano na- Marsylii i Malty dodatkowo zwiedzili W roku 1929 Vila Velebita złożyła wizy- zwę „Królewskiej Akademii Morskiej” Korfu. Trzeci rejs w tym roku jednostka tę w Barcelonie w czasie trwającej tam (w późniejszym okresie „Państwowa Aka- odbyła z uczniami z Kotoru. Ci jednak wystawy światowej (z jungami z Baka- demia Morska”). Po reorganizacji szkolni- zawinęli tylko do Messyny, Neapolu, Ge- ru), a w roku 1932 odwiedziła Marsy- ctwa morskiego do wspomnianych szkół nui i na Korfu. lię (z uczniami z Kotoru). Ze względów

„Dobra wróżka ze szczytu Velebit” odwiedza właśnie Wenecję. Prawoburtowa szalupa zostaje właśnie spuszczona na wodę. Wpatrując się dokład- niej w fotografię zauważymy, że na pokładzie żaglowca znajdują się jeszcze dwie dalsze szalupy! Fot. zbiory Zvonimir Freivogel

24 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita” oszczędnościowych od roku 1932, czyli po przeprowadzonej reorganizacji szkol- nictwa (Akademię Morską podporządko- wano Ministerstwu Handlu i Przemysłu) nie wysyłano już jednostki w żaden dłuż- szy rejs. Na jedyny wyjątek zdecydowa- no się w roku 1935, kiedy to złożono wi- zytę w Stambule. Zmierzch czasu pokoju ograniczył również liczbę rejsów szkolnych. W ro- ku 1939 odbyto ostatni dłuższy rejs po Adriatyku. Vila Velebita pomogła w wy- kształceniu więcej niż 30 roczników mło- dych wilków morskich, w przeważającej części Chorwatów. Do roku 1941 Jugo- sławia zachowała wprawdzie neutral- ność, ale już w roku 1940 po wypowie- dzeniu wojny Wielkiej Brytanii i Francji przez Włochy w czerwcu i włoskiej agre- sji na Grecję w październiku tego same- go roku Adriatyk stał się kolejnym akwe- nem, na którym toczyły się działania wojenne. W marcu 1941 r. w Belgradzie obalono pro niemiecki rząd Cvetkovica i Maceka, na co państwa „Osi” odpowie- działy atakiem na Jugosławię, który na- stąpił w kwietniu. Włosi zaczęli okupację dalmatyńskiego wybrzeża, rekwirując wszystkie jugosłowiańskie okręty wojen- ne i statki handlowe. Wśród nich znala- zła się również Vila Velebita, która w tym czasie znajdowała się w Crikvenicy. Żaglowiec otrzymał nową nazwę – Pa- linuro i został włączony do Flotylli Jed- nostek Szkolnych Królewskiej Mary- narki Wojennej Włoch (Regia Marina). Swoją nową nazwę zawdzięczał Palinu- rasowi, mitycznemu sternikowi Enea- sza, przywódcy uchodźców trojańskich w ich wyprawie do Italii. Podczas sztor- Palinuro w swoim nowym porcie macierzystym, którym do momentu utraty był Triest. W międzyczasie między fokmasztem a kominem ustawiono sterówkę, dzięki czemu służba pod- mu zesłanego przez Junonę wypadł za czas niepogody stała się z pewnością bardziej znośna, lecz z drugiej strony bardzo ucierpiała na burtę w pobliżu Sycylii i utonął. Jego tym estetyka wyglądu jednostki. Fot. zbiory Achille Rastelli ciało morze wyrzuciło koło dzisiejszego przylądka Palinuro, gdzie je pochowa- Na krótko przed włoską kapitulacją, tym żaglowce otrzymały od Supermari- no. Włoska marynarka miała już wcześ- bo 8 września 1943 r. Amerigo Vespuc- ny (Naczelne Dowództwo Włoskiej Ma- niej, bo do roku 1920 żaglowiec szkolny ci, Cristoforo Colombo i Palinuro dosta- rynarki Wojennej) informację, że Kotor o tej nazwie. Również współczesna Ma- ły rozkaz przejścia z Triestu do Poli. Na- jako port docelowy nie wydaje się być rina Militare ma w swym składzie żaglo- stępnego dnia rano wydano polecenie zbyt pewny, więc polecono udać się do wiec szkolny, który nazywa się Palinuro. udania się do Kotoru (Cattaro). Komen- jednego z trzech wymienionych. W grę Mowa o eks-francuskim Commandant dę na Palinuro sprawował komandor wchodziła Ankona, Wenecja i Brindisi. Louis Richard. porucznik Ugo Giudice, a całą grupą do- W dniu 11 września dwa duże żaglow- Włosi po przejęciu Vili Velebita po- wodził najstarszy służbą komandor Se- ce zdecydowały się popłynąć do Brindi- stawili na jej mostku drewnianą nad- bastiano Morin, dowódca Vespucci. Pod si, które osiągnęły 13 września, eskorto- budówkę. Jednostka dołączyła następ- wieczór 9 września Vespucci musiał Pa- wane na ostatnim etapie przez korwety nie do dwóch nowoczesnych żaglowców linuro wziąć na hol, z uwagi na awarię Fenice i Baionetta. Udało im się szczęś- szkolnych o napędzie silnikowym, tzn. jego leciwej już maszyny parowej (praw- liwie przetrwać wojnę, a Vespucci kon- do Amerigo Vespucci i Cristoforo Colom- dopodobnie zabrakło doświadczonego, tynuuje swoją służbę po dzień dzisiejszy. bo, które z początkiem działań wojen- chorwackiego maszynisty!). Do następ- Jego przyrodni brat„Colombo musiał być nych przeszły z Livorno wzgl. La Spezia nego dnia awarię wprawdzie usunięto, natomiast po II wojnie światowej odda- do Triestu, skąd po stosunkowo spokoj- ale na małym żaglowcu zabrakło węgla ny Związkowi Radzieckiemu. Już w ro- nych wodach Morza Adriatyckiego i Joń- i wody kotłowej, więc odesłano go do Or- ku 1961 został tam pocięty na złom. skiego odbyć mogły kilka krótkich rej- tony (na południe od Pescary), gdzie za- Pozostawiony samemu sobie Palinu- sów szkolnych. mierzano uzupełnić zapasy. Wkrótce po ro dopłynął wieczorem 10 września do

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 25 Dobra wróżka znad adriatyckiego wybrzeża „Vila Velebita”

Ortony, gdzie z przerażeniem stwierdzo- nej Jugosławii wszedł zbudowany na po- swoje propozycje i prace studyjne doty- no, że miasto znajduje się już w rękach trzeby Centrum Badań Mórz w Rovinj czące nowej jednostki (trójmasztowiec, Niemców. Komandor porucznik Giudi- w roku 1948, w Togirze statek badawczy, długość 50 m, szerokość 8,7 m, szku- ce przedsięwziął kroki mające na celu którego ochrzczono Vila Velebita. W ro- ner rejowy o powierzchni żagli 770 m² doprowadzenie jednostki do stanu nie- ku 1972 został ponownie przebudowany z pomocniczym silnikiem wysokopręż- używalności, zwalniając następnie zało- i zmodernizowany. Od roku 1973 istnieje nym o mocy 250 kW). Suma pochodzą- gę. Ta miała się na własną rękę przebić również Vela Velebita II, która służy Mor- ca ze składek członków wspomnianego do włoskich albo alianckich linii. Jemu skiemu Centrum Szkoleniowemu w Ba- stowarzyszenia i zebrana podczas różne- samemu natomiast, drugiemu oficerowi karze w charakterze jednostki szkolnej. go rodzaju kwest okazała się jednak nie- i 10 ludziom załogi udało się przedostać Zbudowano ją w roku 1956 w Zada- wystarczająca, aby zrealizować tak dro- na małej łodzi rybackiej na południe, rze jako mały statek pasażerski Kali (95 gi projekt. gdzie zaoferował swoje usługi nowe- BRT/53 NRT; 25,95 x 6,3 x 3,6 m) o na- Na placu pozostali więc już tylko mo- mu, pro alianckiemu rządowi włoskie- pędzie motorowym dla armatora „Ja- delarze, którzy dzięki swojej benedyktyń- mu. Żaglowiec pozostał w Ortonie, która drolinija”. Na czas krótkich wycieczek, skiej cierpliwości pozwalają starej Veli znajdowała się w tym czasie na pierw- które wiodły między wyspami dalma- Velebita powstać z martwych w coraz to szej linii frontu. Przez jej wschodnią tyńskiego wybrzeża przewoził jednora- nowszych i lepszych wersjach. część przebiegała niemiecka „Linia Gu- zowo od 200 do 250 pasażerów. W roku stawa”, wzdłuż której wkrótce rozgorza- 1973 Kali powędrował do stoczni „Bro- Tłumaczenie z języka niemieckiego ły ciężkie walki, szczególnie między 20 dosplit” w Splicie, gdzie go przebudowa- Michał Jarczyk a 28 grudnia 1943 r. Uszkodzenia, które no na jednostkę szkolną. Dotychczasowy doznała jednostka nie mogły być przez właściciel, „Jadrolinija” sprezentował go Bibliografia Niemców usunięte, którzy przed wycofa- następnie szkole morskiej. 1. Almanach für die k.und k. Kriegsmarine 1910 und niem się na północ wysadzili wrak wraz Po ogłoszeniu przez Chorwację nieza- 1916, Pola 1910, 1916. z innymi jednostkami znajdującymi się leżności, co miało miejsce w roku 1991 2. Luigi Castagna, La marina italiana nella Seconda w porcie w powietrze. Tak oto zniszczo- i po ucieczce większości jugosłowiań- guerra mondiale, Vol II, Navi perdute, Tomo I – Navi no w tragicznych okolicznościach, zu- skich okrętów wojennych do Czarnogó- militari, Ufficio storico della Marina militare, Roma pełnie niepotrzebnie zacny i z historycz- ry (między nimi znajdował się również 1951. nego punktu widzenia cenny żaglowiec żaglowiec szkolny Jadran) noszono się 3. Giuseppe Fioravanzo, La marina italiana nella Se- szkolny, którego wartość bojowa była z zamiarem zbudowania dla chorwackiej conda guerra mondiale, Vol. XV, La marina dall` 8 równa zeru. Po wojnie, wrak po odnale- marynarki wojennej nowego żaglowca Settembre 1943 alla fine del conflitto, Ufficio storico zieniu w porcie przeznaczono na złom. szkolnego, który miałby się nazywać Vila della Marina militare, Roma 1962. Opisana historia Vili Velebita nie była- Velebita. W tym też celu powstało stowa- 4. 125. obljetnica pomorskog skolstva u Bakru – 1849 by kompletna, gdyby nie wspomnieć o jej rzyszenie, które miało podjąć badania – 1974, Bakar 1974. następcach, którzy nosili tę samą na- nad historią żeglugi i rodzimej marynar- 5. Branko Kojic, Radojica Barbalic, Ilustrirana povi- zwę. Pomimo, że nazwa była „niewygod- ki oraz poprzeć marynistyczną orientację jest jadranskog pomorstva, Stvarnost, Zagreb 1975. na politycznie”, wręcz nieprawomyślna społeczeństwa. Kilka stoczni i instytutów 6. Ivo Marochino, Grad Bakar kroz vjekove, Izdanje w skład powojennej marynarki wojen- budownictwa okrętowego przedłożyło Gradskog muzeja Bakar, Bakar 1978. 7. Dragutin Iskra, Skolski brod VILA Palinuro na wodach Adriatyku. Dobrze widoczna sterówka, zgromadzeni przed fokmasztem i rufową nadbu- VELEBITA, Karaka, Nr 1/2, wiosna/ dówką członkowie załogi, a na pokładzie obok komina praktykanci Akademii Morskiej. lato 1988. Fot. zbiory Achille Rastelli 8. Pomorska enciklopedija, Tom 8, Leksikografski zavod Miroslav Krle- za, Zagreb 1989. 9. Pomorski leksikon, Leksikografski zavod Miroslav Krleza, Zagreb 1990. 10. Nautischer Führer Adria, Leksi- kografski Zavod Miroslav Krleza, Za- greb 1990. 11. Otto Bönisch, Welt der Segelschul- schiffe, Busse Seewald, DSV-Verlag, Hamburg 1994. 12. Ljubomir Antic, Milojko Mandic et al., Bijela flota hrvatskog Jadrana (Historia armatora „Jadrolinija” i je- go poprzedników), Jadrolinija, Rije- ka 1997. 13. Pomorska škola Bakar 1849-1999, Bakar 1999. 14. John Keegan, The Times – Atlas Zweiter Weltkrieg, Bechtermünz Ver- lag, Augsburg 1999. 15. Materiały stoczni Howaldtswerke i Deutsche Werft AG z Kilonii.

26 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Eskortowiec F 3 w początkach swojej służby. Słabo widoczna „3” naTekst kadłubie Siergiej Patjanin (Rosja) wymazana przez czujnego cenzora. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F” część I

Projektowanie i budowa puszczalnego promieniu działania. Za ne trudności przy wyborze typu siłowni. Rozpoczęcie budowy okrętów linio- najważniejszą uznano prędkość – nie Od razu odpadały silniki wysokoprężne, wych typu Deutschland postawiło przed mniejsza niż 28 węzłów, bowiem uważa- bowiem nie mogły zabezpieczyć wyma- kierownictwem niemieckiej floty kwe- no, że „konwojenci” (dość często tak kla- ganej prędkości przy założonych gabary- stie eskortowców, które mogłyby zabez- syfikowano jednostki w latach 30-tych) tach. Alternatywą stały się siłownie turbi- pieczać przejście pancerników w strefie powinni być szybsi od swoich „pod- nowe na parę o wysokich parametrach. operacyjnej przy pełnej skali ich pręd- opiecznych”, a same pancerniki poru- Prace nad nimi prowadzono w Niem- kości. Torpedowce typu Möwe nie na- szały się z 26 węzłową prędkością. Za- czech dość aktywnie i z zachęcającymi dawały się do tej roli z uwagi na swe dania obrony plot. oraz zwalczania rezultatami. Brak danych dotyczących parametry taktyczno-techniczne, jak okrętów podwodnych uznano za drugo- eksploatacji takich siłowni w warunkach również z powodu niewielkiej ich licz- rzędne. Jak wynika z meldunku Flotten- morskich, wcale nie smucił niemieckich by. W przypadku zadysponowania tor- kommando – dowództwa floty nawodnej konstruktorów. Większość jednostek tego pedowców do zadań eskortowych ogo- skierowanego do OKM (dowództwo ma- typu została wyposażona w wysokociś- łocono by całe siły lekkie floty. Z uwagi rynarki wojennej), a datowanego na 3 li- nieniowe kotły typu La-Mont, a dwa na ograniczenia Traktatu Wersalskiego stopada 1937 r., nowe eskortowce miały okręty (F 7 i F 8) – w kotły typu Benson- nierealna była budowa nowoczesnych odgrywać rolę wewnętrznego pierście- Velox. niszczycieli. W związku z tym w roku nia ochrony szyku marszowego, pod- Początkowo planowano oddać do 1932 kierownictwo marynarki wojen- czas, gdy pierścień zewnętrzny stanowić służby 17 eskortowców. W roku 1933 nej postawiło zadanie zaprojektowa- miały niszczyciele i torpedowce. Reichstag przyznał środki na 10 jedno- nia specjalnego okrętu, klasyfikowane- Wyporność nowych jednostek ogra- stek, które na czas budowy otrzymały go jako „Flottenbegleiter” – eskortowca niczona była wielkością 600 t określoną zgodnie z tradycją literowe oznaczenia floty. To jedno miało podkreślić, że jego przez artykuł 8a Londyńskiego Trakta- budżetowe od „A” do „K’”. Lwią część podstawowym zadaniem było eskorto- tu Morskiego z roku 1930, który zezwa- zamówienia (F 1- F 6) otrzymała stocz- wanie sił głównych floty. lał na budowanie bez ograniczeń okrę- nia Germaniawerft w Kilonii, z którą Wobec projektu postawiono bardzo tów o wyporności standard mniejszej kontrakt podpisano 17 listopada 1933 ostre wymagania. Jako podstawowe za- niż 600 t. Wybiegając w przód, zauważ- roku. 22 stycznia 1934 kolejne 2 jednost- danie uznano zabezpieczenie przeciw- my, że w rzeczywistości była ona sporo ki (F 7 i F 8) zamówiono w hamburskiej minowe pancerników na wodach przy- przekroczona, jednak w oficjalnych do- stoczni Blohm und Voss, która miała brzeżnych. Wypełnienie tego zadania kumentach deklarowano dokładnie „do- również dostarczyć turbiny dla 2 ostat- wymagało od eskortowców połączenia zwoloną” wielkość. nich okrętów serii (F 9 i F 10), zamó- kilku przeciwstawnych właściwości: ma- Z uwagi na ostre ograniczenia wago- wionych w stoczni marynarki wojennej łego zanurzenia, dużej prędkości i do- we, konstruktorzy napotkali na poważ- w Wilhelmshaven. Sam proces budowy

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 27 Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F” rozciągnął się na prawie 4 lata. Stępkę tej długości kadłuba) – od dziobnicy do mostek oraz przyrządy do kierowania pod prototypowy F 1 położono 2 sierp- uskoku rufowego. Wysokość podwójne- ogniem. nia 1934, a do służby wszedł on w koń- go dna wynosiła około 0,5 m, zaś jego Próby pierwszych okrętów serii ujaw- cu 1935 roku, podczas gdy F 10 podniósł szerokość ograniczały wzdłużne grodzie. niły poważne problemy ze statecznoś- banderę wojenną dopiero 12 marca 13 wodoszczelnych grodzi poprzecznych cią. Dla jej poprawy podjęto natychmia- 1938 r. Do tego czasu eskortowce floty dzieliło kadłub na przedziały. Wszystkie stowe działania, gdyż o 1,6 m skrócono lub „F-booty”, jak je nazywano, pokaza- grodzie były ciągłe i dochodziły do gór- tylny komin, grotmaszt ścięto o 3,2 m, ły swoje złe strony na tyle, że zrezygno- nego pokładu, zaś gródź między prze- zdejmując z niego platformy reflekto- wano z budowy pozostałych 7 jednostek, działami XI i XII do pokładu dziobo- rów. Zdano również na ląd rufowy dal- zamawiając w zamian 10 szybkich tra- wego. Wysokość kadłuba od stępki do mierz oraz parę działek plot kal. 20 mm łowców typu M-1935. pokładu górnego wynosiła 4,55 m. (z platformy między kominami). Dodat- W szeregu publikacji mówi się, ze kowo przebudowano dziobowy mostek. Opis konstrukcji kadłuby eskortowców typu „F” wypo- Początkowo na F 1 - F 2 miał on kształt Eskortowce typu „F” w pewnym stop- sażone były w tak zwany „klin wod- prostokątny, jednak później zmniejszono niu stały się poligonem doświadczalnym ny” (Staukeil), który stanowił nakładkę jego rozmiary i nadano mu kształt koli- dla sprawdzenia nowinek technicznych w podwodnej części kadłuba w rejonie sty1. Na kolejnych okrętach serii wszyst- oraz przetestowania nowych rozwiązań śrub napędowych, którego zadaniem kie te zmiany zostały wprowadzone od konstrukcyjnych, z których wiele znala- było wytwarzanie siły podnoszącej rufę razu w procesie prac wykończeniowych. zło później zastosowanie przy projekcie z wody przy pełnej prędkości. W prakty- Siłownia została zaprojektowana niszczycieli typu Maass. W pierwszym ce jednak „klin” powodował wzrost na- w układzie eszelonowym, rzadko stoso- rzędzie dotyczyło to konstrukcji kadłuba prężeń kadłuba i obniżał prędkość oraz wanym w niemieckiej flocie. Grupa ru- oraz siłowni. sterowność, w związku z czym został fowa (Maszynownia No 1 + Kotłownia Kadłub eskortowców o wzdłużnym usunięty. Niszczyciele typu Maass mia- No 1) zajmowała przedziały V i VI i po- systemie wiązań wykonany został ze stali ły analogiczną konstrukcję, która zosta- ruszała lewy wał napędowy, natomiast typu St-52 (o wytrzymałości na rozerwa- ła zdemontowana w trakcie eksploatacji dziobowa (Maszynownia No 2 + Kot- nie nie mniejszej niż 52 kg/m²). Przy bu- jednostek. Obecności „klina wodnego” łownia No 2) - przedziały VIII i IX pra- dowie nadbudówek wykorzystano częś- na eskortowcach nie potwierdzają jed- cowała na prawy wał. Między nimi, ciowo stopy lekkie. W procesie budowy nak posiadane rysunki projektowe. w przedziale VII znajdowała się komo- na szeroką skalę korzystano ze spawania Sylwetką „F-boot” przypominał praw- ra amunicyjna dział plot. kal. 37 mm, elektrycznego. Kadłub nie posiadał siod- dziwy niszczyciel, a w latach wojny nie- urządzenia pomocnicze oraz stabilizacji łowatości na całej długości. Dziobnica rzadko były przyjmowane przez brytyj- przechyłów systemu Fram. prosta, prawie pionowa, rufa – pawężo- skich podwodników właśnie za okręty Zamontowane na 8 jednostkach kot- wa, co stanowiło niezbędny wymóg przy tej klasy. Mniej więcej 1/3 długości okrę- ły parowe systemy La-Mont przy rela- pracy z trałami, jednak dla poprawy ste- tu zajmował pokład dziobowy, od któ- tywnie skromnych wymiarach charak- rowności przy biegu wstecz była lekko rego w kierunku rufy biegła wydłużona teryzowały się oszałamiającymi na owe wyoblona. nadbudówka (w rzeczy samej składała czasy parametrami: ciśnienie robocze Wzdłuż stępki z każdej burty biegły się ona z 3 oddzielnych bloków, jednak 113 atm., temperatura pary 450ºC, po- dwa wzdłużniki. Na długości pomiesz- wizualnie tworzyła całość). Aby zapew- wierzchnia nagrzewu 947 m², wydajność czeń zajętych przez siłownię (przedzia- nić wolny pokład rufowy dla wyposaże- – 35 t/godz. Dla porównania niewiele ły V – IX), zewnętrzne wzdłużniki prze- nia trałowego, na nadbudówkę zosta- ustępowały im kotły systemu Benson-Ve- chodziły w wzdłużne pionowe grodzie, ło przeniesione rufowe działo kal. 105 lox (72 atm., 480ºC, 760 m², 41 t/godz). dochodzące do poziomu górnego po- mm, co skomplikowało i tak już spore Oba typy kotłów posiadały jednak cały kładu. Poza przedziałami siłowni w pio- problemy z „górnymi” masami. Dziobo- wachlarz mankamentów, typowych dla nowe grodzie przechodziły wewnętrzne wa nadbudówka rozciągała się na całej kotłów wysokociśnieniowych, stosowa- wzdłużniki, z tym, że grodzie dochodziły szerokości kadłuba, od burty do burty. jedynie do poziomu platformy. Podwójne W niej znajdowały się pomost dowo- 1. Ciekawe, że w przypadku pierwszych 4 nisz- czycieli typu Maass przeróbka mostków została dno miało długość 65 m (85% całkowi- dzenia, kabina nawigacyjna i radiowa, przeprowadzona „w kierunku odwrotnym”.

Stocznia Nr stoczniowy Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby F 1 „Germaniawerft” Kilonia G526 02.08.1934 01.03.1935 15.12.1935 F 2 „Germaniawerft” Kilonia G527 07.08.1934 02.04.1935 27.02.1936 F 3 „Germaniawerft” Kilonia G528 22.08.1934 01.06.1935 07.03.1936 F 4 „Germaniawerft” Kilonia G529 22.08.1934 02.07.1935 05.04.1936 F 5 „Germaniawerft” Kilonia G530 06.09.1934 14.08.1935 01.05.1936 F 6 „Germaniawerft” Kilonia G531 060.9.1934 01.10.1935 25.05.1936 F 7 „Blohm und Voss” Hamburg B498 10.01.1935 25.05.1936 150.2.1937 F 8 „Blohm und Voss” Hamburg B499 29.01.1935 27.07.1936 08.04.1937 F 9 Stocznia Marynarki Wojennej Wilhelmshaven W126 12.11.1934 1105.1936 10.08.1937 F 10 Stocznia Marynarki Wojennej Wilhelmshaven W127 12.11.1934 11.05.1936 12.03.1938

28 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F”

F 3 (1940)

nych na okrętach niemieckiej floty – nie- rozmieszczone w przedziałach maszy- mostka oraz na specjalnej platformie stabilność pracy przy szybkiej zmianie nowni, a także 2 generatory dieslowskie, między kominami. Jak już wspomnieli- trybów (reżimów), niska niezawodność, każdy o mocy 40 kW, z których jeden śmy, zrezygnowano z pary dział kal. 20 skomplikowana regulacja oraz skrajnie znajdował się w przedziale urządzeń po- mm w środkowej części okrętu, od razu niska efektywność (ekonomiczność). Bę- mocniczych, a drugi – awaryjny - w nad- po wejściu do służby prototypowych jed- dące obiektem ciągłych narzekań kotły budówce. Łączna moc wynosiła 280 kW, nostek. Łączny zapas amunicji kal. 37 typu Velox nie zostały już więcej zastoso- napięcie pokładowej sieci elektrycznej mm wynosił 6000 pocisków, a kal. 20 wane na okrętach niemieckiej marynarki = 220 V prądu stałego. Urządzenia ste- mm odpowiednio 4000 sztuk. wojennej, natomiast w kotły systemu La- rowe to 2 stery balastowe, umieszczone Do kierowania ogniem dział kal. 105 Mont w przyszłości wyposażono część w strugach śrub napędowych. mm służył stereoskopowy dalmierz o ba- krążowników typu Admiral Hipper. Uzbrojenie eskortowców odpowiada- zie 3-metrowej zamontowany na mostku. Pierwszych 6 jednostek otrzymało tur- ło ich przeznaczeniu. Główny uzbrojenie Ogień plot. dział automatycznych był kie- biny szwajcarskiej firmy Brown-Bove- artyleryjskie stanowiły 2 działa kal. 105 rowany za pomocą ręcznych dalmierzy. ri, a pozostałe – Bohm und Voss. W obu mm L/45 SKC/32 na łożach MPL C/32, Na pokładzie rufowym mieściło się przypadkach projektowana moc turbin osłonięte pancernymi maskami przeciw- wyposażenie trałowe – rozmieszczono wynosiła 14 000 KM, która winna za- odłamkowymi2. Kąt podniesienia lufy 2 żurawiki trałowe oraz dźwig. Z regu- gwarantować rozwinięcie maksymalnej w przedziale -9º +50º, co nie pozwala- ły F-boot wyposażone były w ciężkie tra- prędkości 28 węzłów. Na okrętach za- ło na wykorzystanie dział do zwalcza- ły parawany typu OGG lub ORG (róż- stosowano śruby napędowe o trzech pió- nia celów powietrznych. Sektor ostrzału nica między nimi polegała na tym, że rach i średnicy 2,45 m (na F 2, F 4 i F 9 w płaszczyźnie poziomej dla działa ru- w pierwszych zastosowano podcinak, odpowiednio 2,27 m). fowego wynosił po 130º na każdą burtę, a w drugim ładunki wybuchowe), a tak- Rezultaty prób odebrano z niekrytym natomiast dla dziobowego, ograniczo- że ochraniacze parawanowe, dla moco- zażenowaniem. Choć z reguły moc siłow- ny z uwagi na szerokość nadbudówki je- wania których w dolnej części dziobnicy ni przewyższała planowaną (maksymal- dynie po 120º. Komory amunicyjne kal. znajdował się wysuwany trzpień. W ro- nie odnotowano 16 993 KM), to jednak 105 mm znajdowały się w IV i X prze- ku 1940 pozostające w służbie okręty żaden z okrętów nie osiągnął projektowa- dziale, zaś zapas wynosił po 200 poci- (F 9 został już do tego czasu zatopiony) nej prędkości, która w najlepszym przy- sków na lufę. wyposażono w uzwojenie demagnetyza- padku wyniosła 27,9 węzła. Nadmierna Zgodnie z projektem uzbrojenie plot. cyjne MES (Mineneigenschutz). liczba obrotów wałów napędowych, do- miało obejmować 2 podwójnie sprzężo- Do zwalczania okrętów podwodnych chodząca na próbach do 480, zamiast za- ne, półautomatyczne działa kal. 37 mm jednostki zostały wyposażone w 2 mio- kładanych 450, powodowała kawitację L/83 C/30, umieszczone na nadbudówce tacze oraz 2 trójgniazdowe i 4-6 jed- oraz intensywne zużycie samych śrub. razem z rufowym kominem oraz 4 poje- Energię elektryczną dostarczały 2 tur- dyncze automatyczne działa kal. 20 mm 2. Na F 3 działa były posadowione na łożach od bogeneratory, każdy o mocy 100 kW, L/65 C/30, rozmieszczone na skrzydłach dział kal. 88 mm MPL C/32.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 29 Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F”

Tym razem cenzor dokładnie wymazał numer burtowy jednego z eskortowców. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz nogniazdowych zrzutnie bomb głębi- regulacje Traktatu Wersalskiego, a obec- IV, przylegającym do pomieszczeń ma- nowych, z łącznym zapasem 36 bomb. ność broni torpedowej mogła od razu szynowni No 1, zaś dalej w kierunku rufy Do poszukiwania okrętów podwodnych wprowadzić jednostki do kategorii „nie- mieściły się pomieszczenia podoficerów służył szumonamiernik. Poza tym okrę- dozwolonych”. starszych i młodszych. Marynarskie ku- ty mogły zabierać na pokład do 50 min Zgodnie z przedwojennych etatem za- bryki znajdowały się w części dziobowej EMC lub 62 min EMA. łoga składała się z 4 oficerów oraz 117 na pokładach głównym i dolnym. W la- Początkowo zamierzano zamontować podoficerów i marynarzy, których po- tach wojny w związku z licznymi moder- jeszcze 2 wyrzutnie torpedowe kal. 533 mieszczenia zostały rozmieszczone nizacjami liczebność załogi dochodziła mm, jako swego rodzaju „broń do samo- zgodnie z tradycją niemieckiej floty. Ka- do 145 ludzi (w tym 7 oficerów). Po- obrony”. Ostatecznie z rozwiązania tego bina dowódcy oraz mesa oficerska zaj- kładowe środki pływające obejmowały zrezygnowano z przyczyn politycznych, mowały rufową część nadbudówki. Ka- 2 kutry motorowe, bezkabinowe, żaglo- w końcu de jure obowiązywały jeszcze biny oficerskie ulokowano w przedziale wo-wiosłowy jol oraz dwuwiosłowy bą- czek. Do ich obsługi służyły bomy ładun- Dane taktyczno-techniczne eskortowców typu „F” kowe (dziobowe o udźwigu 6 t). Wyporność: standardowa – 712 t, normalna – 790 t, pełna – 1028 t Eskortowce malowane były zgodnie z ogólnie obowiązującym schematem: Długość: 75,94 m (linii wodnej – 73,5 m) kadłub – ciemno-szary, nadbudówki – Szerokość: 8,8 m jasno-szare, linia wodna i kołpaki ko- Zanurzenie (przy wyp. norm./pełnej): 2,59/ 3,24 m minów – czarne, pokłady pokryte ciem- nym linoleum, a w części rufowej, gdzie Siłownia: dwuwałowa, 2 kotły parowe La-Mont (na umieszczono wyposażenie trałowe – F 7 i F 8 – Velox-Benson), 2 turbiny parowe drewniane. W okresie przedwojennym Brown-Boveri (F 1 – F 6) lub Blohm und na burtach okrętów w części dziobo- Voss (F 7 – F 10) wej wszystkie F-booty miały namalowa- Moc siłowni: 14 000 KM ne numery. Sądząc po posiadanych fo- Prędkość: 27 węzłów tografiach, sposób malowania zmieniał się trzykrotnie. Początkowo były one Zapas paliwa: normalny – 152 t, maksymalny – 216 t niewielkich rozmiarów i znajdowały się Zasięg: 1965 Mm/13 węzłach lub 1250 Mm/16 w rejonie działa, później zostały przenie- węzłach sione bliżej kluz kotwicznych, a w koń- Uzbrojenie: 2 x I – 105 mm L/65 C/32, 2 x II – 37 cu, przykładowo w roku 1939, numery mm L/83 plot. C/30, 2 x I - 20 mm L/65 stały się duże, umieszczone między dzia- automatyczne C/30, 2 miotacze, 2 rufowe łem na dziobową nadbudówką. W czasie i 4-6 burtowych zrzutni bomb głębinowych wojny numery burtowe zostały zamalo- (36 bomb głębinowych), do min EMC wane. W kwestii kamuflażu, to nie zna- lazł on szerokiego zastosowania. Znana Załoga: 4 oficerów, 117 podoficerów i marynarzy jest jedna fotografia, gdzie niezidentyfi-

30 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F” kowany eskortowiec posiada trójbarwny w którym podsumował uwagi o rzeczy- czała na nie więcej niż 3 doby ruchu. Przy kamuflaż w postaci częstych, nierów- wistej wartości „eskortowców floty”. czym to ostatnie było powszechnym nie- nych pionowych pasów. Podstawowym problemem była skraj- dostatkiem niemieckich okrętów nawod- nie niska dzielność morska okrętów. Dzio- nych, wyposażonych w kotły wysokociś- Początki kariery bowa część kadłuba charakteryzowa- nieniowe. Z chwilą wejścia F-boot do służby zo- ła się niewielkim kątem rozwarcia wręg, Miesiąc później Ruge skierował kolej- stały sformowane 1 i 2 flotylle eskortow- co w połączeniu z imponującymi kluzami ny raport – tym razem na ręce dowód- ców (Geleiteboote Flotillen), które zo- kotwicznymi prowadziło do zapadania się cy sił rozpoznawczych floty (BdA) adm. stały podporządkowane Dowódcy Sił okrętu w fale przy sztormowej pogodzie, H. Boehma. Proponował w nim przenie- Trałowych (Führer der Minensuchboote wywołując ogromną wstęgę bryzgów, sienie posiadanych eskortowców na Bał- – FdM) i bazowały w Kilonii. które całkowicie przesłaniały mostek3. tyk, gdzie panowały warunki pogodowe 1 Flotylla Eskortowców: Choć prędkość odpowiadała zadaniu bardziej sprzyjające ich wykorzystaniu, F 1 – KL Sigfried Flister szybkiego trałowania, jednak w charak- a zasięg nie stanowił tak istotnego czyn- F 2 – KL Bernard Busse terze trałowców F-boot mogły być stoso- nika ograniczającego. F 5 – KL Hans John wane jedynie w ograniczonym zakresie Manewry jesienne w 1937 roku wyka- F 6 – KL Alfred Schuman z uwagi na zbyt duże zanurzenie i nie- zały, że eskortowce nie stanowią pełno- F 9 – KL Paul Morgenstern przystosowanie siłowni do małych pręd- wartościowego zabezpieczenia pancer- F 10 – KL Hermann Knuth kości. Poza tym przy stanie morza prze- ników, choć mogą być wykorzystywane 2 Flotylla Eskortowców: kraczającym 4º eskortowce w ogóle nie do ich przeprowadzania za trałami przy F 3 – KL Rudolf Lell mogły pracować z trałami. Stabilizatory spokojnej pogodzie. Fakt ten wywarł na F 4 – KL Werner Musenberg kołysania systemu Fram zostały zdemon- tyle szokujące wrażenie na OKM, że za- F 7 – OL Hans-Werner Neumann towane wkrótce po wejściu okrętów do lecono przebudowę torpedowców typów F 8 – KL Peter Reichmann służby z obawy o ich stateczność, a jed- 1923 i 1924 na szybkie trałowce. Z okrę- Bardzo szybko po wejściu do służby nostki nie posiadały stępek bocznych, co tów miały zostać zdemontowane: rufowe eskortowce zarekomendowały się nieste- spowodowało, że eskortowce okazały się działo, wyrzutnia torpedowa i dalmierz, ty z nie najlepszej strony, demonstrując bardzo chybotliwe, w stopniu czyniącym a w zamian zainstalowane wyposażenie poważne braki w stosunku do przyjętych zastosowanie artylerii plot. mało efektyw- trałowe i zwiększony zapas bomb głębi- założeń. We wrześniu 1937 zajmujący nym, nawet przy spokojnym morzu. Do- stanowisko FdM FK (kmdr por.) Frie- dać należy jeszcze zadziwiająco niewiel- 3. W pracy E. Grönera, podsumowano to jed- drich Ruge skierował na ręce dowodzą- ki zasięg. Przy dobowym zużyciu 50 – 60 nym zdaniem „Nie nadające się do działań na Mo- cego pancernikami (BdP) meldunek, t paliwa, pojemność zbiorników wystar- rzu Północnym”.

F 8 i F 7 w Świnoujściu w ujęciu od dziobu, 1937 rok.Przed nimi jeden ze starych torpedowców. Fot. zbiory Reinhard Kramer

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 31 Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F” nowych. Ostatecznie zrezygnowano jed- zdolności do zwalczania okrętów pod- roku 1938 rozformowano 2 Flotyllę. nak z tego pomysłu, nawet nie podejmu- wodnych podjęto latem 1939 instalując Część okrętów trafiła do stoczni w celu jąc próby jego realizacji. na kilku jednostkach stacje hydroloka- przebudowy. W grudniu 1937 przedstawiono wnio- cyjne „S-Gerät”. Urządzenia te działały ski końcowe dotyczące wykorzystania na analogicznych zasadach co brytyjski Z eskortowych na pomocnicze jednostek klasy F-boot do realizacji róż- „asdic”, z tym, że pracowały w paśmie 28 października 1938 F 3 został wy- norodnych zadań: 10-15 kHz i wysyłały impulsy z często- cofany ze składu bojowego floty, a na- • szybkie eskortowanie – niedostatecz- tliwością do 300 Hz. W sprzyjających stępnego dnia w jego ślady poszedł na prędkość przy falowaniu, niedosta- warunkach urządzenie posiadało mak- F 6. Obie jednostki trafiły do stoczni teczny zasięg, kiepska dzielność morska; symalny zasięg 4000 m i zabezpiecza- F. Schichau w Królewcu, gdzie 3 listo- • trałowanie – przydatny, jednak ło dokładność namiaru 1º z błędem 1%. pada rozpoczęte prace związane z ich w ograniczonym zakresie z uwagi na W celu przeprowadzenia szerokiego przebudową na tendry (okrętu flago- duże zanurzenie; programu prób, w lipcu F 7, F 8 i F 10 we) dla dowodzących zespołami tra- • obrona przeciwlotnicza – nieefek- (F 9 nie mógł do nich dołączyć i uwagi łowców. W ich trakcie dokonano istot- tywny z uwagi na silną chybotliwość; na konieczność przeprowadzenia prze- nych zmian w kadłubie – przedłużono • zwalczanie okrętów podwodnych glądu siłowni) zostały skierowane do pokład dziobowy na całą długość, zy- – przydatny, jednak brak niezbędnych Szkoły Pływania Podwodnego w Neu- skując tym samym nowe pomieszczenia urządzeń do wykrywania. stadt. Rezultaty nie były oszałamiają- sztabowe i mieszkalne, rufa pawężo- W czasie manewrów roku 1938 jedy- ce. W ciągu pierwszych 2 dni jednostką wa została przerobiona na zaokrąglo- nie 2 okręty znajdowały się w stanie go- nie udało się znaleźć ani jednego okrę- ną, krążowniczą, zmieniono dziobnicę, towości do służby. Ogólnie w skali całe- tu podwodnego. Dopiero trzeciego dnia której nadano większy kąt nachylenia. go roku liczba okrętów w gotowości nie F 8 wykrył okręt z dystansu 400 m, choć Całkowita długość okrętu wzrosła przy przekraczała sześciu. Manewry wykaza- znajdował się na głębokości zaledwie tym do 80,2 m. Oba działa plot. kal. 37 ły także, że ze względu na kiepskie właś- 10 m! W dniu 20 lipca F 7 i F 10 zanoto- mm zdemontowano, zaś na ich miejscu ciwości manewrowe. F-booty nie nada- wały kontakt z dystansu 2200 m, jednak ustawiono automatyczne działa kal. 20 wały się do pełnienia funkcji stawiaczy nie mogły odnaleźć okrętu podwodnego mm z mostka. Całkowicie zdjęto wypo- boi oraz trałowania parami. Z drugiej na głębokości peryskopowej. „Ogólna sażenie trałowe, a środki do zwalczania strony, wykorzystanie trałów odcinako- opinia uczestników eksperymentów spro- okrętów podwodnych ograniczono do wych typu OGG i ORG dawało dobre wadzała się do tego, że urządzenie nie na- 10 jednogniazdowych zrzutni bomb głę- rezultaty – szerokość przetrałowanego daje się do wykorzystania w warunkach binowych w części rufowej. Całkowitej pasa wynosiła 250-300 m. Relatywnie bojowych” zauważa Whitley i dodaje przebudowie uległa kabina radiowa, co wysoka prędkość pozwalała jednostkom „wywód nie całkiem bezzasadny”. wynikała z konieczności rozmieszcze- działać „na wezwanie”. W świetle problemów, prześladują- nia środków łączności niezbędnych na W latach 1938-1939 dla poprawy cych przedstawicieli klasy eskortow- jednostce flagowej. Do obsługi rufowej dzielności morskiej w dziobowej części ców, dalsze utrzymywanie gotowości szalupy na prawej burcie zainstalowa- wszystkich okrętów zamontowano odbi- bojowej dwóch flotylli uznano za nie- no prostokątny w formie żurawik. Zało- jacze fal. Środki w zakresie zwiększenia możliwe, w związku z czym w końcu ga liczyła 117 marynarzy i oficerów, do

Ujęcie F 2 w pięknym burtowym ujęciu wykonane w Kilonii w okresie przedwojennym. Fot. zbiory Reinhard Kramer

32 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Najbardziej nieudane okręty Kriegsmarine – eskortowce typu „F”

F 1 Jagd po przebudowie na tender. Fotografia wykonana w 1942 roku w jednym z norweskich fiordów. Fot. zbiory Reinhard Kramer czego należało 25 osób personelu szta- wehr-Schule – UAS (Szkoły Obrony scu ustawione stelaże do przechowywa- bowego. Na F 6 zmodernizowano siłow- Przeciwpodwodnej) nia 7 torped. Do masztu przytwierdzono nię – wzmocniono fundamenty turbin, Wkrótce wybuch wojny pomieszał te 6-metrowy bom ładunkowy do podno- zaś ciśnienie pary w kotłach obniżono plany. Pełną przebudowę, analogiczną szenia torped z wody. Na okrętach zorga- do 64 atm. Zapas paliwa zwiększono do do F 3 i F 6 , przeszedł jedynie F 1 (póź- nizowano warsztaty do remontu torped 240 t. Wyporność wzrosła do 768/ 1147 niej jego nazwę zmieniono na Jagd), jed- oraz zamontowano stacje sprężarek do t, a prędkość spadła do 21 węzłów, co nak jego powrót do linii przeciągnął się ładowania ich sprężonym powietrzem. jednak rekompensował istotny wzrost do lata 1941 roku. Po modernizacji wyporność wzrosła do dzielności morskiej. Kolejne dwie jednostki – F 2 i F 4 zo- 1065 t. F 2 powrócił do służby jako po- F 6 wszedł do służby 21 września 1939 stały, choć w znacznie mniejszym zakre- ławiacz torped 6 kwietnia, F 4 – 1 sierp- roku pod nową nazwą Königin Luise, a F sie, przebudowane w stoczni Deutsche nia 1940. W związku z wybuchem wojny 3 5 marca 1940 pod nazwą Hai. Werft w Hamburgu. Otrzymały one kli- zrezygnowano z przebudowy F 5, który Tymczasem w kwietniu 1939 ze stanu prową dziobnicę (długość w linii wodnej powrócił do służby 18 grudnia 1939. floty wycofano F 1, F 2 i F 5, a w czerwcu wzrosła do 4,8 m, całkowita do 78,94 m), (ciąg dalszy nastąpi) – F 4. Zgodnie z zatwierdzonym w lipcu jednak nie przedłużono na nich pokładu 1939 grafikiem, dla F-boot przewidziano dziobowego. Nadbudówka rufowa zo- Tłumaczenie z języka rosyjskiego następujące przeznaczenie; stała ścięta do grotmasztu, a na jej miej- Maciej S. Sobański • F 1 powinien do 11 października Dane taktyczno-techniczne tendrów „Königin Luise”, „Hai” i „Jagd” 1939 powrócić do służby jako okręt fla- gowy FdM „Ost”, Wyporność: standardowa - 768 t, pełna – 1147 t • F 2 i F 4 do 1 października 1939 mia- Długość: 80,2 m (w linii wodnej – 74,8 m) ły wrócić do służby w charakterze poła- Szerokość; 8,8 m wiaczy torped, których pilnie potrzebo- wały szybko rozwijające się niemieckie Zanurzenie: 3,2 m siły podwodne, Siłownia: 2 kotły Le-Mont, 2 turbiny parowe Brown- • F 3 miał zostać przebudowany na Boveri, 14 000 KM okręt flagowy dowódcy sił podwodnych Prędkość: 21 węzła na Bałtyku, • F 6 miał powrócić do służby do Zapas paliwa: 240 t 15 lipca 1939 jako okręt flagowy FdM Uzbrojenie: 2 x I – 105 mm L/45, 2 x I – 20 mm L/65, „West”, 10 bg • F 7 miał trafić jako poławiacz torped do 5 Flotylli Okrętów Podwodnych, Załoga: 3 oficerów, 114 marynarzy i podoficerów • F 5, F 8, F 9 i F 10 miały trafić jako (na Jagd 110), + sztab – 4 oficerów i 21 jednostki doświadczalne do Uboot-Ab- podoficerów

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 33 Tekst Polskie kontrtorpedowce w rejsie do Wielkiej Brytanii. Fotografia Andrzej S. Bartelski wykonana prawdopodobnie jeszcze na Bałtyku. Fot. zbiory Mariusz Borowiak

OperacjaOperacja „Peking”.„Peking”. NoweNowe spojrzeniespojrzenie nie – dopominał się u marszałka Śmigłe- Operacja wysłania przed wojną trzech niszczycieli Polskiej Marynarki Wojennej do Wielkiej go-Rydza o wysłanie kontrtorpedowców Brytanii wciąż wzbudza wiele emocji. Przez jednych jest oceniana jako zdrada i ucieczka do Wielkiej Brytanii. Dopiero przybycie z pola walki, przez kolejnych jako dalekowzroczna decyzja ratująca naszą flotę od całkowi- attaché morskiego niewątpliwie przyśpie- tej zagłady, a przez jeszcze innych jako dowód na błędną politykę Kierownictwa Marynarki szyło – a być może nawet zaważyło – na Wojennej. W dotychczasowej literaturze wielokrotnie opisywano sam przebieg, jak i przyczy- decyzji marszałka Śmigłego-Rydza, o wy- ny zrealizowania operacji „Peking”, natomiast nie doczekała się ona głębszej analizy. Artykuł słaniu polskich kontrtorpedowców do ten stara się zapoczątkować debatę nad istotą operacji „Peking” oraz wynikających z niej Wielkiej Brytanii, albowiem po interwen- konsekwencji. cjach Admiralicji oraz szefa brytyjskiej misji wojskowej w Polsce lt.-gen. Adriana W połowie maja 1939 roku – tuż przed stety jak do tej pory nie są znane przesłan- Cartona de Wiarta poczynionych między mającymi się rozpocząć polsko-brytyj- ki dlaczego wytypowano 3 okręty (a nie 2 24 a 29 sierpnia, GISZ wydał 30 sierpnia skimi rozmowami sztabowymi – Szef lub 4) jak również przyczyny, które spo- rozkaz o wysłaniu polskiego zespołu do Kierownictwa Marynarki Wojennej wodowały pozostawienie ORP Wicher Wielkiej Brytanii. kontradm. Jerzy Świrski przedstawił Ge- w kraju do obrony Wybrzeża. Tymczasem w związku z planowanym neralnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych W trakcie ostatniego z posiedzeń pol- rozpoczęciem działań wojennych prze- marszałkowi Edwardowi Śmigłemu-Ry- sko-brytyjskich rozmów sztabowych – ciw Polsce,2 z Wilhelmshaven 24 sierp- dzowi projekt odesłania – w chwili gdy 25 maja – cpt Henry Bernard Hughes nia o godz. 09:30 wyszły U 31 i U 32 oraz będzie wiadomym, że wojna z Niemcami Rawlings uzgodnił z Szefem Kier.Mar. U 35 z zadaniem przechwycenia polskich będzie nieunikniona – czterech kontrtor- Woj., że wskazanym byłoby wysłanie czę- jednostek przedzierających się przez Mo- pedowców do Wielkiej Brytanii. Świrski ści polskiej floty do baz brytyjskich, jesz- rze Północne.3 Jednak w związku z od- uzasadniał to beznadziejnością położe- cze przed rozpoczęciem wojny z III Rze- wołaniem spodziewanego ataku na Pol- nia marynarki w przypadku wojny z na- szą. Ponieważ kwestie te kadm. Świrski skę dwa dni później o godz. 07 jednostki szym zachodnim sąsiadem i koniecznoś- uprzednio omówił już z marszałkiem cią ratowania jak największej części floty Śmigłym-Rydzem, pomysł ten nie był dla 1. Najprawdopodobniej osobą odpowiedzialną od zagłady. Wkrótce nadeszła odpowiedź, niego zaskoczeniem i z chęcią zaaprobo- za tę decyzję był Szef Sztabu Głównego gen. bryg. Wacław Stachiewicz, który był zwolennikiem pozo- w której GISZ akceptował w ogólnych za- wał propozycję Anglików. Do czasu przy- stawienia wszystkich jednostek w kraju. rysach plan Szefa Kier.Mar.Woj., jednak bycia w połowie sierpnia do Warszawy 2. Zgodnie z pierwotna wersją planu „Fall Weiß” zmagania wojenne miały się rozpocząć 26 sierpnia nakazywał pozostawienie jak najwięk- brytyjskiego attaché morskiego cpt. Erica o godz. 04:30. 1 szej liczby okrętów do obrony wybrzeży. Lloyda Wahrtona, szczegóły operacji zo- 3. W tym miejscu warto się zastanowić czy były Ostatecznie do podróży do Wielkiej Bry- stały uzgodnione pomiędzy sztabami obu to jedynie działania prewencyjne, czy też Niemcy posiadali szczegółowe informacje związane z ope- tanii wytypowano trzy kontrtorpedowce flot. W pierwszej połowie sierpnia Szef racją „Peking” i przejściem polskich kontrtorpe- – OORP Błyskawica, Grom i Burza. Nie- Kier.Mar.Woj. kilkukrotnie – bezskutecz- dowców do Wielkiej Brytanii.

34 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Peking”. Nowe spojrzenie

zawinęły do portu w Memel (Kłajpeda). podczas której kmdr por. Stankiewicz za- 4. Nasłuch radiowy Kriegsmarine. Postój nie trwał długo, gdyż już 27 sierp- znajomił dowódców kontrtorpedowców 5. Jest to kolejna poszlaka świadcząca o tym, że Niemcy przed wojną nie tylko złamali polski szyfr nia o godz. 15:40 wszystkie trzy jednost- ze szczegółami rozkazu oraz omówił jego morski, ale również znali szczegóły operacji „Pe- ki ponownie opuściły port i skierowały wykonanie. Zgodnie z rozkazem o godz. king”. się w stronę polskiego wybrzeża. 14:15 z portu w Gdyni odkotwiczyły 6. Jednostka ta jest często niesłusznie wymienia- na w polskich źródła jako Vorpostenboot 7. Po ogłoszeniu 24 sierpnia o godz. 06 kontrtorpedowce Błyskawica, Grom, Bu- 7. Hohenhörn został zbudowany w 1924 roku mobilizacji alarmowej jednostki floty roz- rza i w szyku torowym rozpoczęły podróż w stoczni Ateliers & Chantiers de la Seine Mariti- poczęły pobieranie pełnego zapasu amu- z prędkością 18,6 w. kierując się w stronę me Worms & Cie w Le Trait, jako Vaccares dla fran- cuskiego armatora Societe Anonyme de Geran- nicji ostrej, paliwa, wody, prowiantu, ma- Helu. O godz. 14:55 prędkość zwiększono ce et d’Armement. W maju 1937 roku statek zo- sek przeciwgazowych itp. Jednocześnie do 21,5 w., a dziesięć minut później omi- stał sprzedany hamburskiemu armatorowi Hanse- atica Aschpurwis & Veltjens S.A., ale jednostka – 27 sierpnia Szef KMW wystąpił z proś- nięto boję Hel nord i godz. 15:33 zwięk- już jako Colon – została zarejestrowana w Pana- bą do Naczelnego Wodza o wydanie roz- szono prędkość do 25 w. Odejście trzech mie (sic!). Jednak już dwa lata później – 14 kwiet- kazu odesłania trzech kontrtorpedowców polskich kontrtorpedowców nie uszło nia 1939 roku – statek został ponownie przerejestro- 4 wany (nie zmieniając właściciela) i jako Hohenhörn do Anglii, na co marszałek Śmigły-Rydz uwadze niemieckiego B-Dienst, które pływał pod banderą niemiecką. Po wybuchu wojny nie wyraził zgody, zaznaczając, iż samo- powiadomiło czatujące okręty podwod- został 6 września 1939 roku zarekwirowany przez dzielnie zdecyduje o terminie najdogod- ne o opuszczeniu przez polskie jednostki Kriegsmarine i był wykorzystywany jako transpor- ter wojska (mógł pomieścić do 500 żołnierzy i 60 5 niejszym do odesłania jednostek do Wiel- portu w Gdyni. Wkrótce doniesienia te samolotów złożonych w skrzyniach). W sierpniu kiej Brytanii. Dwa dni później o godz. 13 potwierdziły się, gdy o godz. 16:40 U 31 1940 roku jednostka została wyznaczona do „Ope- racji Lew Morski” (Unternehmen Seelöwe) i otrzy- z Warszawy nadszedł rozkaz zarządzają- spostrzegł 3 polskie kontrtorpedowce 30 mała oznaczenie A16. Po odwołaniu operacji de- cy mobilizację powszechną, lecz wkrót- Mm na północ od Rozewia idące z dużą santowania na wyspy brytyjskie Hohenhörn powró- ce o godz. 16 rozkaz ten został odwoła- szybkością na Nord i powiadomił o tym cił do transportu materiałów wojennych – m.in. 10 grudnia 1940 roku dostarczył do Finlandii, zakupio- ny. W końcu po 18 godzinach, 30 sierpnia niemieckie dowództwo. ne w III Rzeszy, zdobyczne francuskie działa prze- o godz. 10 ponownie – tym razem już Wkrótce polski zespół został ponow- ciwpancerne 25 mm (133 PstK/34 oraz 67 PstK/37). ostatecznie – zarządzono mobilizację po- nie dostrzeżony przez jednostkę niemie- Jednak najbardziej znanym epizodem Hohenhörna było uczestnictwo w tak zwanym „fińskim holocau- 6 wszechną. Wkrótce, około godz. 12 z sie- cką. Tym razem był to Schiff 7 (Möwe), ście”, gdy 6 listopada 1942 roku na pokład statku dziby Kier.Mar.Woj. nadszedł sygnał „Wy- a następnie napotkano niemiecki statek przetransportowano 8 Żydów, których po dotarciu do Tallinna wydano Gestapo. Z całej ósemki woj- konać Peking”, wobec czego o godz. 12:55 z linii wschodnio-pruskiej, pełen żołnie- nę przeżyła jedynie jedna osoba (pozostałe zmarły Dowództwo Floty przekazało do dowód- rzy. Jak się okazało napotkaną jednostką w Auschwitz) i były to jedyne żydowskie ofiary Ho- cy Dyonu Kontrtorpedowców kmdr. por. był Hohenhörn płynący ze Stettin (Szcze- locaustu z Finlandii. Statek zatonął 21 październi- 7 ka 1944 roku na minie w pozycji 57º45,097 N / 11 Romana Stankiewicza sygnał o tej samej cin) do Pillau (Piława). Z tej to właśnie º 29,950 E. Obecnie wrak spoczywa na głębokości treści. Natychmiast na flagowym okręcie jednostki wykonano zdjęcia stanowiące 52 metrów. dyonu – Błyskawicy – zwołano naradę, ozdobnik artykułu. Tuż po zmroku oko- Dane: 2997 BRT, 1742 NRT, 95,6 x 13,94 x 6,13 m, silnik parowy 225 NHP.

Błyskawica mijająca niemiecki parowiec Hohenhörm, z którego wykonana została ta fotografia, transportujący żołnierzy z Szczecina do Piławy. Żołnierze niemieccy z zainteresowaniem obserwują polski okręt. Fot. zbiory Reinhard Kramer

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 35 Operacja „Peking”. Nowe spojrzenie

ło godz. 20 polski zespół został ponow- po północy o godz. 00:02 od krążownika (w kwadracie AN 59) skierowany został nie wykryty przez jednostki 3 Dywizjonu i kontrtorpedowca odłączyły się oba tor- U 19, który jednak nie zdołał odnaleźć 1 Flotylli Kontrtorpedowców (były to: pedowce i odeszły na południe. Na pol- polskich okrętów, a trzy U-booty ope- Friedrich Ihn, Erich Steinbrinck i Frede- skich okrętach drugi zespół dostrzeżo- rujące na Bałtyku zostały odwołane do rick Eckoldt), patrolujące między Born- no i ogłoszono alarm bojowy dopiero po bazy. Nieświadome poczynań strony nie- holmem a Zatoką Gdańską w zaciem- północy, już 31 sierpnia o godz. 00:10, mieckiej polskie okręty szły stałym kur- nieniu i z wachtami bojowymi. Przez podczas zbliżania się do cieśniny Flin- sem i około godz. 08 napotkały szwedzki następne dwie godziny niemieckie okrę- trännan. Jak przypuszczano napotkano kontrtorpedowiec typu Klas Horn, wo- ty śledziły poczynania polskich kontr- patrolujące okręty duńskiej marynarki – bec czego zwiększono prędkość do 27 w. torpedowców, same pozostając niepo- pancernik obrony wybrzeża Peder Skram by utrudnić ewentualną pogoń. Już po strzeżonymi. Po osiągnięciu trawersu oraz jeden mały torpedowiec. Tymcza- opuszczeniu wód Skagerraku, o godz. Bornholmu zespół niemiecki przerwał sem napotkanymi jednostkami, wbrew 15:30 zespół został zauważony przez pościg i zawrócił do Swinemünde (Świ- przypuszczeniom polskich marynarzy, 2 niemieckie wodnosamoloty (Dornie- noujście). W międzyczasie na polskich był uprzednio już wspomniany niemie- ry),8 które następnie śledziły kurs zespo- kontrtorpedowcach spostrzeżono unie- cki zespół z krążownikiem Königsberg łu. Starając się zgubić nieproszonych ruchomiony (z braku wiatru) żaglowiec, na czele. Około godz. 00:20 polskie okrę- obserwatorów dowódca dyonu zalecił a o godz. 21:40 minięto Bornholm. ty minęły Falsterborev, wobec czego nie- zmianę kursu na 315° (w stronę Norwe- Odejście zespołu niemieckiego do miecki krążownik oddalił się od polskie- gii), a po zmroku na kurs 256°. Manewr portu i zaprzestanie obserwacji nie go zespołu. okazał się skuteczny, gdyż następnego było przypadkowe, albowiem o godz. O godz. 02:20 polskie okręty przeszły dnia niemieckie wodnosamoloty nie zdo- 20:55 z Sassnitz wyszedł krążownik Kö- cieśninę Flintrännan i znalazły się na łały już odnaleźć polskich jednostek. nigsberg, kontrtorpedowiec Bruno Heine- wodach Kattegatu, gdzie ponownie (już Nad ranem 1 września o godz. 09:25 mann oraz dwa stare torpedowce T107 po raz trzeci!) zostały zauważone przez z komunikatu radiowego dowiedziano i T111, z zadaniem śledzenia polskiego niemieckie jednostki. Nad ranem o godz. się o rozpoczęciu działań wojennych. zespołu w cieśninach duńskich. Około 07:40 U 5, przebywając w kwadracie AO W godzinę później otrzymano sygnał ra- północy doszło do spotkania dwóch ze- 4578, zauważył polskie kontrtorpedow- diowy „Morwa”,9 a dopiero o godz. 14:20 społów – o godz. 23:58 obserwatorzy na ce idące kursem 340º z prędkością 18

Königsberg raportowali o spostrzeżeniu w. W niecałe 20 minut później również 8. Najprawdopodobniej były to Do-18 z Küsten- 3 Mm na południe od latarniowca Fal- U 6 zauważył polski zespół, tym razem fliegergruppe 306, bazujące w Hörnum na wyspie sterborev idących kontrkursem 3 zaciem- w kwadracie AO 4577. Sylt. 9. Hasłem wykonawczym „Morwa” był oznaczo- nionych sylwetek, chwilę potem rozpo- Tymczasem na Morzu Północnym, na ny plan postawienia zagrody minowej w okolicach znanych jako polskie niszczyciele. Tuż przewidywaną trasę polskiego zespołu Helu.

Niemiecki krążownik lekki Königsberg, który śledził polski zespół u wejścia do Sundu. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

36 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kolejna fotografia Błyskawicy wykonana przez Niemców na Bałtyku. Uwagę zwraca zamalowana litera „B” na burcie i pełna obsada dział plot. 40 mm na śródokręciu. Fot. zbiory Reinhard Kramer otrzymano sygnał radiowy „Smok”, po- rozpoczęciu działań wojennych, skoń- operacyjne Dyonu Kontrtorpedowców twierdzający wcześniejsze komunikaty czyłoby się dla polskiego zespołu tragicz- w kampanii wrześniowej na Wybrzeżu radiowe. Tymczasem o godz. 12:58 do- nie. Wydaje się, że łatwość z jaką Niem- byłyby niewielkie. 12 szło do spotkania z dwoma brytyjskimi cy wykryli, a następnie śledzili polski Dla uzmysłowienia sobie konsekwen- kontrtorpedowcami Wanderer i Walla- zespół uśpiła ich czujność i już w trakcie cji przeprowadzenia operacji „Peking”, ce w pozycji 56°02’ N / 01°42’ W, które działań wojennych dali się zaskoczyć, warto przyjrzeć się bliżej marynarkom odprowadziły polskie kontrtorpedowce w efekcie czego aż dwa polskie okrę- i ich dalszym losom, które nie zarządzi- na redę Leith, którą osiągnięto o godz. ty podwodne – choć nie bez dużej dozy 17:37. szczęścia11 – zdołały się przedrzeć przez 10. Pewnym usprawiedliwieniem dla polskich cieśniny duńskie. obserwatorów może być fakt, że polskie jednostki Ocena operacji Z punktu widzenia operacyjnego, były dobrze widoczne na tle zachodzącego słońca, Podsumowując operację „Peking” na- z pewnością wysłanie trzech najsilniej- zaś niemieckie kontrtorpedowce zlewały się z ciem- nym tłem lądu. Wydaje się jednak, że okres 2 go- leży rozróżnić następujące płaszczyzny: szych jednostek nawodnych polskiej flo- dzin, aż nadto winien wystarczyć do zaobserwowa- taktyczną (ocena przejścia kontrtorpe- ty w przededniu wojny nie było korzyst- nia zespołu „wrogich” jednostek. dowców do Wielkiej Brytanii), operacyj- ne dla obrony polskiego wybrzeża, gdyż 11. O ile w przypadku trzech kontrtorpedowców szczęście sprzyjało stronie niemieckiej o tyle w przy- ną (ocena decyzji Kier.Mar.Woj./GISZ) z góry skazywało ją na działania stricte padku okrętów podwodnych – Polakom. Zwłasz- oraz strategiczną (ocena programu roz- defensywne (pomijając okręty podwod- cza dosadnie to widać w przypadku ORP Wilk, któ- ry nocą 14 września rozpoczął forsowanie cieśniny budowy PMW oraz konsekwencji opera- ne) i pozbawiając jedynej siły zaczep- Sund. Od samego początku szczęście sprzyjało pol- cji „Peking”). nej. Z drugiej strony – o czym mało kto skim marynarzom, gdy o godz. 23:30 spostrzeżono Niestety ocena tego pierwszego czyn- pamięta – działania polskiej floty w istot- idące kontrkursem dwie jednostki, później rozpo- znane jako kontrtorpedowce typu Leberecht Maaß nika, nie wypada dla polskich marynarzy ny sposób ograniczał zgromadzony na oraz typu Wolf. Jednak szczęśliwie okręty, którymi najlepiej. Choć zasadniczy punkt ope- Helu zasób paliwa. Jak wiadomo przed okazały się Richard Beitzen i T107, mylnie rozpo- racji został osiągnięty (okręty bez prze- wojną PMW użytkowała 3 krypy ro- znały Wilka, jako okręt szwedzki [sic!] i nie podjęły żadnej akcji. Jeszcze podczas przechodzenia Katte- szkód osiągnęły planowany cel podróży), powe (K.R.4, K.R.5 oraz dzierżawiona gatu Wilkowi ponownie dopisało szczęście, gdy 15 to należy podkreślić, że zawdzięczamy Polmin I) po 500 ton każda oraz zbior- września o godz. 22:58 w okolicach wyspy Anholt to jedynie sprzyjającym okolicznościom. niki firmy Polmin o pojemności około był nieskutecznie atakowany torpedą przez niemie- cki okręt podwodny U 48 (dowódca Kptlt. Herbert Obserwacja na polskich okrętach wyraź- 1000 ton, jednak były one zlokalizowa- Schultze). Ta jednak, jak wiemy, nie trafiła i Wilk – nie szwankowała – w jednym przypad- ne w Gdyni, co praktycznie uniemożli- nieświadom przeprowadzonego właśnie ataku – rozpłynął się w ciemnościach. ku jednostki „przeciwnika” dostrzega- wiało bunkrowanie polskich jednostek 12. Kontrtorpedowce typu Grom posiadały ły polski zespół i podążały za nim przez podczas wojny. Natomiast na Helu flota zbiorniki o pojemności około 350 t, typu Wicher – przeszło 2 godziny, samemu nie bę- posiadała we wrześniu 1939 roku jedy- 330 t, stawiacz min Gryf – 310 t, okręty podwodne 10 typu Orzeł – 125 t, typu Wilk – 80 t. Łącznie prze- dąc zauważonym. W trakcie kolejne- nie dwa zbiorniki po 400 ton ropy każ- szło 2160 ton paliwa (nie licząc mniejszych jedno- go spotkania z „nieprzyjacielskimi” okrę- dy, gdyż zbiornik o pojemności 2000 ton stek), natomiast po odesłaniu 3 kontrtorpedowców w porcie wojennym Hel nie został ukoń- do Anglii: 1130 ton, czyli prawie o 50% mniej! Po- tami, polscy obserwatorzy byli nie tylko równując podane powyżej wartości widać, że z do- spóźnieni w stosunku do swych niemie- czony przed wybuchem wojny. Wielkość stępnych 800 ton paliwa na Helu mogły korzy- ckich odpowiedników o przeszło 10 mi- ta była daleko niewystarczająca, dla za- stać jedynie dwa większe okręty polskiej floty oraz „drobnoustroje”. Stawia to decyzję o wysłaniu pol- nut, ale również dokonali błędnej identy- spokojenia potrzeb wszystkich jednostek skich kontrtorpedowców do Wielkiej Brytanii w in- fikacji, co w przypadku spotkania już po floty i wskazuje, że faktyczne możliwości nym świetle.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 37 Operacja „Peking”. Nowe spojrzenie

Rys. Andrzej S. Bartelski

ły ewakuacji floty lub podobnie jak pol- operować na północnym i środkowym Kriegsmarine. Niestety plany te prze- ska flota przeszła do brytyjskich portów Bałtyku, ofensywnych jednostek mino- rwała wojna. jeszcze przed upadkiem kraju. Przykła- wych zdolnych zablokować jedną zapo- Częstokroć w dyskusjach można usły- dami tych pierwszych zachowań jest rą minową wyjście z Zatoki Fińskiej oraz szeć zarzuty pod adresem Kier.Mar.Woj., Królewska Marynarka Jugosławii13 oraz silnych jednostek artyleryjskich zapew- że obrana strategia była błędna i wpierw estońska marynarka wojenna,14 których niających ochronę konwojom. W wa- należało zabezpieczyć bazy w Gdyni i na udział w wojnie zakończył się praktycz- riancie „Zachód” zadania marynarki Helu, rozbudować siły minowe oraz wy- nie wraz z wkroczeniem obcych wojsk w zasadzie ograniczały się do ochrony na ich terytorium. Podobnie jak PMW wód Zatoki Gdańskiej, co pociągało za 13. Z floty liczącej 1 krążownik, 4 kontrtorpe- zachowała się marynarka Królestwa sobą konieczność rozbudowy infrastruk- dowce, 6 torpedowców, 4 okręty podwodne, 8 ku- Grecji, ewakuując w kwietniu 1941 roku tury lądowej, wprowadzenia do linii licz- trów torpedowych, 11 trałowców oraz 1 okręt lotni- czy (a więc o zbliżonym potencjale do polskiej floty), do Alexandrii 1 krążownik pancerny, nych małych jednostek minowych, ku- po inwazji na Jugosławię w kwietniu 1941 roku, na 3 kontrtorpedowce oraz 5 okrętów pod- trów torpedowych oraz dużej liczby zachód (a raczej południe) udało się przedrzeć jedy- wodnych, dzięki czemu do końca woj- przybrzeżnych okrętów podwodnych. nie jednemu OP oraz dwóm kutrom torpedowym. W efekcie flota jugosłowiańska dopiero w paździer- ny mogli obsadzić kolejne 10 kontrtorpe- W przypadku bardzo ograniczonego bu- niku 1943 roku obsadziła 8 amerykańskich kutrów dowców oraz 2 okręty podwodne. dżetu marynarki wojennej, w zasadzie artyleryjskich. Porównanie osiągnięć królewskiej Kolejną kwestią, którą należy rozpa- oznaczało to niemożliwość realizowania floty jugosłowiańskiej oraz PMW pozostawiam już bardziej wnikliwym czytelnikom. trzyć, jest ocena celowości budowy ma- obu postawionych zadań i konieczność 14. W przededniu wkroczenia wojsk sowieckich rynarki wojennej oraz przyjętego pro- realizowania jedynie jednego z warian- do Estonii, 28 września 1939 roku dowódca fińskiej tów. W latach 20-tych, gdy powstawa- marynarki wojennej Gen.Mjr. Väinö Valve zwrócił gramu rozbudowy. Jak powszechnie się do dowódcy estońskiej floty kmdr. Valeva Mere wiadomo, polska doktryna obronna ły zręby i koncepcje floty lat 30-tych, za z dramatycznym apelem, prosząc o wysłania estoń- była oparta na teorii dwóch wrogów, głównego przeciwnika uznawano Ro- skich okrętów podwodnych do Finlandii, by te nie wpadły w ręce Sowietów. Jednak Estończycy od- co w przypadku marynarki wojennej sję Radziecką, stąd też podjęto decyzję mówili, obawiając się, że ucieczka obu okrętów mo- pociągało za sobą przyjęcie dwóch od- o budowie w pierwszej kolejności jedno- głaby posłużyć ZSRS za pretekst do aneksji Estonii. miennych strategii dla każdego z tych stek niezbędnych do zapewnienia sukce- Historia służby estońskich okrętów podwodnych 15 pod czerwoną banderą Związku Radzieckiego, była wariantów. W przypadku „Wschód” su w wojnie z Sowietami. Etap ten kon- już wielokrotnie opisywana na łamach m.in. „OW”. podstawowym zadaniem polskiej floty sekwentnie realizowano aż do końca lat 15. W tym miejscu warto postawić pytanie od- 30-tych, gdy powoli rozpoczęto realiza- nośnie sytuacji Wolnego Miasta Gdańsk i ewentual- było zablokowanie floty sowieckiej w Za- nych planów aneksji tego miasta do Polski bądź III toce Fińskiej oraz zapewnienie stałości cję drugiego etapu rozwoju marynar- Rzeszy. Wiadomym jest, że opracowano konkret- dostaw morskich z sojuszniczych kra- ki, polegającego na rozbudowie forma- ne plany użycia jednostek polskiej floty w wypad- ku konfliktu o Gdańsk, stąd też powstaje pytanie czy jów. Wiązało się to z koniecznością bu- cji lądowych oraz mniejszych jednostek, również i ta kwestia nie miała wpływu na kolejne dowy okrętów podwodnych mogących mających przeciwstawić się niemieckiej programy rozbudowy polskiej marynarki.

38 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Peking”. Nowe spojrzenie

DOWÓDZTWO FLOTY L.dz. 1000/spec. Gdynia, dnia 26 sierpnia 1939 r.

Dowódca Dywizjonu Kontrtorpedowców - do rąk własnych. Zadanie: Dyon w składzie OORP. „Błyskawica”, „Grom” i „Burza” ma na specjalny rozkaz odejść do Anglii.

Wykonanie: 1. Dyon opuszcza bazę lub wody terytorialne polskie z takim wyliczeniem, aby pomiędzy Bornholmem, a Christiansø być po zachodzie słońca. 2. Przed zbliżeniem się do Bornholmu - szybkość ekonomiczna. W razie zbliżenia się statków, samolotów, lub okrętów pozorować ćwiczenia. 3. Po zapadnięciu zmroku zwiększyć szybkość, aby około Malmö przejść mniej więcej o północy. 4. Cel podróży - jeden z portów angielskich (wybór zależnie od okoliczności pozostawiamy uznaniu Pana Komandora). 5. O ew. rozpoczęciu działa wojennych dyon będzie powiadomiony sygnałem na falach krótkich - „Smok”. 6. Od chwili opuszczenia bazy - całkowita gotowość bojowa. 7. Przed wypowiedzeniem wojny działać dopiero w razie wyraźnej agresji przeciwnika (użycie broni, obra- za bandery). 8. Po wypowiedzeniu wojny - W razie spotkania nieprzyjaciela od walki się nie uchylać. W razie spotkania sił przeważających - starać się oderwać od nieprzyjaciela. Po wyczerpaniu wszystkich środków walki, lub jeśli sytuacja stanie się trudna, należy dążyć do schronienia się w porcie neutralnym, przede wszystkim szwedzkim, w ostateczności - każdym innym, o ile powrót do bazy będzie niewykonalny. Jeżeli schronienie się w porcie zagranicznym jest niewykonalne - okręt zniszczyć. Po przybyciu do portu zagranicznego - na- tychmiast zawiadomić poselstwo (ambasadę) i zameldować Szefowi Kierownictwa Marynarki Wojennej. 9. W razie uszkodzenia ciężko tylko jednego okrętu - pozostałe wykonują zasadnicze zadanie (podróż do Anglii), uszkodzony zaś postępuje, jak w drugim ustępie pkt. 8. Jeżeli jeden tylko okręt zachowa zdolność do walki - d-ca poweźmie decyzję na podstawie sytuacji, przy czym poza wykonaniem zasadniczego zada- nia i schronienia się do portu neutralnego, trzeba brać pod uwagę powrót do bazy. 10. W razie spotkania przeważających sił, z którymi od walki można się uchylić przez wykorzystanie przewagi szybkości - manewrować całym zespołem, jak długo będzie można, a w ostateczności rozdzielić się na dwie grupy: ktt typu „Grom” i „Burza”, którego dowódca otrzymuje wolny manewr i działania we- dług własnego uznania, ale w myśl zasad wyłożonych w niniejszym rozkazie. 11. Rozkaz wykonać na sygnał: „nankin” (odkotwiczenie stosownie do punktu 1.) „peking” (odkotwiczenie natychmiastowe szybkość i trasę ustala dowódca zespołu z tym, że należy zacho- wać dyskrecję i niebezpieczną część drogi przebyć jak najprędzej). 12. Do wybrzeża angielskiego zbliżać się w dzień, uprzedziwszy przed tym z odpowiedniej odległości Admi- ralicję Angielską, lub dowódcę najbliższej bazy morskiej.

Dowódca Floty ( - ) J.UNRUG kontr-admirał

produkować dużą liczbę kutrów torpe- cerów i marynarzy, polska flota mogła się 2. Józef Wiesław Dyskant, Polska Marynarka Wojen- dowych, jak też mniejszych okrętów pod- odrodzić na obczyźnie i przez następnych na w 1939 roku, cz. 1, AJ-Press, Gdańsk 2000. wodnych. Jednak przebieg wojny w pełni 6 długich lat, nieustannie prowadzić wal- 3. Erich Gröner, Dieter Jung, Martin Maass, Die potwierdził prawidłowość decyzji pod- kę u boku Royal Navy. Dzięki przemy- deutschen Kriegsschiffe 1815-1945, Bernard U. Grae- jętych przez kierownictwo marynarki. ślanej decyzji Szefa Kier.Mar.Woj., dziś fe Verlag, Monachium 1993. Gdyby we wrześniu 1939 roku nasza ma- mamy okazję badać i fascynować się hi- 4. Marynarka Wojenna. Dokumenty i opracowania, rynarka składała się z jednostek przezna- storią działań polskich jednostek walczą- Stowarzyszenie Marynarki Wojennej, Londyn 1968. czonych do wojny z Niemcami, udział cych u boku Aliantów. Gdyby nie opera- 5. Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej, PMW w drugiej wojnie światowej zakoń- cja „Peking”, pozostałoby nam jedynie t. I cz. 5, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, czyłby się prawdopodobnie wraz z kapi- poznawanie i odkrywanie udziału i suk- Londyn 1962. tulacją Helu i Gdyni, gdyż ze względu na cesów byłych okrętów PMW pod bande- 6. Teresa Skinder-Suchcitz, Rok 1939. Polsko-brytyj- niewielkie rozmiary posiadanych jedno- rą Kriegsmarine. ska polityka morska, Adiutor, Warszawa 1997. stek, żadna z nich nie zdołałby przejść do 7. Marek Twardowski, Niszczyciele typu Grom, Wielkiej Brytanii. Dzięki przeprowadze- Bibliografia cz. I (EOW 24), AJ-Press, Gdańsk 2002. niu operacji „Peking” i uratowaniu trzech 1. Roland Berr, Das Kriegstagebuch der U-Bootwaf- kontrtorpedowców oraz przeszło 550 ofi- fe, mimeo 2005.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 39 TekstMaciej S. Sobański część II

Dunkerque krótko po wcieleniu do służby w Marine Nationale. Fot. zbiory Jarosław Malinowski Okręty liniowe typu „Dunkerque”

lantyckiej, zostając z dniem 1 września kończeniowych i przeprowadzenia prób Przebieg służby okrętem flagowym jej dowódcy wice- morskich. W lipcu 1939 na pokład Stras- Na wstępie drobna uwaga, ze względu adm. Marcel Bruno Gensoul, którego bourg przeniósł swoją flagę wiceadm. na fakt i z „bliźniaki” Dunkerque i Stras- nazwisko na trwałe związać się miało Gensoul. bourg z reguły operowały razem, zosta- z Dunkerque. Latem 1939 sytuacja polityczna w Eu- ną potraktowane wspólnie, tak by nie- Niespodziewany gwałtowny wzrost ropie zaogniła się na tyle, że wybuch potrzebnie nie powtarzać tyczących ich napięcia na arenie międzynarodowej ewentualnego konfliktu zbrojnego stał informacji. związany z nowymi roszczeniami Nie- się już tylko kwestią czasu, co spowodo- W dniu 2 października 1935 roku miec i to mimo wcześniejszego roz- wało, że w sierpniu Francuzi postawili Dunkerque został wprowadzony do su- wiązania na ich korzyść tzw. kwestii oba swe nowe okręty liniowe w stan peł- chego doku „Laninon” Arsenału Brest, Czechosłowacji, a także obecność nie- nej gotowości bojowej. gdzie nastąpiło połączenie w całość bu- mieckich pancerników „kieszonko- W dniu 2 września, a więc już po ata- dowanego w suchym doku „Salou” kad- wych” na Atlantyku u wybrzeży Hiszpa- ku Hitlera na Polskę, ale jeszcze przed łuba jednostki z jej częścią dziobową. nii, spowodowały, że 14 kwietnia 1939 wypowiedzeniem wojny przez Francję, 1 lutego 1936 okręt był gotów do rozpo- Dunkerque opuścił Brest wraz z dywi- co nastąpiło 3 września, Dunkerque wy- częcia niezbędnych prób morskich, które zjonem krążowników i niszczycieli aby szedł z Brestu by zabezpieczyć przejście zakończono po ponad roku, oficjalnym zabezpieczyć powrót do Francji z Indii do marokańskiej Casablanki krążownika włączeniem jednostki w skład Marine Zachodnich krążownika szkolnego Je- minowego Pluton oraz wyjście krążowni- Nationale, w dniu 1 maja 193728. Wów- anne d’Arc. ka szkolnego Jeanne d’Arc na Martynikę. czas na pokładzie podniósł swoją flagę W maju 1939 jednostka przyjmowa- Do Brestu jednostka powróciła 6 wrześ- wiceadm. Leon Henri Devin. ła w Brescie zespół okrętów Home Fleet nia by następnie wziąć udział w ope- Na międzynarodowy debiut Dunker- Royal Navy, z którymi następnie uczest- racji poszukiwania liniowca pasażer- que nie trzeba było długo czekać, bowiem niczyła we wspólnych manewrach na skiego France. W toku tej operacji okręt już 17 maja nowy okręt liniowy opuś- wodach Atlantyku, zakończonych po- poniósł pierwsze straty, zniszczeniu uległ cił Brest i udał się na redę nieodległego wrotem do bazy w czerwcu tego roku. jeden z jego wodnosamolotów pokłado- Spithead, gdzie wziął udział w uroczy- W międzyczasie, oficjalnie w dniu 24 wych Loire-Nieuport 130, a drugi został stej paradzie morskiej zorganizowanej kwietnia 1939, wszedł do służby w Mari- uszkodzony29. z okazji koronacji monarchy Zjednoczo- ne Nationale bliźniaczy Strasbourg, któ- nego Królestwa Jerzego VI. ry choć budowany i wodowany w stocz- 28. wg niektórych źródeł jednostka weszła for- W roku 1938 jednostka odbyła rejs do niach w St. Nazaire jeszcze w grudniu malnie w skład Marine Nationale dopiero z dniem 1 września 1938 r. Indii Zachodnich oraz Dakaru, a następ- 1936, został ostatecznie przeholowany 29. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. nie weszła w skład francuskiej Floty At- do Brestu celem wykonania prac wy- Allied…

40 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

W początkach września 1939 zosta- przylądka Land’s End, wówczas jednak z towarzyszącymi im siłami lekkimi ła przeprowadzona reorganizacja fran- okazało się, że faktycznym celem połą- osiągnęły we dniu 27 kwietnia 1940. cuskiej Floty Atlantyckiej, z której naj- czonych alianckich zespołów były próbu- Pojawienie się sił 1 Escadre de Lig- nowocześniejszych jednostek utworzono jące przebić się na otwarty Atlantyk nie- ne w afrykańskiej bazie pozwoliło na 1-ere Escadre de Ligne (pol. 1 Eskadra mieckie krążowniki liniowe Scharnhorst przerzucenie do egipskiej Aleksandrii Liniowa). W jej skład oprócz nowych i Gneisenau. Poszukiwania nieprzyjacie- 3 starych pancerników35, tworzących okrętów liniowych weszły 3 krążowniki la przebiegały w trudnej, sztormowej po- 2 Escadre de Ligne wiceadm. Rene God- oraz 8 niszczycieli30, zaś dowództwo ob- godzie. Z uwagi na złe warunki meteoro- froy. Zresztą ciągłe ruchy francuskich jął wspomniany już wcześniej wiceadm. logiczne doszło do uszkodzenia poszycia okrętów między bazami w basenie Mo- Gensoul. Zadaniem Eskadry było prze- i zalania dziobowych przedziałów fran- rza Śródziemnego trwały nieprzerwa- chwytywanie niemieckich pancerników cuskiej jednostki, co spowodowało ko- nie niemal do chwili wypowiedzenia „kieszonkowych”, z których według da- nieczność przejściowego zredukowania przez Włochy wojny Francji, co nastą- nych wywiadu, dwa operowały na Atlan- prędkości do zaledwie 10 węzłów. piło w dniu 10 czerwca 1940. Wówczas tyku. Kolejnym zadaniem zespołu było Po 4 dobach bezowocnych poszuki- jednak losy Francji były już w zasadzie zapewnienie eskorty ważnym konwojom wań zespół wszedł do Belfastu w celu przesądzone szybkimi uderzeniami ko- na trasach między przylądkiem Ushant uzupełnienia zapasów paliwa. Ponownie lumn pancernych Wehrmachtu, które a Azorami oraz między Wyspami Zielo- wyszedł w morze 30 listopada, gdy poja- zdołały skutecznie złamać rdzeń alian- nego Przylądka a przylądkiem Cap de wiły się informacje o rzekomej obecno- ckiej obrony lądowej. Palmes w Zatoce Gwinejskiej. ści Niemców. I tym razem nie napotkano Po wypowiedzeniu wojny przez Wło- Ofensywne działania najaktywniej- nieprzyjaciela, czemu trudno się dziwić, chy generalnie nie odnotowano działań szego z niemieckich pancerników „kie- skoro Niemcy już 27-go listopada zdołali dużych okrętów nawodnych w basenie szonkowych” – Admiral Graf Spee, ope- bezpiecznie, choć nie bez pewnych trud- Morza Śródziemnego, choć Alianci bar- rującego na południowym Atlantyku, ności, osiągnąć Wilhelmshaven33. Dal- dzo obawiali się ewentualnego rajdu sił spowodowały utworzenie wspólnych sze alianckie poszukiwania odwołano i 2 niemieckich, na wzór tego, jaki w sierp- angielsko-francuskich zespołów poszu- grudnia Dunkerque powrócił do Brestu. niu 1914 przeprowadził Die Mittelme- kiwawczych. W skład jednego z nich, W grudniu 1939 jednostka wykona- er-Division kontradm. W. Souchon36. określanego jako Force „X”, bazującego ła dość nietypowe zadanie, a mianowi- W obawie przed próbą przerwania się w Dakarze, a dowodzonego przez fran- cie przetransportowała do kanadyjskie- Niemców przez Cieśninę Gibraltarską, cuskiego wiceadm. Emile A.H. Duplat, go portu Halifax ładunek 100 t zapasów Dunkerque i Strasbourg wyszły w morze wszedł Strasbourg, który wraz z 2 dy- francuskiego złota, stanowiącego zapła- 15 czerwca 1940 na poszukiwanie rze- wizjonami niszczycieli wyszedł 7 paź- tę za zakupiony w Stanach Zjednoczo- komego nieprzyjaciela, jednak powróci- dziernika 1939 z Brestu do Dakaru31. 16 nych sprzęt wojskowy. Wg innych źródeł ły do bazy z niczym. października Force „X” zatopił niemie- była to część operacji ewakuacji w bez- W dniu 23 czerwca siły włoskie adm. cki statek Halle, a 25-go tego miesiąca pieczne miejsce zapasów złota Francji34. Sansonetti, składające się z dywizjonów przechwycił kolejny – Santa Fe. Prowa- W drogę powrotną z Halifax Dunkerque krążowników, podjęły próbę zakłóce- dzone w październiku i listopadzie po- wyruszył 22 grudnia, stanowiąc wraz nia ruchu francuskich konwojów na tra- szukiwania niemieckiego pancernego z lekkim krążownikiem Gloire oraz bry- sie między Marsylią a Oranem. Z bazy rajdera nie przyniosły żadnych rezulta- tyjskim okrętem liniowym Nelson, eskor- w Mers el-Kébir w rejon Minorki na po- tów i Strasbourg powrócił do macierzy- tę konwoju składającego się z 7 pasażer- moc konwojom pośpieszyły Dunkerque stej bazy w Brescie, gdzie w grudniu zo- skich liniowców, transportującego do i Strasbourg, a z Algieru dywizjon krą- stał poddany remontowi bieżącemu. Wielkiej Brytanii kanadyjski kontyngent żowników. Widząc koncentrację Francu- Tymczasem drugi z bliźniaków – Dun- wojskowy mający wejść w skład Expe- zów, którzy dodatkowo jeszcze posiadali kerque nadal pozostawał w składzie dition Forces. Po wykonaniu tego zada- przewagę jakościową, Włosi wycofali się Escadre de Ligne, działając w ramach nia francuska jednostka powróciła do do swych baz, zaś okręty Marine Natio- Force „I”, których celem było poszuki- Brestu. nale z uwagi na niemożność dopadnię- wanie i zwalczanie niemieckich statków W początkach roku 1940 oba francu- cia przeciwnika, przerwały pościg, po handlowych. W dniach 22-24 paździer- skie okręty liniowe bazowały w Brescie, czym powróciły do Mers el-Kébir. nika okręt zabezpieczał przejście kon- jednak następnie w związku z oczekiwa- Tymczasem w kontynentalnej Francji woju KJ 3, zmierzającego z Kingston na nymi ruchami strony włoskiej, przeszły wobec całkowitego załamania się fron- Jamajce do portów europejskich, przed do śródziemnomorskiej bazy Mers el- tu lądowego i upadku gabinetu premie- możliwym atakiem ze strony pancernika Kébir w pobliżu Oranu w Algierii. Gdy ra Reynauda, bohater I wojny świato- „kieszonkowego” Deutschland, którego okazało się, że włoska Supermarina nie obecność odnotowano na Atlantyku. przejawiała zwiększonej aktywności, 30. wg Suliga S., Djunkerk… w skład Eskadry wchodził jeszcze lotniskowiec Béarn. W dniu 25 listopada Dunkerque wraz jednostki powróciły do Brestu. 31. w skład Force „X” wchodził jeszcze lotnisko- z 2 lekkimi krążownikami32 oraz 8 nisz- Wiosną 1940 siły angielsko-francuskie wiec Hermes oraz 3 francuskie niszczyciele, a od czycielami opuścił Brest by spotkać się planowały przeprowadzenie operacji 10 października jeszcze krążowniki ciężkie Algérie i Dupleix wraz z 2 kolejnymi niszczycielami. z brytyjskim krążownikiem liniowym uprzedzającej pod kryptonimem „R-4” 32. były to George Leygues i Montcalm. Hood wraz z towarzyszącymi mu 3 nisz- w Norwegii, jednak gdy kraj ten został 33. wg Suliga S., Djunkerk… 9 kwietnia zaatakowany bez wypowie- 34. dalsze 250 t złota dostarczył do Kanady lotni- czycielami. Oficjalnym celem działań skowiec Béarn, a kolejne 400 t pasażerski liniowiec wspólnej grupy były poszukiwania Deu- dzenia wojny przez Niemcy, wszyst- Pasteur. tschland na Morzu Północnym. Do spot- kie działania odwołano, a okręty linio- 35. były to: Bretagne, Lorraine i Provence. 36. szerzej na temat tej operacji patrz Gozdawa- kania sojuszniczych sił doszło 25 listo- we przerzucono na Morze Śródziemne. Gołębiowski J., Wywerka Prekurat T., Pierwsza woj- pada 1939 około godz. 16:00 w rejonie Bazę w Mers el-Kébir jednostki wraz na światowa na morzu, Gdańsk 1973.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 41 Tekst

Dunkerque na jednej przedwojennych parad. Fot. zbiory Jarosław Malinowski wej, sędziwy marszałek Pétain sięgnął interesów w Imperium Kolonialnym, ca 1940, nazajutrz po podpisaniu fran- po władzę i wszczął negocjacje z Niem- wszystkie okręty wojenne znajdujące się cusko-niemieckiego zawieszenia broni, cami, które doprowadziły do podpisa- poza francuskimi wodami terytorialny- zadeklarowali swe poparcie dla projektu nia w dniu 22 czerwca 1940, nomen mi zostaną wezwane na powrót do Fran- utworzenia przez gen. Charlesa de Gaul- omen w słynnym lesie pod Compiégne, cji”...37. le Francuskiego Komitetu Narodowego, zawieszenia broni. Podobnie brzmiący Celowo w treści cytowanego doku- który zamierzał nadal kontynuować woj- dokument dotyczący zawieszenia broni mentu pominięto „uroczyste oświadcze- nę przeciwko Niemcom wbrew deklara- z Włochami został podpisany w Rzymie nia rządu niemieckiego” dotyczące przy- cjom ekipy marsz. Pétaina. w dniu 24 czerwca 1940. Postanowienia szłych losów francuskich okrętów, które Nie ograniczano się jedynie do działań obu dokumentów weszły w życie o godz. jak należy mniemać również na współ- deklaratywnych, bowiem już wcześniej, 03:00 w nocy 25 czerwca 1940. Wów- czesnych nie robiły żadnego, a zwłasz- bo 17 czerwca 1940 stacjonujące w Gi- czas francuskie pancerne bliźniaki pozo- cza dobrego, wrażenia, zwłaszcza, gdy braltarze Force „H”, dowodzone przez stawały w bazie Mers el-Kébir. W dzie- porówna się je z licznymi wcześniejszy- wiceadm. Jamesa Somerville, otrzymały jach okrętów otworzył się nowy, jakże mi wiarołomstwami hitlerowskich Nie- rozkaz podjęcia bacznej obserwacji ru- tragiczny okres. miec. chów jednostek francuskiej floty w pół- Francusko-niemieckie porozumienie Trudno się zatem dziwić, że dalszy los nocnoafrykańskich bazach. o zawieszeniu broni regulowały między francuskich okrętów stanowił przedmiot Trwające od września 1939 działa- innymi szczegółowo kwestie przyszłe- szczególnego zainteresowania władz nia wojenne rozrzuciły francuskie okrę- go statusu sił zbrojnych pokonanej Fran- Wielkiej Brytanii, jedynego wówczas re- ty po różnych zakątkach niemal całego cji, tym także marynarki wojennej, której alnego przeciwnika państw „Osi”. Groź- ogarniętego konfliktem zbrojnym świa- dotyczył 9 artykuł wspomnianego doku- ba nieuchronnego, prędzej czy później, ta. Najliczniejsza ich grupa znajdowała mentu, brzmiący: przejęcia przez Niemcy bądź Włochy, się oczywiście na obszarze kolonii, a po- … „ Francuska flota wojenna – z wyjąt- sporego w sumie potencjału bojowego za nimi na nieodległym w końcu teryto- kiem części zwolnionej do dyspozycji rzą- Marine Nationale, oznaczała bowiem rium Wielkiej Brytanii oraz w egipskiej du francuskiego dla ochrony francuskich drastyczną zmianę dotychczasowych Aleksandrii. Wcześniej z baz brytyjskich interesów w jego Imperium Kolonialnym relacji na niekorzyść Royal Navy. Przy jednostki Marine Nationale operowa- – będzie zgromadzona w portach, które zo- czym solenne zapewnienia kierujące- ły wspólnie z Royal Navy, a dodatko- staną wyznaczone i zostanie zdemobili- go francuska marynarką wojenną adm. wo jeszcze spora ich liczba trafiła tam zowana i rozbrojona pod niemiecką lub Jean Francois Darlana o tym, że jej jed- w trakcie ewakuacji portów w Norman- włoską kontrolą. Miarodajne dla wyzna- nostki prędzej ulegną samozatopie- dii i Bretanii. Początkowo Brytyjczycy czania portów będzie miejsce postoju okrę- niu nim wpadną w ręce nieprzyjaciela, przyjęli postawę wyczekującą, obser- tów w okresie pokojowym. … Z wyjątkiem dziwnie nie trafiały do przekonania Bry- wyznaczonej części francuskiej floty, któ- tyjczyków. Ci ostatni postanowili przejąć 37. wg Pertek J., Od Dunkierki do Dakaru, Po- ra ma być użyta do ochrony francuskich sprawy we własne ręce i już 23 czerw- znań 1978.

42 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque” wując reakcje francuskich załóg w no- kład Dunkerque na którym urzędował wi- • w razie odrzucenia wcześniejszych wej sytuacji, gdy jednak okazało się, ceadm. Gensoul. Nota w największym propozycji, samozatopienia okrętów że próby tworzenia przez działające- skrócie sprowadzała się w zasadzie do żą- w ciągu 6 godzin. go w imieniu gen. de Gaulle wiceadm. dania bezwarunkowego spełnienia jednej Równocześnie nota kończyła się groź- Emile Muselier, sił morskich gotowych z przytoczonych niżej „propozycji”: nie brzmiącym ostrzeżeniem, że Royal kontynuować walkę z Niemcami, nie • opuszczenia bazy celem kontynuo- Navy użyje wszelkiej niezbędnej siły by przyniosły w zasadzie żadnych wymier- wania wspólnej z Brytyjczykami walki nie dopuścić aby okręty wpadły w nie- nych rezultatów, sami przeszli do zde- z Niemcami i Włochami aż do zwycię- mieckie bądź włoskie ręce40. cydowanych działań. skiego końca, Francuzi nie podjęli w zasadzie mery- Wczesnym rankiem 3 lipca 1940 od- • opuszczenia bazy i udania się ze zre- torycznych rozmów nad otrzymanymi działy Royal Navy i Royal Marines opa- dukowanymi załogami do portów bry- propozycjami, pozostając przy wcześ- nowały wszystkie znajdujące się w bry- tyjskich, po czym załogi mogły by zostać niejszych stwierdzeniach, że ich flota tyjskich portach francuskie okręty. Nie repatriowane do Francji, a okręty inter- w żadnym przypadku nie dostanie się obyło się niestety przy tym bez strat w lu- nowane, dziach po obu stronach. Bez strat zdoła- • opuszczenia bazy i udania się ze 38. były to: pancernik Lorraine, krążowniki Du- no „spacyfikować” zespół sił „X”38 stacjo- zredukowanymi załogami do Indii Za- quesne, Tourville, Suffren i Duguay-Trouin, 3 niszczy- ciele i 1 okręt podwodny wg Lipiński L., Druga woj- nujący w Aleksandrii, którym dowodził chodnich – Martynika czy Guadelupa na światowa na morzu, Gdańsk 1976. wiceadm. Godfroy. względnie do USA, gdzie okręty zostały 39. były to: krążownik liniowy Hood, okręty linio- we Valiant i Resolution, lotniskowiec Ark Royal, krą- Jego jednostki zostały internowane na by rozbrojone, a załogi repatriowane do żowniki Arethusa i Enterprise oraz 11 niszczycieli. warunkach honorowego „gentlemen’s Francji, 40. wg Pertek J., Od Dunkierki… agrement”, zawartego między admirała- mi Cunningham i Godfroy. Efektowne ujęcie wież artylerii głównej Strasbourg. Widoczne szkolne działo plot. kal. 90 mm na Największy problem stanowił jednak bocznej platformie wieży. Fot. zbiory Jarosław Malinowski zespół w bazie Mers el-Kébir, tym bar- dziej, że do Dunkerque i Strasbourg oraz 6 dużych niszczycieli, w końcu czerwca dołączyły 2 stare pancerniki – Bretagne i Provence, transportowiec wodnosamo- lotów Commandant Teste wraz z kolej- nymi 4 niszczycielami. Skoncentrowane w bazie okręty rozpoczęły, zgodnie z wa- runkami zawieszenia broni, częściowa demobilizację załóg oraz przygotowania do rozbrojenia. Widząc, że francuskie okręty w por- tach Afryki Północnej pozostaną naj- prawdopodobniej wierne dyrektywom adm. Darlana, Brytyjczycy przygoto- wali pośpiesznie operację pod krypto- nimem „Catapult”, której celem było „przekonanie”, czytaj raczej zastrasze- nie Francuzów, i nakłonienie ich do pod- porządkowaniu się decyzjom brytyjskiej Admiralicji, zaś w razie odmowy nawet zniszczenie jednostek Marine Nationale, tak by nie mogły dostać się w ręce Niem- ców czy Włochów. Realizację Zadania powierzono Force „H” z Gibraltaru, do- wodzonym przez wiceadm. Somervil- le, dodatkowo wzmocnionym krążowni- kiem liniowym Hood i lotniskowcem Ark Royal, a jej termin wyznaczono na 3 lip- ca 1940. Zespół brytyjski39 opuścił wieczorem 2 lipca Gibraltar by rankiem następne- go dnia osiągnąć rejon Oranu. Wcześniej od zespołu odłączył się niszczyciel Fo- xhound, na którego pokładzie udał się do Mers el-Kébir kmdr Cedric S. Holland, wcześniej w latach 1938-1940 attaché morski Paryżu, z notą brytyjskiej Admira- licji do wiceadm. Gensoul. O godz. 07:54 kmdr Holland skierował się z notą na po-

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 43 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Bardzo ciekawe ujęcie na dziób Dunkerque z pomostu obserwacyjnego lewej burty. Fot. zbiory Jarosław Malinowski w ręce nieprzyjaciela. Poza tym świado- że starcie zbrojne mogło rozpocząć się rynarzy na rufie Strasbourg, zniszczyły mie grali na zwłokę by zyskać na cza- praktycznie w każdej chwili. flagsztok oraz przebiły komin. sie niezbędnym do przygotowania się Należy zaznaczyć, że mimo usilnych Dowodzony przez kmdr Louis Colli- do walki, utrzymując, że nie mogą skon- starań Francuzi nie zdołali doprowa- net okręt zdołał jednak odejść od mola taktować się ze znajdującym się jakoby dzić swych okrętów do stanu gotowości i po wykonaniu szeregu złożonych ma- w podróży adm. Darlan. bojowej. Dała o sobie znać rozpoczęta newrów, o godz. 18:10 znalazł się na Do otwartych działań zbrojnych przy- już częściowa demobilizacja. Wszystkie głównym torze wodnym, opuszczając gotowywały się zresztą obie strony, dość duże jednostki41 stały przycumowane z prędkością 15 węzłów Mers el-Kébir powiedzieć, że o godz. 13:30 Brytyjczycy rufą do betonowego mola, co utrudniało w kierunku wschodnim. Za jednostką postawili z samolotów 5 miny magnetycz- użycie całej artylerii przeciw atakującym pancerną podążyło 6 niszczycieli kotwi- nych na głównym torze wodnym prowa- od strony otwartego morza, natomiast czących po przeciwnej stronie zatoki, dzącym z Mers el-Kébir na otwarte mo- po drugiej stronie zatoki kotwiczyło jednak jeden z nich – Mogador został tra- rze by utrudnić francuskim jednostkom 6 niszczycieli42. Ewentualnego wspar- fiony pociskiem kal. 381 mm w rufę, co próbę ewentualnego wyrwania się z mat- cia ogniowego okrętom w klasycznym spowodowało eksplozję 16 znajdujących ni. W oczywisty sposób incydent ten nie starciu artyleryjskim mogły udzielić po- się tam bomb głębinowych i w rezultacie poprawił atmosfery trudnych rozmów. bliskie baterie nadbrzeżne, które zaczęto ciężkie uszkodzenie okrętu. Praktycznie Z uwagi na fakt, że dalsze przeciąga- aktywować w trybie alarmowym – Fort pozbawiony rufy Mogador, którego zanu- nie rozmów mogło poprawić jedynie po- Santon z 3 działami kal. 194 mm, Cape rzenie sięgało 6,5 m, został osadzony na łożenie Francuzów, wiceadm. Somer- Canastel z 3 działami kal. 240 mm oraz przybrzeżnej mieliźnie. ville zakomunikował, że nie przyjęcie Gambetta z 4 działami kal. 120 mm. Do- Dowodzący Strasbourg kmdr Hen- żadnej z brytyjskich propozycji w nie- datkowo jeszcze pole ostrzału cumują- ri J.M. A. Seguin, miał zdecydowanie przekraczalnym terminie do godz. 17:30 cych jednostek mocno ograniczała nie- mniej wojennego szczęścia od swego ko- oznaczać będzie automatyczne otwar- korzystna konfiguracja terenu. legi. Jego okręt otrzymał w sumie 4 tra- cie ognia do okrętów Marine Nationa- Zespół wiceadm. Somerville pod- fienia pociskami kal. 381 mm, które spo- le. Równocześnie kmdr Holland o godz. szedł do Mers el-Kébir w szyku torowym wodowały poważne uszkodzenia i straty 17:15 podjął ostatnią próbę przekona- z kierunku NEN kursem 70 z prędkoś- wśród załogi. Pierwszy z pocisków, wy- nia wiceadm. Gensoul w bezpośredniej cią 20 węzłów i o godz. 17:54 rozpoczął strzelony z pokładu Hood, trafił jednost- rozmowie, jednak i ta zakończyła się fia- ostrzał z dystansu 14 000 m. pierwsza skiem, wobec czego o godz.17:25 osta- salwa z Resolution była za krótka trafia- 41. były to okręty liniowe Dunkerque i Strasbo- tecznie przerwano rozmowy. Brytyjski jąc w molo i zasypując cumujące okręty urg, pancerniki Bretagne i Provence oraz transporto- wiec wodnosamolotów Commandant Teste. negocjator opuścił pokład Dunkerque by kamieniami, betonem i odłamkami. Od- 42. były to przewodniki flotylli Volta i Mogador powrócić do Force „H”, co oznaczało, łamki pocisku kal. 381 mm zabiły 5 ma- oraz duże niszczyciele Tigre, Lynx, Terrible i Kersaint.

44 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque” kę w chwili wykonywania zwrotu. Prze- łuba w rejonie dwudziałowej wieży arty- cej wewnętrzne wały napędowe, w re- szedł przez hangar wodnosamolotu na leryjskiej kal. 130 mm. Pocisk poważnie zultacie czego prędkość spadła do mak- rufie, pomieszczenia podoficerów i wy- uszkodził pomieszczenie podbasztowe symalnie 20 węzłów. Uszkodzenie przez szedł za burtę 2,5 m poniżej linii wodnej z systemem podawania amunicji, wywo- pociski prawej burty wywołało trudności okrętu. Choć sam pocisk nie eksplodo- łując pożar przygotowanych ładunków w dostarczaniu energii elektrycznej na wał (jego zapalnik nie zadziałał z powo- miotających kal. 130 mm, a następnie rufę oraz konieczność przejścia na stero- du braku odpowiednio twardej przeszko- eksplodował w pomieszczeniu skrapla- wanie ręczne. dy), to jednak spowodował spore szkody czy pary i wentylatorów. Powstałe przy Stan techniczny Dunkerque uniemoż- w instalacji elektrycznej lewej burty. wybuchu gazy i płomienie przedosta- liwiał bezpieczne kontynuowanie rejsu, O godz. 18:02 wychodzącą już z pręd- ły się niestety kanałami wentylacyjnymi wobec czego wiceadm. Gensoul zdecy- kością 12 węzłów na tor wodny jed- do pomieszczeń dziobowej maszynowni, dował się zawrócić jednostkę i skiero- nostkę dosięgła salwa 3 pocisków kal. powodują poważne straty wśród jej ob- wać ja na częściowo osłonięte kotwico- 381 mm. Jeden z nich przebił pancer- sady (zginęło 20 ludzi, a ocalało 10), ale wisko St. Andre, gdzie okręt stanął na ny dach „II” wieży artyleryjskiej głów- co gorsza unieruchamiając większość kotwicy o godz. 18:13. nego kalibru, powodując unieruchomie- urządzeń, czego rezultatem był również W czasie starcia z Brytyjczykami, trwa- nie prawej pary dział kal. 330 mm. Choć dotkliwy spadek ilości dostarczanej ener- jącego do godz. 18:10, o której Francuzi większa część samego pocisku zrykosze- gii elektrycznej. poprosili o przerwanie ognia, jednostka towała i upadła w odległości około 2000 Wreszcie ostatni z pocisków salwy tra- wystrzeliła 32 lub jak chcą tego inne źród- m od okrętu, to jednak odłamki wywo- fił okręt w pobliżu miejsca upadku po- ła, nawet 40 pocisków kal. 330 mm, nie łały zapłon przygotowanych we wieży przedniego, przy czym eksplodował uzyskując jednak żadnych trafień. ładunków miotających, których pożar w kontakcie z pancerną grodzią prze- Okręty Royal Navy odpowiadając na spowodował śmierć całej obsługi. Przy ciwtorpedową. Eksplozja uszkodziła dol- francuską prośbę przerwały ostatecz- okazji doskonale zdała swój trudny eg- ny pokład pancerny, zaś odłamki wywo- nie ostrzał o godz. 18:10, wcześniej jed- zamin praktyczny wzdłużna gródź pan- łały pożar w prawym kotle kotłowni Nr nak uzyskując jeszcze około godz. 18:00 cerna, dzieląca wieżę na dwie części. 2, który spowodował niestety również trafienie Bretagne, a o 18:03 Provence. Lewa para dział kal. 330 mm nie odnio- straty wśród jej obsługi43. Pierwszy z ugodzonych okrętów o 18:07 sła żadnych uszkodzeń i nadal prowa- Powstałe na skutek otrzymanych tra- stanął w płomieniach od dziobu po rufę, dziła ogień. fień uszkodzenia spowodował, ze Stras- Kolejny z ciężkich pocisków uderzył bourg mógł korzystać jedynie z kotłowni 43. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. w prawa burtę w centralnej części kad- Nr 3 i rufowej maszynowni, poruszają- Allied…

Fotografia burtowa Strasbourg, prawdopodobnie z 1940 roku. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 45 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Strasbourg w bardzo efektownym ujęciu z 1941 roku. Widoczny w górnej części kadłuba pas demagnetyzacyjny, a na dziobie oprzyrządowanie parawanu przeciwminowego. Fot. zbiory Jarosław Malinowski a o 18:09 przewrócił się na burtę i nie- bomb o wadze 124 kg. Nie uzyskano żad- strony okrętów podwodnych. W dniu spodziewanie eksplodował, powodując nych trafień, a obrona plot. zespołu zdo- 4 lipca 1940 Force „H” osiągnęły macie- śmierć 977 członków swej załogi44. łała zestrzelić jedną z maszyn „Skua”, rzystą bazę w Gibraltarze. Z pułapki ostrzeliwanej bazy zdołał poza tym w drodze powrotnej utraco- Strasbourg tymczasem kontynuował wydostać się jedynie Strasbourg z piąt- no 2 poważnie uszkodzone samoloty wraz z niszczycielami marsz na pół- ką niszczycieli. Dwa z nich – Tigre i Lynx „Swordfish”, które spadły do morza. noc ku Tulonowi z prędkością 25 wę- zaatakowały bombami głębinowymi O godz.. 18:43 wiceadm. Somerville złów. Awaria w jednej z kotłowni, która brytyjski okręt podwodny Proteus, przy- postanowił skierować w pościg za ucie- spowodowała śmierć 5 marynarzy, wy- gotowujący się na podejściach do Mers kającymi Francuzami krążownik liniowy łączyła z prac 3 kotły, w rezultacie cze- el-Kébir do ataku na francuski liniowiec. Hood, jedyną ciężką jednostkę ze składu go prędkość okrętu spadła czasowo do Ten z kolei ostrzelał dozorujący wyjście Force „H”, zdolną rozwijać porównywal- 20 węzłów. Po około 45 minutach zdo- z zatoki niszczyciel Wrestler. Dzięki umie- ną prędkość. O godz. 20:00 dystans mię- łano usunąć awarię i przywrócić jed- jętnemu manewrowaniu i postawie- dzy przeciwnikami wynosił 44 000 m, co nostce dotychczasową prędkość. Z oba- niu zasłony dymnej Brytyjczycy zdołali nie pozwalało na nawiązanie skuteczne- wy przed możliwą kontrakcją ze strony szczęśliwie uniknąć trafienia. Na północ- go kontaktu ogniowego. Próby zmniej- Force „H” Francuzi obeszli Sardynię od ny zachód od miejsca starcia, ale jeszcze szenia prędkości francuskiego zespo- południa i w dniu 4 lipca 1940 o godz. w zasięgu ognia artyleryjskiego, znalazł łu, polegające na atakach uzbrojonych 20:10 Strasbourg eskortowany przez się lotniskowiec Ark Royal, praktycznie w torpedy maszyn typu Fairey „Sword- niszczyciele Volta, Tigre i Terrible (jedy- bezbronny w przypadku ewentualne- fish” z pokładu Ark Royal nie przyniosły nymi, które zdołały wytrzymać 25 wę- go użycia dział kal. 330 mm i 130 mm. oczekiwanych rezultatów, bowiem zrzu- złowe tempo marszu przez niemal dobę) Uchodzący z Mers el-Kébir Francuzi nie cone mimo gęstego ognia plot. torpedy wszedł do Tulonu. Port ten w nieodległej próbowali nawet, zapewne na szczęś- chybiły celu. już przyszłości miał się stać miejsce tra- cie dla Brytyjczyków, nawiązać kontak- Około godz. 20:20 Brytyjczycy zmu- gicznego końca jego losów46. tu bojowego. szeni zostali do przerwania prowadzo- Tymczasem oględziny przeprowa- Na wysokości przylądka Cape Cana- nego pościgu, na co złożyło się kilka dzone na pozostającym w Mers el-Ké- stel do zespołu dołączyło 6 niszczycieli, przyczyn. Z jednej strony przy zapada- które wyszły z Oranu. jących ciemnościach dystans między ze- Royal Navy postanowiło jednak wyko- społami nie uległ zmniejszeniu, z dru- 44. wg Suliga S., Djunkerk…, natomiast Antier 45 giej kończące się paliwo eskortującym J.J., Drama v Mers-el-Kebiru, Plzeń 1996 podaje licz- rzystać okazję i o godz. 18:45 6 samo- bę 1012 ludzi. lotów typu Fairey „Swordfish” eskorto- Hood niszczycielom i wreszcie infor- 45. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. wane przez 2 maszyny typu Blackburn macje o wyjściu z Algieru eskadry fran- Allied… Akcja została przeprowadzona o godz. 19:45, wszystkie inne źródła określają czas jej prze- „Skua”, startujących z pokładu Ark Roy- cuskich krążowników wraz z niszczy- prowadzenia na 18:45. al zaatakowało Strasbourg przy użyciu cielami oraz wzrastające zagrożenie ze 46. wg Suliga S., Djunkerk…

46 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque” bir Dunkerque wykazały, że faktyczny W dniu 6 lipca 1940 o godz. 05:20 ku 40 m, a inne grodzie pancerne, w tym stan uszkodzeń okrętu jest dużo więk- z lotniskowca Ark Royal, znajdującego poprzeczne, silnie zdeformowane. Jed- szy niż to początkowo sądzono. Do zna- się w odległości 80 Mm od Oranu wy- nostka nabrała silnego przechyłu na pra- nych już wcześniej uszkodzeń wież ar- startowało z zadaniem „dobicia” osa- wą burtę. Część pomieszczeń wewnątrz tyleryjskich kal. 130 mm (Nr 3 i Nr 4) dzonego na mieliźnie Dunkerque, 12 sa- kadłuba została zatopiona wodą morską oraz części „II” wieży głównego kali- molotów torpedowych „Swordfish” i paliwem, które wydostało się z uszko- bru 330 mm, dziobowej kotłowni i ma- eskortowanych przez 12 myśliwców dzonych zbiorników. Okręt osiadł dzio- szynowni oraz częściowego braku zasi- „Skua”. Torpedy miały zaprogramowa- bem głębiej na mieliźnie, tak, że poziom lania energią elektryczną, doszły jeszcze ną prędkość 27 węzłów oraz głębokość lustra wody znajdował się powyżej gór- niesprawność systemu zamykania drzwi 4 m, tak by łatwiej dosięgnąć celu. nej krawędzi pasa pancerza burtowego. w grodziach pancernych oraz nieczyn- Warto zaznaczyć, że system obrony Warto tylko wspomnieć, że Dunkerque ne z powodu braku zasilania dalmierze plot. bazy Mers el-Kébir znajdował się i tak miał wiele szczęścia, bowiem gdy- dział kal. 330 mm i kal. 130 mm. W tej jeszcze w powijakach, a dodatkowo jesz- by do ataku doszło na otwartym morzu, sytuacji wiceadm. Gensoul podjął decy- cze wśród odesłanych na brzeg przez do- uszkodzenia doprowadziłyby niechybnie zję o osadzeniu uszkodzonego Dunker- wódcę pancernika kmdr Seguin, niepo- do utraty stateczności, przewrócenia się que na przybrzeżnej mieliźnie. Wcześniej trzebnych członków załogi znalazła się i ostatecznie zatonięcia jednostki. jednak zostały prowizorycznie zabez- również obsługa dział plot. okrętu. W wyniku brytyjskich ataków prze- pieczone przebicia prawej burty w rejo- Brytyjski atak rozpoczął się o godz. prowadzonych 3 i 6 lipca zginęło 210 nie kotłowni Nr 1 (przedziały „J” i „K”). 06:28 i przebiegał w trzech falach, z któ- członków załogi Dunkerque, a ogółem Około godz. 19:00 holowniki Estérel i Co- rych dwie pierwsze nadleciały z kie- w całym Mers el-Kébir 1299 marynarzy tentin wraz z patrolowcami Sétoise i Ter- runku północno wschodniego atakując i oficerów, z których większość stanowi- re Neuve podciągnęły okręt liniowy na prawą burtę, a ostatni z północno za- ła załoga Bretagne. Dalszych 351 ludzi mieliznę, osadzając go centralną częś- chodniego uderzając w lewą burtę48. zostało rannych50. cią kadłuba o długości około 30 m na Dwie torpedy z samolotów pierwszej Po założeniu prowizorycznych pla- głębokości 8 m. Następnie przystąpiono fali zrzucono zbyt wcześnie, skutkiem strów udało się osuszyć jednostkę i w dniu do ewakuacji z pokładu rannych, zabi- czego ugodziły one w betonowe molo, 8 sierpnia 1940 zdjąć Dunkerque z mieli- tych oraz zbędnych członków załogi, bo- a trzecia zatonęła. O godz. 06:37 roz- zny, co pozwoliło na przystąpienie do roz- wiem ustalono, że do prowadzenia prac począł się atak drugiej fali. I tym razem poczęcia prac remontowych. Te przebie- remontowo-naprawczych okrętu wystar- żadna z 3 zrzuconych torped nie dosię- gały jednak bardzo powoli, z jednej strony czy jedynie 400 marynarzy i oficerów. gła Dunkerque. Zniszczony został nato- z uwagi na skromny potencjał naprawczy Nazajutrz w dniu 4 lipca 1940 roku miast odchodzący właśnie od liniow- bazy Mers el-Kébir, a z drugiej z uwagi na urzędujący w Bizercie adm. Jean Pier- ca z ewakuowanymi i ciałami zabitych utrudnienie dostaw niezbędnych materia- re Esteva, dowodzący francuską grupą mały patrolowiec Terre Neuve, który po- łów z Metropolii. W listopadzie 1941 pr- morską „Południe” w portach Afryki Pół- szedł na dno dosłownie przecięty w pół zebieg prac wizytował gen. Charles Hun- nocnej, wydał, zapewne w celu popra- wybuchem torpedy, obsypując odłam- tziger, naczelny dowódca tzw. francuskiej wy nadszarpniętego samopoczucia spo- kami pokład okrętu liniowego. O godz. armii rozejmowej I minister wojny w rzą- łeczeństwa, oficjalny komunikat, który 06:50 ruszyła trzecia fala ataku, skła- dzie marsz. Petaina. miał przesądzić o najbliższych, choć za- dająca się z 6 samolotów torpedowych Gdy wreszcie zdołano wstępnie ukoń- pewne nie tylko, losach Dunkerque. Ko- „Swordfish” pod eskortą myśliwców czyć naprawy, w dniu 19 lutego 1942 munikat ten stwierdzał, że uszkodze- „Skua”. Ochrona była potrzebna, bo- o godz. 04:30 okręt liniowy w najwięk- nia okrętu liniowego powstałe w wyniku wiem Francuzi zdołali już otrząsnąć się szej tajemnicy opuścił rejon Oranu by ataku na Mers el-Kébir, są nieznaczne z pierwszego szoku i wzmocnili obronę nazajutrz o godz. 23:00 osiągnąć Tulon. i zostaną szybko usunięte47. plot., włączając do niej również własne O stopniu utajnienia samego przejścia Komunikat ten zmobilizował do po- myśliwce. Skutki ostatniego ataku oka- może świadczyć fakt, ze jednostka do- nownego działania Royal Navy, bo zać się miały tragiczne, choć Brytyjczy- tarła do Tulonu mając na pokładzie rusz- przecież celem przeprowadzonej opera- cy nie zdołali uzyskać żadnego bezpo- towania, wykorzystywane w toku prac cji pod kryptonimem „Catapult” było de średniego trafienia głównego celu. Jedna w Mers el-Kébir. W Tulonie Dunkerque facto „zneutralizowanie”, bądź nawet ze zrzuconych torped całkowicie znisz- został wstawiony do suchego doku „Vau- w skrajnym przypadku fizyczne wyeli- czyła holownik Estérel, który znajdując ban” w celu dokończenia naprawy, jed- minowanie okrętów Marine Nationale, się w odległości 70 m od okrętu liniowe- nak prace remontowe, podobnie jak to tak by nie dostały się w ręce nieprzy- go zdołał osłonić jego burtę. Druga na- miało miejsce w Algierii, przebiegały na- jaciela. Tymczasem jeden z głównych, tomiast przeszła pod stępką Dunkerque der opornie z powodu braków materia- zdawać by się mogło skutecznie „zneu- i trafiając na szczątki patrolowca Terre łowych51. tralizowanych” celów – Dunkerque miał Neuve spowodowała detonację 42 bomb Pod względem organizacyjnym jed- zostać jedynie nieznacznie uszkodzony. głębinowych znajdujących się w części nostka został włączona w skład grupy Aby „dokończyć” dzieła, wieczorem 5 rufowej wraka. Skutki wybuchu blisko 49 lipca 1940, siły Force „H” wyszły w mo- 6000 funtów TNT (2718 kg) na płyt- 47. wg Perepeczko A., Od Mers el-Kebir do Tulo- rze, pozostawiając tym razem w Gibral- kiej wodzie były tragiczne. Prawa bur- nu, Gdańsk 1979. 48. wg Antier J.J., Drama v Mers-el-Kebiru, Plzeń tarze powolny pancernik Resolution. ta okrętu liniowego została rozerwana 1996. Celem akcji był pozostający w Mers el na długości blisko 40 m, a siła eksplo- 49. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. Kebir uszkodzony Dunkerque, zaś atak zji wyrzuciła część pancernych płyt na Allied… 50. wg Antier J.J., Drama v… przeprowadzić miało lotnictwo pokła- górny pokład. Pancerna gródź przeciw- 51. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. dowe z Ark Royal. torpedowa została zniszczona na odcin- Allied…

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 47 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Strasbourg w roku 1942 roku na redzie Tulonu. Widoczne pasy identyfikacyjne w barwach narodowych malowane na wieży „II” dział kal. 330 mm. Fot. zbiory Jarosław Malinowski okrętów znajdujących się pod tak zwa- ścia na swoją stronę. Dotyczyło to rów- dania’ dla Niemców i Aliantów, choć dla nym „nadzorem rozejmowym”52, któ- nież marynarki wojennej, której okręty każdego z innych względów. Alianci li- rą dowodził kmdr Amiel. Okręty te były mimo stawianego początkowo oporu, czyli, że uda im się w końcu pozyskać częściowo rozbrojone i obsadzone jedy- okupionego sporymi stratami, zosta- do wspólnych działań okręty francuskie, nie szkieletowymi załogami. ły w końcu zmuszone do poddania się tak jak stało się to w Afryce Północnej. Bliźniaczy Strasbourg, który jak wspo- Aliantom. Taki obrót spraw bardzo za- Niemcy natomiast zamierzali opanować mniano wcześniej, dotarł do Tulonu już niepokoił Niemców, którzy jednak szyb- okręty, co było ich nieskrywanym zamia- 4 lipca 1940, uchodząc przed masakrą ko przeszli do działań i w nocy z 10/11 li- rem od roku 1940, kończąc tym samym w Mers el-Kébir, praktycznie przez cały stopada 1942 przekroczyli granice tzw. ostatecznie okres iluzorycznej dwuwła- czas pozostawał w bazie. W latach 1941 „nie okupowanej strefy” Francji, zajmu- dzy w podbitej Francji. Celowi temu słu- – 1942 z braku paliwa okręt wykonywał jąc jej terytorium. Działania te, naru- żyć miała operacja wojskowa pod kryp- jedynie krótkie wyjścia w morze w pobli- szające wyraźnie warunki porozumie- tonimem „Lila” zakładająca zagarnięcie żu Tulonu, mimo, że formalnie był fla- nia o zawieszeniu broni z czerwca 1940, francuskich okrętów stacjonujących gowcem tzw. Forces de Haute Mer (pol. wywołały ostry werbalny protest władz w Tulonie. Siły Pełnego Morza). Dowództwo tego Vichy, co jednak nie powstrzymało wojsk Wczesnym rankiem w dniu 27 listo- zespołu w związku z awansem wice- niemieckich, do których dołączyli rów- pada 1942 dwie niemieckie kolumny adm. Gensoul na stanowisko Generalne- nież Włosi, od posuwania się na połu- pancerne weszły od zachodu i wscho- go Inspektora Marynarki Wojennej, ob- dnie kraju. du na obszar enklawy Tulonu. Zadaniem jął 8 sierpnia 1940 am. Jean de Laborde. Znajdujący się w pobliżu Marsylii Tu- pierwszej było opanowanie stoczni i na- Oceniając stan faktyczny, to francuskie lon był bastionem francuskich sił zbroj- brzeży wraz ze znajdującymi się przy siły morskie skoncentrowane w Tulonie nych w południowej Francji. Stacjono- nich okrętami, natomiast druga miała totalnie gnuśniały, realizując zaledwie wały w nim tzw. Siły Otwartego Morza, zająć obiekty dowództwa oraz stoczni od 25% do 33% zadań szkoleniowych składające się z okrętu liniowego, 3 cięż- Mourillon. Dzięki totalnemu zaskocze- z okresu przedwojennego, co nie pozo- kich i 2 lekkich krążowników oraz 13 niu Francuzów, realizacja niemieckiego stawało bez wpływu zarówno na jej go- niszczycieli53, zespół okrętów Obsza- towość bojową jak i morale załóg. ru Tulońskiego, Dywizjon Szkolny, ze- 52. poza Dunkerque były to krążowniki Foch, La W dniu 8 listopada 1942 Alianci prze- spół okrętów w „nadzorze rozejmowym” Galissonniere, 8 niszczycieli i 10 okrętów podwod- prowadzili desant i lądowali we francu- wraz z niezbędną infrastrukturą remon- nych, natomiast Antier J.J., Toulon 1942. Flotila se skiej Afryce Północnej (Safi, Casablanka, potapi, Plzeń 1995, w „nadzorze rozejmowym” było tową i tyłową. Jednostki te w większości 5 niszczycieli. Port Layutey, Oran i Algier), zmuszając posiadały nadal zupełnie spory potencjał 53. były to: Strasbourg, krążowniki ciężkie Algé- w krótkim czasie znajdujące się tam siły bojowy, stąd też stanowiły swego rodza- rie, Colbert i Dupleix, lekkie Jean De Vienne i Mar- seillaise oraz niszczyciele Guépard, Gerfaut, Vatour, zbrojne podporządkowane tzw. rządo- ju „argument przetargowy” dla Francu- Kersaint, Verdun, Vauquelin, L’Indomptable, Cassard, wi Vichy do przerwania działań i przej- zów, a równocześnie „przedmiot pożą- Tartu, Volta, Adroit, Casque i Mameluck.

48 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Strasbourg (1942)

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 49 Okręty liniowe typu „Dunkerque” planu przebiegała zadziwiająco łatwo. biając się na 2 m w warstwę iłu, w rezul- Która w dniu 17 lipca 1943 zdołała Mimo wszystko o godz. 05:20 zdołano tacie czego poziom lustra wody znajdo- podnieść jednostkę z dna. Z jej pokładu jednak powiadomić znajdującego się na wał się zaledwie 4 m poniżej górnego zdemontowano katapultę, opancerzenie pokładzie Strasbourg adm. de Laborde pokładu. jednej z wież artyleryjskich głównego ka- o opanowaniu przez Niemców stoczni Drugi z pancernych bliźniaków – Dun- libru i części nadbudówek, a także dal- i bazy okrętów podwodnych Mourillon. kerque znajdował się w jeszcze gorszym mierze. Nad Dunkerque pracowała firma Wobec takiego stanu rzeczy, 27 listopa- położeniu, bowiem nadal tkwił w su- „Ensalmo”, która odcięła i odholowała da 1942 o godz. 05:25 adm. de Labor- chym doku „Vauban”. Remontowany uszkodzoną dziobową część okrętu, tak de wydal rozkaz „Sabordez” o natych- okręt był w zasadzie pozbawiony załogi, by łatwiej wyprowadzić go z suchego miastowym samozatopieniu wszystkich poza tym do dowodzącego kmdr Amiel doku, co się zresztą ostatecznie nie uda- znajdujących się w Tulonie okrętów. Pro- rozkaz o przeprowadzeniu samozatopie- ło. Poza tym zdemontowano pancerne cedura tych zniszczeń została już wcześ- nia dotarł z opóźnieniem. Francuzi wy- stanowisko dowodzenia oraz elementy niej precyzyjnie określona w rozkazie Nr sadzili w powietrze działa, turbiny i sta- wewnętrznego wyposażenia – orurowa- 117/E/M/1 wydanym w dniu 14 listopa- nowiska kierowania, dalmierze i sprzęt nie, okablowanie, armaturę, silniki elek- da 194254. radiowy, słowem wszystko, co przedsta- tryczne. Co więcej dla pozyskania cenne- Około godz. 06:00 niemieckie czoł- wiało wartość z punktu widzenia funk- go złomu Włosi odcięli lufy dział kal. 330 gi pojawiły się przy nabrzeżu w które- cjonowania okrętu, którego zatopienie, mm w obu wieżach, czyniąc je absolut- go pobliżu znajdował się Strasbourg. dodajmy o ironio w suchym doku, wy- nie niezdatnymi do użytku. Na okręcie trwały już czynności związa- magało niestety więcej czasu. Włoski „rabunek” w Tulonie trwał nie- ne z jego samozatopieniem. Pocisk wy- Z pogromu w Tulonie ocalały jedynie przerwanie aż do momentu podpisa- strzelony z jednego z czołgów (jak za- 4 okręty podwodne56, zaś pozostałe jed- nia porozumienia o zawieszeniu broni pewniali Niemcy całkiem przypadkowo) nostki stanowiące rdzeń Marine Natio- z Aliantami przez rząd marsz. Badoglio, trafił w wieżę artyleryjską kal. 130 mm, nale, w większym lub mniejszym stopniu co nastąpiło 3 września 1943. w wyniku czego zginął por. Dominique uszkodzone, poszły na dno. W nowych, zmienionych warunkach, Fay, a dalszych kilku marynarzy odnio- Zatopienie obu okrętów liniowych Niemcy zgodzili się 25 września 1943 sło rany55. Francuzi odpowiedzieli og- w Tulonie nie oznaczało jeszcze wcale uznać zatopione w Tulonie jednostki za niem z małokalibrowej broni plot., prze- końca ich dziejów. Szczególne zaintereso- francuską własność, choć wcześniej, bo rwanym natychmiast na rozkaz adm. wanie wrakami w bazie przejawiali Wło- 3 grudnia 1942 sami je skonfiskowali. de Laborde. Incydent ten nie wstrzymał si, którzy szybko przystąpili do akcji ich Dopiero jednak z dniem 1 kwietnia 1944 jednak procesu samozatopienia okrętu, wydobywania z dna. Co prawda w pierw- przekazali nadzór nad nimi oddziało- który po ewakuacji załogi przeprowadzi- szej kolejności były to jednostki mniejsze, wi francuskich marynarzy dowodzone- li minerzy na rozkaz dowódcy jednostki nadające się do szybkiego ponownego mu przez kmdr Emile Rosse. Strasbourg kmdr Seyeux. Zniszczeni uległy mecha- włączenia do służby, jednak przedmiotem nizmy wież artyleryjskich, a przez otwar- zainteresowania były również nowoczes- 54. wg Perepeczko. A., Od Mers el… te kingstony do wnętrza kadłuba dostała ne pancerniki, a raczej elementy ich wy- 55. wg Antier J.J.., Toulon 1942. Flotila se pota- się woda zmieszana z paliwem z roze- posażenia, które Włosi „szabrowali” bez pi, Plzeń 1995. 56. uszkodzony Iris został internowany w hi- rwanych zbiorników. Strasbourg osiadł ograniczeń. Prace nad Strasbourg powie- szpańskiej Barcelonie, Casabianca i Marsouin na dnie basenu na równej stępce, zagłę- rzono firmie „Mario Serra”. osiągnęły Algier, a Glorieux Oran.

Strasbourg po podniesieniu w 1946 roku. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

50 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Wrak Dunkerque sfotogra- fowany w dniu 8 paździer- nika 1951 roku. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

niej w 1940 koszmarną eksplozję bomb głębi- nowych z Terre Neuve w pobliżu burty Dunker- que. Zresztą założenia konstrukcyjne zostały w nieco udoskonalonej formie powtórzone na okrętach nowszego typu Richelieu. Układ napędowy poprawny, choć trochę chimerycz- i krążownik La Galissonniere zostały od- niecelowy zarówno ze względów tech- ny w działaniu. Nie- holowane w rejon Saint Mandrier i ob- nicznych jak i finansowych. dostatki artylerii plot. były powszechne sadzone symbolicznymi załogami. Z tych samych przyczyn upadł póź- wśród dużych okrętów nawodnych po- Po samozatopieniu francuskich okrę- niej, już po podniesieniu w roku 1946 czątkowego okresu II wojny światowej, tów Tulon stal się przedmiotem licznych Strasbourg, projekt przebudowy kadłu- natomiast brak systemów radiolokacyj- alianckich ataków lotniczych. Strasbourg ba jednostki na lekki lotniskowiec. Osta- nych wynikał z odcięcia Francji Vichy bomby dosięgły 7 marca 1944. Dunker- tecznie kadłub okrętu liniowego był od nowinek technicznych. Słowem tro- que miał zdecydowanie mniej szczęścia, używany do prób z eksplozjami pod- chę żal, że tym okrętom Marine Nationa- będąc celem ataków 4 lutego, 7 marca, wodnymi w Zatoce Giens w pobliżu le o pięknej, rasowej sylwetce nie danym 29 kwietnia i 9 lipca 1944 roku. Tulonu. W tym charakterze jednostkę było zająć godnego miejsca w dziejach Lądowanie w Normandii w czerwcu wykorzystywano, o ile tak można powie- II wojny światowej, bo użycie w wa- 1944 oraz oczekiwane działania alian- dzieć o wraku, do początku lat pięćdzie- runkach bojowych dział głównego kali- ckie na południu Francji spowodowa- siątych (1951). W dniu 5 kwietnia 1955 bru Strasbourg tylko jeden raz przeciw- ły, że Niemcy postanowili wykorzystać resztki Strasbourg otrzymały oznaczenie ko brytyjskiemu niszczycielowi Wrestler, francuskie okręty do zablokowania por- Q 45, zaś 27 lipca tego roku podjęto de- to trochę mało. tu w Tulonie. W tym celu sami obsadzili cyzję o ich sprzedaży na złom za kwotę Strasbourg swoimi ludźmi, choć w źród- 458 mln franków (1,208 mln $). Złomo- Bibliografia łach brak na ten temat pełnej zgodno- wanie przeprowadzono w Tulonie57. 1. Antier JJ., Toulon 1942. Flotila se potapi, Plzeń ści. Na przeszkodzie realizacji niemie- Losy Dunkerque potoczyły się zupełnie 1995. ckich zamiarów stanęło amerykańskie podobnie. Już w sierpniu 1945 francu- 2. Antier JJ, Drama v Mers el-Kebiru, Plzeń 1996. lotnictwo, które w dniu 19 sierpnia 1944 skim ratownikom udało się wyprowa- 3. Breyer S., Schlachtschiffe und Schlachtkreuzer przeprowadziło siłami 321 Grupy Bom- dzić resztki kadłuba jednostki z suche- 1905-1970, Erlangen 1993. bowej nalot na Strasbourg. 36 samolotów go doku „Vauban”, po czym z uwagi na 4. Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. Allied U.S. Air Force zrzuciło łącznie 44 bomby brak decyzji co do ich dalszych losów, battleships in world war II, Annapolis 1980. burzące oraz 108 bomb przeciwpancer- pozostawiono je w jednym z zakątków 5. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka Prekurat T., nych, każda o wadze 454 kg. Pozbawio- bazy, gdzie spokojnie dotrwały rdzewie- Pierwsza wojna światowa na morzu, Gdańsk 1973. ny de facto załogi oraz obrony plot., do- jąc niemal do końca lat pięćdziesiątych. 6. Hodges P., Big gun. Battleship main armament datkowo jeszcze unieruchomiony okręt W dniu 15 września 1955 wrak otrzymał 1860-1945, London 1981. stanowił łatwy cel, który dosięgło ogó- oznaczenie Q 56, zaś 30 września 1958 7. Jamka B.A., „ARSENAŁ MORZA” - Francuskie pan- łem 8 bomb, w tym 2 przeciwpancerne. został sprzedany na złom za kwotę 253 cerniki I i II wojny światowej, Tarnowskie Góry bdw. 4 bomby trafiły w część rufową jednost- mln franków (0,723 mln $)58. 8. Jankiewicz Z., Malejko J., Encyklopedia lotnictwa ki, a pozostałe w rejon dziobowej nadbu- wojskowego – Samoloty i śmigłowce wojskowe T 10 dówki i między wieżami artyleryjskimi Konkluzja „I-L”, Warszawa 1994. głównego kalibru. Skala zniszczeń była Dziś nawet trudno próbować określić 9. Lipiński J., Druga wojna światowa na morzu, na tyle duża, że uszkodzony Strasbourg rzeczywistą wartość bojowa okrętów li- Gdańsk 1976. po raz kolejny osiadł na dnie. niowych typu Dunkerque, które tak na 10. Mała Encykopedia Wojskowa T II, Warszawa W dniu 28 sierpnia 1944 siły alianckie dobrą sprawę winy kunktatorstwa fran- 1970. zdobyły Tulon. Francuzi od razu przystą- cuskich władz, nie uczestniczyły nigdy 11. Perepeczko A., Od Mers el-Kebir do Tulonu, pili do prac przy Strasbourg, który zgod- w żadnej operacji morskiej przeciwko Gdańsk 1979. nie z wcześniejszymi ustaleniami miał równorzędnemu przeciwnikowi, bo prze- 12. Pertek J., Od Dunkierki do Dakaru, Poznań 1978. zostać skierowany na remont generalny cież masakrę w Mers el-Kébir trudno za 13. Suliga S., „Djunkerk” i „Strasburg”, Moskwa do jednej ze stoczni amerykańskich, po- takową uznać. O samej konstrukcji jed- 1995. dobnie jak wcześniej stało się to w przy- nostek można powiedzieć przemyślana 14. Internet. padku Richelieu. Niestety po oględzinach i solidnie wykonana, czego najlepszym okazało się, że skala zniszczeń jednostki dowodem była wytrzymałość na alian- 57. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… była na tyle duża, iż wszelki remont był ckie bombardowania w 1944, a wcześ- 58. wg Breyer S., Schlachtschiffe und…

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 51 Ciekawe ujęcie Lembita wykonane w jednej z baz pod koniec wojny. Fot. zbiory Borys Lemaczko

„LEMBIT” Bądź godny swego imienia część II Aleksandr Mitrofanov (Litwa)

Do wiosny 1942 na nieprzyjacielskich gu. Zatoki Newskiej. Następny odcinek zorowych wyruszyła w kierunku wyspy liniach komunikacji mogło operować z Kronsztadu do latarni morskiej Szep- Lavensaari. 35 z 41 okrętów podwodnych Brygady ielewskij również pokonywały w położe- W dniu 21 sierpnia o godz. 22:00 OP Floty Bałtyckiej. Dowództwo Bry- niu nawodnym, tyle że w towarzystwie Lembit eskortowany przez 3 trałowce gady postanowiło rozdzielić okręty na jednostek eskorty, natomiast dalej szły BTSzcz i 4 SKA osiągnął punkt zanurze- trzy grupy - eszelony (odpowiednio 11, już samodzielnie w zanurzeniu. W re- nia w odległości 12 Mm na zachód od 9 i 16 jednostek) w zależności od termi- jonie wyspy Lavensaari, na której mieś- Lavensaari. W trakcie przejścia wytraso- nu zakończenia remontu i stopnia przy- cił się wysunięty punkt dowodzenia wano 2 miny oraz 2 protektory pół mi- gotowania załóg. Poszczególne grupy Brygady OP, okręty podwodne ostatecz- nowych. W nocy 25 sierpnia okręt z po- miały następnie działać aż do pełnego nie przygotowywały się do patrolu, po wodzeniem zakończył forsowanie Zatoki rozchodowania zapasów: od 27 maja do czym eskorta wyprowadzała je płyciznę Fińskiej, trwające 75 godzin i 40 minut. 2 sierpnia, od 9 sierpnia do 19 września Wschodni Hogland. Następnie okrety Jednostka miała operować na torach oraz od 15 września do 18 listopada. podwodne miały sforsować rubieże za- wodnych wiodących do szkierów Utö Wyjście okrętów podwodnych na ot- pór przeciwpodwodnych i przerywać się i Chekarsern oraz w rejonie latarni mor- warte morze odbywało się w opisany ni- na Bałtyk. skiej Bogskär (pozycja No 5) Tymi szlaki żej sposób. Z Leningradu do Kronszta- W nocy 13 sierpnia Lembit przeszedł płynęły posiłki na front fiński, a w rejo- du jednostki przechodziły w wyłącznie z Leningradu do Kronsztadu. W trak- nie Utö formowano konwoje z ładunka- położeniu nawodnym, narażając się na cie przejścia został ostrzelany przez ar- mi z Finlandii. wejście na minę magnetyczną względ- tylerię nieprzyjaciela. W Kronsztadzie W dniu 26 sierpnia jednostka w zanu- nie ostrzał artyleryjski z rejonu Peterho- jednostka zostało ponownie demagne- rzeniu przeniknęła na redę wyspy Utö fu i Strielnej. Okręty szły Kanałem Mor- tyzowana, pobrała paliwo, wodę i za- w celu przeprowadzenia rozpoznania. skim bądź korzystały z toru wodnego opatrzenie, a następnie nocą z 17/18 Stwierdzono jedynie obecność 2 małych o głębokości nie większej niż 4 m, odda- sierpnia wraz z Szcz-309 pod eskortą kutrów. Przy opuszczaniu redy Lembit lonego bardziej od południowego brze- 3 trałowców bazowych i 3 kutrów do- wszedł na mieliznę o głębokości 4,5 m

52 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia leżącą w odległości zaledwie 13 kabli od gi na konieczność pełnego naładowania wyjść na powierzchnię. W celu likwida- znajdującego się na wyspie punktu ob- baterii akumulatorów. Następnego ran- cji uszkodzeń i przygotowania się do for- serwacyjnego i baterii nadbrzeżnej. Przy ka wykryto konwój 5 transportowców sowania Zatoki Fińskiej okręt podwodny tym nad wodą ukazały się kolumny pery- 3 dozorowców i 2 kutrów dozorowych, odszedł na południe w rejon przyląd- skopów i górna część kiosku. A. M. Ma- zmierzający do Utö. O godz. 12:07 prze- ka Ristna. W pierwszej kolejności trze- tiasiewicz pisał: prowadzono w zanurzeniu atak, odpa- ba było osuszyć z wody zaburtowej i roz- „okręt zatrzymał się. Pośpiesznie otwar- lając 2 torpedy z dystansu 7-8 kabli do lanego elektrolitu uszkodzoną zasobnię łem luk i wskoczyłem na mostek. „Motory dwóch czołowych idących szykiem scho- akumulatorów, z której wydobywał się stop !” Teraz już bez pomocy peryskopu wi- dowym jednostek. Dowódca stwierdził, trujący chlor i zneutralizować rozlany działem działa, skierowane w stronę mo- że zaobserwował przez peryskop pożar elektrolit roztworem sodowym. Pełną rza i posterunek obserwacyjny. Znajdowa- na czołowej jednostce i tonięcie drugiej. niebezpieczeństw Zatokę Fińska trzeba liśmy się na tyłach na wewnętrznej redzie. W rzeczywistości jedna z torped uszko- było pokonać, korzystając tylko z jednej „Przedmuchać środkowy” Jednostka ze- dziła niemiecki statek Finnland (581 baterii akumulatorów. szła z mielizny, gdy środkowy zbiornik ba- BRT), przewożący 992 „urlopowiczów” Próbowano uruchomić radiostację, lastowy nie był jeszcze do końca osuszony. z Finlandii do Niemiec. Zginęło 2 ludzi, aktualne informacje o sytuacji w Zato- „Mała naprzód! Kurs 130º!” Zamknąłem a dalszych 25 zostało rannych (4 z nich ce były niezbędne dla jej pokonania z po- roboczy luk i rozkazałem „Szybkie zanu- zmarło później w wyniku odniesionych wodzeniem. Udało się jednak napra- rzenie!”. Znów znaleźliśmy się pod wodą ran). Transportowiec zatonął rankiem wić jedynie odbiornik radiowy. Wejście na głębokości peryskopowej niezauważeni następnego dnia w trakcie holowania anteny do kadłuba okrętu było przebi- przez wroga. Od chwili dotknięcia dna do w punkcie o współrzędnych 59º36’8 N/ te, w związku z czym trzeba było prze- wzięcia kursu na głębokowodny tor minę- 21º14’5 E. Później jednostka została pod- ciągnąć antenę przez właz kabiny na- ło raptem 6 minut!”. niesiona i ponownie weszła do służby. wigacyjnej. W przypadku konieczności 27 sierpnia wykryto zespół niemie- Do godz. 15:00 dozorowce, zmobilizo- szybkiego zanurzenia nie sposób było ckich okrętów i szwedzki konwój, jednak wane rybackie trawlery V 307, V 302 i V błyskawicznie zamknąć luk, co najmniej z uwagi na zbyt dużą odległość nie uda- 310 ścigały Lembit, zrzucając 50 bomb 30 sekund wymagało odłączenie anteny. ło się zaatakować. W dniu następnym głębinowych. O godz. 12:02, gdy okręt W nocy 16 września Lembit rozpo- Lembit przeszedł w rejon latarnia mor- podwodny znajdował się na głęboko- czął forsowanie Zatoki. Z nastaniem ska Bogskär – latarnia morska Chekar- ści 30 m, po bliskim wybuchu bomby ciemności 17 sierpnia okręt wyszedł na sern. W dniu 30 sierpnia jednostka znów głębinowej, doszło do eksplozji wodoru powierzchnie na mieliźnie Zachodni nie mogła zaatakować konwoju z uwagi w 2 grupie baterii akumulatorów. Wy- Hogland aby naładować akumulatory na zbyt duży dystans. buch pożar, a przez zerwaną pokrywę i został ostrzelany przez nieprzyjaciel- Rankiem 4 września w odległości 15 studzienki logu, do wnętrza zaczęła do- ski kuter dozorowy, otrzymując 4 trafie- Mm na południowy wschód od wyspy stawać się woda zaburtowa. Okręt za- nia w poszycie kiosku. Rankiem następ- Utö wykryto konwój 8 transportowców trzymał się, po czym szybko zaczął na- nego dnia jednostkę poszukiwały fińskie eskortowany przez 4 dozorowce i kil- bierać opadać, osiadając na dnie na kutry dozorowe VMV 2 i VMV 13, które ka kutrów dozorowych. O godz. 09:02 głębokości 36 m. Rannych zostało 6 rzuciły kilka bomb głębinowych. Lem- z odległości 10 kabli wystrzelono 2 tor- członków załogi, a wyposażenie kabiny bit opadł na warstwę „płynnego grun- pedy w kierunku transportowca, któ- radiowej przestało działać. tu” na głębokości 40 m. Wyłączono sil- rego wielkość szacowano na 5-6 tys. t. M. Matiasiewicz wspominał: „Na- niki i wkrótce Finowie utracili kontakt Po kilku minutach usłyszano silny wy- szego centralnego stanowiska dowodze- z jednostką. O godz. 18:30 okręt w po- buch, dowódca zauważył przez pery- nia, gdzie każdy detal ma swoje miejsce, łożeniu podwodnym wszedł na mieli- skop na miejscu transportowca obłok a wzrok cieszy zawsze morski porządek, znę Preobrażenija, której zdołał zejść gęstego dymu i uznał, że posłał go na nie sposób poznać : pokład nad baterią o własnych siłach. dno. Marynarze niemieckiego konwoju akumulatorów powyginany, hermetycz- W dniu 19 września o godz. 12:32 zaobserwowali wybuch torpedy na pły- ne pokrywy luków i drzwi kabiny radio- po półtorej doby marszu w zanurze- ciźnie. W tym dniu przeciwnik nie od- wej wyrwane, cięż- Pomieszczenie kabiny radiowej po wybuchu. notował strat w rejonie Utö. Jednostki ka płyta kuchenna Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov eskorty nie podjęły poszukiwań okrętu odrzucona ze swe- podwodnego. go miejsca, piono- 9 września w rejonie wyspy Bogskär wa ściana kabiny wykryto konwój składający się z 2 stat- radiowej zmięta ków szpitalnych, 2 transportowców i 4 w harmonijkę, stu- dozorowców. Nie udało się jednak zająć dzienka wentyla- dogodnej do ataku pozycji. 13 września cyjna baterii roze- o godz. 18:13 w rejonie Utö Lembit za- rwana na szwie. To atakował bez powodzenia 2 torpedami wszystko widoczne z dystansu 12-14 kabli konwój (5 trans- uszkodzenia”. portowców, 4 dozorowce i 2 kutry dozo- Załoga zdołała rowe). zlikwidować po- Wieczorem 13 września otrzyma- żar, przerwać na- no z dowództwa rozkaz powrotu do pływ wody do bazy, jednak dowódca postanowił odło- wnętrza kadłuba żyć rozpoczęcie operacji o dobę z uwa- i w nocy z trudem

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 53 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia niu z niemal całkowicie rozładowany- sięwzięć aby całkowicie zablokować dzienek przechodzących przez zbiorniki mi akumulatorami, jednostka wyszła wyjście radzieckich okrętów podwod- głównego balastu, sączyła woda, która za- na powierzchnię i o 13:20 w odległości nych na Bałtyk. Do 9 maja postawiono pełniała zbiornik. W rezultacie jednostka 6,5 kabla na południe od wyspy Some- dodatkowe, uzupełniające zapory mino- cały miesiąc musiała spędzić w doku. Od ri spotkała się z 2 kutrami dozorowymi, we (około 10 tys. min i 11 tys. ochrania- 7 stycznia 1943 Lembit wchodził w skład które doprowadziły ją do Lavensaari. czy pól minowych) 1 Dywizjonu Brygady OP. Pokonanie Zatoki Fińskiej w kierunku Między 28 marca a 15 maja zespół W dniu 4 maja 1944 roku okręt zo- wschodnim zajęło 83 godziny 32 minu- niemieckich stawiaczy sieci „Wschód” stał uznany za gotowy do rozpoczęcia ty, w tym 9 godzin i 18 minut w położe- postawił w najwęższym miejscu zatoki, letniej kampanii, a 17 maja po przepro- niu nawodnym. Nocy z 21/22 września między wyspą Naissaar a latarnią mor- wadzeniu demagnetyzacji, przeszedł do Lembit pod eskortą kanonierki Kama, ską Porkkala (15 Mm) dwa rzędy zapór Kronsztadu, gdzie do października pro- 4 BTSzcz i 4 SKA, przeszedł do Kron- sieciowych w odległości 70-100 m jedna wadził szkolenie bojowe załogi. Po ćwi- sztadu, a w nocy na 5 października do od drugiej. Sieci składały się z oddziel- czebnym strzelaniu plot. wykryto szcze- Leningradu w celu remontu i zimowa- nych brytów wykonanych ze stalowych linę w lufie. W czasie wojny wystrzelono nia przy bazie pływającej Irtysz w Zi- lin o średnicy 18 mm, tworzących czte- 805 pocisków do samolotów nieprzy- mowym Sadzie. rometrowe, kwadratowe komórki. Dłu- jaciela. Wysunięto propozycję zamiany Za udział w patrolu 10 podwodników gość brytu dochodziła do 250 m, a wyso- etatowego działa rodzimym modelem Lembit zostało odznaczonych Orderem kość w zależności od głębokości miejsca półautomatycznym kal. 45 mm, szybko Lenina, 14 Orderem Czerwonego Sztan- postawienia – do 70 m. Sieci były pod- jednak z niej zrezygnowano z uwagi na daru, 14 – Czerwonej Gwiazdy (wg in- wieszone do metalowych pływaków, konieczność równoczesnego dokonania nych danych – 12). Rada Wojenna Flo- a utrzymywane na swoim miejscu przez gruntownej przebudowy systemu pod- ty Bałtyckiej przedstawiła Matiasiewicza solidne, martwe kotwice. Aby wykluczyć noszenia i opuszczania armaty do her- do tytułu Bohatera Związku Radzieckie- możliwość przejścia okrętu podwodnego metycznej studzienki. Znaleziono jed- go, jednak otrzymał on jedynie Order Le- poniżej sieci, dodatkowo postawiono po- nak inne wyjście z zaistniałej sytuacji. nina. Poeta Wsiewołod Azarow poświęcił nad 500 dennych min magnetycznych. Na Przesmyku Karelskim wśród zdoby- rejsowi strofy w wydanym w roku 1943 Do akcji stawiania min i sieci było zaan- czy odkryto automatyczne działo kal. 40 poemacie „Synowija wiernutcja”. gażowane 141 jednostek. Wzdłuż zapory mm z niemal identyczną lufą, którą wy- Ogółem w toku kampanii 1942 roku sieciowej rozwinięto dozory okrętowe. korzystano do remontu pokładowego okręty podwodne Floty Bałtyckiej zdo- W dniu 18 kwietnia na wyspie Hogland Boforsa. łały, zgodnie ze współczesnymi danymi, Finowie w celu wykrywania radzieckich Wraz z roztopami lodów w Zatoce zatopić torpedami i ogniem artyleryj- okrętów podwodnych zamontowali sta- Fińskiej nieprzyjaciel ponownie ustawił skim 21 statków (tym 5 szwedzkich) oraz cję podsłuchową Jedna z prób zanurzenia wykonana na Newie w Leningradzie. uszkodzić dalszych 9, o łącznym tonażu z 2 hydrofonami. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko 85 945 BRT. W toku operacji Flota Bał- W roku 1943 tycka straciła 12 okrętów podwodnych. Lembit nie wy- W roku 1942 w składzie niemieckich chodził w mo- konwojów na Bałtyku przeszły 203 okrę- rze. Podjęte wios- ty wojenne, 75 jednostek szpitalnych ną i latem przez oraz 1868 statków handlowych o łącz- okręty podwodne nym tonażu 5592 189 BRT. W toku fiń- Floty Bałtyckiej skich wewnętrznych przewozów na próby wyjścia na Morzu Alandzkim i Zatoce Botnickiej otwarte wody Bał- w okresie między 18 czerwca a 31 grud- tyku zakończyły nia 1942 roku odbyło się 3985 rejsów. się niepowodze- Tym samym, straty przeciwnika w wyni- niem, kosztowały ku działań radzieckich okrętów podwod- natomiast utratę nych na tym teatrze wojennym nie sięga- kolejnych 4 jedno- ły nawet 1% ogółu przewozów. stek. Na okręcie Do 15 maja 1943 roku Lembit był go- przeprowadzo- tów do nowego patrolu bojowego. Jed- no remont średni, nostka przeszła dokowanie i remont a w sierpni roz- szeregu mechanizmów, uszkodzona za- poczęto na Newie sobnia akumulatorowa została przebu- zaliczanie zadań dowana na 6 radzieckich i 54 amery- pływania podwod- kańskie baterie. Kontynuowano również nego. Okazało się prace nad przebudową urządzeń mino- przy tym, że eks- wych tak by można w nich było wykorzy- peryment z prze- stywać radzieckie miny, zdołano ukoń- róbką studzie- czyć 2 studzienki minowe. Dalsze prace nek minowych, przerwano, bowiem zdołano otrzymać nie przeszedł bez z Wielkiej Brytanii „oryginalne” miny. echa. Przez niesta- Wiosną 1943 roku w Zatoce Fińskiej rannie zespawa- Niemcy i Finowie podjęli szereg przed- ne szwy tych stu-

54 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia zapory sieciowe Naissaar – Porkkala (13 atakowaniu szybkich i manewrujących poruszanie się w zanurzeniu (głębokość marca). Od 13 marca do końca maja dla celów. peryskopowa) i była skrajnie mała do wzmocnienia systemu zapór minowych Następnej nocy w odległości 45 Mm stawiania min w zanurzeniu. 3 grudnia postawiono kolejne 7599 min i 2795 na południe od wyspy Eland zauważo- między godz. 14:25 a 14:48 okręt pod- ochraniaczy pól minowych. Minowa- no transportowiec, który, gdy dostrzegł wodny postawił miny 3 Mm na północny nie wód kontynuowano przez całe lato. okręt podwodny, włączył światła pozy- zachód od przylądka Brüsterort (10 linii Łączna liczba nieprzyjacielskich min po- cyjne i zapytał reflektorem sygnalizacyj- po 2 miny w każdej, dystans między li- stawionych w Zatoce Fińskiej sięgała 38 nym. Statek, gdy nie otrzymał odpowie- niami 1 kabel, odległość między minami tysięcy. dzi wyłączył światła pozycyjne, zmienił 50 m, głębokość 2,5 m). Współrzędne za- W dniu 19 września 1944 Finlandia kurs i zwiększył prędkość. 13 paździer- pory – między równoleżnikami 54º58’8 wycofała się z wojny. Zgodnie z warun- nika o godz. 02:18 Lembit przeprowadził N i 55º00’8 N a południkami 19º55’9 E kami podpisanego zawieszenia broni, w położeniu nawodnym atak, odpalając i 19º57’8 E. fińskie bazy morskie, porty i przybrzeż- 2 torpedy z dystansu 7 kabli. Jedna z tor- W dniach 4 i 6 grudnia na okręcie ne lotniska zaczęto wykorzystywać dla ped, przeleciała kilkadziesiąt metrów usłyszano wybuchy w rejonie postawio- bazowania sił Floty Bałtyckiej. Poza tym, w powietrzu, po czym zaryła w wodzie, nej zapory minowej. Zgodnie z niemie- radzieckie okręty podwodne, korzysta- natomiast drugą statek zdołał wymane- ckimi danymi zapora została wytrasowa- jąc z fińskich przybrzeżnych torów wod- wrować. O godz. 02:26 okręt podwodny na 4 grudnia przez kutry trałowe z bazy nych, otrzymały możliwość wyjścia na powtórzył atak kolejnymi 2 torpedami. pływającej MRS 12. Nie odnotowano na- operacyjny obszar Bałtyku, obchodząc Obie torpedy dosięgły celu, transpor- tomiast informacji o zatonięciach stat- system zapór minowo-sieciowych. Roz- towiec przełamał się i zatonął w ciągu ków w tym rejonie. poczęto przebazowanie okrętów do Hel- 2-3 minut, zginęło przy tym 4 członków 11 grudnia o godz. 09:15 okręt pod- sinek, Turku i Hanko, dokąd przeszły załogi. Była to duńska jednostka Hilma wodny w położeniu podwodnym za- również okręty bazy Smolnyj, Polarnaja Lau (2414 BRT), która płynęła z Gdyni atakował transportowiec, zmierzają- Zwiezda i Wołchow. do Danii z ładunkiem węgla. cy w składzie konwoju obejmującego 1 października przyszła kolei na Lem- 15 października o godz. 01:10 Lem- 3 statki, 2 trałowce, dozorowiec i 2 kutry bit. Po pobraniu dostarczonych z Anglii bit 45 Mm na południe od wyspy Eland dozorowe. W punkcie o współrzędnych min i 8 torped krajowej produkcji, okręt wystrzelił w położeniu nawodnym 1 tor- 55º12’0 N/ 19º55’3 E Lembit wystrzelił pod eskortą wyruszył na zachód. Jed- pedę z dystansu 6 kabli do nieznanego z odległości 4 kabli 2 torpedy, a po 35 se- nostka miała działać na południowym celu, być może trałowca lub trawlera ry- kund usłyszano 2 wybuchy. Oczywiście Bałtyku od portu Świnoujście do połu- backiego, jednak chybił celu. O godz. torpedy eksplodowały w pobliżu okrętu dnika latarni morskiej Rozewie (Rixhöft) 01:19 z dystansu 5 kabli wystrzelono ko- podwodnego, tak, ze doszło uszkodzenia (pozycja No 7). lejną torpedę, zaobserwowano wybuch kadłuba lekkiego i obudowy kiosku, zaś 11 października o godz. 00:00 jed- i tonięcie jednostki. Potwierdzenia fak- o 01:30 stwierdzono silny przeciek w ob- nostka osiągnęła pozycję 60 Mm na pół- tu brak. Radzieckie źródła stwierdzają, rębie kadłuba sztywnego. Okręt opadł na noc od latarni morskiej Rügenwalde że został wówczas zatopiony trałowiec głębokość 62 m, jednak już po 15 minu- i do godz. 17:00 zakończyła stawianie M 3619, tyle tylko, że okręt ten poszedł tach wyszedł na peryskopową. Ogląda- min (5 linii po 4 miny w każdej, odstęp na dno już 13 października w innym re- jąc horyzont, dowódca zauważył jedynie między minami 50 m, głębokość 2,4 m) jonie (pozycja No 5). 2 transportowce. Brak jednak potwier- w kwadracie ograniczonym punktami 16 października okręt podwodny roz- dzenia utraty jednostki ze strony niemie- o współrzędnych 54º38’ N/ 15º53’8 E, począł powrót do bazy z powodu zu- ckiej. W radzieckich źródłach jako ofiara 54º37’5 N/ 15º57’ E, 54º35’8 N/ 15º53’7 życia zapasów paliwa i 18 październi- ataku przeprowadzonego przez Lembit E, 54º36’1 N/ 15º55’ E. Nie wykluczo- ka o godz. 17:55 przybył do Helsinek. figuruje niemiecki transportowiec Dirs- ne, że od poderwaniu się na tych minach W dniach 24-25 października przeszedł chau (w radzieckich źródłach 5000 BRT, w dniu 24 listopada został uszkodzony do Kronsztadu celem przeprowadze- a faktycznie jedynie 762 BRT), z tym jed- dozorowiec Vs 302. nia remontu, dokowania oraz demon- nak, że jednostka ta zaginęła bez wieści Wieczorem 12 października na tażu urządzeń przeciwminowych. 27 jeszcze 2 grudnia 1942 roku. wschód od wyspy Bornholm po raz listopada zachodząc po drodze na La- O godz. 21:00 okręt rozpoczął powrót pierwszy w czasie całej wojny wykryto vensaari i do Helsinek, jednostka przy- do bazy. 14 grudnia o godz. 13:48 na za- duży zespół nieprzyjacielskich okrętów była do Hanko. chód od wyspy Utö (59º43’0 N/ 21º19’6 w składzie lekki krążownik Nürnberg, W dniu 28 listopada Lembit wyszedł E) idący w zanurzeniu na głębokości 2 niszczyciele, 2 małe trałowce oraz do sektora ograniczonego namiarami 20-30 m (głębokość morza w tym miej- jeszcze 2 okręty, których typu dowód- 315-360º od przylądka Brüsterort (pozy- scu 60 m) Lembit uderzył w podwodny ca nie potrafił określić. Próba zaata- cja No 3). Zadaniem okrętu polegało na przedmiot, odnosząc nieznaczne uszko- kowania krążownika okazała się nie- rozpoznaniu szlaków żeglugowych w re- dzenie kadłuba lekkiego. A. M. Matiasie- udana z uwagi na dużą prędkość celu jonie Memel – Brüsterort, zaminowaniu wicz tak opisuje to zdarzenie: i częste zmiany jego kursu. Następnego ich , a następnie zwalczaniu statków tor- „Wracając do bazy zostaliśmy uprze- dnia niemiecki zespół dostrzeżono po- pedami. Jednostka wyszła na swoją po- dzeni o tym, ze w rejonie wyznaczonego nownie, jednak atak torpedowy się nie zycję 1 grudnia o godz. 21:00. spotkania naszymi kutrami wykryto nie- powiódł z tych samych, co wcześniej 2-3 grudnia przeprowadzono rozpo- przyjacielski okręt podwodny. Gdy w pe- przyczyn. Fakt ten ewidentnie wskazu- znanie przybrzeżnego toru wodnego. ryskopie widoczna była już linia przybo- je na niski stopień przygotowania tak- Wyznaczony bojami tor wodny przebie- ju, a do chwili wykonania zwrotu na kurs tycznego dowódców radzieckich okrę- gał w odległości 1,5 Mm od brzegu, jed- 90º pozostało 2-3 minuty, zaś echosonda tów podwodnych, szczególnie przy nak jego głębokość ledwie pozwalała na wskazywała dużą głębokość pod kilem,

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 55 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia niespodziewanie okręt nasz uderzył o jakiś 16 grudnia Lembit przybył do Helsi- co najmniej 4 okręty i statki, wszystkie podwodny przedmiot. Było takie odczu- nek. W związku z silnym przeciekiem one zatonęły albo w innym miejscu, albo cie jakby okręt zatrzymał się na moment, dławic, okręt został dokowany w doku z innej przyczyny, albo też nawet kil- powstało przegłębienie na rufę, pod kilem twierdzy Suomenlinna. Przeprowadzo- ka lat wcześniej nim postawiono wspo- coś zaskrzypiało, echosonda pokazała „0”, no również remont wielu mechanizmów mniane miny! Fantastycznie rosną rów- później szybko pojawiło przegłębienie na pokładowych, utrudniony z powodu bra- nież rozmiary „zatopionych” okrętów. dziób i jednostka odczepiła się od jakiegoś ku części zamiennych do nietypowego I tak Vs 343 lub KFK 300, o wyporności powolnego przedmiotu Echosonda kon- okrętu angielskiej budowy. Liczne detale 110 t wyrósł aż do 2100 t. tynuowała normalną pracę i pokazywała trzeba było dorabiać na miejscu. Wkrótce doszło do awarii hydraulicz- 30 – 32 m po kilem. 6 marca 1945 za wybitne sukce- nej maszynki sterowej steru pionowego „Motory stop ! Przedmuchać środko- sy w walce z niemieckimi agresorami i w dniach 4-5 kwietnia załoga zajmowa- wy !” Dekretem Prezydium Rady Najwyż- ła się jej remontem, leżąc na dnie Ławi- Jak tylko kiosk wynurzył się z wody, szej ZSRR okręt podwodny Lembit zo- cy Północnej Środkowej. Awarii usunąć momentalnie otworzyłem luk wejściowy stał odznaczony orderem Czerwonego się jednak nie udało. W dniu 5 kwietnia i wyskoczyłem na mostek. W ślad za mną Sztandaru. sieć rybacka nawinęła się na lewą śru- wyszedł nawigator Mitrofanow i sygnali- 23 marca Lembit przeprowadzony bę. 6 i 7 kwietnia Lembit został wykry- sta Kornijenko. Za rufą naszego okrętu za- przez fiński lodołamacz Sisu wyszedł ty przez niemieckie jednostki zop, które uważyliśmy dużą plamę oleju i 2 krótkie na patrol bojowy na wody południowe- zrzuciły 83 bomby głębinowe, radzie- połamane deski. Na kursie 90º od prawej go Bałtyku w rejon na wschód od Ławi- cki okręt podwodny nie został jednak burty w odległości kilku kabli leżał w dry- cy Słupskiej (pozycja No 4). Głównym uszkodzony. W dniu 7 kwietnia o godz. fie nasz kuter, a na trawersie latarni mor- zadaniem okrętu było zaminowanie 15:06 zasygnalizowano szum 4 torped, skiej Utö widoczna była druga taka jed- przybrzeżnego toru wodnego na wyj- które przeszły obok jednostki, co mo- nostka. Daliśmy do przodu i szliśmy na ściu z Zatoki Gdańskiej w rejonie latar- gło wskazywać na działania nieprzyja- zbliżenie. Jak później mówili mnie syg- ni morskiej Rozewie (Rixhöft). W szkie- cielskiego okrętu podwodnego. Fakt ten nalista i nawigator, miałem twarz bladą rach grubość gładkiej pokrywy lodowej nie znajduje potwierdzenia w danych za- jak papier. W tym czasie myślałem sobie, wynosiła 0,5 m, natomiast w miejscach granicznych. Ósmego kwietnia załoga że może zderzyliśmy się z naszym okrętem torosów dochodziła do 1,5-2 m. Lodo- kontynuowała remont hydrauliki steru podwodnym, który kutry wyprowadzały łamacz zabezpieczał okręt podwodny pionowego, zaś nazajutrz 9-go w rejonie na morze. do wyspy Utö, gdzie pożegnał się z nim 40 Mm na południe od latarni morskiej Zbliżając się do pierwszego kutra, za- 25 marca o godz. 21:57. W trakcie przej- Hoburg nieprzyjacielskie jednostki wy- uważyliśmy na jego pokładzie naszego ścia nieznacznie uszkodzony został kad- kryły Lembit, który atakowały przez 1,5 tłumacza lejtnanta Pałkina. Mitrofanow łub lekki, jednak przez prawą dławicę do godz., zrzucając 85 bomb głębinowych. krzyknął: zęzy V przedziału zaczęła znów przesą- Również i tym razem nie odnotowa- - Kogo wyprowadzaliście? czać się woda. Dowódca nie bacząc na no uszkodzeń okrętu. Niemcy wznowi- - Nikogo nie wyprowadzaliśmy, czeka- ten defekt postanowił kontynuować pa- li swoje ataki 10 kwietnia, równocześnie my na was – odpowiedział Pałkin. trol bojowy. doszło awarii kolektora spalin lewego W tym momencie krew powróciła na 28 marca o godz. 18:00 okręt osiąg- diesla i sprężarki powietrznej wysokiego twarz i mogłem coś powiedzie. Znaczy to, nął pozycję w rejonie latarni mor- ciśnienia No 2. w czasie, gdy jednostka był faszystowski okręt…… skiej Rozewie. 30 marca między godz. znajdowała się na pozycji, tylko raz wy- Wiele lat później analizując opubliko- 12:45 a 13:27 w odległości 10 Mm na kryto nieprzyjacielski konwój, który jed- wane spisy strat hitlerowskiej floty pod- północny wschód od Rozewia między nak szedł dniem na wodach o głębokości wodnej, po sprawdzeniu czasu, miejsca punktami o współrzędnych 54º54’7 N/ 10-12 m, co uniemożliwiało przeprowa- i przyczyny zatonięcia, stwierdziliśmy, że 18º19’4 E i 54º57’4 N/ 18º20’ E Lem- dzenie ataku z zanurzenia. zatopiliśmy U 479. Nasz okręt miał solid- bit postawił pola minowe (5 linii po W dniu 11 kwietnia o godz. 01:51 ną stalową dziobnicę oraz lany żeliwny 4 miny w każdej, odstęp między minami z uwagi na awarie okrętu dowódca roz- kil. Uderzenia tak mocnego tarana wystar- 50 m, głębokość 2,5 m) O godz. 15.30 począł powrót do bazy. Rakiem 13 kwiet- czyły, by nieprzyjacielski okręt podwodny usłyszano szum w kierunku pola mino- nia Lembit spotkał się z fińskim lodo- nie mógł już więcej razy wynurzyć się na we (prawdopodobnie transportowiec, łamaczem w rejonie wyspy Niuhamn powierzchnię”. 2 dozorowce i niszczyciel), a następnie i następnego dnia przybył do Turku, gdzie Poglądu tego nie potwierdziły jed- 3 eksplozje. W swoich pamiętnikach pozostał do końca wojny przechodząc re- nak zagraniczne dane. U 479 wy- Matiasiewicz odnotował, że po wybu- mont międzyrejsowy. Matiasiewicz w na- szedł na pozycję na północny zachód chach zaobserwował przez peryskop stępujący sposób tłumaczy swój przed- od Ossmossaar 27 października 1944 jak tonie jeden z dozorowców, a drugi terminowy powrót z pozycji: roku, skąd po raz ostatni nawiązał łącz- znikł w ogóle, kolejną eksplozję usłysza- „Zakończenie remontu i próby niektó- ność 15 listopada. Gdy upłynął okres no 2 kwietnia wieczorem. W pamiętni- rych mechanizmów zostały zakończone autonomiczności 12 grudnia uznano kach Matiasiewicza były jeszcze kolejne raptem na pół godziny przed wyjściem. jednostkę za zaginioną bez wieści. Naj- – 31 marca i 4 kwietnia. Remont (…) wymagał starannej kontroli prawdopodobniej przyczyną zatonięcia Brak potwierdzeń o sukcesach wspo- jego jakości, a na to przeznaczono ewiden- było wejście na minę u wylotu Zato- mnianego pola minowego. Możliwe jed- tnie za mało czasu (…) Po patrolu w roku ki Fińskiej. Tymczasem Lembit praw- nak, że zginął na nim kuter dozorowy Vs 1944 wyraziłem w swoim meldunku opi- dopodobnie zderzył się z fragmentem 343 (zaginął bez wieści 25 kwietnia w re- nię w tym temacie, jednak nie zostały one jednego z licznych zatopionych w tym jonie latarni morskiej Rozewie). W ra- uwzględnione „ (OCWMA. F.18 D. 37946. rejonie statków. dzieckich publikacjach figurują jeszcze L. 4-9).

56 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

Zastosowana Data Rejon zatopienia Klasa i nazwa jednostki Wyporność t. Rezultat broń XI 1941 Na zachód od Bornholmu Jednostka szkolna Deutschland 10 000 miny Zatopiony XI 1941 „ Transportowiec Warlaten? 5800 „ „ II 1942 „ Prom kolejowy Starcke? 2459 „ „ XI 1941 Zatoka Wyborska Trałowiec 250 „ „ XII 1941 „ Dozorowiec Porkkala 100 „ „ IX 1942 Rejon wyspy Utö Transportowiec 2600 torpedy „ IX 1942 „ Transportowiec 2600 torpedy „ IX 1942 „ Transportowiec Finnland 2302 „ „ X 1944 Na północ od Kołobrzegu Transportowiec Hilma Lau 2414 „ „ X 1944 „ Trałowiec 526 „ „ X 1944 „ Holownik Pionier-5 200 miny „ XI 1944 „ Transportowiec Swanesck? 2129 „ „ I 1945 „ Transportowiec Berlin 5286 „ Uszkodzony Na północny zachód od XII 1944 Transportowiec Dirschau 5000 torpedy Zatopiony przylądka Brüsterort XII 1944 „ Transportowiec Eberhard 749 miny „ 1944 „ Transportowiec Eisberg 2600 „ Uszkodzony 1944 „ Transportowiec Elie? 1873 „ „ I 1945 „ Transportowiec „Lüterhorn? 1953 „ Zatopiony II 1945 „ Trałowiec M-421 526 „ „ XII 1944 Rejony wyspy Utö Okręt podwodny U 479 700 taran „ Na północ od przylądka III 1945 Dozorowiec Vs-301 2100 miny „ Rozewie III 1945 „ Dozorowiec Vs-1014 2100 „ „ IV 1945 „ Dozorowiec Vs-343 2100 „ „ 1945 „ Transportowiec Dreichdeick? 9338 „ Uszkodzony IV 1945 „ Okręt zop UL-1108 564 „ Zatopiony Łącznie: 8 okrętów wojennych o wyporności 18 966 t - - 17 transportowców o wyporności 57 366 RT

W dniach 13 czerwca – 8 lipca okręt 1942: 21.08-19.09 22 lipca 1945 roku po długich latach przeprowadził rejs w rejon na południo- 1944: 02.10-18.10, 24.11-15.12 nieobecności Lembit ponownie poja- wy zachód od wyspy Bornholm, gdzie 1945: 23.03.-14.04 wił się na redzie Tallina by wziąć udział pozostawał w dozorze. W nocy w poło- W tym okresie okręt przeprowadził w paradzie okrętów z okazji Dnia Mary- żeniu nawodnym, a w dzień w zanurze- 8 ataków torpedowych, wystrzeliwu- narki Wojennej. niu, wykorzystując peryskop i środki hy- jąc 14 torped (liczba torped w salwie Od jesieni 1945 armia i flota rozpo- droakustyczne, prowadzono obserwację 6 x 2, 2 x 1). W ich rezultacie zatopio- częły proces demobilizacji. Jako pierw- żeglugi w tym rejonie. Przeszukiwano no 1 statek (Hilma Lau, 2414 BRT), si opuścili okręt marynarze służby ter- wykryte niewielkie jednostki, na których 1 statek uszkodzono (Finnland, 5281 minowej, którzy odsłużyli już po 8-9 przestępcy wojenni mogli uciekać z Nie- BRT, później zatonął) – zwycięstwa lat, a za nimi również i młodsi stażem. miec do Szwecji. Po zakończeniu zada- potwierdzone. 8 kwietnia 1946 roku. M. Matiasiewicz nia powrócono do Turku. Jednostka postawiła 5 zapór mino- zdał Lembit nowemu d-cy, którym został Posumujmy krótko wyniki działań bo- wych, każda po 20 min. Na minach przy- kpt. II rangi (kmdr por.) Jurij Siergieje- jowych Lembit. puszczalnie zatonęły: trałowiec Porkkala wicz Russin. Do tego czasu wymianie Okres służby wojennej obejmował (162 t), i kuter dozorowy Vs 343 (110 t), uległa niemal cala załoga za wyjątkiem 46,5 miesiąca (22.06.1941 – 09.05.1945). zaś uszkodzeniu uległ kuter dozorowy Vs bosmana M. Dmitriewa oraz d-cy grupy W tym czasie okręt przeprowadził 7 pa- 302 (110 t). drenażystów I. Gricenko. troli bojowych, które trwały łącznie 104 Zgodnie z radzieckimi danymi straty W dniu 17 stycznia 1946 roku Lembit doby, tym samym współczynnik natęże- przeciwnika w wyniku działań bojowych został wycofany ze składu bojowego flo- nia bojowego wynosił raptem 0,07. okrętu podwodnego Lembit wyglądały ty i przeklasyfikowany na szkolny okręt Patrole bojowe: zupełnie inaczej (A. M. Matiasiewicz Po podwodny przydzielony do odznaczo- 1941: 10.08-21.08, 19.10-26.10, 5.11 morskim dorogam). nego orderem Czerwonego Sztandaru

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 57 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

Szkolnego Oddziału Pływania Podwod- W dniu 4 czerwca 1975 roku gazeta Ogłoszenie niepodległości przez Esto- nego im. Kirowa. 18 czerwca 1946 okręt „Wiecziernyj Tallin” opublikowała ma- nię oraz rozpad Związku Radzieckie- otrzymał oznaczenie U-1, a od 12 stycz- teriał o sukcesach Lembit i zapropono- go odbiły się na losach okrętu-muze- nia 1949 roku S-85. W toku szkolenia bo- wała zachowanie okrętu na zawsze jako um. 27 kwietnia 1992 roku członkowie jowego przeprowadzano strzelania tor- pomnika. Idea znalazła zrozumienie estońskiego Kaitselit (parlament) samo- pedowe i artyleryjskie, stawiano miny. i poparcie. Gazeta „Mołodież Estonii” wolnie zajęli Lembit i podnieśli na nim Przykładowo w roku 1951 przeprowa- wydrukowała zbiór listów czytelników estońską flagę. Usprawiedliwiali to tym, dzono 6 ataków torpedowych, odpalając z gorącymi słowami wsparcia i deklara- ze Flota Bałtycka mogła odprowadzić 14 torped, postawiono 4 miny i wystrze- cjami pomocy przy odbudowie okrętu okręt do Rosji i oddać go na złom. Jed- lono 83 pociski artyleryjskie. Okręt prze- podwodnego. nostka stała się filia Muzeum Morskiego prowadzał rejsy po akwenie Bałtyku. Oficer marynarki wojennej – pra- Estonii (Eesti Meremuuseum) W dniu W październiku 1949 przeprowadzono cownik polityczny S. A. Smirnow stał 2 sierpnia 1994 roku miała miejsce uro- rejs nawigacyjny po trasie Kronsztad-Tal- się aktywnym zwolennikiem tej idei czystość włączenia Lembit w skład od- lin-Liepaja-Bałtijsk-Świnoujście-Kron- i energicznie „przepychał” ją wśród naj- budowanej marynarki wojennej Estonii sztad, zaś w zimowych warunkach grud- wyższych instytucji floty. Załatwił rów- jako okręt No 1. nia 1951 okręt przeszedł z Kronsztadu nież wsparcie władz miejskich oraz Przez cały czas trwał proces restau- do Tallina, a następnie do Liepaji by po- republikańskich i związkowych ciał racji okrętu-muzeum, choć z uwagi na wrócić do bazy w kwietniu 1952 roku. przedstawicielskich. Decyzją ministra brak środków przebiegał powoli. 5 paź- 10 czerwca 1955 roku okręt został roz- obrony ZSRR we wrześniu 1979 Lem- dziernika 2001 jednostkę odholowa- brojony i przeklasyfikowany do kategorii bit powrócił do floty jako filia Muzeum no na Bałtijskij Sudoremontnyj Zawod stacji szkolno-treningowych. 30 stycznia Floty Bałtyckiej. w Tallinie, gdzie została, pierwszy raz od 1956 jednostka otrzymała nowe oznacze- 28 sierpnia 1979 okręt przeprowa- roku 1984, dokowana. W toku remon- nie STŻ-24, a od 27 grudnia 1956 roku dzono do Tallina wewnętrznymi dro- tu usunięto defekty kadłuba i częściowo UTS 29. W dniu 3 sierpnia 1957 jednost- gami wodnymi. 5 sierpnia 1985 roku wymieniono poszycie, odbudowano ru- ka została wydzierżawiona zakładom po odbudowie i remoncie Lembit został fowy maszt i dębowe kratownice na po- „Krasnoje Sormowo” w Gorkim (obec- przycumowany u nabrzeża portu jach- kładzie, wykonano również szereg in- nie Niżnyj Nowgorod), znanemu produ- towego w Pirita (Tallin) jako pamiątka nych robót. Cały kadłub lekki i sztywny, centowi okrętów podwodnych. i filia Muzeum DKBF. Początkowo za- zbiorniki balastowe oraz studzienki mi- Stopniowo demontowano wyposa- mierzano ustawić okręt podwodny na nowe zostały oczyszczone i pomalowa- żenie okrętu – weterana – zdjęto radio- postumencie na brzegu, jednak prze- ne. Remont okrętu podwodnego 1,5 mln stację, żyrokompas, urządzenia aku- znaczony do realizacji tego zadania koron i został sfinansowany przez Mini- styczne, log, peryskopy, działo i wiele dźwig pływający stracił ramię w cza- sterstwo Kultury Estonii. innych. Wydawało się, ze okręt, noszący sie holowania z Kronsztadu. Rzeczywi- Obecnie Lembit stoi przy nabrzeżu, dumną nazwę Lembit, trafi wkrótce do ście wiele z oryginalnego wyposażenia zbudowanej jeszcze w roku 1915 Gidro- huty. Znaleźli się jednak ludzie, którym jednostki utracono bezpowrotnie, przy- gawani (Lennusdam), gdzie w latach droga była pamięć o bohaterskim okrę- kładowo lewy silnik wysokoprężny, inne I wojny światowej bazowały wodnosa- cie - karcie morskich dziejów kraju. Był zaś elementy (żyrokompas, peryskopy) moloty rosyjskiej floty. Od jesieni 2004 wśród nich również dawny dowódca A. zastąpiono późniejszym radzieckim wy- roku są tam również eksponowane inne M. Matiasiewicz. posażeniem. jednostki muzealne. Zbudowany w ro-

Lembit jako okręt-muzem według stanu sprzed 2 lat. Fot. Hartmut Ehlers

58 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia ku 1914 parowy lodołamacz Suur Töll (dawny Car Michaił Fiedorowicz – Wo- łyniec-Jääkarhu), kuter patrolowy typu Grif (proj. 1400M), który w latach 1994- 2001 wchodził w skład floty Estonii, tra- łowiec M414 Kalev, przekazany Esto- nii w roku 1997 przez RFN (zbudowany 1967, typ Frauenlob), wycofany ze służ- by w 2004. W chwili obecnej Gidrogawań znajdu- je się w na wpół zniszczonym i zapusz- czonym stanie. Opracowano jednak am- bitny plan przekształcenia jej do roku 2012 w ważne historyczne, kulturalne i turystyczne centrum. Lembit zostanie podniesiony z wody i ustawiony w daw- nym hangarze dla wodnosamolotów, co zapewni należyte zabezpieczenie jego kadłuba przed korozją i obrastaniem. Na zakończenie chciałbym zatrzymać Hangar w Gidrogawani, miejsce, w którym ma zostać ustawiony Lembit. się jeszcze na losach A.M. Matiasiewi- Fot. Aleksandr Mitrofanov cza, który przeszedł wraz z Lembit okres całej Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Od Do roku 1981 A. M. Matiasiewicz 5. Jemilianow L.A., Sowietskije podwodnyje łodki marca 1946 do sierpnia 1947 roku do- pracował jako kapitan statkach hydro- w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie, Moskwa 1981. wodził okrętem podwodnym Szcz-303, graficznych Ministerstwa Żeglugi, był 6. Dmitriew W.I., Czemesow O.G., W głubinach Bał- a później do kwietnia 1948 dywizjonem starszym pilotem leningradzkiego por- tiki, Moskwa 1988. okrętów podwodnych w budowie i kapi- tu morskiego. Na emeryturze aktywnie 7. Płatonow A.W., Sowietskije bojewyje korabli 1941- talnym remoncie, a od kwietnia 1948 do uczestniczył w ruchu weteranów i pra- 1945gg III Podwodnyje łodki, Sankt Peterburg 1996. lutego 1950 eksperymentalnym okrętem cy patriotyczno-wychowawczej, został 8. Bogatyriew S.W., Łarincew R.I., Owczarenko podwodnym M-401 z silnikiem pracują- wybrany honorowym członkiem Prezy- A.W., Morskaja wojna na Bałtikie 1941-1945gg. Spra- cym w cyklu zamkniętym. W czasie prób dium Rady Weteranów-Podwodników. wocznik-hronika. Czast I Potieri fłota protiwnika na w październiku 1949 roku, na pokładzie Zmarł 28 stycznia 1995 roku w Sankt Bałtijskom Morie w 1941-43gg, Archangielsk 1997. M-401 wybuch pożar w przedziale lewe- Petersburgu. 9. Morozow M.E., Podwodnyje łodki WMF SSSR go silnika. W efekcie precyzyjnych i mą- Był odznaczony orderem Lenina, or- w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie 1941-1945gg. Lie- drych działań dowódcy okrętu załoga derami Czerwonego Sztandaru, Uszako- topis bojewych pochodow. Czast I Krasnoznamiennyj w ciągu kilku minut ugasiła pożar ratu- wa II klasy, dwukrotnie orderem Wojny Bałtijskij Flot, Moskwa 2001. jąc tym samym zarówno jednostkę jak Ojczyźnianej I klasy, orderami Czerwo- 10. Prasołow S.N., Amitin M.B., Ustrojstwo podwod- i samych siebie. nej Gwiazdy, Znak Pociota, licznymi me- nych łodok, Moskwa 1973. Od lutego do października 1950 Ma- dalami, odznaką Zasłużony pracownik 11. Dmitriew W.I., Sowietskoje nodwodnoje kopable- tiasiewicz był d-cą samodzielnego dy- floty morskiej ZSRR. W dniu 29 listopa- strojenije, Moskwa 1990. wizjonu doświadczalnych okrętów pod- da 1995 roku nadano mu pośmiertnie 12. Meister J., Wojna w wostocznojewropejskich wo- wodnych w Leningradzie. W dniu 15 tytuł Bohatera Rosji. Był rzeczywistym dach 1941-1945. Bałtika 1941-1943, Moskwa 1995. lipca 1950 roku kpt. II rangi (kmdr por) członkiem Towarzystwa Geograficzne- 13. Meister J., Wojna w wostocznojewropejskich wo- A. M. Matiasiewicz został awansowany go, członkiem Komisji Polarnej. dach 1941-1945. Bałtika 1944-1945. Moskwa 1995. do stopnia kpt. I rangi (kmdr). 14. Grinkiewicz W.I., Krasnozmiennaja podwodnaja Od października 1950 kpt. I rangi Ma- Tłumaczenie z języka rosyjskiego łodka Lembit, Tallin 1986. tiasiewicz zajmował się działalnością pe- Maciej S. Sobański 15. Taylor J.C., German Warships of Word War II, dagogiczną, był: starszym wykładowca Garden City-New York, 1967. Wyższych Specjalistycznych Klas Ofice- Bibliografia 16. Wynn K., U-Boat Operations of the Second World rów Pływania Podwodnego i ZOP KUO- 1. Docenko W.D., Fłoty XX wieka.Tom II, księga I, War, Annapolis 1997. PP i PŁO im. Kirowa, I Wyższej Szkoły Moskwa 2003. 17. Danner H., Kriegsfischkutter KFK, Hamburg- Pływania Podwodnego Marynarki Wo- 2. Docenko W.D., Getmaniec G.M., Fłot w Wielikoj Berlin-Bonn, 2001. jennej, starszym wykładowcą, kierowni- Otieczestwiennoj Wojnie 1941-1945gg, Moskwa 2005. 18. Beaver P., German Destroyers and Escorts, Camb- kiem katedry kierowania okrętami pod- 3. Morozow M.E., Kułagin K.L., Sowietskoj podwod- ridge 1981. wodnymi Wyższych Specjalistycznych nyj fłot 1922-1945gg:O podwodnych łodkach i pod- 19. Internet. Oficerskich Klas Sił Morskich. Od li- wodnikach, Moskwa 2006. stopada 1955 w rezerwie, a następnie 4. Matiasiewicz A.M., Po morskim dorogam, Lenin- w stanie spoczynku. grad 1978.

Sprzedam Conway’s all the World’s Fighting Ships 1922-1946, Jane’s Fighting Ships 1984-1985 oraz Jentschura, Jung, Mickel – Warships of the Imperial Japanese Navy 1869-1945. Kontakt: 078 315 05 41, po godz. 19.00.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 59 Tekst Sperrbrecher 1-Saar. Na mostku widoczny namalowany Żelazny Krzyż, upa- Rafał Mariusz Kaczmarek miętniający nadanie 3 sierpnia 1941 roku Krzyża Rycerskiego Żelaznego Krzyża dowódcy okrętu, kmdr. ppor. rez. Karlowi Palmgrenowi. Fot. zbiory Martin Maass

nazwa Sperrbrecher 1-Saar Sperrbrecher 2-Athen Sperrbrecher 3-Belgrad stocznia budowy Deschimag, zakład AG Weser, Deutsche Werft AG, zakład Deutsche Werft AG, zakład Brema Reiherstieg, Hamburg Reiherstieg, Hamburg nr budowy 895 171 496 położenie stępki 1935 1936 1937 wodowanie 4.6.35 30.4.36 20.3.37 rozpoczęcie służby 13.11.35 1.9.36 25.5.37 pojemność lub wyporność 3261 BRT 4450 BRT 4418 BRT długość całkowita/na linii 115,10/109,36 129,50/121,50 129,50/121,50 wodnej [m] szerokość maksymalna [m] 15,30 16,92 16,92 zanurzenie [m] 6,50 7,20 7,20 wysokość boczna [m] 6,90 7,66 7,66 napęd 1 sześciocylindrowy dwusuwowy 1 sześciocylindrowy dwusuwowy 1 sześciocylindrowy dwusuwowy silnik wysokoprężny MAN o mocy silnik wysokoprężny MAN o mocy silnik wysokoprężny MAN o mocy 3900 efektywnych KM, 1 śruba 4000 efektywnych KM, 1 śruba 4000 efektywnych KM, 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 14,2 14,5 14,5 (13,5) zasięg [Mm/w.] 12 000/14 11 657/14 11 657/14 zapas paliwa 830 t ropy 700 t ropy 700 t ropy uzbrojenie 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 6 działek 37 mmm 4 działka 37 mm 4 działka 37 mm 6-12 działek 20 mm 3-5 działek 20 mm 3-5 działek 20 mm załoga: oficerowie/marynarze ? ? ?

60 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 1-Saar 13.11.35 Saar, Norddeutscher Lloyd, Brema 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 17.9.40 o godz. 08:00 w Wesermünde Sperrbrecher 1, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 1, 6 Flotylla PZM 30.3.44 ciężko uszkodzony koło Brestu na minie 1944 remontowany w Breście 26.8.44 zatopiony w Breście przez brytyjskie samoloty ? podniesiony i pocięty na złom

Sperrbrecher 2-Athen 1.9.36 Athen, Deutsche Levante Linie AG, Hamburg 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 8.9.40 o godz. 14:00 w Hamburgu Sperrbrecher 2, 2 Flotylla PZM 22.9.40 o godz. 08:23 ciężko uszkodzony na redzie Boulogne na 50° 44’N/001° 36’ E na minie, wyrzucony na brzeg 6.10.40 wrak przeholowany do Rotterdamu i wycofany ze służby 1940-42 remontowany w Rotterdamie 2.11.42 zwrócony armatorowi 3.5.45 uszkodzony w Neustadt przez brytyjską artylerię armii 1945-46 remontowany w Lubece 16.3.46 przekazany ZSRR, Gienierał Brusiłow 27.5.47 Waryński, Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe SA, Gdynia 1951 Waryński, Polskie Linie Oceaniczne, Gdynia

Sperrbrecher 2-Athen po wejściu na minę 22 września 1940 roku koło Boulogne. Widoczny brak części dziobowej, która zatonęła. Widoczny jest maszt części dziobowej przed jednostką. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 61 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 3-Belgrad w malowaniu maskującym. Był to jeden z niewielu szybkich niemieckich motorowych frachtowców przebudowanych na przerywacze zagród minowych. Fot. zbiory Martin Maass

Podnoszenie wraku Sperrbrecher 3-Belgrad 9 lipca 1947 roku w Bordeaux. Fot. zbiory Martin Maass

62 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 3-Belgrad 25.5.37 Belgrad, Deutsche Levante Linie AG, Hamburg 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 15.8.40 o godz. 16:30 w Hamburgu Sperrbrecher 3, 2 Flotylla PZM 27.3.44 uszkodzony koło La Pallice na minie 26.8.44 o godz. 13:00 zatopiony w Bordeaux na 44° 50’ N/000° 34’ W przez załogę 9.7.47 podniesiony 1947-51 remontowany 1951 Nicole Schiaffino, Soc. Algérienne de Navigation pour l’Afrique du Nord/Charles Schiaffino & Cie, Algier 1953 Nicole Schiaffino, Soc. Algérienne de Navigation Charles Schiaffino & Cie, Algier 1963 Nicole Schiaffino, Soc. Algérienne de Navigation Charles Schiaffino & Cie, Rouen .7.71 wycofany ze służby w Rouen 12.2.73 przybył do Bilbao w celu pocięcia na złom 1973 pocięty na złom w Bilbao

Sperrbrecher 4 – patrz Sperrbrecher IV-Oakland Sperrbrecher 5 – patrz Sperrbrecher V-Schwanheim Sperrbrecher 6 – patrz Sperrbrecher VI-Magdeburg Sperrbrecher 7 – patrz Sperrbrecher VII-Sauerland Sperrbrecher 8 – patrz Sperrbrecher VIII-Neckar Sperrbrecher 9 – patrz Sperrbrecher IX-Lüneburg Sperrbrecher 10 – patrz Sperrbrecher X-Vigo

nazwa Sperrbrecher 11-Zeus Sperrbrecher 11-Belgrano Sperrbrecher 13-Minerva stocznia budowy Deschimag, zakład Seebeck, Howaldtswerke AG, Hamburg Bremer Vulkan, Vegesack Wesermünde nr budowy 615 751 759 położenie stępki 1938 1936 1938 wodowanie .2.39 22.8.36 31.12.38 rozpoczęcie służby .3.40 1.10.36 31.1.39 pojemność lub wyporność 2468 BRT 6095 BRT 2446 BRT długość całkowita/na linii wodnej 109,92/102,00 144,86/136,10 (134,50) 109,92/102,00 [m] szerokość maksymalna [m] 14,56 18,60 (18,70) 14,56 zanurzenie [m] 5,85 7,32 5,85 wysokość boczna [m] 8,50 8,34 8,50 napęd 1 siedmiocylindrowy dwusuwowy 1 ośmiocylindrowy dwusuwowy 1 pięciocylindrowy dwusuwowy silnik wysokoprężny Krupp- silnik wysokoprężny MAN o mocy silnik wysokoprężny MAN o mocy Germania o mocy 3000 3350 efektywnych KM, 1 śruba 3000 efektywnych KM, 1 śruba efektywnych KM, 1 śruba o średnicy 3,85 m o średnicy 3,85 m prędkość maksymalna [w.] 15,0 13,0 15,0 (13,0) zasięg [Mm/w.] 8600/14 ? 8600/14 zapas paliwa 310 t ropy 910 t ropy 310 t ropy uzbrojenie 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 4-6 działek 37 mm 4 działka 37 mm 4-6 działek 37 mm 5-14 działek 20 mm 10 działek 20 mm 5-14 działek 20 mm 8 miotaczy rakiet 86 mm 8 miotaczy rakiet 86 mm 1 balon zaporowy 1 balon zaporowy załoga: oficerowie/marynarze 4-5/145-169 ? 4-5/145-169

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 63 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 11-Zeus .3.40 Zeus, „Neptun” Dampfschiffahrtsgesellschaft, Brema 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 4.8.40 o godz. 13:30 w Wesermünde Sperrbrecher 11, 1 Flotylla PZM 9.9.40 ciężko uszkodzony koło Korsör na 55° 20’ N/011° 00’ E na minie 22.10.40 wycofany ze służby w Korsör 1940-43 remontowany w Kopenhadze 1.4.43 o godz. 12:15 w Hamburgu Sperrbrecher 22, 3 Flotylla PZM 1945-47 służba w GM/SA 29.4.48 przyznany USA 14.5.48 zwrócony armatorowi, Zeus, „Neptun” Dampfschiffahrtsgesellschaft, Brema 1967 Zeus, Santaviernes Nav. Co. Ltd, Famagusta (Nikozja) 1971 Captain John, Asha Shipping Co., Famagusta (Nikozja) 7.7.72 przybył do Bilbao w celu pocięcia na złom 1972 pocięty na złom w Bilbao

Sperrbrecher 11-Belgrano 1.10.36 Belgrano, Hamburg-Südamerikanische Dampfschifffahrts-Gesellschaft, Hamburg .8.40 transportowiec A 6 do operacji „Seelöwe” 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 17.1.41 o godz. 8:00 w Schiedam Sperrbrecher 11, 1 Flotylla PZM 23.10.42 ciężko uszkodzony koło wyspy Ameland na 53° 31,5’ N/004° 55’ E na minie 1942-31.5.43 remontowany w Hamburgu 4.1.45 uszkodzony koło Aarhus na minie 1945-47 służba w GM/SA 20.9.47 przyznany Wielkiej Brytanii 29.9.47 przybył do Inverkeithing w celu pocięcia na złom 1948 pocięty na złom w Inverkeithing

Sperrbrecher 11-Belgrano podczas prób z widocznym na dziobie urządzeniem QD-Gerät mającym unieszkodliwiać miny postawione w poprzek do kursu okrętu. Fot. zbiory Martin Maass

64 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Sperrbrecher 13-Minerva w malowaniu maskującym w 1941 roku. Namalowany na dziobie pysk rekina z daleka identyfikował okręt. Trzeba przy- znać, że inwencja twórcza w malowaniu sięgnęła w tym okresie zenitu. Fot. zbiory Martin Maass Sperrbrecher 13-Minerva 31.1.39 Minerva, „Neptun” Dampfschiffahrtsgesellschaft, Brema 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 3.9.40 o godz. 10:00 w Wesermünde Sperrbrecher 13, 1 Flotylla PZM 16.11.40 Sperrbrecher 13, 3 Flotylla PZM 1945-47 służba w GM/SA 29.4.48 przyznany USA 13.5.48 zwrócony armatorowi, Minerva, „Neptun” Dampfschiffahrtsgesellschaft, Brema 1967 Minerva, Salamis Maritime Co. Ltd, Limassol (Nikozja) 17.12.77 sprzedany na złom do Pakistanu 19.2.78 przybył do Gadani Beach/Pakistan w celu pocięcia na złom 1978 pocięty na złom na Gadani Beach

Sperrbrecher 12 – patrz Sperrbrecher XII-Stolzenfels

Sperrbrecher 13-Minerva w malowaniu maskującym z drugiej połowy wojny. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 65 Sperrbrecher 14-Bockenheim. Był to zdobyczny norweski frachtowiec Tai Ping. Fot. zbiory Martin Maass Tekst

nazwa Sperrbrecher 14-Bockenheim Sperrbrecher 15-Taronga Sperrbrecher 16-Tulane stocznia budowy Kockums Mekaniska Verkstad AB, Odense Stalskibsvaerft, Odense Akers Mekaniske Verksted AS, Oslo Malmö nr budowy 159 50 478 położenie stępki 1929 1933 1939 wodowanie 16.3.29 20.1.34 18.10.39 rozpoczęcie służby 15.6.29 5.5.34 11.1.40 pojemność lub wyporność 7019 BRT 7003 BRT 5487 BRT dł.całkowita/na linii wodnej [m] 147,51/140,77 147,52/? 137,84 (138,15)/128,01 szerokość maksymalna [m] 18,44 18,68 17,44 zanurzenie [m] 8,76 (8,20) 8,84 (8,40) 7,82 wysokość boczna [m] 9,63 9,63 8,73 napęd 2 ośmiocylindrowe czterosuwowe 1 siedmiocylindrowy dwusuwowy 1 pięciocylindrowy dwusuwowy silniki wysokoprężne Kockums o silnik wysokoprężny Burmeister & silnik wysokoprężny Burmeister & łącznej mocy 7500 efektywnych Wain o mocy 9650 efektywnych Wain o mocy 6700 efektywnych KM, 2 śruby KM, 1 śruba KM, 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 15,0 (14,0) 16,25 15,25 zasięg [Mm/w.] 31 600/15 ? ? zapas paliwa 2926 t ropy ? t ropy 2227 t ropy uzbrojenie 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 4 działka 37 mm 4 działka 37 mm 6 działek 37 mm 5 działek 20 mm 3 działka 20 mm 6 działek 20 mm załoga: oficerowie/marynarze ? ? ?

Sperrbrecher 14-Bockenheim 15.6.29 Tai Ping, Wilhelm Wilhelmsen, Tönsberg 10.4.40 zdobyty w Oslo przez Niemców 28.5.40 zarekwirowany w Oslo przez Kriegsmarine 1940 Bockenheim, Unterweser Reederei AG, Brema 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 30.11.40 w Wesermünde Sperrbrecher 14, 2 Flotylla PZM 22.6.42 ciężko uszkodzony koło Royan na minie 12.1.242 uszkodzony w Bordeaux przez brytyjskich komandosów 12.12.42 o godz. 11:00 w Bordeaux wycofany ze służby 25.8.44 zatopiony koło Bassens w ujściu Żyrondy przez Niemców 10.7.46 podniesiony, potem prowizorycznie naprawiony 29.2.48 przybył do Pasajes w celu pocięcia na złom .3.48 pocięty na złom w Pasajes

66 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 15-Taronga 5.5.34 Taronga, Wilhelm Wilhelmsen, Tönsberg .4.40 zdobyty w Moss przez Niemców 15.8.40 zarekwirowany w Moss przez Kriegsmarine 1940-41 przebudowany na przerywacz zagród minowych 26.4.41 o godz. 08:00 w Horten Sperrbrecher 15, 1 Flotylla PZM 8.6.42 ciężko uszkodzony koło Scharhörn przez brytyjskie samoloty, osiadł na płyciźnie, 2 ofiary 15.6.42 ściągnięty z płycizny i przeholowany do Hamburga 6.7.42 o godz. 8:00 w Hamburgu wycofany ze służby 1942-45 planowana przebudowa na okręt-cel niezrealizowana z powodu zbyt dużych uszkodzeń .5.45 zwrócony Norwegii 1945-48 naprawa kadłuba w Antwerpii i silnika w Kopenhadze .8.48 Taronga, Wilhelm Wilhelmsen, Tönsberg (Oslo) 28.10.61 sprzedany na złom 28.10.61 rozpoczęcie cięcia na złom w Izumi-Ohtsu/Japonia

Sperrbrecher 16-Tulane 11.1.40 Tulane, Wilhelm Wilhelmsen, Tönsberg .4.40 zdobyty w Oslo przez Niemców .8.40 zarekwirowany w Oslo przez Kriegsmarine 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 16.11.40 godz. 17:00 w Hamburgu Sperrbrecher 16, 2 Flotylla PZM 8.4.43 ciężko uszkodzony koło La Pallice na minie 16.9.43 zatopiony w La Pallice podczas remontu przez amerykańskie samoloty 1943 podniesiony i poddany remontowi 10.8.44 ciężko uszkodzony podczas remontu w La Pallice przez brytyjskie samoloty 11.8.44 przed południem zatonął w wyniku odniesionych uszkodzeń 30.7.46 podniesiony, następnie zwrócony Norwegii 1946-49 naprawiony w Norwegii .2.49 Tulane, Wilhelm Wilhelmsen, Oslo 11.6.65 Aristandros, Eastcote Cia. Naviera SA, Panama 1970 Aristandros, M. A. Karageorgis Ltd, Pireus 21.9.71 przybył do Szanghaju w celu pocięcia na złom .9.71 pocięty na złom w Szanghaju

Sperrbrecher 16-Tulane w malowaniu maskującym. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 67 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Wrak Sperrbrecher 18-Schürbek w Hamburgu po wojnie. Fot. zbiory Martin Maass

nazwa Sperrbrecher 17-Templar Sperrbrecher 18-Schürbek Sperrbrecher 19-Rostock stocznia budowy Deutsche Werke, Kilonia Flensburger Schiffbau-Gesellschaft, Schiffswerft und Maschinenfabrik Flensburg AG, Hamburg nr budowy 221 418 574 położenie stępki 1928 1930 1922 wodowanie 19.1.29 10.4.30 19.10.22 rozpoczęcie służby 25.3.29 7(3).6.30 17.1.23 pojemność lub wyporność 6728 BRT 2448 BRT 2542 BRT długość całkowita/na linii wodnej 146,80/140,61 (140,20) 98,19/93,16 (93,60) 105,00/100,22 [m] szerokość maksymalna [m] 18,44 13,87 13,80 zanurzenie [m] 8,84 6,15 (6,02) 5,73 (5,60) wysokość boczna [m] 9,63 6,63 6,25 Napęd 2 ośmiocylindrowe czterosuwowe 1 czterocylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy silniki wysokoprężne Deutsche podwójnego rozprężania A. potrójnego rozprężania Werke o mocy 7200 efektywnych Borsig GmbH Berlin o mocy 1225 Hannoverische Masch. AG Hannover KM, 2 śruby indykowanych KM, 2 kotły o łącznej o mocy 1450 indykowanych KM, powierzchni grzewczej 360 m2 2 kotły o łącznej powierzchni i maksymalnym ciśnieniu 14 atm, grzewczej 435 m2 1 śruba i maksymalnym ciśnieniu 13 atm, 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 14,0 (14,5) 9,0 (11,0) 10,0 zasięg [Mm/w.] ? 9660/9 5230/10 zapas paliwa 1541 t ropy 703 t węgla 812 t węgla uzbrojenie 1 działo 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 4 działka 37 mm 6 działek 37 mm 6 działek 37 mm 6 działek 20 mm 4 działka 20 mm 5 działek 20 mm 6 karabinów maszynowych 7,92 mm 4 miotacze rakiet 86 mm załoga: oficerowie/marynarze ? 4/164 ?

68 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher 17-Templar 25.3.29 Templar, Wilhelm Wilhelmsen, Tönsberg .4.40 zdobyty w Oslo przez Niemców 10.8.40 zarekwirowany w Oslo przez Kriegsmarine 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 23.11.40 o godz. 13:30 w Hamburgu Sperrbrecher 17, 1 Flotylla PZM 17.5.45 zwrócony Norwegii 1945-47 przebudowany w Malmö na frachtowiec 5.7.47 Templar, Wilhelm Wilhelmsen, Oslo 15.12.61 Katerina, Achilles Frangistas, Bejrut 1967 Katerina, Rea Shipping Co. Ltd, Nikozja 20.1.72 przybył do Sznaghaju w celu pocięcia na złom .1.72 pocięty na złom w Szanghaju Sperrbrecher 18-Schürbek 7.6.30 Schürbek, Knöhr & Burchard Nachfl., Hamburg 5.9.39 okręt-pułapka Schiff 40, zamaskowany jako jednostka zaopatrzeniowa Transportschiff (K) 1 13.4.40 uszkodzony w Skagerraku na 58° 01’ N/011° 27’ (20’) E przez brytyjski okręt podwodny Sunfish 10.9.-19.12.40 remontowany i przebudowany na przerywacz zagród minowych 31.12.40 w Wesermünde Sperrbrecher 18, 3 Flotylla PZM 12.3.45 zatopiony w Hamburgu przez brytyjskie samoloty 12.3.46 wrak wysadzony w powietrze 1948-49 pocięty na złom w Hamburgu Sperrbrecher 19-Rostock 17.1.23 Rostock, August Cords, Rostock 11.2.40 zdobyty koło Vigo przez francuskie awizo Elan 1940 St. Maurice, Soc. Franco-Tunisienne d’Armement, Marsylia 26.6.40 odzyskany w Lorient przez Niemców 1940 Rostock, August Cords, Rostock 1940 przebudowany na przerywacz zagród minowych 20.5.41 o godz. 12:00 w Breście Sperrbrecher 19, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 19, 6 Flotylla PZM 11.8.44 wycofany ze służby w Lorient .8.- .9.44 przebudowany w Lorient na statek szpitalny Rostock 16.9.44 zdobyty w Zatoce Biskajskiej przez francuskie kutry torpedowe MTB 696 i MTB 713 1945 St. Maurice, Compagnie de Navigation Fraissinet, Marsylia 1.1.48 St. Maurice, Soc. Franco-Tunisienne d’Armement, Marsylia

1955 St. Maurice, Compagnie de Navigation Européenne, Marsylia ciąg dalszy nastąpi ) (

Sperrbrecher 19-Rostock w malowaniu maskującym. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 69 TekstHartmut Ehlers (Niemcy)

Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

Araguari (D 14) typu „A” w ładnym burtowym ujęciu z połowy lat 60-tych XX wieku. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Społeczeństwo Brazylii przełomu XIX i XX wieku cieszy- jennych jednak nie doszło, gdyż napięta sytuacja została za- ło się ze stale rosnącego dobrobytu, którego źródło tkwiło żegnana w roku 1902, kiedy to jeszcze przed dostarczeniem przede wszystkim w dochodach płynących z eksportu natu- obu krążowników podpisano z Chile układ regulujący spor- ralnego kauczuku i kawy. Nie gorzej powodziło się również ne sprawy. Oba wspomniane krążowniki zostały następnie, bo Argentynie i Chile. Za pomocą ambitnych planów rozbudo- 31.12.1903 r., na krótko przed ich ukończeniem sprzedane Ja- wy własnych flot te trzy wymienione kraje, zwane też pań- ponii, która się zbroiła z uwagi na przybierające na sile oznaki stwami ABC, zamierzały zdystansować się od pozostałych przyszłego konfliktu z Rosją1. Również Chile zamówiło swoje południowoamerykańskich potęg, jak choćby Peru, na przy- dwa okręty wojenne z uwagi na zatarg graniczny z Argentyną, kład. a kiedy wzajemna wrogość ustała nie miało już pilnej potrzeby Ten swoisty dla Ameryki Południowej wyścig zbrojeń nie nabycia niegotowych okrętów. Chcąc zapobiec ewentualnemu przebiegał jednak bez zakłóceń, gdyż wspomniane wyżej pań- ich kupnu przez Rosję, oba okręty liniowe nabyła ostatecznie stwa ABC również rywalizowały ze sobą. Wysforowanie się na- w dniu 3.12.1903 r. Rogal Navy2. przód jednej potęgi pociągało za sobą prawie natychmiasto- Stępki pod dwa z trzech brazylijskich okrętów liniowych po- wą reakcję ze strony rywala, więc nie ma się co dziwić, że nie łożono w roku 1906 w Wielkiej Brytanii, w stoczni Armstrong sposób było uniknąć sytuacji, kiedy i te kraje zaczną budować w Elswick. Miały otrzyma nazwy Minas Geraes i São Paulo. okręty liniowe. Pierwsza była Argentyna, która w roku 1901 Program rozbudowy floty został jednak bardzo szybko zrewi- zaczęła skromnie od zamówienia we Włoszech dwóch ulep- dowany w wyniku technicznej rewolucji, która nastąpiła po szonych krążowników pancernych typu Garibaldi. Nieco póź- wojnie rosyjsko-japońskiej i wodowaniu Dreadnoughta w lu- niej, lecz jeszcze w tym samym roku, Chile złożyło w Wiel- tym 1906 r. W ramach nowego programu zamierzano zbudo- kiej Brytanii zamówienie na 2 okręty liniowe o wyporności wać teraz 3 „drednoty”, 3 szybkie lekkie krążowniki i 10 nisz- 11 800 t każdy. W Brazylii za sprawą ministra marynarki, ad- czycieli3. Zlecenia na oba okręty liniowe Minas Geraes i São mirała Júlio César de Noronha opracowano początkowo pro- Paulo zostały anulowane, a rozpoczęte kadłuby pocięte na po- gram rozbudowy marynarki wojennej, który zaakceptował chylniach. w roku 1904 parlament. Program przewidywał zbudowanie 3 okrętów liniowych o maksymalnej wyporności 14 700 t każdy, 1. Rivadavia (eks-Mitre) i Moreno (eks-Roca) spłynęły z pochylni stoczni 3 krążowników pancernych, 6 niszczycieli, 12 torpedowców Ansaldo w Genui w dniu 22.01.1902 r. wzgl. 09.02.1903 r. Po odstąpieniu ich i 3 okrętów podwodnych. Japonii przemianowano je na Kasuga i Nissin. W dniu 07.01.1904 r. oddano Ostatecznie jednak, żadne z państw ABC nie zasiliło swo- je do służby. 2. Constitución wodowano 12.01.1903 r. w stoczni Armstrong w Elswick, jej floty wspomnianymi wyżej jednostkami. Argentyna zamó- a Libertad 15.01.1903 r. w stoczni Vickers w Barrow. Constitución przemiano- wiła swoje oba krążowniki pancerne, oczekując lada moment wano na Swiftsure, a Libertad na Triumph. Oba w Rogal Navy sklasyfikowane jako „Second Class Battleships” oddano do służby w czerwcu 1904 r. wybuchu wojny przeciwko Chile, gdyż od roku 1890 toczyła 3. Z czego ostatecznie oddano do służby 2 „drednoty”, 2 lekkie krążowniki, z nim poważny spór o tereny przygraniczne. Do działań wo- ale wszystkie 10 niszczycieli.

70 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

Kierownictwo Marynarki Wojennej zamierzało natychmiast Minas Geraes, którego gruntowną przebudowę rozpoczęto zbudować dwa z trzech „drednotów”, a trzeci później. Bry- w roku 1934. Prace modernizacyjne i przebudowa skończyły tyjskie stocznie Armstronga w Elswick i Vickersa w Barrow się oficjalnie w roku 1937, ale prace wykończeniowe ślimaczy- otrzymały po jednym zleceniu, rozpoczęte przez nich nowe ły się do roku 1939. Również São Paulo miał zostać pierwotnie kadłuby otrzymały ponownie nazwy Minas Geraes i São Pau- przebudowany i zmodernizowany, ale z uwagi na zły stan tech- lo i zostały oddane do służby w roku 1910 a dwa krążowniki niczny jednostki i skąpych środków finansowych zdecydowa- (Bahia i Rio Grande do Sul) w roku 1909. Dziesięć niszczycieli no się wykonać tylko najniezbędniejsze prace, co też uczynio- (Amazonas, Matto Grosso, Piauhy i Pará, Rio Grande do Norte, no w latach 1934/35. Dopiero w latach 1937-40 zdecydowano Parahyba, Alagoas, Santa Catarina oraz Paraná i Sergipe) zasi- się jednak na szerzej idące poprawki, lecz nie większe niż na liło flotę w latach 1908-1910. Również wspomniane krążow- jednostce bliźniaczej. niki i niszczyciele zbudowano w Wielkiej Brytanii (Armstrong, Z powodu panujących w roku 1936 r. napięć natury socjal- wzgl. Yarrow). nej, nie wdrożono w życie koniecznej modernizacji marynarki wojennej, lecz ciągle zachowywała ona swój najwyższy priory- Program rozbudowy floty z lat 1932/34 tet Za sprawy marynarki odpowiadał przecież przedsiębiorczy Na początku lat 30. wyżej wspomniane okręty programu minister Guilheim. W tym okresie Brazylia nie miała żadnych roku 1906 były już przestarzałe. Oprócz jednego okrętu pod- wrogów zewnętrznych, a rząd miał inne zmartwienia, gdyż za wodnego4 i starszym już okrętem-bazą okrętów podwodnych5, sprawą nie najlepszej sytuacji wewnętrznej coraz częściej zaczę- kilku małych i przechodzonych już jednostek pochodzących li dochodzić do głosu komuniści, co sprawiło, że jeszcze w tym z brytyjskiego demobilu6 nic nowego nie doszło, co było przy- samym roku ogłoszony został stan wyjątkowy. W dniu 10 listo- czyną, że Brazylia musiała oddać palmę pierwszeństwa w dzie- pada 1937 r. doszło do puczu wojskowego, na którego czele stał dzinie floty Argentynie. W tym czasie na szczęście dla Brazylii Getúlio Vargas. Republikę zlikwidowano i na wzór portugalski pojawiło się dwóch aktywnych, ambitnych i wpływowych mi- ustanowiono tzw. Nowe Państwo, (Estado Novo)7. Minęło wiele nistrów, którzy kierowali sprawami od początku lat 30. do koń- lat, zanim w państwie zapanował względny spokój. ca II wojny światowej. Mowa o admirale Guimaresie (1931- Ostatecznie, marynarka wojenna mogła ze względów fi- 1935) i admirale Guihemie (1935-1945). Za kadencji admirała nansowych realizować swoje plany rozbudowy tylko częś- Guimaresa opracowano i przyjęto w roku 1932 nowy program ciowo. Planowane trzy krążowniki i trzy z sześciu okrętów rozbudowy floty, do którego z najważniejszych celów zaliczyć podwodnych oraz jednostki pomocnicze za wyjątkiem małe- można: go zbiornikowca8 pozostały na papierze. Trzeba jednak przy- 1) Wzmocnienie i modernizacja marynarki wojennej oraz; znać, że zdecydowano się zbudować od roku 1936 w trzech 2) Stworzyć w Brazylii nowoczesne stocznie oraz zakłady różnych stoczniach brytyjskich9 sześć niszczycieli typu Ja- pracujące dla potrzeb marynarki. vary a we włoskich trzy okręty podwodne10. Dodatkowo, Przed oraz w czasie wojny Potrójnego Przymierza z Parag- w roku 1937 skład floty uzupełniono o kilka używanych jed- wajem w latach 1864-70 Stocznia Marynarki Wojennej w Rio nostek11. W omawianym okresie, największy rywal w wyści- de Janeiro zbudowała pewną liczbę dobrych okrętów, a wśród gu o panowanie w Ameryce Południowej, Argentyna, miała nich 3 pancerniki obrony wybrzeża i 6 opancerzonych kano- dwa nowoczesne ciężkie krążowniki12 oraz trzy okręty pod- nierek rzecznych. W późniejszych ăă brazylijski przemysł okrę- wodne13. W roku 1938 zasiliła swoją flotę siedmioma nisz- towy okazał się jednak niezdolny, aby się dopasować do stoso- czycielami14 a rok później lekkim krążownikiem15, co finan- wanej powszechnie nowej technologii obróbki stali i sposobu sowane było w ramach uchwalonego w roku 1926 planu budowania okrętów. Taki sam problem miały także Stany Zjed- rozbudowy floty. noczone po Wojnie Secesyjnej, chociaż amerykański przemysł Brazylia natomiast po zmodernizowaniu zgodnie z planem ciężki był dobrze rozwinięty, czego o brazylijskim nie można z lat 1932/34 zbudowała oba monitory rzeczne Paranaíba (wo- powiedzieć. dowany w roku 1937) i Paraguassu (1938) oraz sześć stawiaczy Program rozbudowy floty poddano w roku 1934 pewnym min/trałowców16. Zaplanowano także budowę trzech nowych poprawkom i zaakceptowano. Pomimo prawie świecącej pust- niszczycieli, która miała swoją prehistorię: ką kasy państwowej Brazylii, co było następstwem ogólno- Stosunki między Brazylią a Stanami Zjednoczonymi były światowego kryzysu światowego, wspomniany program prze- tradycyjnie już dobre a stosunek między obu flotami ser- widywał zbudowanie: • 2 ciężkich krążowników o wyporności 8500 ts, 4. Humaytá, wodowany 11.06.1927 r. we Włoszech, w służbie 09.1929 r. • 9 niszczycieli o wyporności 1600 ts, 5. Ceará wodowany w roku 1915 we Włoszech, w służbie od 09.12.1922 r. • 4 okrętów podwodnych o wyporności 850-900 ts, 6. m.in. niszczyciel Maranhăo (eks-Porpoise, 1913), w służbie od • 2 podwodnych stawiaczy min, 09.12.1922 r. 7. „Estado Novo” pod kierownictwem G. Vargasa skończył się w wyniku ko- • opancerzonych kanonierek rzecznych (monitory), lejnego puczu, który wybuchł 29 października 1945 r. • 3 zbiornikowców, 8. Potengy, wodowany w roku 1938 w Holandii. 9. Javary, Jaguaribe, Japura, Jurua, Juruena, Jutahy. • 2 doków pływających. 10. Tamoyo, Tupy, Tymbira – wodowane w latach 1936/37 we Włoszech. W roku 1933, tzn. przed rozpoczęciem realizacji programu 11. m.in. jednostka hydrograficzna Jaceguai, były trałowiec Fairfield, wodo- rozbudowy floty, Państwowa Stocznia Marynarki Wojennej wany w r. 1919 w Clydebank, w służbie brazylijskiej od 17.02.1937 r. oraz zbior- nikowiec Marajó (eks-Malisan, wodowany w 1924 r. w Sunderland). w Rio de Janeiro (AMRJ = Arsenal da Marina do Rio de Janei- 12. Almirante Brown i 25 De Mayo, które spłynęły z pochylni we Włoszech ro) została do tego stopnia zmodernizowana, że mogła budo- w roku 1929. wać nowoczesne okręty. Na fali programu rozbudowy floty 13. Salto, Santa Fé, Santiago del Estero wodowane w latach 1931/32 we Wło- szech. zamierzano również zmodernizować oba posiadane okręty li- 14. Buenos Aires, Corrientes, Entre Rios, Misiones, Santa Cruz, San Juan, San niowe. I tak się też stało, bo jako pierwszy do AMRJ na Ilha das Luis wodowane w roku 1937 w Wielkiej Brytanii. 15. La Argentina zwodowana w roku 1937 w Wielkiej Brytanii. Cobras (wyspa na Zatoce Guanabara; na południowo-zachod- 16. Carioca, Cananéia, Camocim, Cabedelo, Caravelas, Camaquă wodowane nim wybrzeżu leży Rio de Janeiro) skierowano okręt liniowy w roku 1939.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 71 Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A” deczny. Stany Zjednoczone utrzymywa- ły w Brazylii od roku 1922 misję morską. Między 1934 a 1936 rząd brazylijski zwró- cił się do USA z prośbą o przekazanie pew- nej liczby „nadwyżkowych” niszczycieli i chodziło tutaj prawdopodobnie o słynne „gładkopokładowce” (Flush-Deck). Do ca- łej sprawy włączyła się jednak Argentyna, która ostro zaprotestowała, co spowodo- wało, że całą sprawę odłożono „ad acta”. Kilka miesięcy później szef sztabu mary- narki Brazylii zaproponował amerykań- skiemu attaché morskiemu, aby jego kra- jowi umożliwiono udostępnić i przekazać plany niszczycieli typu Mahan (DD-364), które w tym okresie były właśnie budowa- ne, więc nadarzała się okazja, aby kilka tych wspomnianych jednostek zbudować w modernizowanej stoczni państwowej AMRJ przy wykorzystaniu amerykańskie- go „know-how” i amerykańskich kompo- nentów. Rządy obu krajów porozumiały się i wkrótce po tym w obu krajach roz- poczęto przygotowania do budowy trzech niszczycieli wspomnianego typu Mahan. Stępki pod wszystkie trzy niszczycie- le (Marcílio Diaz, Mariz e Barros oraz Gre- enhalgh) położone zostały jednocześnie, bo w maju 1937 r. a w listopadzie 1943 r. odda- no je do służby. W Brazylii sklasyfikowano je jako niszczyciele typu „M”, nadając im na- zwy brazylijskich ludzi morza, którzy boha- tersko polegli w czasie Wojny Trójprzymie- rza z Paragwajem. Pierwotne, amerykańskie plany uległy w trakcie budowy pewnym nie- znacznym zmianom. Wszystkie trzy nisz- czyciele oddano do służby z przejściowym Dwa ujęcia Greenhalgh (M 3) w trakcie przygotowania do uroczystego wodowania w dniu 8 lipca 1941 r. Fot. zbiory Hartmut Ehlers uzbrojeniem, które pochodziło z wycofa- nych ze służby brazylijskich okrętów. Jed- nowoczesnego okrętu, gdyż sześć zamówionych w Wielkiej nostki przeszły następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie im Brytanii niszczycieli zostały tam w roku 1939 zarekwirowane zamontowano właściwe uzbrojenie. Bardzo długi okres budo- i wcielone do składu Royal Navy. wy, wynoszący prawie 6,5 roku jest tym do wytłumaczenia, że Namiastką zarekwirowanych w roku 1939 przez Wielką te trzy niszczyciele były najbardziej skomplikowanymi okręta- Brytanię niszczycieli, było udzielenie jeszcze w tym samym mi, które przyszło zbudować stoczni AMRJ. Negatywny wpływ roku stoczni AMRJ zleceń na budowę sześciu jednostek tej kla- miała również wojna, która wybuchła w Europie w roku 1939 sy18. Stępki pod dwa pierwsze niszczyciele położono w lipcu i tak na przykład kotły, wały napędowe, tudzież inne wyposaże- 1940 r. a pod pozostałe cztery w grudniu tego samego roku. nie przeznaczone dla nowo budowanych niszczycieli poszło na Budowa tych jednostek ślimaczyła się z powodu braków ma- dno wraz ze storpedowanym amerykańskim frachtowcem Bir- teriałowych, innych trudności spowodowanych przez toczą- mingham City (Isthmusian Line, Nowy Jork), kiedy ten znajdo- cą się wojnę, więc okręty oddano ostatecznie do służby wie- wał się w drodze do Rio de Janeiro)*. le lat po zakończeniu działań wojennych. Projekt niszczycieli określanych mianem typu „A” bazował na pierwotnych pla- Udział Brazylii w II wojnie światowej nach niszczycieli stoczni Thornycroft, które zostały zarekwiro- W dniu 28 stycznia 1942 r. Brazylia ogłosiła zerwanie sto- wane. Wspomniane plany należało nieco zmodyfikować, aby sunków dyplomatycznych z państwami „Osi”, co stało się w ich kadłubach umieścić amerykańskie maszyny, wyposaże- przyczyną, że brazylijskie statki handlowe stały się obiektem nie i uzbrojenie, stąd jednostki typu „A” miały zamiast dwóch ataków niemieckich okrętów podwodnych. W następnych tylko jeden komin. Jest warte nadmienienia, że zdecydowano siedmiu miesiącach u wybrzeży Brazylii storpedowanych zo- się zainstalować na nich siłownie dwóch różnych typów o róż- stało 19 statków17. Po ogłoszeniu w dniu 22 sierpnia 1942 r. niącej się od siebie mocy. stanu wojny (decreto o estado de beligerância), Brazylia wypo- wiedziała oficjalnie w dniu 31 sierpnia wojnę państwom „Osi”. * chodzi o jeden (6194 BRT) z 4 frachtowców konwoju TB-1, które padły ofia- Za wyjątkiem trzech zbudowanych we Włoszech okrętów pod- rą U 124 (KL Johann Mohr) w dniu 9 stycznia 1943 r. (przyp. red.). 17. Z czego 6 brazylijskich w ciągu 3 dni przez U 507 (KK Harro Schacht) od wodnych i sześciu ledwo co ukończonych stawiaczy min/tra- 16.08.1942 do 19.08.1942. łowców, Brazylia nie miała w składzie swojej floty żadnego 18. Acre, Ajuricaba, Amazonas, Apa, Araguaia, Araguari

72 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

Stany Zjednoczone po przystąpieniu Brazylii do wojny do- nął z 340 członkami załogi, wśród których znajdowało się starczyły jej różne jednostki wchodzące do tej pory w skład 4 Amerykanów. U.S. Navy, jak na przykład 8 niszczycieli eskortowych i pew- Po wojnie niszczyciele typu „M” dekretem nr 8273 ną liczbę patrolowców typu „PC” i „SC”. Marynarka wojen- z 4 grudnia 1945 r. zgrupowane zostały w 1. Flotylli Niszczycieli na Brazylii ograniczyła się w trakcie działań wojennych do (1a Flotilha de Contratorpedeiros). Pięć znajdujących się przed eskortowania i ubezpieczenia 574 konwojów, w których skła- zakończeniem działań wojennych w budowie niszczycieli typu dach znajdowało się 3164 statków handlowych. Okazjonalnie „A” weszło do służby w latach 1949-1951, a ostatni dopiero eskortowano również transportowce z brazylijskimi oddziała- w roku 1957, całkowicie zmodernizowany. Cztery z pięciu in- mi udającymi się na front we Włoszech. Brazylijski kontyngent nych jednostek typu „A” zmodernizowano w latach 1957-58 liczył w sumie 25 000 żołnierzy, który od sierpnia 1943 znalazł i w roku 1960. się w Europie w ramach tzw. Força Expedicionária Brasiliera W dniu 31 stycznia 1953 utworzono Dowództwo 1. Eska- (FEB). dry Niszczycieli (Comando do 1a Esquadrâo de Contratorpe- Trzy niszczyciele typu „M” podporządkowano w roku 1944 deiros), ComEsqd-CT-1, które składało się 1. Dywizjonu (1a Di- Północno-Wschodniemu Zgrupowaniu Morskiemu (Força Na- visâo) w składzie Greenhalgh, Marcílio Diaz i Mariz e Barros val do Nordeste), które w czasie wojny operowało wspólnie oraz 2. Dywizjonu (2° Divisâo) z Acre, Amazonas, Apa i Ara- z amerykańską 4. Flotą (Fourth Fleet) pod dowództwem admi- guaia. W dniu 31 stycznia 1963 r. ministerialnym edyktem nr rała Ingrama na wodach południowego Atlantyku. Oba zespo- 0191/63 utworzono Dowództwo 2. Eskadry Niszczycieli (Co- ły stacjonowały w Recife, a ich współpraca była wręcz wzo- mando do 2° Esquadrâo de Contratorpedeiros), ComEsqd-CT- rowa. Apogeum wojennej służby nowych trzech brazylijskich 2, która składała się z dwóch dywizjonów, czyli 6 niszczycieli niszczycieli był udział w eskorcie pięciu konwojów do Europy, typu „A”, a mianowicie 21. i 22. Dywizjon (21a Divisâo, 22° Di- na których pokładach transportowane były oddziały FOB, co visâo)20. miało miejsce w lipcu 1944 r. i lutym 1945 r. Dwa niszczyciele typu „A” wycofano ze służby w roku 1964, Straty wojenne Brazylii ograniczyły się początkowo tylko do a pozostałe dopiero w latach 1973/74. Z trzech jednostek typu jednej jednostki; chodzi o korwetę Camaquâ, która w dniu 21 „M” zmodernizowano tylko jedną, w roku 1966. W tym roku lipca 1944 r., wchodząc w skład eskorty konwoju JT-18 dozna- dwie pozostałe wycofano ze służby, a zmodernizowany nisz- ła w wyniku złej pogody awarii i zatonęła około 12 mil mor- czyciel podążył w ślady swych poprzedników w roku 1972. skich na północny-wschód od Recife, pociągając na dno 34 Jednostki zmieniały w przeciągu lat swoje numery taktycz- członków załogi. ne oraz ich wygląd i umiejscowienie. Typ „M”, przynajmniej Po zakończeniu działań wojennych w Europie niektó- w trakcie ceremonii wodowania miał duże białe, czarno cie- re brazylijskie jednostki wykonywały zadania związane niowane numery (M 1 – M 3) na dziobie, których wielkość z ochroną lotów dla amerykańskich bombowców, które były sięgała 1,5 wysokości pokładów. W czasie wojny niszczycie- w trakcie przebazowania z Europy na Pacyfik. Tutaj mary- narka wojenna Brazylii zanotowała dotkliwą stratę. Na sta- rym krążowniku Bahia19 w dniu 4 lipca 1945 r. niedaleko 19. Vickers-Armstrong, Elswick, położenie stępki 1908, wodowany 20.01.1909, w służbie 1910. Sâo Pedro de Sâo Paulo nastąpiła w okolicach rufy silna 20. 21. Dywizjon: Amazonas, Araguaia, Acre. 22. Dywizjon: Apa, Ajuricaba, wewnętrzna eksplozja, w której wyniku, krążownik zato- Araguari.

Greenhalgh (M 3) w kamuflażu podczas II wojny światowej. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 73 Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

• Uwagi: pierwotnie przewidywane uzbrojenie główne, po- dobnie zresztą jak na niszczycielach typu Mahan (5 x 127 mm, 12 wyrzutni torpedowych w trzech czterorurowych aparatach) zostało zredukowane do liczb wymienionych wyżej. Jedyny aparat torpedowy znajdował się między kominami. Jedynie dziobowa armata kal. 127 mm miała tzw. półmaskę, pozostałe były bez. Liczbę armat kal. 20 mm zredukowano po wojnie do 4. Na Greenhalgh w roku 1963 znajdujące się w superpozycji armaty kal. 127 mm zastąpiono przez dwie zdwojone podsta- wy kal. 40 mm. Jego uzbrojenie składało się z: 2 x 127 mm, 8 x 40 mm Bofors.

„Mariz e Barros” po modernizacji: 2 x 127 mm L/38 (2 x I), 4 x 40 mm Bofors (zdwojone pod- stawy Mk 1), 1 x IV- prowadnicowa wyrzutnia pocisków rakie- towych „Seacat”21 (okręt-powietrze), 4 wyrzutnie torpedowe 533 mm (1 x IV), 2 wyrzutnie bomb głębinowych „Hedgehog”, 2 zrzutnie bomb głębinowych dla bomb typu Mk 3 i Mk 4; 4 wyrzutnie bg. Typu K Mk 6 dla bomb typu Mk 6 lub Mk 9. • Sensory: 2 radary, 1 sonar; 1 radar obserwacji okrężnej AN/SPS-6C z IFF, 1 radar obserwacji okrężnej AN/SPS-4, 1 ra- dar kierowania ogniem artyleryjskim Mk 28 (pasmo X) dla sy- stemu kierowania ogniem Mk 33, 2 urządzenia naprowadza- nia kierunku Mk-T mod.2 armat kal. 127 mm, 2 urządzenia naprowadzania kierunku Mk 51 armat kal. 40 mm, 1 sonar QCR-1. Wszystkie wspomniane urządzenia pochodziły z nisz- czyciela Ajuricaba. • Uwagi ogólne: początek prac stoczniowych na wszystkich Marcilio Dias (M 1) w dniu 17 listopada 1944 w stoczni AMRJ na kilka 3 niszczycielach 8 maja 1937 r. dni przed wyjściem do Europy w eskorcie 4a Escalão FEB. Fot. zbiory Hartmut Ehlers „Marcílino Dias” le typu „M” oraz mniej więcej do lat 1953/54 oba typy miały • Numer taktyczny: M 1 / D 25 skróty alfanumeryczne (M 1 – M 3, A 1 itd.) na 600 mm wyso- • Położenie stępki: 11 czerwiec 1937, wodowany 20 lipca kie, które znajdowały się na burtach w sekcji dziobowej poni- 1940 r., w służbie od 29 listopada 1943 r. żej miejsca rozchylenia wręg. Następnie ponownie zmieniono • Marcílino Dias wyszedł 2 lipca 1944 r. z Rio de Janeiro ra- ich oznakowanie; na burtach pojawiły się litery „D” z kolejny- zem z niszczycielami Mariz e Barros (M 2) i Greenhalgh (M 3), mi numerami, których wielkość, wygląd i umiejscowienie ule- amerykańskim krążownikiem Omaha (CL 4) i dwoma niszczy- gały zmianom. Jednostkom ponownie przywrócono duże bia- cielami U.S. Navy w osłonie amerykańskiego transportowca łe, cieniowane numery, lecz teraz znajdowały się na wysokości wojska General W. A. Mann (AP 112) do Włoch, który przewo- frontowej ściany dziobowej nadbudówki. Wspomniane ozna- ził część oddziałów FEB (1° Escalão). kowania do końca lat 60-tych „przesunęły” się ku dziobowi, na W dniu 23 listopada 1944 Marcílino Dias ponownie wyszedł odległość około 10 m od stewy dziobowej. z Rio de Janeiro do Włoch w osłonie amerykańskiego trans- portowca General M. C. Meigs (AP 116), na którego pokładzie Niszczyciele typu „M” znajdowała się 4° Escalão FEB. Eskortę uzupełniały brazylijski • Wyporność: 1500 ts (standard), 2200 t (bojowa) krążownik Rio Grande do Sul i Omaha (CL 4). • Wymiary: długość całkowita 109,73 m, miedzy piona- Na temat aktywności opisywanego niszczyciela w okresie mi 103,95 m, szerokość 10,67 m, zanurzenie 3,66 m (mak- powojennym nie wiadomo nic. Zakrojona na szeroką skalę symalne) modernizacja, jak w przypadku Mariz e Barrosa nie nastąpiła. • Napęd: 2 turbiny parowe z przekładnią redukcyjną Gene- Również data wycofania ze służby pozostaje do dzisiaj tajemni- ral Electric, 4 kotły wodnorurkowe Babcock & Wilox, 43 400 cą (prawdopodobnie w roku 1965, najpóźniej w roku 1966). To KM (31 950 kW), 2 śruby, samo dotyczy jego dalszych losów. • Elektrownia: 2 turbogeneratory prądu stałego typu West- inghouse 240 V/60 Hz/100 kVA, po 1 generatorze wysokopręż- „Mariz e Barros” nym prądu stałego 240 V/100 kW na czas pobytu w stoczni • Numer taktyczny: M 2 / D 26 i w razie awarii. • Położenie stępki: 11 czerwca 1937 r., wodowany: 28 grud- • Prędkość: 36,5 w (maksymalna) nia 1940 r., oddany do służby: 29 listopada 1943 r. • Zapas paliwa: 500 t • Mariz e Barros wyszedł 2 lipca 1944 r. z Rio de Janeiro ra- • Zasięg [mil morskich/w]: 6000/15 zem z niszczycielami Marcílino Dias (M 1) i Greenhalgh (M 3), • Załoga: 190-210 amerykańskim krążownikiem Omaha (CL 4) i dwoma niszczy- • Uzbrojenie: 4 x 127 mm L/38 (4 x I), 4 x 40 mm L/60 Bofors (zdwojone podstawy Mk 1), 8 x 20 mm (pojedyncze lawety Mk 21. Tę wyrzutnię „Seacat” zainstalowano następnie na niszczycielu Mato 6), 4 wyrzutnie torpedowe kal. 533 mm (aparat IV-rurowy) Grosso (D 34), eks-USS Compton (DD-705).

74 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

„Greenhalgh” • Numer taktyczny: M 3 / D 24 • Położenie stępki: 11 czerwca 1937 r., wo- dowany: 8 lipca 1941 r., w służbie od 29 listo- pada 1943 r. • Greenhalgh wyszedł 2 lipca 1944 r. z Rio de Janeiro razem z niszczycielami Marcílino Dias (M 1) i Mariz e Barros (M 2), amerykań- skim krążownikiem Omaha (CL 4) i dwoma niszczycielami U.S. Navy w osłonie amery- kańskiego transportowca wojska General W. A. Mann (AP 112) do Włoch, który przewoził część oddziałów FEB (1° Escalão). W dniu 8 lutego 1945 r. Greenhalgh ponow- nie wyszedł z Rio de Janeiro do Włoch w osło- Mariz e Barros (D 26) po modernizacji. Fot. zbiory Hartut Ehlers nie amerykańskiego transportowca General M. C. Meigs (AP 116), na którego pokładzie cielami U.S. Navy w osłonie amerykańskiego transportowca znajdowała się 5° Escalão FEB. Eskortę uzupełniały amery- wojska General W. A. Mann (AP 112) do Włoch, który przewo- kański krążownik Marblehead (CL 12) i bliźniaczy niszczyciel ził część oddziałów FEB (1° Escãlâo). Mariz e Barros (M 2) W dniu 8 lutego 1945 r. Mariz e Barros ponownie wyszedł W marcu 1948 r. Greenhalgh razem z niszczycielami z Rio de Janeiro do Włoch w osłonie amerykańskiego trans- eskortowymi Beberibe (Be 2) i Bociana (Be 8) wziął udział portowca General M. C. Meigs (AP 116), na którego pokładzie w ćwiczeniach wysadzenia desantu na wyspę Pompeba znajdowała się 5° Escãlâo FEB. Eskortę uzupełniały amery- w zatoce Sepetiba. Znajdująca się na pokładzie kompania kański krążownik Marblehead (CL 12) i bliźniaczy niszczyciel wojska została przetransportowana na ląd w barkasach, Greenhalgh (M 3). które pochodziły z pancerników Minas Geraes i Sâo Paulo. Na temat aktywności przez pierwsze 10 lat po wojnie nie Wspomniana operacja była jedyną takiego rodzaju, która wiadomo nic. W latach 1965/66 Mariz e Barros jako jedyna marynarka wojenna przeprowadziła w latach 40-tych. Na jednostka opisywanego typu poddana została szeroko zakro- temat aktywności w późniejszym okresie powojennym nic jonej modernizacji uzbrojenia i urządzeń triangulacji (senso- nie jest wiadomo. Modyfikacja jego uzbrojenia, jak w przy- ry). Jeszcze w roku 1966 niszczyciel wziął udział razem z Acre padku Mariza e Barrosa (patrz wyżej) w roku 1963 nie jest (D 10) w paradzie morskiej koło Mar del Plata. potwierdzona w żadnym oficjalnym dokumencie. Również W roku 1968 Mariz e Barros razem z brazylijskim lotni- nic nie wiadomo na temat dalszych losów i daty wycofania skowcem Minas Gerais (A 11) i niszczycielem Piauí (D 31) ze służby Greenhalgha. Należy przypuszczać, że nastąpiło to wziął udział w operacji „Unitas”, w której obok jednostek 4 lutego 1965 r., tj. daty zakończenia służby jego ostatniego amerykańskich uczestniczyły okręty z Argentyny, Kolumbii, znanego dowódcy. Urugwaju i Wenezueli. Od 6 lutego do 29 marca 1969 r. od- były się na Morzu Karaibskim międzynarodowe ćwiczenia Niszczyciele typu „A” „Springboard 69” i „Veritas II” z udziałem niszczycieli Pará • Wyporność: Amazonas, Araguari, Araguaia, Apa (D 27), Paraná (D 29), Piauí (D 31), Santa Catarina” (D 32), 1300 ts (standard), 1883 t (bojowa) Acre (D 10), Araguari (D 15) oraz zaopatrzeniowców floty Ary Acre 1418 ts (standard) i 2065 t (bojowa), wszystkie Parreiras (G 21) i Marajó (G 27) oraz inne brazylijskie jednost- przed modernizacją; ki z Task Group 12.1. Ajuricaba 1805 t (wg planów), 2102 t (bojowa) Mariz e Barros został wycofany ze służby w dniu 22 sierpnia pozostałe po modernizacji: 1450 ts (standard) i 2180 t 1972 r. Na temat jego dalszych losów nic nie wiadomo. (bojowa)

Acre (D 10) na efektownym ujęciu z lotu ptaka z 1961 roku. Dobrze widoczne rozmieszczenie systemów uzbrojenia i elektroniki. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 75 Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

• Wymiary: długość całkowita: 98,45 m, KLW 97,5 m; sze- Służba okrętu jest niedostatecznie udokumentowana: po rokość: modernizacji w latach 1957/58, Amazonas wziął udział mię- 10,06 m (Acre 10,60m), wysokość kadłuba od stępki: 6,09 dzy 9 a 24 listopada 1960 r. w międzynarodowych ćwiczeniach m, zanurzenie: 3,3 m (standard), 3,7 m (wyporność bojowa) „Unitas I”, następnie od 18 marca do 9 kwietnia 1966 r. razem • Napęd: Amazonas, Araguari, Araguaia, Apa z niszczycielami Acre (D 10) i Araguari odbył rejs szkoleniowy, 2 zespoły turbin parowych z przekładniami redukcyjnymi a w roku 1971 wraz z lotniskowcem Minas Gerais (A 11) i nisz- typu Westinghouse, 3 kotły, 45 600 KM (33 550 kW), 2 śruby czycielami Araguaia (D 14), Pará (D 27), Karaiba (D 28), Pa- Ajuricaba, Acre raná i Santa Catarina (D 32) oraz okrętami podwodnymi Rio 2 zespoły turbin parowych z przekładniami redukcyjnymi Grande do Sul (S 11) i Bahia (S 12) wziął udział w ćwiczeniach typu General Electric, 3 kotły Babcock & Wilcox, 35 000 „Unitas XII”22. Wycofanie ze służby nastąpiło w roku 1973, KM (25 800 kW), 2 śruby a jego dalsze losy do chwili obecnej nie są znane. • Elektrownia: 2 turbogeneratory Westinghouse 450 V/150 kW (wszystkie), 1 generator wysokoprężny Cummins „Araguaia” 450 V/100 kW (tylko Ajuricaba i Acre) • Nr taktyczny: A 5 / D 14 • Prędkość: [węzły]: 36 maksymalna; Ajuricaba, Acre 33,5 • Położenie stępki: 20 lipca 1940 r., wodowany 29 listopa- maks., 20 prędkość marszowa da 1943, odbiór przez marynarkę i wpisanie na listę okrętów • Zapas paliwa: 450 t 3 października 1949 r. rozkazem nr 1711. • Zasięg [mile morskie/w]: 5200/13,5; 3800/20; 900/33,5; Służba okrętu jest niedostatecznie udokumentowana: po (Ajuricaba i Acre) modernizacji w latach 1957/58, jednostka wzięła udział przy- • Załoga: początkowo 190, po modernizacji 215 w tym 15 najmniej w jednych międzynarodowych ćwiczeniach, a mia- oficerów), Acre 230 (15+215), Ajuricaba od początku 213 (14+199) • Oryginalne sensory: 1 radar obserwacji okrężnej SF-1, 1 radar obserwacji okrężnej VJ-1, sonar QCR-1, system kierowania og- niem art. Mk 33 wzór 38, urządzenia nasta- wy kierunku Mk-T wzór 2 dla armat kal. 127 mm (wszystkie oprócz Ajuricaba); • Oryginalne uzbrojenie: 4 x 127 mm L/38 (4 x I), 6 x 20 mm (6 x I), 8 wyrzutni torpedo- wych 533 mm (2 x IV), 2 zrzutnie bomb głę- binowych dla bomb Mk 3 i Mk 4, 2 wzgl. 4 wyrzutnie bomb głębinowych typu K Mk 6 dla bomb Mk 6 lub Mk 9 (wszystkie oprócz „Aju- ricaba”) • Uwagi: Jedynie dziobowa armata kal. 127 mm miała tzw. półmaskę, pozostałe były bez. Po pierwszej zmianie uzbrojenia, co nastąpiło w połowie lat 50-tych składało się ono (łącznie z Acre) z: 3 x 127 mm L/38 (3 x I), 4 x 40 mm L/60 Bofors (2 x II), 6 x 20 mm (6 x I). Amazonas (D 12) z pierwotnym uzbrojeniem na tle Zatoki Guanabara. Wszystkie niszczyciele po modernizacji, jak Fot. zbiory Hartmut Ehlers już uprzednio „Ajuricaba”: • Sensory: 1 radar obserwacji okrężnej AN/SPS-6C z IFF, 1 nowicie „Unitas XII. Wycofanie ze służby nastąpiło w roku radar obserwacji okrężnej AN/SPS-4, 1 radar artyleryjski Mk 1974, a jego dalsze losy do chwili obecnej nie są znane. 28 do współpracy z systemem kierowania ogniem Mk 33 wzór 38, 2 radary nastawy kierunku Mk-T wzór 2 dla armat kal. 127 „Araguari” mm, 2 radary nastawy kierunku Mk 51 dla armat kal. 40 mm, • Nr taktyczny: A 2 / D 15 1 sonar QCR-1. • Położenie stępki: 28 grudnia 1940 r., wodowany 29 listopa- • Uzbrojenie: 3 x 127 mm L/38 (3 x I), 4 x 40 mm L/60 Bo- da 1943, w służbie od 23 czerwca 1951 r. fors (zdwojone podstawy Mk 1 wzór 6), 2 x 20 mm (pojedyncze Służba okrętu jest niedostatecznie udokumentowana. Po mo- podstawy Mk 10), 6 wyrzutni torpedowych 533 mm (2 trójru- dernizacji w latach 1957/58 niszczyciel wraz z bliźniaczym Aju- rowe aparaty Mk 14 wzór 12). ricabą (D 11) odwiedził miasto Pelota (RS) z okazji 400. rocznicy • Uwagi: modernizacja objęła także centrale operacyjne, wy- jego założenia, a od 18 marca do 19 kwietnia 1966 r. razem z Ar- posażenie telekomunikacyjne i pomieszczenia oficerów. Ajuri- ce (D 10) i Amazonasem (D 12) odbył rejs szkoleniowy. Od 6 lute- caba miała wyrzutnie torpedowe typu Mk 12 wzór 7. go do 29 marca 1969 r. odbyły się na Morzu Karaibskim między- narodowe ćwiczenia „Springboard 69” i „Veritas II” z udziałem „Amazonas” innych brazylijskich niszczycieli (patrz Mariz e Barros). • Numer taktyczny: A 1 / D 12 Położenie stępki: 20 lipca 1940 r., wodowany 29 listopada 22. w ćwiczeniach udział jeszcze wzięły, niszczyciele Brown (D 20), Espora 1943, odbiór przez marynarkę i wpisanie na listę okrętów 11 (D 21) i Rosales (D 22), zbiornikowiec Punta Medanos (B 18) z Argentyny, urug- wajskie niszczyciele eskortowe Uruguay (DE 1) i Artigas (DE 2) oraz amerykań- czerwca 1949 r. rozkazem nr 1176, oficjalnie w służbie dopie- skie MacDonough (DDG-39), Bordelon (DD-881), Edward McDonnell (FF-1043) ro 10 listopada 1949 r. i Trumpetfish (SS-425).

76 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

Od 15 stycznia do 15 września jednostkę poddano gruntow- nej modernizacji, podobnie jak wcześniej cztery jej jednost- ki bliźniacze. Jeszcze tego samego roku Acre uczestniczył od 9 do 24 listopada w międzynarodowych manewrach „Unitas I”. W roku 1961 odbyły się następne takie manewry, tym ra- zem pod kryptonimem „Unitas II” (03.-11.11.), a od 17 do 19 grudnia trwały ćwiczenia „Regina”. W listopadzie 1962 nisz- czyciel brał udział wraz z holownikiem ratowniczym Tritâo (R 21) i płetwonurkami z bazy „Almirante Castro e Silva” w operacji ściągania z podwodnej skały w Baía da Ilha Gran- de bliźniaka (patrz pod „Ajuricaba”). W dniu 1 stycznia 1963 Acre wszedł jako pierwsza jednostka do nowego doku pływają- cego „Ceará”23 stoczni państwowej AMRJ. W marcu uczestni- czył w ćwiczeniach „Lagosta” a między 31 sierpnia a 17 wrześ- nia 1963 r. w manewrach „Unitas IV”. Rok 1965 rozpoczął się od przetransportowania na pokła- dzie niszczyciela z Rio de Janeiro do Cabedelo (PB), co nastą- piło między 17 a 30 marca doczesnych szczątków byłego pre- zydenta republiki, doktora Epitácio Pessoa. W dniach od 13 do 23 maja odbyły się pierwsze narodowe ćwiczenia „Pré-Unitas”, w dniach od 26 czerwca do 13 sierpnia niszczyciel odbył rejs Araguaia (D 14) na początku lat 70-tych w trakcie przejmowania ludzi szkolny z kadetami na pokładzie. W tym też okresie odbyły się z krążownika Tamandaré (C 12). Zwraca uwagę dziobowa armata kal. drugie ćwiczenia „Pré-Unitas” (13.-23.07.), a następnie ostat- 127 mm. Fot. zbiory Hartmut Ehlers nie już w tym roku ćwiczenia (10.-19.09.). Wycofanie ze służby nastąpiło w roku 1974. Dalsze losy do Od 18 marca do 9 kwietnia Acre wraz z Amazonas (D 12) dzisiaj nie są znane. i Araguari (D 15) odbył kolejny rejs szkolny i w tym samym roku razem z Mariz e Barros (D 26) wziął udział w paradzie „Acre” morskiej w argentyńskim Mar del Plata. W roku 1968 odby- • Nr taktyczny: A 4 / D 10 ły się manewry „Unitas IX” (13.08.-17.09.) oraz „Atlantis I” • Położenie stępki: 28 grudnia 1940 r., wodowany: 30 maja (19.11.-10.12.) a w dniach od 14 do 18.12. odbyły się wspólne 1945 r., odbiór przez marynarkę i wpisanie na listę okrętów 10 manewry brazylijskiej eskadry niszczycieli. grudnia 1949 r. ministerialnym rozporządzeniem nr 2431, ofi- Rok 1969 rozpoczął się od wspólnego, bo z krążownikiem cjalnie w służbie dopiero 10 grudnia 1951 r. Tamandaré24 rejsu instruktażowego dla przyszłych oficerów Służba tego niszczyciela już jest lepiej udokumentowana, (4.-26.01.). Od 6 lutego do 29 marca niszczyciel brał udział ra- niż w przypadku jednostek bliźniaczych. Acre reprezentował zem z Araguari (D 15) oraz innymi brazylijskimi niszczyciela- Brazylię w dniach od 24 do 30 sierpnia 1956 r. w Urugwa- mi (szczegóły patrz Mariz e Barros) w międzynarodowych ma- ju z okazji święta 25 Sierpnia. Tego samego roku od 27 do newrach „Springboard 69” i „Veritas II”, które miały miejsce 29 listopada jednostka wzięła udział w ćwiczeniach w wy- na Morzu Karaibskim. Od 12 maja do 17 czerwca Acre odbył sadzaniu desantu „Badejo” oraz w następnej takiej operacji kilka różnych rejsów instruktażowych. Po dokonanym prze- („Corvina”), która odbyła się w dniach od 22 do 24 listopa- da 1959 r. 23. Później Alfonso Pena (G 25).

Araguari (D 15) po modernizacji. Na prezentowanej fotografii szczególnie dobrze widoczne rozmieszczenie uzbrojenia. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 77 Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

zylii zbliża się podejrzany statek z ładun- kiem, który prawdopodobnie pochodził ze szmuglu, zatrzymała niemiecki frach- towiec Cap Norte i odprowadziła go do Rio de Janeiro celem przeszukania przez stosowne urzędy. Na miejscu okazało się, że była to jednak pomyłka. W roku 1961 niszczyciel wziął udział w manewrach „Unitas II”, w dniu 12 czerwca 1962 r. okręt wizytował Minister Obrony Naro- dowej, a we wrześniu tego samego roku razem z niszczycielem Araguari (D 15) opisywana jednostka złożyła wizytę w Pe- lota (RS) z okazji 400. rocznicy utwo- rzenia miasta. W dniu 7 listopada 1962 r. Ajuricaba wszedł w Zatoce Ilha Gran- de (Baía da Ilha Grande) na podwod- ną skałę, zwaną „Laje Grande de Imbo- assica”. W wyniku przebicia podwodnej części kadłuba zalaniu uległy przynaj- Acre (D 10) w trakcie przejmowania paliwa z lotniskowca Minas Gerais (A 11). mniej trzy przedziały. Jednostka mocno Fot. zbiory Hartmut Ehlers siedziała na skale, ale dzięki temu unik- glądzie stoczniowym w roku 1970 i w pierwszych miesiącach nęła prawdopodobnie najgorszego losu. roku następnego, niszczyciel odbył w dniu 18 czerwca 1971 W następnych tygodniach zespołowi ratownictwa morskiego, r. próbny rejs a w dniu 13 lipca „przywrócono” mu gotowość składającego się z niszczyciela Acre (D 10) z grupą kierującą bojową. Między 31 sierpnia a 18 września niszczyciel odbył na pokładzie, holownika Tritâo (R 21)25 i płetwonurków z ba- rejs z gatunku reprezentacyjnych. Począwszy od października zy „Almirante Castro e Silva” udało się uszkodzonej jednost- 1971 r. a skończywszy na 19 stycznia 1973 r. Acre wychodził ce przywrócić prowizorycznie pływalność i jeszcze w grudniu w rejsy szkolne. ściągnąć ją z podwodnej przeszkody. Ajuricabę przeholowa- W dniu 26 lipca 1974 r. nastąpiło jego wycofanie z aktywnej no następnie do Zatoki Jacuacanga osadzając go na plaży Boa służby, zgodnie z ministerialnym rozporządzeniem nr 556 z 22 Vista (Praia da Boa Vista). Po uszczelnieniu kadłuba niszczy- maja 1974 r., na mocy którego przekazany został do dyspozycji ciel poszedł w roku 1963 na haku do stoczni AMRJ w Rio de stoczni państwowej AMRJ. W swojej służbie niszczyciel prze- Janeiro, gdzie jednostkę poddano szczegółowym oględzinom, bywał na morzu 1056 dni i przebył 295 435 mil morskich. które jednak nie wypadły korzystnie. Komisja stwierdziła nie- opłacalność dalszego remontu i w dniu 2 lipca 1964 r. ministe- „Apa” rialnym rozporządzeniem nr 218 niszczyciel skreślono z listy • Nr taktyczny: A 6 / D 13 floty. Okręt przekazano do dyspozycji stoczni AMRJ, która go • Położenie stępki: 28 grudnia 1940 r., wodowany: 30 maja sprzedała na złom. W swojej służbie Ajuricaba pokonał 61 977 1945 r., w służbie od 10 grudnia 1951 r. Odbiorcze próby mor- mil morskich. skie przeciągnęły się aż do roku 1952. Na temat służby tego niszczyciela nie ma żadnych danych. Zamówione w Wielkiej Brytanii i nie dostarczone niszczyciele Wydaje się, że Apa nie został jednak zmodernizowany w tym Zamówione przez Brazylię w Wielkiej Brytanii niszczycie- stopniu, jak jego jednostki bliźniacze. W roku 1964 wycofano le typu Javary były derywatami brytyjskiego typu Hero wzgl. go ze służby, a jego dalsze losy do dzisiaj nie zostały poznane. typu „H”. Zezwolenie na budowę niszczycieli typu „H” udzie- lono w roku 1934 w ramach programu rozbudowy floty. Bra- „Ajuricaba” zylijskie niszczyciele otrzymały następujące nazwy: Javary, • Nr taktyczny: A 3 / D 11 Jaguaribe, Japurá, Juruá, Juruena i Jutahy. W momencie przej- • Położenie stępki: 28 grudnia 1940 r.; wodowany: 14 lip- mowania jednostek przez Royal Navy, co nastąpiło w dniu ca 1946 r.; Wpisany na listę floty i oddany do służby w dniu 21 4 września 1939 r., kadłuby Javary`ego i Jurueny już zostały grudnia 1957 r. rozporządzeniem ministerialnym nr 3234 z 17 wodowane, a pozostałe znajdowały się jeszcze na pochylniach. grudnia. Ich stocznie, dane budowy i pojedyncze losy przedstawiają się Ajuricabę oddano do służby zupełnie zmodernizowaną następująco: z uwzględnieniem wszystkich modyfikacji, które doświadczy- J. Samuel White & Co., Cowes, Isle of Wight ły wszystkie cztery znajdujące się już w służbie bliźniacze nisz- czyciele. Pierwszego dowódcę przydzielono jednostce już 6 lip- „Javary” ca 1955 r., a więc w okresie, kiedy jej budowa zbliżała się już Położenie stępki 31 marca 1938 r.; wodowany 17 lipca 1939 do końca (według pierwotnych planów), a termin prób odbior- r. jako Javary. Odbiór 19 grudnia 1939 r. jako Havant (H 32), czych był już wyznaczony. Dopiero wtedy zdecydowano się w służbie oficjalnie od 7 maja 1940 r. W trakcie ewakuacji na modernizację, czym można wytłumaczyć tak niespotyka- Aliantów z Dunkierki Havant został w dniu 1 czerwca 1940 r. nie długi okres budowy. Od lipca 1955 r. do momentu oddania zaatakowany przez niemieckie lotnictwo i ciężko uszkodzony. do służby, niszczyciel miał w sumie trzech dowódców, z któ- rych ostatni miał szczęście stanąć na mostku. W dniu 20 lipca 24. eks – USS St. Louis (CL-49). 1959 r. Ajuricaba, po otrzymaniu sygnału, że do wybrzeży Bra- 25. eks – USS ATA-234.

78 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brazylijskie niszczyciele typu „M” i „A”

Aby nie wpadł w ręce Niemców, niszczyciel został zatopiony „Juruá” tego samego dnia przez brytyjski trałowiec Saltach. Położenie stępki 3 czerwca 1938 r.; wodowany 29 wrześ- nia 1939 r. jako Handy. Odbiór 23 maja 1940 r. jako Harvester „Jutahy” (H.19). oficjalnie w służbie 4 czerwca 1940 r. W dniu 11 mar- Położenie stępki 31 maja 1938 r.; wodowany 10 październi- ca 1943 r. idąc w eskorcie konwoju północnoatlantyckiego HX- ka 1939 r. jako Havelock (H 88); odbiór 10 lutego 1940, oficjal- 228 zatopiony 2 torpedami wystrzelonymi przez U 432** (KK nie w służbie 7 maja 1940 r. W dniu 31 października 1946 r. Hermann Eckhardt). sprzedany na złom firmie Ward w Inverkeithing. Tłumaczenie z języka niemieckiego „Jaguaribe” Michał Jarczyk Położenie stępki 29 września 1938 r.; wodowany 17 paź- dziernika 1939 r. jako Highlander (H 44). Odbiór 18 marca 1940 r.; oficjalnie w służbie 7 maja 1940 r. W dniu 27 maja Bibliografia 1946 r. sprzedany do Rosyth i tam pocięty na złom od sierp- 1. Pablo E. Arguindeguy, Capitán de Navío, Apuntes Sobre Los Buques De La Ar- nia 1947 r. mada Argentina, Tomo IV; V, VI. Comando en Jefe de la Armada, Buenos Aires 1972. „Juruena” 2. Richard Hough, Dreadnought - A History of the modern Battleship”, Michael Położenie stępki 6 lipca 1938 r.; wodowany 1 sierpnia 1939 Joseph Ltd., London W.C.1, 1965. r. jako Juruena, we wrześniu przemianowany na Harty. Od- 3. Edgar J. March, British Destroyers 1892-1953, Seeley Service & Co. Ltd., Lon- biór 22 stycznia 1940 r. jako Hesperus (H 57), oficjalnie w służ- don. 1966. bie od 7 maja 1940 r. W dniu 26 listopada 1946 sprzedany do 4. José R. Mendonça, A Marina Brasileira 1940-2000, Rio de Janeiro, 2001. Grangemouth i tam od 1947 r. pocięty na złom. 5. Mário F. Mendonça und Alberto Vasconcelos, Repositório de Nomes dos Navios da Esquadra Brasileira, 3a edição, Rio de Janeiro, SDGM, 1959. „Japurá” 6. Jane’s Fighting Ships (JFS), 1939, 1949-50. Położenie stępki 3 lipca 1938 r.; wodowany 29 września 7. Jane’s Fighting Ships of World War I, Jane’s Publishing Company, 1919. 1939 r. jako Hurricane (H 06). Odbiór 3 maja 1940 r.; oficjal- 8. NOMAR – Notícias da Marinha, Rio de Janeiro, SRPM, No. 676, jul. 1998. nie w służbie od 21 czerwca 1940 r. W dniu 24 grudnia 1943 9. Weyers Taschenbuch der Kriegsflotten, 1932, 1941/42. ciężko uszkodzony na północny-wschód od Azorów po trafie- niu torpedą akustyczną przez U 415 (KL Kurt Neide) i dobity ** Zatopiony tego samego dnia przez korwetę Wolnych Francuzów, Aconit (K następnego dnia przez brytyjski niszczyciel Watchman (D 26). 58) – (przyp. red.)

FOTOKOLEKCJA

Amerykański niszczyciel McDougal widziany z lotu ptaka podczas służby na Atlantyku pod koniec 1944 roku. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst Jarosław Palasek

Część IVb – Konwersje rakietowe – typ „Albany” Systemy uzbrojenia i radioelektroniczne towy na paliwo stałe rozpędzał pocisk były dwustopniowe przy czym ich część Rakietowe pociski kierowane „Talos” do prędkości umożliwiającej uruchomie- startowa miała średnicę 762 mm, a część Okrętowe pociski przeciwlotnicze da- nie odrzutowego silnika marszowego, marszowa/bojowa konstrukcji Mac Don- lekiego zasięgu Bendix SAM-N-6/RIM-8 który był współcześnie najbardziej efek- nell 711 mm. Napęd stanowił silnik star- „Talos” powstały w ramach wspomnia- tywnym napędem. Zasilany kerozyną lub towy Allegheny Ballistics Mk 11 na pa- nego uprzednio1 projektu „Bumblebee” nafakerozyną potrzebował jedynie od 1/8 liwo stałe pracujący przez 2,2 sekundy – realizowanego przez amerykańską ma- do 1/6 czasu niezbędnego do osiągnięcia oraz odrzutowy silnik marszowy Ben- rynarkę wojenną wczesnego programu podobnego ciągu przez silnik rakietowy dix o ciągu około 9000 kG umożli- rozwoju przeciwlotniczych rakietowych na paliwo stałe. Prototypowy pocisk no- wiający osiąganie prędkości 2,5 Ma. pocisków kierowanych z napędem od- szący oznaczenie Marynarki XSAM-N-6 W częściach nosowych pociski były wy- rzutowym. Pierwotnie miały stanowić po raz pierwszy wystrzelono w paździer- posażone w rurki Pitota, które współ- jego zasadniczy element, faktycznie jed- niku 1952 roku. Pod koniec tego same- pracując z czujnikiem temperatury re- nak jako pierwsze amerykańskie rakie- go roku za pomocą eksperymentalnego gulowały dopływ paliwa do silnika i tym ty tej klasy na uzbrojenie okrętów zostały pocisku RTV-N-6A4 dokonano pierw- samym utrzymywały zadaną prędkość wprowadzone pociski średniego zasięgu szego udanego przechwycenia celu po- pocisków. Sterowanie kierunkiem lotu SAM-N-7 „Terrier”. Pociski „Talos” wy- wietrznego. Zanim pociski SAM-N-6 we- pocisków „Talos” odbywało się za pomo- ewoluowały z doświadczalnego pocisku szły na uzbrojenie floty amerykańskiej, cą czterech, poruszanych hydraulicznie RTV-N-6-XPM, którego pierwszy, zakoń- co miało miejsce dopiero w 1958 roku, skrzydeł. System naprowadzania poci- czony powodzeniem start miał miejsce ich projekt przechodził kolejne udosko- sków SAM-N-6 produkcji Bendix i Sper- w 1951 roku. Były pierwszymi, produ- nalenia. kowanymi seryjnie pociskami wykorzy- Pociski Bendix „Talos”, których pierw- 1. Patrz: Amerykańskie krążowniki ciężkie typu stującymi napęd odrzutowy. Silnik star- szą produkcyjną była wersja SAM-N-6B, Baltimore i Oregon City, cz. IIIa. „OW” 3/2008.

80 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Dziobowa wyrzutnia przeciwlotniczych poci- Podstawowe dane taktyczno-techniczne pocisków Bendix RIM-8G „Talos” sków kierowanych RIM-8 „Talos” krążow- nika Albany (CG-10) załadowana rakietami Wymiary: ćwiczebnymi. Fotografia wykonana podczas - długość całkowita 6,40 m postoju okrętu przy Commonwealth Pier - długość stopnia startowego 3,35 m w porcie w Bostonie w połowie maja 1975 - rozpiętość skrzydeł 2,74 m roku. Fot. zbiory Artur D. Baker III - rozpiętość usterzenia ogonowego - średnica stopnia startowego 2,06 m - średnica stopnia marszowego/ 0,76 m ry był dwufazowy. Po starcie i w środ- ojowego 0,71 m kowej fazie lotu były one kierowane głowica wieloodłamkowa o masie 136 kg wiązką prowadzącą okrętowej stacji na- Uzbrojenie albo głowica jądrowa W-30 o sile rażenia 2-5 kT prowadzania. W pobliżu celu kierowa- nie pociskami przejmowały pokładowe silnik startowy na paliwo stałe Allegheny Ballistics, Napęd silnik marszowy na paliwo stałe Bendix stacje radarowe naprowadzania półak- tywnego (SARH2), których cztery cha- Masa rakterystyczne interferometry zamonto- - pocisku 1540 kg - stopnia startowego 1990 kg wane były w częściach nosowych stopni bojowych. Pociski „Talos” pierwszej serii Prędkość 2,5 Ma miały zasięg do 90 km i mogły poruszać Zasięg 185 km się na pułapie nieco ponad 9,1 tys. m. Pułap 3000-24 400 m Uzbrojenie pocisków SAM-N-6B „Ta- los” stanowiły konwencjonalne głowice wydzielania osobnych przestrzeni ma- dard ER”. Pozostające w magazynach burzące o masie 136 kg i promieniu ra- gazynowych dla składowania pocisków floty pociski „Talos” zostały przekon- żenia do 30 m detonowane zapalnikami uzbrojonych w głowice jądrowe. Pociski struowane i przystosowane do pełnienia zbliżeniowymi. Wersja pocisków nosząca wersji SAM-N-6C były ponadto wyposa- roli naddźwiękowych rakietowych po- oznaczenie SAM-N-6BW była uzbrojona żone w nowy system poszukująco-napro- cisków-celów, symulujących zagrożenie w głowicę jądrową W-30 o sile rażenia wadzający ze stacją radiolokacyjną z falą powietrzne okrętów. Wykorzystywane 2-5 kT w zależności od komponentów ją- ciągłą (CW), dzięki któremu charaktery- w tej roli otrzymały oznaczenie MQM- drowych użytych do jej budowy. Uzbro- zowały się większą celnością. W nowe 8G i nazwę „Vandal”. Późniejsze ich od- jone w głowice jądrowe pociski „Talos” systemy poszukująco-naprowadzające miany były oznaczane niestandardowo były przeznaczone do niszczenia wiel- były wyposażane także niektóre z po- jako: MQM-8X i o zwiększonym zasięgu kich formacji lotniczych, albo do ata- cisków wersji SAM-N-6B1, przy czym jako: MQM-8G/ER oraz MQM-8G/EER. kowania dużych okrętów w przypadku były wówczas oznaczane jako SAM-N- Ostatnie z 644 pocisków „Vandal” został ich wykorzystania jako pocisków woda- 6B1(CW). Wraz ze zmianą w 1963 roku wykorzystany w lipcu 2005 roku. woda. Stopnie bojowe pocisków SAM- systemu oznaczeń amerykańskich poci- N-6B w wersji …W nie były wyposażane sków rakietowych oznaczenie pocisków Rakietowe pociski kierowane „Tartar” w pokładowe stacje radarowe naprowa- „Talos” zmieniono z SAM-N-6… na RIM- Okrętowe pociski przeciwlotnicze bli- dzania półaktywnego. 8… Kolejne udoskonalenia radioloka- skiego/średniego zasięgu General Dyna- W 1960 roku na uzbrojenie weszły po- cyjnych stacji naprowadzających pro- mics „Tartar” stanowiły jednostopnio- ciski nowej wersji SAM-N-6B1, które wadziły wprowadzenia na uzbrojenie wą wersję pocisków SAM-N-7 „Terrier” charakteryzowały się zwiększeniem za- floty w latach 1966 i 1968 wersji poci- przeznaczoną dla uzbrajania mniejszych sięgu do 120 km, a pułapu do 27 tys. me- sków „Talos” oznaczanych jako: RIM-8G jednostek pływających. Kontrakt na za- trów. Wersja jądrowa tych pocisków no- i -J. Kilkanaście pocisków RIM-8 zosta- projektowanie pocisku rakietowego tej siła oznaczenie SAM-N-6B1W. Kolejna ło przystosowanych do samoczynne- klasy General Dynamics zawarł w 1955 seria pocisków tzw. uniwersalnych, któ- go naprowadzania na promieniowanie roku. Chociaż start prototypowego poci- ra weszła na uzbrojenie floty dwa lata radarowe o różnych częstotliwościach sku miał miejsce trzy lata później, dalsze później otrzymała oznaczenie SAM-N- i były wykorzystywane do niszczenia prace ewaluacyjne znacznie się przeciąg- 6C. Pociski w tej wersji mogły być uzbra- nadbrzeżnych stacji radiolokacyjnych. nęły tak, że na uzbrojenie floty pociski jane albo w głowice konwencjonalne, Pociski tej wersji otrzymały oznaczenie „Tartar” weszły dopiero w 1962 roku. albo w jądrowe co następowało bezpo- RIM-8H. Nigdy przy tym nie otrzymały oznacze- średnio przed załadowaniem na wyrzut- Wycofywanie pocisków RIM-8 „Ta- nia wynikającego z ówczesnych standar- nie. Dzięki temu unikano konieczności los” z uzbrojenia floty amerykańskiej dów okrętowych pocisków przeciwlot- rozpoczęto w 1974 roku. Po raz ostat- niczych, tj. SAM-N-… Używano jedynie Oznaczenia pocisków rakietowych „Talos” ni rakietowy przeciwlotniczy pocisk kie- symbolu ich oznaczenia Mk 15. rowany tego typu został wystrzelony z po- Konstrukcyjnie pociski General Dyna- Stare oznaczenie Nowe oznaczenie kładu krążownika Oklahoma City (CG-5) mics „Tartar” wywodziły się z pocisków SAM-N-6B RIM-8A w dniu 1 listopada 1979 roku. Ostatecz- SAM-N-7 HT3-3 – kierowanych płatami SAM-N-6BW RIM-8B nie, zostały one wycofane wraz z począt- sterowymi w częściach ogonowych i na- kiem lat osiemdziesiątych ze względu prowadzanych za pomocą pokładowe- SAM-N-6B1 RIM-8C na opuszczenie służby przez wszystkie SAM-N-6B1W RIM-8D okręty z wyrzutniami Mk 12 oraz zastą- 2. SARH – Semi-Active Radar Homing – półak- tywne naprowadzanie radiolokacyjne. SAM-N-6C RIM-8E pienie systemu rakietowych pocisków przeciwlotniczych krążownika Long Be- 3. HT – Homing riding, Tail controlled – napro- SAM-N-6B1(CW) RIM-8F wadzany półaktywnie, sterowany za pomocą uste- ach (CGN-9) pociskami RIM-67B „Stan- rzenia w części ogonowej.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 81 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

systemu oznaczeń jące jeżeli chodzi o charakterystykę bali- amerykańskiego styczną i celność. Chociaż kolejne, prze- uzbrojenia rakieto- prowadzone w następnym roku próby wego pociski Mk 15 z RAT C i nowszymi torpedami Mk 44 „Tartar” otrzyma- okazały się bardziej obiecujące, zapadła ły oznaczenie RIM- decyzja o połączeniu programów reali- 24A, a pociski „Im- zowanych przez obydwie doświadczalne proved Tartar” placówki uzbrojenia marynarki. W dniu RIM-24B. Wiele 2 czerwca 1956 roku kontrakt na prace z pocisków RIM-24 rozwojowe i produkcję nowego uzbroje- zostało w ramach nia określanego jako „rakietowy pocisk programu TRIP4 przeciwpodwodny” – Anti Submarine zmodernizowanych ROCket (ASROC) otrzymała Honeywell do standardu ozna- Military Products Group. Pierwsze za- czonego RIM-24C. kończone powodzeniem próby startu Otrzymały one pół- rakietotorpedy z pokładu jednostki pły- przewodnikowe wającej miały miejsce trzy lata później urządzenia elektro- na niszczycielu Sarsfield (DD-837) tak, Moment wystrzelenia pocisku rakietowego Mk 15 „Tartar” z lewoburto- wej z rufowej wyrzutni krążownika Chicago (CG-11). Fot. U.S. Navy niczne, udoskona- że w 1959 roku uruchomiono kontrakt lony system prze- na produkcję seryjną. Dwumiesięczna go, półaktywnego systemu radiolokacyj- ciwdziałania radioelektronicznego oraz ewaluacja nowej broni nastąpiła w na- nego (SARH) Raytheon SPQ-5. Dzięki możliwość śledzenia i atakowania wie- stępnym roku na pokładzie eskortowca tym rozwiązaniom mogły być efektyw- lu celów. Niewielka redukcja ciężaru Norfolk (DL-1) i latem 1961 roku zosta- ne w zwalczaniu celów powietrznych zmodernizowanych pocisków pozwoli- ła ona, oznaczana pierwotnie jako RAT poruszających się na niskich pułapach. ła na zwiększenie ich zasięgu do ponad Mk 2, oficjalnie przyjęta na uzbrojenie Napęd pocisków Mk 15 „Tartar” stano- 32 km. Wszystkie wersje pocisków RIM- floty. W dniu 11 maja 1962 roku mia- wił dwuciągowy silnik rakietowy na pa- 24 „Tartar” mogły być wykorzystywane ła miejsce pierwsza próba rakietotorpe- liwo stałe Aerojet Mk 1, który nadawał do atakowania celów nawodnych znaj- dy uzbrojonej w głowicę jądrową, której im prędkość 1,8 Ma. W tej wersji poci- dujących się w odległości do 18 km. celem była określenie wpływu podmu- ski mogły niszczyć cele poruszające się chu wybuchu atomowego na wystrzeli- na wysokości od 15 do 15 tys. metrów Pociski przeciwpodwodne ASROC wujący torpedę okręt. W czerwcu 1963 w odległości od 1,8 km do 14 km. Łącz- Rozwój torped przeciwpodwodnych roku wraz ze zmianą systemu oznaczeń nie wyprodukowano około 600 poci- ze wspomaganiem rakietowym – Ro- amerykańskiego uzbrojenia rakietowe- sków tej serii, które stanowiły uzbrojenie cket-Assisted Torpedo (RAT) został zapo- go system ASROC został oznaczony jako niszczycieli rakietowych typu Charles F. czątkowany w 1952 roku, w którym to RUR-5A. Adams. Baza Doświadczalna Uzbrojenia Mary- Pocisk systemu RUR-5A był uniwer- Kolejna wersja rozwojowa pocisków narki w China Lake w Kalifornii dokona- salny – jego napędzany silnikiem na pa- „Improved Tartar” została wyposażona ła pierwszej, zakończonej powodzeniem liwo stałe stopień rakietowy przenosił w nowy system naprowadzania, elektro- próby z wystrzeleniem torpedy Mk 24. torpedę lub bombę głębinową w pobli- nicznie zamiast mechanicznie skanujący Niemal równocześnie pierwszą, zakoń- że celu po krzywej balistycznej o wyso- radar oraz głowicę o większym promie- czoną powodzeniem próbę, w marcu kości od 60 m do 305 m. Długość lotu niu rażenia. Dzięki zastosowania nowe- następnego roku przeprowadziło Labo- była zadawana przed startem i po upły- go silnika rakietowego Aerojet Mk 27 ratorium Uzbrojenia Marynarki, które wie nastawionego czasu (1-4 sekund) prędkość pocisków wzrosła do 2 Ma, realizowało prace nad skonstruowaniem silnik napędowy rakiety ulegał oddzie- zasięg do 20 km, a pułap do 20 tys. me- przenoszonej rakietowo jądrowej bom- leniu. Człon wykonawczy opadał wów- trów. W latach 1961-1963 wyprodu- by głębinowej. W 1954 roku dokona- czas do wody, przy czym torpeda opada- kowano około 1800 pocisków tej serii. no próby RAT B z torpedą Mk 43, które ła na spadochronie, a bomba głębinowa Wraz ze zmianą w czerwcu 1963 roku choć udane okazały się niesatysfakcjonu- spadała swobodnie. Część nosowa torpe- dy była wyposażona w plastikową kopu- Podstawowe dane taktyczno-techniczne pocisków General Dynamics RIM-24B „Tartar” łę zabezpieczającą osłaniającą transduk- Wymiary: tor systemu zdalnego naprowadzania - długość całkowita 4,72 m podczas wchodzenia torpedy w wodę. - rozpiętość skrzydeł 0,61 m Tylna część torpedy była okryta krótkim, - rozpiętość usterzenia ogonowego 1,07 m wypełnionym smarem kadłubem, któ- - średnica kadłuba 0,34 m ry stanowiły muszlowego kształtu osło- Uzbrojenie głowica wieloodłamkowa o masie 60 kg ny połączone stalową taśmą wyposażo- Napęd silnik marszowy na paliwo stałe Aerojet Mk 27 ne w cztery trapezoidalne stateczniki. Za torpedą znajdował się przedział spa- Masa pocisku 646 kg dochronu stabilizującego, a za nim pro- Prędkość 2,5 Ma

Zasięg 20 km 4. TRIP – Tartar Reliability Improvement Pro- Pułap 15-20 000 m gram – program poprawy niezawodności (poci- sków) „Tartar”.

82 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

da samonaprowadzają- Pociski przeciwpodwodne RUR- ca Mk 46 z głowicą Mark 5A ASROC krążowników typu Albany 103 o ciężarze 44 kg. Roz- były wystrzeliwane z wyrzutni zgrupo- wój techniki hydroloka- wanych w ośmiopojemnikowe zespoły cji pozwalający wykry- Mk 16 ważące w stanie nie załadowa- wać zanurzone okręty nym po niecałe 22,7 tony. W skład ze- podwodne w odległości społów wchodziły wyrzutnie Mk 112 daleko większej niż wy- produkcji należącej do Universal Ma- nosił zasięg ówczesnego tch Copr. wytwórni Unidynamics oraz systemu ASROC spowo- wyposażenie kierowania i kontroli. Po- dował w połowie lat sie- nadto, okręty dla których przewidziano demdziesiątych XX wie- dodatkowy zapas pocisków były wypo- ku zapoczątkowanie prac sażone w zdalnie obsługiwany ich maga- nad nowymi stopniami zyn. Wyrzutnie Mk 112 miały kształt pro- rakietowymi z napędem stopadłościenny i składały się z czterech Ośmiopojemnikowy zespół Mk 16 wyrzutni rakietotorped o większym ciągu i za- usytuowanych jeden nad drugim, zespo- przeciwpodwodnych RUR-5A krążownika Columbus (CG-12) sięgu. We wrześniu 1989 lonych pojemników podnoszonych para- na fotografii wykonanej w 1962 roku. Poniżej zasobnik trans- roku, wraz z zakończe- mi w granicach od -3o do +85o z pręd- portowy rakietotorped ASROC. Fot. U.S. Navy niem Zimnej Wojny wy- kością 25o/s. Zestawy wyrzutni mogły gramator Mk 9 Mod.0 służący do nasta- cofano pociski ASROC przenoszące być obracane w płaszczyźnie poziomej wiania zasięgu oraz czasu oddzielenia jądrowe bomby głębinowe. Efektem w granicach ±179o z prędkością około kadłuba. Ostatnim elementem pocisku rozwoju systemu było wprowadze- 42o/s i umożliwiały wystrzelenie w cią- RUR-5A był silnik rakietowy na paliwo nie na uzbrojenie floty na początku lat gu minuty trzech pocisków przeciw- stałe o ciągu 4990 kG produkcji Naval dziewięćdziesiątych nowej wersji rakie- podwodnych systemu RUR-5A ASROC. Propulsion Plant. totorped przeciwpodwodnych wystrze- W skład wyposażenia kierowania i kon- Uzbrojenie pierwszych wersji syste- liwanych z wyrzutni pionowych RUM- troli zespołów wyrzutni Mk 16 wchodzi- mu RUR-5A stanowiła samonaprowa- 139A VLA5. Wykorzystywany do dziś ły panele kontrolne: dowódcy wyrzutni dzająca się torpeda Mk 44 (rakietotor- system ASROC, dla którego wyprodu- Mk 199 (do kierowania w trybie miej- peda) lub jądrowa bomba głębinowa kowano ponad tysiąc pocisków, został W-44 o mocy do 10 kT. W 1965 roku zainstalowany na 253 okrętach amery- jako konwencjonalne uzbrojenie sy- kańskich oraz 69 jednostkach innych 5. VLA – Vertical Launch ASROC – rakieta prze- ciwopodwodna (wystrzeliwana) z wyrzutni piono- stemu ASROC weszła lekka torpe- bander. wych.

Krążownik Albany (CG-10) na fotografii wykonanej w Bostonie w dniu 26 listopada 1968 roku. Podczas modernizacji zdemontowano min. jego przedni wysokościomierz radiolokacyjny SPS-30, a trójwspółrzędną stację dozoru powietrznego SPS-39 zastąpiono radarem SPS-48. Jej antena widoczna jest na przednim masztokominie. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 83 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Podstawowe dane taktyczno-techniczne pocisków POP Honeywell RUR-5A ASROC nie do wystrzeliwania i naprowadzania Wymiary: rakietowych pocisków kierowanych Ge- - długość całkowita 4,57 m neral Dynamics RIM-24 „Tartar”. Po raz - rozpiętość skrzydeł 0,85 m pierwszy został zastosowany na niszczy- - średnica kadłuba 0,33 m cielu Charles F. Adams (DD-931), który Uzbrojenie torpeda Mk 44 lub Mk 46 albo jądrowa bomba głębinowa W-44 wprowadzono do służby we wrześniu 1960 roku. Zastosowane na krążowni- Napęd silnik na paliwo stałe Naval Propulsion Plant o ciągu 4990 kG kach typu Albany systemy Mk 74 Mod.1 Masa pocisku 435 kg składały się z dalocelowników radiolo- Prędkość 0,9 Ma kacyjnych Mk 73 ze radarami kontroli Zasięg 1,6-10 km ognia SPG-51C, przeliczników Mk 152, Pułap 15-20 000 m urządzeń kierowania uzbrojeniem oraz systemów wystrzeliwania rakiet Mk 10. scowym i obrazowania w trybie kontro- ną rozpoczęto w 1963 roku, a na uzbro- Stacja radiolokacyjna kierowania li zdalnej z centrali bojowej okrętu), za- jenie floty weszły w październiku 1965 i kontroli ognia SPG-51 pracowała silania Mk 198 oraz położenia wyrzutni roku. W obecnie wytwarzanej wersji Al- w dwóch zakresach. W zakresie fal G- Mk 153. Zestawy wyposażone w zdalnie liant Mk 46 Mod.5 przewiduje się ich H (4-8GHz) z wykorzystaniem techniki obsługiwany magazyn były ponadto wy- wykorzystanie w horyzoncie czasowym dopplerowskiej możliwe było określanie posażone w panel kontrolny Mk 361 au- 2015 roku. Torpedy Mark 46 mają kaliber i śledzenie celów oraz naprowadzanie tomatycznego ładowania wyrzutni. Za- 324 mm oraz długość 2,59 m. W wersji pocisków. Fale z zakresu I-J (8-12GHz) łogę zespołu wyrzutni Mk 16 stanowiło Mod. 0 ważyły 257 kg, a w wersji Mod. 1 były wykorzystywane jako wiązka pro- dwóch ludzi. 230 kg. Ich napęd stanowiły pięciocylin- wadząca pociski. W radarach SPG-51C drowe tłokowe silniki spalinowe zasilane kanał śledzenia celów (G-H) był niezależ- Torpedy Mk 44 i Mk 46 granulowanym paliwem stałym (Mod.0), nym od kanału ich podświetlania (I-J). Torpedy Mk 44 należały do drugiej albo ciekłym propergolem (Mod.1), któ- Radary tej wersji miały ponadto większy generacji amerykańskich lekkich tor- re umożliwiały im osiąganie prędko- zasięg i były wyposażone w automatycz- ped przeciwpodwodnych będąc także ści 45 węzłów. Zapas paliwa pozwalał ną segregację celów, co ułatwiało po- pierwszymi torpedami z napędem elek- na osiąganie zasięgu 7 km. Uzbrojenie dejmowanie decyzji przez operatorów. trycznym zasilanymi z baterii aktywo- torped Mk 46 stanowiły głowice Mark Stacje SPG-51C mogły śledzić pełną wanych wodą morską. Ich konstruk- 103 Mod. 0 o ciężarze 44 kg wypełnio- przestrzeń wokół okrętów w zakresie cja powstała w wyniku współpracy Bazy ne materiałem wybuchowym PBXN-103 360o, albo pokrywać sektory w zakre- Doświadczalnej Uzbrojenia Marynarki inicjowane zapłonnikiem Mk 20 Mod. 0. sie od 3o do 90o. W sektorze od 5o do 90o w kalifornijskim Pasadena oraz należą- Torpedy Mk 46 Mod. 0 były kierowane skanowanie elewacji było możliwe w za- cego do koncernu General Electric Wy- przewodowo i naprowadzane za pomocą kresie od 2,5o do 60o, a w sektorze od 3o działu Systemów Lotniczych i Uzbroje- aktywno/pasywnego systemu akustyczne- do 90o w zakresie od 5,4o do 60o. Rada- nia w Pittsfield w stanie Massachussetts. go, a Mod. 1 były kierowane i naprowa- ry SPG-51C były wyposażone w konsole Ich produkcję rozpoczęto w 1957 roku dzane aktywno/pasywnie. operatorskie OJ-101. i przez 10 następnych lat stanowiły pod- Torpedy przeciwpodwodne Mk 44 Oprócz radaru kontroli ognia SPG-51 stawowe uzbrojenie przeciwpodwodne i Mk 46 mogły stanowić człon bojowy w skład dalocelownika radiolokacyjnego okrętów amerykańskich oraz flot państw rakietowych pocisków przeciwpodwod- Mk 73 wchodziły ponadto moduły zasi- NATO i sprzymierzonych. Torpedy Mk 44 nych RUR-5A – rakietotorped odpowied- lania i przekaźnika oraz przetwornik da- miały kaliber 324 mm oraz w wersji Mod. nio Mod. 3 i Mod. 4, albo być wystrzeli- nych. Konstrukcja dalocelownika umoż- 0 długość 2,54 m i masę 193 kg, a w wer- wane za pomocą pokładowych zespołów liwiała pełny jego obrót w płaszczyźnie sji Mod.1 odpowiednio: 2,57 m i masę wyrzutni Mk 32. Zespoły te do dnia dzi- poziomej oraz ustawienie anteny radaru 197 kg. Ich napęd stanowiły silniki elek- siejszego stanowią podstawowy zestaw w elewacji w zakresie od -30o do +83o. tryczne umożliwiające osiąganie torpe- miotający tego rodzaju torpedy za burtę Przeliczniki Mk 152 systemów Mk 74 dom prędkości powyżej 28 węzłów. Po- okrętów nawodnych flot państw NATO Mod.1 były wspierane konwerterem syg- jemność baterii umożliwiała pracę silnika i sprzymierzonych. W zespołach Mk 32 nałów danych Mk 72 z konsolą wejścia/ w czasie 16-26 sekund. Uzbrojenie torped wyrzutnie są zgrupowane po trzy: dwie wyjścia Mk 77. stanowiły głowice Mark 101 Mod. 0 o cię- w części dolnej wyrzutni i trzecia nad System kierowania i kontroli ognia żarze 34 kg wypełnione materiałem wy- nimi. Torpedy są wystrzeliwane za po- uzbrojenia przeciwpodwodnego Mk 111 buchowym HBX-101 z zapalnikiem kon- mocą sprężonego powietrza o ciśnieniu System kierowania i kontroli og- taktowym Mk 19 Mod. 12. Torpedy Mk 44 nominalnym 105 kG/cm2, a kierowanie nia uzbrojenia przeciwpodwodnego były naprowadzane za pomocą aktywne- strzelaniem może odbywać się w trybie Mk 111, w który wyposażone zostały go systemu poszukiwania i naprowadza- lokalnym albo zdalnym z okrętowej cen- krążowniki typu Albany stanowił rozwi- nia Helix. trali bojowej za pomocą systemu kontro- niecie wcześniej stosowanego na okrę- Torpedy Mk 46 należą do trzeciej ge- li uzbrojenia przeciwpodwodnego. tach amerykańskich systemu Mk 105. neracji amerykańskich lekkich torped Został on wprowadzony na wyposa- przeciwpodwodnych. Ich konstrukcja System kierowania i kontroli ognia żenie floty z początkiem lat 1960-tych. powstała w wyniku współpracy Bazy Do- artylerii rakietowej Mk 74 Podstawą systemu była konsola kiero- świadczalnej Uzbrojenia Marynarki w Pa- System kierowania i kontroli ognia wania atakiem Mk 38, w której na pod- sadena oraz Aerojet General w Azusa Mk 74 produkcji Raytheon Electronic stawie min. sygnałów hydrolokatora w stanie Kalifornia. Ich produkcję seryj- Systems został zaprojektowany specjal- SQS-23 wypracowywano dane dla prze-

84 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Fot. zbiory Artur D. Baker III zbiory Artur D. Fot. Chicago (CG-11) na fotografii wykonanej w Zatoce Albany była kierowana za pomocą usytuowanych za nią radarów Każda z podwójnych wyrzutni pocisków „Talos” krążowników rakietowych Każda z podwójnych wyrzutni pocisków „Talos” typu usytuowanymi z tyłu SPG-49Bza nimi i SPW-2, a wyrzutnierada - „Tartar” rami SPG-51C. Tutaj we wrześniu 1964 roku. San Francisco

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 85 Tekst

ciwpodwodnych systemów wykonaw- czych, tj. pocisków RUR-5A ASROC lub torped Mk 44/46, albo artyleryjskich sy- stemów kontroli ognia. Za pomocą kon- soli Mk 38 wykonywano automatyczne obliczenia wraz z graficzną analizą poło-

Albany (1972) żenia celu. Umożliwiało to rozwiązywa- nie zagadnień związanych z przygoto- waniem ataku, kierowanie uzbrojeniem oraz wspomaganie procesu śledzenia celu przez hydrolokator. Konsola Mk 38 mogła także współpracować z okrętowy- mi systemami kontroli ognia artylerii lu- fowej i rakietowej i poprzez przekaźnik Mk 60 przekazywać wypracowane dane do dział, albo wyrzutni pocisków rakie- towych. W skład cyfrowo-analogowej kon- soli Mk 38 wchodził ploter z ekranem o średnicy 51 cm. Na jego powierzchni obsługujący planszecista zaznaczał śla- dy krótkotrwałych impulsów świetlnych wytwarzanych przez trójsoczewkowe źródło przesuwające się na ruchomej ka- retce. Impulsy były generowane przez komputer balistyczny, który w pierwot- nej wersji był wyposażony w magne- tyczną pamięć bębnową, a w kolejnych wersjach w pamięć rdzeniową. Obsługę konsoli Mk 38 oprócz planszecisty stano- wił operator uzbrojenia oraz dowodzący oficer broni podwodnej. Podstawowym źródłem danych o ce- lu dla konsoli Mk 38 był zamontowany w gruszce dziobowej okrętu hydroloka- tor Sangamo SQS-23. Hydrolokator ten generował trwające 25, 30 lub 120ms impulsy średniej częstotliwości: 4,5, 5,0 lub 5,5 kHz. Dla zmniejszenia wpły- wu nakładania się z zakłóceniami wy- twarzanymi przez okręt mogły być one zmieniane z częstotliwością 380 cykli na sekundę. Standardowo, przy mocy wyjściowej 60 kW hydrolokator miał za- sięg ponad 11 tys. metrów. Pierwotnie sy- stem hydrolokatora SQS-23 miał bardzo duże rozmiary – w jego skład wchodziło bowiem 21 szaf z lampami próżniowymi oraz 10 zespołów silnikowo-prądnico- wych, a sytuowane zwykle w gruszkach dziobowych transduktory miały średnice ponad 6 m.. Po wykryciu celu, do konsoli kierowa- nia atakiem Mk 38 spływały poprzez roz- dzielnię systemową Mk 32 sygnały z hy- drolokatora SQS-23, analizatora danych nawigacji zliczeniowej Mk 6, żyrokom- pasu Mk 19, wskaźników siły i kierunku wiatru oraz logu elektromagnetycznego. Wypracowane dane wejściowe były prze- syłane poprzez przekaźnik Mk 43 do sy- stemu kierowania wyrzutnią pocisków przeciwpodwodnych RUR-5A ASROC,

86 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” albo do konsoli kierowania Mk 264, Podstawowe dane taktyczno-techniczne śmigłowców HSS-1/SH-34G „Seabat” z której mogły być dokonywane nasta- Wymiary: wy uzbrojenia przeciwpodwodnego. Wy- - długość 14,37 m pracowane rozwiązania balistyczne były - wysokość 4,54 m obrazowane na ekranie plotera oraz wy- świetlaczach konsoli Mk 38. Uzbrojenie dwie torpedy Mk 43 lub dwie bomby głębinowe Mk 24 Napęd silnik Wirght R-1820-84 o mocy nominalnej 1525 KM Stacja radiolokacyjna dozoru Masa: powietrznego SPS-43 - własna 4260 kg Stacje radiolokacyjne dozoru powietrz- - startowa 6035 kg nego SPS-43 konstrukcji Westinghouse Electric Corporation były radarami dozo- Prędkość: ru powietrznego bardzo dalekiego zasięgu - przelotowa 168 km/h o dużej mocy impulsu sięgającej na wyj- - maksymalna 210 km/h ściu z nadajnika 1-2 MW. Pracowały - wznoszenia 335 m/min. na falach metrowych, a ich anteny o roz- Zasięg normalny 435 km piętości 13 m miały otwarte konstrukcje Pułap praktyczny 2895 m prostokątnej kratownicowy o przekro- ju bocznym w kształcie litery „W”, mając przy czym egzemplarz doświadczalny no- „Seabat”, która otrzymała oznacze- na górnej krawędzi zamontowane anteny sił oznaczenie marynarki XHSS-1. Pierw- nie HSS-1N. Jej wyposażenie stanowił systemów identyfikacji „swój-obcy”. szy lot śmigłowca tego typu miał miejsce min. automatyczny system stabilizacji w dniu 8 marca 1954 roku, a pierwszy lot z dopplerowskim systemem nawigacyj- Stacja radiolokacyjna dozoru maszyny seryjnej 20 września tego same- nym AN/APN-97 „Ryan”, który umożli- powietrznego SPS-48 go roku. Na wyposażenie powietrzne flo- wiał bez ingerencji pilota pozostawanie Stacje radiolokacyjne dozoru po- ty śmigłowce HSS-1 „Seabat” zaczęły w zawisie na wysokości 10-15 m nad wietrznego ITT Gilfillan SPS-48 są sto- wchodzić w sierpniu 1955 roku począw- powierzchnią morza. Załogę śmigłow- sowanymi do dzisiaj trójwspółrzędnymi szy od dywizjonu HS-3. ców HSS-1 stanowiło dwóch ludzi. radarami dozoru powietrznego dalekie- Śmigłowce HSS-1 miały półsko- Po zmianie systemu oznaczeń amery- go zasięgu z mechanicznym przeszu- rupowe kadłuby i napęd pojedynczy- kańskich statków powietrznych7, śmi- kiwaniem w azymucie oraz elektrycz- mi gwiaździstymi silnikami tłokowymi głowce należące do US Navy maszyny nie sterowaną wiązką promieniowania typu Wright R-1820-84B/D „Cyclone”, „Seabat” otrzymały oznaczenie: „…H- w elewacji. Pracują w zakresie fal E/F o mocy nominalnej 1525 KM. Chło- 34”. Poszczególne ich wersje nosiły na- o częstotliwości 2,9-3,1 GHz z czasem dzony powietrzem, jednorzędowy, dzie- stępujące symbole: trwania impulsu 9/3 µs i częstotliwoś- więciocylindrowy silnik tego typu miał • SH-34G – podstawowa wersja prze- cią powtarzania 161-1366 Hz. Emitu- pojemność skokową 29,9 dm3 i był ciwpodwodna; ją impulsy o mocy 60-2200 kW, których umieszczony w klasycznej dla śmigłow- • SH-34J – zmodernizowana wersja wiązka ma szerokość 1,5o w poziomie ców pozycji: za kokpitem, na kadłu- przeciwpodwodna; i 1,6o w pionie. Ich anteny w kształcie bie maszyny pod kątem 34o do pionu. • LH-34D – wersja przystosowana płaskiego prostokąta 5,18 m x 5,33 m Projektowane wykorzystanie do napę- do lotów w warunkach zimowych. z systemem identyfikacji „swój-obcy” za- du turbin gazowych Pratt & Whitney Produkcja śmigłowców Sikorsky S-58 montowanym na górnej krawędzi mogą PT6T-3 „Twin Pack” w praktyce nie zo- została zakończona w maju 1965 roku. obracać się z prędkością 7 lub 15 ob- stało zrealizowane6. Napęd z silnika Do tego czasu zbudowano ich łącznie rotów na minutę. Pracując w ośmiu, był przenoszony poprzez hydro-mecha- 1766 (później jeszcze dodatkowo 6 dla kierowanych komputerowo trybach niczną przekładnię na pojedyncze, skła- marynarki włoskiej). Do kwietnia 1966 mogą wykrywać cele powietrzne w od- dane dla stacjonowania na okrętach, roku amerykańska marynarka wojen- ległości ponad 400 km na pułapie czterołopatowe wirniki nośne o śred- na otrzymała 379 z nich – z czego 135 do 30 500 metrów. Krążownik Albany nicy 17,07 m oraz czterołopatowe, sta- w wersji HSS-1N/SH-34J. Większość otrzymał radar serii SPS-48C. Stacje tej bilizacyjne wirniki ogonowe o średni- z tych maszyn była wykorzystywana serii były wyposażone w automatyczne cy 2,89 m. Trójkołowe podwozie stałe jako śmigłowce przeciwpodwodne, albo systemy wykrywania i śledzenia celów, było wyposażone w skrętne koło tyl- poszukiwawczo-ratownicze (SAR). Uży- które znacząco poprawiały ich efektyw- ne. Pojemność zbiorników paliwa śmi- wano ich również we wczesnym okre- ność bojową poprzez możliwość jedno- głowców „Seabat” wynosiła 1160 dm3 sie eksploracji kosmosu do podnoszenia czesnego śledzenia wielu celów. z możliwością zwiększenia o dodatko- z wody kapsuł statków kosmicznych wy- we 568 dm3. Wyposażenie do wykrywa- strzeliwanych w ramach „Projektu Mer- Śmigłowiec HSS-1/SH-34G „Seabat” nia okrętów podwodnych śmigłowców cury”, a także dla wsparcia projektu Śmigłowce do zwalczania okrętów HSS-1 stanowił holowany hydroloka- „Deep Freeze” – amerykańskiej misji an- podwodnych HSS-1 Sikorsky „Seabat” tor o zmiennym zanurzeniu AN/AQS- tarktycznej. zostały zaprojektowane dla zastąpienia 4, a ich uzbrojenie dwie lekkie torpe- (ciąg dalszy nastąpi) w marynarce amerykańskiej mniejszych dy przeciwpodwodne Mk 43, albo dwie i przestarzałych przeciwpodwodnych bomby głębinowe Mk 24 na zacze- 6. Taki napęd otrzymała wersja S-58T śmigłow- śmigłowców S-55. Na ogłoszone w 1952 pach zewnętrznych. W 1958 roku zo- ców „Seabat”, w której zbudowano jednak… tylko jedną maszynę. roku zapotrzebowanie floty, koncern Si- stała wprowadzana na uzbrojenie floty 7. Nowy system oznaczeń obowiązujący korsky odpowiedział konstrukcją S-58, zmodernizowana wersja śmigłowców od 18.09.1962 r.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 87 Tekst

Przekazywanie uzbrojenia lotniczego z zaopatrzeniowca na lotniskowiec Jarosław Palasek Constellation. Fot. zbiory Anatolij W. Odajnik Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

Rozpoczynające się w dniu 1 kwiet- zgodziła się na zaprzestanie prowadze- osie. W Zatoce Tonkińskiej operowały nia 1968 roku w Paryżu rozmowy po- nia dywersji na obszarze Republiki Wiet- wówczas tylko dwa lotniskowce amery- kojowe mające na celu doprowadze- namu. Oznaczało to, iż prowadzone do- kańskie, a liczba lotów bojowych spadła nie do zakończenia wojny wietnamskiej tychczas operacje lotnicze nie osiągnęły do 1000-1500 miesięcznie1. Ponowna in- spowodowały, że dla zapewnienia od- jednego z głównych, założonych celów. tensyfikacja działalności amerykańskiego powiedniej atmosfery, w ich przeddzień Krótko po mającej miejsce w dniu lotnictwa zaokrętowanego miała miej- prezydent Stanów Zjednoczonych Lyn- 20 stycznia 1969 roku inauguracji pre- sce po rozpoczęciu przez wojska Demo- don B.Johnson zdecydował o zawiesze- zydentury Richarda R. Nixona opraco- kratycznej Republiki Wietnamu w dniu niu bombardowań obszarów Demokra- wano na jego polecenie plan zmierzają- 30 marca 1972 roku ofensywy wiosen- tycznej Republiki Wietnamu położonych cy do zakończenia działań wojennych. nej. Administracja prezydenta Richar- na północ od dwudziestego równoleż- Oprócz inwazji w północnej części Wiet- da R. Nixona zdecydowała o rozpoczę- nika. Skutkiem tego amerykańskie lot- namu, w ramach przygotowywanej ope- ciu operacji „Linebacker I” i wznowieniu nictwo zaokrętowane skoncentrowało racji „Duck Hook” zamierzano wówczas ataków powietrznych z maksymalnym działania na obszarze położonym po- zaminować wejścia do głównych por- możliwym natężeniem. Wśród działań, między osiemnastym, a dziewiętnastym tów wietnamskich. Plan ten był jednak które zostały przeprowadzone na począt- równoleżnikiem tak, aby strefa ta stała uważany ówcześnie za nazbyt radykal- ku operacji znalazło się także zabloko- się trwale oddzielającą obydwa państwa ny tak, że z jego realizacji zrezygnowano. wanie podejść do portu w Hajfongu za- Wietnamskie. Zanim efekt taki został W latach 1969-1971 intensywność ope- grodami minowymi postawionymi przez uzyskany, ulegając osiągającym wów- racji lotniczych na Dalekim Wschodzie samoloty pokładowe grup powietrznych czas apogeum naciskom ruchów pacy- została więc znacząco ograniczona, cho- lotniskowców. fistycznych w Stanach Zjednoczonych ciaż mimo zaprzestania bombardowa- W dniu 5 maja prezydent Nixon pole- prezydent Johnson zdecydował o całko- nia terytorium Demokratycznej Repub- cił Szefom Połączonych Sztabów przy- witym zaprzestaniu bombardowania te- liki Wietnamu amerykańskie lotnictwo rytorium Wietnamu Północnego. Stało pokładowe prowadziło w dalszym cią- 1. Wg Krzysztof Kubiak, Działania Sił Morskich się tak mimo, że strona przeciwna nie gu uderzenia na obiekty położone w La- Po Drugiej Wojnie Światowej, s. 350.

88 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacje minowe końca wojny w Wietnamie gotować realizację części dotyczącej mi- nią osłonę powietrzną lotniskowców wzniosło się w powietrze 17 maszyn nowania powietrznego operacji „Duck miały zapewniać bojowe patrole myśliw- mających przeprowadzić odwracający Hook”, które to przedsięwzięcie zostało ców ich własnych grup powietrznych, uwagę nieprzyjaciela atak na linie ko- zakodowane pod kryptonimem „Pocket a za koordynację działań przeciwlotni- lejowe w pobliżu Nam Dinh. Ze wzglę- Money”. Do jego realizacji zostały wy- czej artylerii rakietowej oraz myśliwców du jednak na złe warunki atmosferycz- dzielone lotniskowce uderzeniowe Co- lotnictwa pokładowego miały odpowia- ne panujące nad tym rejonem Wietnamu ral Sea (CVA-43), Kitty Hawk (CVA-63) dać centrale kierowania operacji po- samoloty te uderzyły na rezerwowe cele i Constellation (CVA-64), których bezpo- wietrznych krążowników Chicago i Long w okolicach Thanh i Phu Qui, które za- średnią osłonę miały zapewnić okręty Beach. Przed rozpoczęciem operacji mi- atakowały pomiędzy 08:40, a 08:45. ich zespołów operacyjnych. W ramach nowania obiekty nieprzyjaciela położo- Nieco wcześniej, z pokładu Coral operacji samoloty grup powietrznych ne na brzegu półwyspu Do Son miały Sea wystartowało dziewięć bombow- lotniskowców miały z powietrza po- zostać zbombardowane przez artylerię ców uderzeniowych: trzy Grumman stawić na południowy wschód od wej- krążowników i niszczycieli wsparcia. A-6A „Intruder” z należącego do lotni- ścia do Hajfongu dwie zagrody minowe. Po północy z 8 na 9 maja 1972 roku ctwa piechoty morskiej dywizjonu VMA- Pierwsza z nich miała zostać ustawiona jednostki rozpoczynające operację „Po- 224 oraz sześć Vought A-7E „Corsair II” w części toru podejściowego położonej cket Money” zajęły wyznaczone pozycje z dywizjonów lotnictwa marynarki VA- na południe od leżącego wzdłuż podej- w Zatoce Tonkińskiej. Lotniskowiec Co- 94 i VA-22. Każda z tych maszyn przeno- ścia do portu półwyspu Do Son, a dru- ral Sea krążył w odległości 120-150 Mm siła po cztery lotnicze miny denne Mk 52 ga na południe od wyspy Cat Ba. Prowa- od brzegów Wietnamu, podczas gdy Mod.2. Uzupełnieniem formacji był sa- dzenie powietrznej operacji minowania okręty uzbrojone w rakietowe pociski molot rozpoznania radioelektroniczne- musiało więc się odbywać w bezpośred- przeciwlotnicze poruszały się wzdłuż li- go Douglas EKA-3B „Skywarrior”, który niej bliskości wybrzeża bronionego przez nii z północnego-wschodu na południo- miał zapewnić wsparcie radioelektro- baterie nieprzyjacielskiej artylerii prze- wy-zachód (Chicago na północnym, niczne podczas prowadzenia operacji ciwlotniczej. Z tego też względu nie Long Beach na południowym krańcu, minowania. Prowadzone przez dowód- było możliwe zapewnienie stawiającym a fregata Sterett w środku), w odległo- cę zaokrętowanej na Coral Sea grupy po- miny samolotom osłony bojowej włas- ści 10-20 Mm od brzegu. Przestrzeń po- wietrznej komandora porucznika Ro- nych myśliwców w sposób nieprzerwa- wietrzną pomiędzy okrętami rakietowy- gera Sheetsa bombowce dywizjonu ny patrolujących przestrzeń powietrz- mi, a zespołem operacyjnym lotniskowca VMA-224 miały zaminować wewnętrz- ną nad rejonami minowania. Dla osłony patrolowały myśliwce McDonnell Do- ną część kanału podejściowego do portu minujących bombowców została więc uglas F-4 „Phantom II” zaokrętowa- w Hajfongu, a pozostałe samoloty pro- utworzona linia złożona z trzech okrę- nego na nim 15 Skrzydła Powietrzne- wadzone przez komandora poruczni- tów uzbrojonych w rakietowe przeciw- go poruszające się po torach zbliżonych ka Lena Giulianiego część zewnętrzną lotnicze pociski kierowane. Dwa z nich, do spłaszczonych ósemek rozciągnię- kanału. Operacja miała zostać przepro- krążowniki rakietowe: Chicago (CG-10) tych wzdłuż linii brzegowej. Wczesnym wadzona możliwie dokładnie o godzi- i atomowy Long Beach (CGN-9) były rankiem 9 maja z lotniska Da Nang wy- nie 09:00 tak, aby prezydent Nixon mógł uzbrojone w pociski dalekiego zasięgu startował samolot wczesnego ostrzega- o jej dokonaniu poinformować świa- RIM-8 „Talos”, a trzeci – fregata rakieto- nia Lockheed EC-121 „Warning Star”, tową opinię publiczną podczas wystą- wa Sterett (DLG-31) – w rakiety średnie- który miał zapewnić wsparcie operacji. pienia telewizyjnego transmitowanego go zasięgu RIM-2 „Terrier”. Bezpośred- Krótko potem z lotniskowca Kitty Hawk z Waszyngtonu.

„Midway” (CVA-41) i „Coral Sea” (CVA-43) – lotniskowce uderzeniowe Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie 27.10.1943 20.03.1945 09.10.1945 Midway Newport News Shipbuilding, Newport News Coral Sea 07.10.1944 02.04.1946 10.01.1947 typ: Midway wyporność: standardowa 47 895 ton; pełna 64 714 ton; długość: max. 297,80 m, na KLW 275,84 m; wymiary: szerokość: na KLW 36,88 m; maks. 78,79 m; zanurzenie maks. 10,77 m; moc maszyn: nominalna 212 000 KM; prędkość: 30 w przy mocy nominalnej; zasięg: 15 000 Mm przy 15 w; uzbrojenie: 3 działa uniwersalnych 127 mm (3 x I); załoga: 360 oficerów + 4326 podoficerów i marynarzy Jednostki typu Midway były jedynymi lotniskowcami amerykańskimi zaprojektowanymi w okresie II wojny światowej, z których po jej zakończeniu mogły operować samoloty uderzeniowe nowej generacji. W latach pięćdziesiątych XX wieku wszystkie trzy zostały zmodernizowane w ramach programu SCB- 110/110A i wyposażone min. w skośne pokłady lotnicze. Dane taktyczno-techniczne lotniskowca Midway po przeprowadzonej w latach 1966-1970 modernizacji w ramach programu SCB-101.66.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 89 Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

północnej części Wietnamu. Oprócz Haj- fongu zaminowanych zostało wówczas sześć innych portów: Thanh Hoa, Dong Hoi, Vinh, Hon Gai, Quang Khe i Cam Pha. Termin, po którym miały uzbro- ić się pierwsze miny postawione na ka- nale wejściowym do Hajfongu upływał o godzinie 09:00 dnia 12 maja. Do te- go czasu port opuściło dziewięć statków podczas gdy kilka zdążających ku niemu zmieniło cel przeznaczenia. W portach Wietnamu Północnego pozostały jed- nak wówczas trzydzieści dwie jednostki handlowe, z których większość należa- ła do państw bloku wschodniego, w tym Samoloty typu A-6A „Intruder” postawiły większość min w okolicach Hajfongu. Fot. U.S. Navy szesnaście pływało pod banderą Związ- ku Radzieckiego. Wśród uwięzionych Utworzywszy szyk, formacja mino- kończyła się zestrzeleniem prowadzącej statków znalazł się również będący włas- wa opuściła przestrzeń powietrzną nad formację maszyny jednym z dwóch po- nością Polskich Linii Oceanicznych Józef Coral Sea około 08:40 tak, że znalazłszy cisków „Talos” wystrzelonych z krążow- Conrad2. Niektóre z unieruchomionych się nad celem lotu tuż przed wyznaczo- nika Chicago. Samolot wietnamski zo- jednostek zdecydowały się opuścić Haj- nym czasem, dokładnie minutę przed stał trafiony z odległości ponad 75 km fong już po upływie ultimatum. Kilka 09:00 rozpoczęła stawianie min. Dwie (48 mil) podczas gdy drugi myśliwiec z nich (w tym jeden statek radziecki) ule- minuty później miny znalazły się w wo- odleciał nie usiłując nawet przeprowa- gło jednak uszkodzeniom, a tylko pięć dach kanału, z czego 12 min zostało po- dzić ataku. Podczas następnych operacji z powodzeniem pokonało zaminowane stawionych w jego części wewnętrznej, minowania lotniczego maszyny północ- akweny podejściowe. a 24 w kanale zewnętrznym. Zgodnie nowietnamskie oddalały się natychmiast Na początku czerwca 1972 roku sa- z przedstawionym w wystąpieniu tele- kiedy ich piloci orientowali się, że zostali moloty amerykańskie postawiły także wizyjnym prezydenta Nixona ultimatum opromieniowani wiązkami okrętowych miny w ujściach wpadających do Zatoki w ciągu trzech dób, po których magne- stacji radiolokacyjnych podświetlających Tonkińskiej rzek północnowietnamskich. tyczno-akustyczne zapalniki postawio- cele powietrzne. W ten sposób, w cza- Zagrody minowe pojawiły się wów- nych min miały się uzbroić, wszystkie sie prowadzenia lotniczego minowania czas koło Cua Sot, Cap Mui Ron, Cua statki handlowe mogły bez przeszkód wód przyległych do wybrzeży wietnam- Day i Cua Lac Giang, a także na połu- opuścić Hajfong, a frachtowce zdążają- skich, przeciwlotnicza artyleria rakieto- dnie od Don Son oraz zespołu portowe- ce do portów wietnamskich mogły zmie- wa okrętów amerykańskich zapewniała go Hajfongu. W ramach prowadzonej nić miejsca swego przeznaczenia. prowadzącym je maszynom praktycznie do połowy lipca operacji „Pocket Mo- Samoloty stawiające miny nie spo- całkowite bezpieczeństwo w powietrzu. ney” samoloty amerykańskie postawi- tykały się przy tym praktycznie z prze- Dwa dni po rozpoczęciu operacji „Po- ciwdziałaniem lotnictwa północno- cket Money” samoloty z lotniskowców wietnamskiego. Próba przechwycenia Coral Sea, Midway, Kitty Hawk i Constel- 2. Zbud. w Jugosławii, w ekspl. od 1961 r.; 5752 BRT, 3080 NRT, 8614 DWT; 148,3 m x 19,0 m x 7,6 minujących samolotów amerykańskich lation postawiły także zagrody minowe m; 7800 KM; 16,5 w; miejsc: 41 zał.+ 12 pasaż.+72 przez myśliwce MiG nieprzyjaciela za- na podejściach do mniejszych portów bezk.

„Kitty Hawk” (CVA-63) i „Constellation” (CVA-64) – lotniskowce uderzeniowe Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Kitty Hawk New York Shipbuilding, Camden 14.09.1959 21.05.1960 29.04.1961 Constellation New York Naval Shipyard, New York 27.12.1956 08.10.1960 27.10.1961 typ: Kitty Hawk wyporność: lekka 60 965 ton; pełna 82 240 ton długość: maks. 301,75 m, na KLW 319,28 m; wymiary: szerokość: na KLW 39,42 m; maks. 76,71 m; zanurzenie do KLW 10,97 m; moc maszyn: nominalna 280 000 KM; prędkość: 33,6 w przy mocy nominalnej; zasięg: 12 000 Mm przy 20 w; uzbrojenie: 4 wppk RIM-2 „Terrier” (2 x II) załoga: 3306 (morska) + 1379 (grupa lotnicza) Jednostki te stanowiły udoskonalenie poprzedniego typu lotniskowców amerykańskich – Forrestal. Nadbudówki wyspowe lotniskowców typu Kitty Hawk zostały przesunięte do tyłu tak, aby przed nimi zmieściły się dwa podnośniki lotnicze. Dzięki czemu uległy poprawie warunki prowadzenia operacji lotniczych.

90 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

„Long Beach” (CGN-9) – krążownik rakietowy z napędem jądrowym Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Long Beach Bethelehem Steel Co., Quincy 02.12.1957 14.07.1959 09.09.1961 typ: Long Beach wyporność: lekka 15 353 ton; pełna 16 868 ton długość: maks. 219,84 m, na KLW 210,31 m; szerokość: 22,35 m; wymiary: zanurzenie do KLW 7,24 m; moc maszyn: nominalna 80 000 KM; prędkość: 35,0 w przy mocy nominalnej; 2 działa uniwersalne 127 mm (2 x I); 2 wppk RIM-8 „Talos” (1 x II); 4 wppk RIM-2 „Terrier” (2 x II); 8 wp POP ASROC (1 x VIII); uzbrojenie: 6 wt POP 324 mm (2 x III). załoga: 1107 Jedyny ze zbudowanych po II wojnie światowej krążowników mający gabaryty standardowego ciężkiego krążownika końca wojny. Pierwszy z będących w służbie amerykańskich okrętów nawodnych wyposażonych w napęd jądrowy.

ły z powietrza około 4 tys. min dennych. Do minowania podejść do słabiej bro- nionych portów wietnamskich, a pod- czas kolejnych miesięcy 1972 roku także dla zwiększenia gęstości postawionych już zagród, oprócz maszyn pokładowych lotniskowców były wykorzystywane również samoloty patrolowe Lockheed P-2 „Neptune” i Lockheed P-3 „Orion”, a także bombowce strategiczne Boeing B-52 „Stratofortress”. Jedną z ofiar pierwszych operacji mi- nowych w Północnym Wietnamie stał się w dniu 17 lipca 1972 roku amerykański niszczyciel Warrington3 (DD-843). Okręt ten, atakując dwie jednostki północno-

3. Typ Gearing, w służb. 20.12.1945 r; podst. dane takt.-techn.: 2658/3454 t; 119,03/116,74 m x 12,45 m x 4,37 m; 60 000 KM; 32,5w; 4500 Mm/20 w; uzbr. (po mod. FRAM I): 4 x 127mm (2 x Rys. Michał Glock II), 8 wrt POP ASROC (1 x VIII), 6 wt POP 324 mm (2 x III); zał. 305.

„Sterett” (DLG-31) – fregata rakietowa Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Sterett Puget Sound Navy Yard, Bremerton 25.09.1962 30.06.1965 08.04.1967 typ: Belknap wyporność: lekka 5496 ton; pełna 8016 ton długość: maks. 166,73 m, na KLW 159,72 m; wymiary: szerokość: 16,69 m; zanurzenie: 5,54 m; moc maszyn: nominalna 85 000 KM; prędkość: 32,0 w przy mocy nominalnej; zasięg: 7100 Mm przy 20 w; 1 działo uniwersalne 127 mm (1 x I); 2 wpk RIM-2 „Tartar”/ASROC (1 x II); uzbrojenie: 6 wt POP 324 mm (2 x III); 2 wt POP 533 mm (2 x I). załoga: 388 Zbudowane na kadłubach fregat typu Leahy jednostki typu Belknap stanowiły typ eskortowców o silnym uzbrojeniu przeciwpodwodnym. Dla obniżenia kosztów budowy otrzymały po dwie uniwersalne wyrzutnie dla ppk RIM-2 „Tartar” i rakietotorped POP ASROC. W 1975 roku, podobnie jak inne ówczesne amerykańskie fregaty rakietowe, Sterett został przeklasyfikowany na krążownik rakietowy i otrzymał sygnaturę CG-31.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 91 Operacje minowe końca wojny w Wietnamie wietnamskie wiozące zaopatrzenie prze- Mk 52 Mod.2. Pierwsze z zagród mino- później nakazał przerwanie wszelkich ładowane ze znajdującego się na wo- wych postawionych w ramach opera- uderzeń lotniczych na południe od 20-tego dach międzynarodowych statku, wszedł cji „Pocket Money” rozciągały się w od- równoleżnika. Wykorzystując zawieszenie najpierw na jedną, a po chwili posuwa- ległości od 0,5 do 2,5 Mm od brzegów. ataków powietrznych, komuniści północ- jąc się siłą inercji na drugą minę Mk 36 Średnia gęstość zagród minowych po za- nowietnamscy rozpoczęli wzmacnianie „Destructor” postawione przypuszczal- kończeniu operacji minowania wód Za- obrony przeciwlotniczej Hanoi, odbudo- nie skutkiem błędów nawigacyjnych pi- toki Tonkińskiej osiągnęła 70-80 min/ wali połączenia kolejowe z Chinami oraz lotów minujących samolotów w odle- Mm, dochodząc nawet w niektórych re- przystąpili do zwiększenia liczby rezerwi- głości 20 mil od Dong Hoi. Niszczyciel jonach do 150 min/Mm4. Przeprowadzo- stów, co w efekcie doprowadziło w dniu szczęśliwie nie doznając strat ludzkich ne wówczas operacje minowe stanowiły 13 grudnia do zawieszenia rozmów po- odniósł jednak poważne uszkodzenia największą kampanię minowania z po- kojowych. W tej sytuacji, pięć dni póź- kadłuba. Skutkiem napływu wody zala- wietrza od czasu zakończenia II wojny niej na polecenie prezydenta Nixona zo- niu uległy jego tylne: kotłownia, maszy- światowej. Jej efektem było całkowite za- stały wznowione zmasowane uderzenia nownia oraz centrala manewrowo-kon- blokowanie portów, przez które przecho- lotnicze zakodowane pod kryptonimem trolna. Przechylona jednostka została dziło łącznie ponad 85% dostaw sprzętu „Linebacker II”. Ich celem były przede wzięta na hol – najpierw przez towarzy- wojskowego dla sił zbrojnych Wietna- wszystkich obiekty położone na obszarach szący mu niszczyciel rakietowy Robin- mu Północnego. Żaden duży statek nie przyległych do Hanoi oraz portu w Haj- son (DDG-12), a później przez okręt był wówczas w stanie wejść do któregoś fongu. ratowniczy okrętów podwodnych Rec- z nich, ani go opuścić. Próby dokonywa- Podczas jednego z tych uderzeń laimer (ARS-42). Ostatecznie holowanie nia na wodach międzynarodowych prze- prowadzonych wczesnym rankiem jednostki przejął oceaniczny holownik ładunków na mniejsze jednostki, które 20 grudnia celem ataku stał się rów- floty Tawakoni (ATF-114), który tydzień dowoziły zaopatrzenie na brzeg kończy- nież unieruchomiony od kilku miesięcy później doprowadził ją do bazy w fili- ły się przy tym zwykle ich zatopieniem w zaminowanym przez lotnictwo ame- pińskiej Subic Bay. Uszkodzenia pod- przez patrolujące amerykańskie okręty, rykańskie porcie polski statek Józef Con- wodnej części kadłuba Warrington były samoloty lub śmigłowce. rad. Stojąca przy nabrzeżu, oświetlona na tyle poważne, że zrezygnowano z je- Powstrzymanie rozpoczętej wiosną jednostka handlowa była łatwym celem go remontu. Po usunięciu uzbrojenia ofensywy wojsk północnowietnamskich dla samolotów tak, że około 04:40 zosta- i zasadniczych elementów wyposażenia na skutek poniesionych przez nie strat ła trafiona dwoma bombami zrzucony- niszczyciel został przekazany Marynar- oraz zerwania szlaków zaopatrzeniowych, mi przez myśliwiec bombardujący. Efek- ce Wojennej Tajwanu, która wykorzysta- doprowadziło pod koniec września 1972 tem ich wybuchu był pożar nadbudówki, ła go jako rezerwuar części zamiennych, roku do zmiany stanowiska przedstawi- którego rozprzestrzenianie zagrażało a pozostałości kadłuba złomowała. cieli Demokratycznej Republiki Wietna- zbiornikom paliwa oraz siłowni statku. Do końca grudnia 1972 roku na wo- mu uczestniczących w paryskich rozmo- Dwadzieścia minut później bomba, któ- dach Wietnamu Północnego postawio- wach pokojowych. Wychodząc naprzeciw ra eksplodowała w wodzie u prawej bur- no łącznie ponad 11 tys. min morskich: rokowaniom, w dniu 11 października pre- ty jednostki spowodowała rozerwanie Mk 36 „Destructor” oraz 108 zmoder- zydent Nixon polecił przerwanie bombar- nizowanych lotniczych min dennych dowania okolic Hanoi, a dwanaście dni 4. Op. cit., s. 352.

„Engage” (MSO-433), „Force” (MSO-445), „Fortify” (MSO-446) i „Impervious” (MSO-449) – trałowce oceaniczne Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Engage Colberg Boat Works, Stockton 07.11.1951 18.06.1953 29.06.1954 J. M. Martinac Shipbuilding Corp., Force Tacoma 29.08.1952 26.06.1953 04.01.1955 Seattle Shipbuilding and Drydocking Fortify Co., Seattle 30.11.1951 19.02.1953 16.07.1954 Martinolich Shipbuilding Co., Impervious San Diego 18.11.1951 29.08.1952 15.07.1954 typ: Aggresive wyporność: standardowa 647 ton; pełna 747 ton długość: maks. 52,27 m, na KLW 50,29 m; wymiary: szerokość: 10,36 m; zanurzenie: 3,99 m; moc maszyn: nominalna 1700 KM; prędkość: 13,0 w przy mocy nominalnej; zasięg: 2400 Mm przy 12 w; uzbrojenie: 1 działko 40 mm (1 x I); załoga: 8 + 70 Jednostki typu Agile/Aggresive stanowiły długą serię 93 trałowców oceanicznych zbudowanych w latach 1952-1956 przez różne stocznie amerykańskie dla Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych oraz flot państw NATO: Belgii, Francji, Holandii, Norwegii, Portugalii i Włoch.

92 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacje minowe końca wojny w Wietnamie poszycia oraz napływ wody do wnętrza poczęli niezbędne przygotowania tak, dowało się 31 przystosowanych do tra- kadłuba i zalanie maszynowni. Skut- że jednostki Sił Przeciwdziałania Mi- łowania śmigłowców Sikorsky CH-53D kiem amerykańskiego ataku była śmierć nowego 7 Floty (Task Force 78)5 już na- „Sea Stallion” należących do dywizjo- czterech i rany kolejnych czterech pol- stępnego dnia po podpisaniu układu nów przeciwdziałania minowego: ma- skich marynarzy. Sam statek z wypalo- były gotowe do wyjścia w morze. Prze- rynarki HVM-12 oraz piechoty morskiej ną nadbudówką, przechylony na prawą szedłszy uprzednio miesięczne szkole- HMM-165 i HMM-463. Maszyny te zosta- burtę osiadł na dnie basenu portowe- nie na wodach Filipin, dowodzony przez ły zorganizowane w cztery grupy trałowe, go na skutek tajfunu. Ze względu na nie- kontradmirała Briana McCauley’a, ze- z których dwie stanowiło 13 śmigłowców opłacalny remont prawo jego własności spół w dniu 28 stycznia opuścił Subic z Dywizjonu HVM-12 oraz 3 z Dywizjonu zostało przeniesione na Polskie Ratow- Bay i skierował się do Hajfongu. Osiem HMM-165. Piloci tych grup, jako bardziej nictwo Okrętowe w zamian za podnie- dni później okręty Task Force 78 dotarły doświadczeni używali bardziej skompli- sienie z dna i odholowanie z wód por- na wody Zatoki Tonkińskiej, gdzie w dniu kowanych trałów Mk 105 i Mk 106. Po- towych. Wydobyty wrak został później 6 lutego admirał McCauley spotkał się zostałe śmigłowce piechoty morskiej zor- sprzedany na złom. z pułkownikiem Hoang Huu Thai – ko- ganizowane w dwóch kolejnych grupach Zakrojone na szeroką skalę w ramach ordynującym działania przeciwmino- wykorzystywały prostsze w użyciu trały prowadzonej do 29 grudnia operacji „Li- we ze strony sił komunistycznych. W ten Mk 104 i MOP6. W ciągu kolejnych mie- nebacker II” uderzenia powietrzne do- sposób zapoczątkowano operację rozmi- sięcy trwania operacji śmigłowce prze- prowadziły do unicestwienia większo- nowania wód Wietnamu Północnego no- ciwminowe dokonały trałowania wiet- ści obiektów militarnych i infrastruktury szącą kodową nazwę „End Sweep”. Jako namskich wód wewnętrznych oraz nieprzyjaciela nie tylko na obszarze Ha- pierwsze uczestniczyły w niej trałow- płytkich akwenów portowych. noi i Hajfongu, ale także w okolicach ce oceaniczne Engage (MSO 433), Force Rozminowanie z powietrza rozpoczę- Thai Nguyen, Long Dun Kep i Lang (MSO) 445), Fortify (MSO 446) i Imper- ło się w dniu 27 lutego od trałowania ka- Dang. Efektem tych działań było zmu- vious (MSO 449), które osłaniane przez nału żeglugowego do Hajfongu, po czym szenie rządu Demokratycznej Republi- fregatę rakietową Worden (DLG-18) oraz w dniu 17 marca śmigłowce rozpoczę- ki Wietnamu do wznowienia rozmów niszczyciel Epperson (DD-719) do końca ły także trałowanie akwenów podejścio- pokojowych z końcem grudnia i wspól- lutego dokonały trałowania torów wod- wych do portów Hon Gai i Cam Pha. na decyzja o zaprzestaniu operacji wo- nych, planowanych kotwicowisk oraz Jednocześnie instruktorzy marynarki jennych w dniu 15 stycznia 1973 roku. ewentualnych akwenów manewrowania amerykańskiej przeszkolili 50 maryna- Dwanaście dni później w Paryżu podpi- sił amerykańskich. Po wykonaniu tego rzy północnowietnamskich, którzy mie- sano długoterminowy rozejm, jednym zadania trałowce przystąpiły do oczysz- li prowadzić operacje rozminowania z postanowień którego to układu było czania toru podejściowego do Hajfongu. wód rzecznych i estuariów wewnętrz- usunięcie, stałe unieszkodliwienie lub Znacznie wcześniej, bo w dniu 6 lutego nych. Samoloty transportowe Lockheed zniszczenie min postawionych na wo- z Subic Bay wyszły główne jednostki Task C-130 „Hercules” dostarczyły także dach Wietnamu Północnego. Force 78. Stanowiły je śmigłowcowce de- na lotnisko Cat Bi odpowiedni sprzęt Jeszcze przez zakończeniem rozmów santowe New Orleans (LPH-11) i Inchon trałowy, który został przekazany jednost- paryskich Amerykanie świadomi obo- (LPH-12) oraz okręty desantowe-doki wiązku przeprowadzenia rozminowa- Ogden (LPD-5), Cleveland (LPD-7) i Du- 5. Koncentrację Task Force 78 rozpoczęto już nia własnych zagród minowych roz- buque (LPD-8). Na ich pokładach znaj- z początkiem listopada 1972 roku.

„New Orleans” (LPH-11) i „Inchon” (LPH-12) – śmigłowcowce desantowe Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie New Orleans Philadelphia Navy Yard, Filadelfia 01.03.1966 03.02.1968 16.11.1968 Inchon Ingalls Shipbuildnig Co, Pascagoula 08.04.1967 24.05.1969 20.07.1970 typ: Iwo Jima wyporność: standardowa 10 989 ton; pełna 18 288 ton; długość: maks. 183,44 m, na KLW 169,47 m; wymiary: szerokość: na KLW 25,60 m; maks. 31,69 m; zanurzenie do KLW 7,90 m; maks. 8,10 m; moc maszyn: nominalna 22 000 KM; prędkość: 21,3 w przy mocy nominalnej; zasięg: 10 000 Mm przy 20 w; uzbrojenie: 8 dział uniwersalnych 76 mm (4 x II); śmigłowce desantowe: 9 Sikorsky HR2S lub 20 HUS-1 „Seahorse” albo ich kombinacje załoga morska: 47 oficerów + 562 podoficerów i marynarzy siły desantu: 193 oficerów + 806 podoficerów i szeregowych. Jednostki typu Iwo Jima należały do pierwszego typu amerykańskich śmigłowcowów desantowych stanowiąc ukoronowanie wczesnych prac projektowych nad okrętami do prowadzeniem desantów morskich drogą powietrzną. Zaprojektowane od początku specjalnie do tego celu, były wyposażone w klimatyzowane pomieszczenia dla żołnierzy desantu oraz przestrzeń ładunkową dla ich wyposażenia, amunicji i uzbrojenia, a także hangar i pokład startowy dla śmigłowców desantowych.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 93 Operacje minowe końca wojny w Wietnamie kom Demokratycznej Republiki Wietna- przeprowadziły rozminowanie wód do wykonywania ataków na niskim mu. Na początku kwietnia z wykorzy- w okolicach Vinh. pułapie, we wszystkich warunkach staniem wycofanego ze służby okrętu Operacja „End Sweep” została zakoń- pogodowych oraz o każdej porze desantowego czołgów (LST)7 MSS-2 czona w dniu 18 lipca 1973 roku, kie- doby dała o sobie znać podczas wojny przeprowadzono sprawdzenie skutecz- dy to akweny Zatoki Tonkińskiej i poło- koreańskiej. Maszyna taka miała być ności rozminowania akwenów Hajfon- żonych nad nią portów zostały uznane przy tym zdolna do przenoszenia gu. Wypełniona pianą oraz wyposażona za wolne od zagrożenia minowego. zarówno uzbrojenia nuklearnego, w inne dodatkowe osłony i obsadzona W dniu 27 lipca Taks Force 78 zostały jak i konwencjonalnego. Wymagania przez ochotników jednostka dokonała rozwiązane i okręty 7 Floty opuści- operacyjne dla takiego samolotu ośmiokrotnego przejścia kanałem żeglu- ły wody terytorialne Wietnamu Północ- Szef Operacji Floty ogłosił w dniu gowym tak, aby była pewność co do bez- nego. Ogółem w operacji ich rozmi- 2 października 1956 roku, a przetarg pieczeństwa żeglugi na torze wodnym. nowania uczestniczyło 10 trałowców został ogłoszony przez Marynarkę Rozminowanie akwenów porto- oceanicznych, 9 okrętów desantowych, w dniu 5 marca następnego roku. wych w Hajfongu oraz północnych 6 holowników floty, 3 okręty ratownicze Współzawodnictwo wygrał koncern wód Zatoki Tonkińskiej śmigłowce oraz 19 niszczycieli i fregat osłony. Przez Grumman, który w dniu 26 marca i trałowce amerykańskie prowadziły sześć miesięcy trwania operacji śmigłow- 1959 roku podpisał pierwszy kontrakt do 17 kwietnia. Wtedy to operacja zo- ce przeciwminowe wykonały 623 loty, na dostawę samolotów A2F-1 (później stała tymczasowo przerwana dla wy- podczas których wykonały 3554 przeloty A-6A) „Intruder” dla lotnictwa muszenia na rządzie Demokratycznej trałowe o łącznym czasie 1135 godzin. pokładowego Floty USA. Pierwszy Republiki Wietnamu przestrzegania W wyniku wypadków zostały utracone lot maszyny tego typu miał miejsce postanowień traktatu paryskiego. Za- trzy maszyny. Jednostki pływające prze- w dniu 19 kwietnia 1959 roku, wieszenie trałowania trwało przez po- prowadziły wówczas 208 trałowań trwa- a pierwsze egzemplarze tych samolotów nad dwa miesiące zostając wznowione jących łącznie 309 godzin. W ten sposób dostarczono w lutym 1963 roku w dniu 18 czerwca kiedy to administra- Marynarka Wojenna Stanów Zjedno- dywizjonowi VA-42. Łącznie zbudowano cja amerykańska uznała stan realiza- czonych zakończyła swój udział w nie- 687 bombowców uderzeniowych tego cji traktatu za zadowalający. Jednostki zwykle kosztownej i wyczerpującej wie- typu, a wycofywanie ich ze służby Task Force 78 powróciły na wody pół- loletniej wojnie z wietnamskimi siłami na pokładach lotniskowców zakończono nocnej części Zatoki Tonkińskiej na nie- komunistycznymi. na początku 1997 roku. cały tydzień, po którym admirał Mc- Prace nad projektem samolotu serii Cauley ogłosił wody portowe Hajfongu Maszyny lotnictwa zaokrętowanego A-6E rozpoczęto pod koniec lat sześć- oraz przylegające do portów Hon Gai Grummann A-6 „Intruder“ dziesiątych. Głównym założeniem ich i Cam Pha za wolne od zagrożenia mi- Dwumiejscowy, dwusilnikowy bom- podjęcia była chęć zmniejszenia nie- nowego. Następnie, okręty amerykań- bowiec uderzeniowy Marynarki skie przeszły ku południowej części wy- Stanów Zjednoczonych. Potrzeba 6. MOP – Magnetic Orange Pipe. brzeża Wietnamu Północnego gdzie posiadania samolotu tej klasy, zdolnego 7. LST – Landing Ship Tank

„Ogden” (LPD-5), „Cleveland” (LPD-7) i „Dubuque” (LPD-8) – okręty desantowe-doki Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Ogden New York Naval Shipyard, Nowy Jork 04.02.1963 27.06.1964 16.06.1965 Cleveland 25.01.1963 07.05.1966 21.04.1967 Dubuque Ingalls Shipbuildnig Co, Pascagoula 25.01.1965 06.08.1966 01.09.1967 typ: Austin wyporność: standardowa 10 160 ton; pełna 17 170 ton długość: maks. 173,74 m; szerokość: 19,51 m; wymiary: zanurzenie: 7,01 m; moc maszyn: nominalna 24 000 KM; prędkość: 20,0 w przy mocy nominalnej; zasięg: 7700 Mm przy 20 w uzbrojenie: 8 dział uniwersalnych 76 mm (4 x II); środki przeprawowe 2 x LCM(6) + 4 x LCM(8) lub LCU + 3 x LCM(6) lub 9 x LCM(6) albo 20 LVT lotnictwo pokładowe do 6 śmigłowców Boeing-Vertol CH-46 „Sea Knight” załoga morska: 410-447 + 90 (LPD-7,8); siły desantu: 930 (LPD-5), 840 (LPD-7,8). Jednostki typu Austin stanowiły powiększoną wersję wcześniejszych okrętów desantowych-doków typu Raleigh. Miały zwiększoną pojemność ładunkową i możliwość zaokrętowania większej liczby żołnierzy desantu, chociaż mniejszy dok. Były natomiast wyposażone w hangar dla śmigłowców desantowych. Jednostki o sygnaturach LPD-7,8 należały do przystosowanych do celów sztabowych i były wyposażone w dodatkowy poziom pomostu dowodzenia.

94 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacje minowe końca wojny w Wietnamie zbędnych czynności obsługowych sa- miejsce w dniu 27 września 1965 roku, ją następującą nośność: podskrzydłowe molotu poprzez zwiększenie niezawod- a na uzbrojenie dywizjonu VA –174 ma- zewnętrzne po 1578 kg; wewnętrzne ności jego podzespołów. Zastosowano szyny te weszły w dniu 13 października po 1134 kg, podkadłubowe po 227 kg. także nowy, udoskonalony system radio- 1966 roku. Pierwszą akcję bojową ma- Oprócz uzbrojenia powietrze-powie- lokacyjny dozoru i śledzenia celów, kom- szyny tego typu przeprowadziły w grud- trze bombowce mogą przenosić broń puter pokładowy oraz system kierowa- niu 1967 roku, startując z pokładu Ran- przeciwko celom lądowym (w tym nia uzbrojeniem. Uzbrojenie o łącznym ger (CVA-61). uzbrojenie przeciwczołgowe i prze- ciężarze 7500 kg mogło być przy tym Lekkie bombowce pokładowe Vou- ciwradiolokacyjne) tj. zarówno bomby podwieszane na 5 zaczepach zewnętrz- ght A-7E „Corsair II” są wolnonośny- uniwersalne, jak i kasetowe, kierowa- nych. Napęd bombowców tej serii sta- mi górnopłatami ze skrzydłami o kra- ne elektrooptycznie (TV) lub laserowo. nowiły dwa turboodrzutowe silniki Pratt wędziach natarcia odchylonych o 35o Uzupełnieniem uzbrojenia maszyn se- & Whitney J52-P-8 o ciągu 4036 kG (ma- do tyłu i ujemnym wzniosie płata wy- rii 7E jest zamontowane w dziobie sa- szyny serii A-6A były napędzane silnika- noszącym 5o. Skrzydła o powierzch- molotu sześciolufowe działko kalibru mi J52-P-6). Pierwsze maszyny A-6E do- ni 34,84 m2 posiadają lotki aluminio- 20 mm typu M61A1 „Vulcan”, z zapa- starczono Marynarce w roku 1971, przy we, klapy na krawędziach natarcia sem 1000 pocisków. Awionikę maszyn czym do tego standardu przebudowano oraz duże pojedyncze klapy na krawę- stanowi bogate wyposażenie elektro- także 240 samolotów serii A-6A. dziach spływu. Maszyny wyposażono niczne wykrywania i śledzenia celów, Samoloty A-6 „Intruder” budowano w integralne usterzenie ogonowe od- kontroli uzbrojenia i prowadzenia ata- w następujących wersjach: …C – wypo- chylone do tyłu o 45o i posiadające do- ku, nawigacji, kontroli lotu i lądowania. sażona w system LLLT – telewizji do śle- datni wznios wynoszący 5o. Usterzenie Bombowce uderzeniowe A-7 serii dzenia celów z niskiego pułapu, ułatwia- ogonowe jest poruszane za pomocą po- …A były napędzane silnikami Pratt & jąca atakowanie składów materiałów trójnych systemów hydraulicznych. Płe- Whitney TF30-P-6, seria …B różniła się wojennych, dróg i szlaków kolejowych; twa, odchylonego o kąt 44o do tyłu ste- od pierwszej napędem w postaci silni- …TRAM – wyposażona w specjalny sy- ru kierunku, jest poruszana za pomocą ka Pratt & Whitney TF30-P-8 lub -408. stem rozpoznania celów, umożliwiający zdublowanego systemu hydraulicznego. Maszyny serii …C miały w zamierzeniu kierowanie laserowe bomb i pocisków Kadłuby maszyn posiadają konstrukcję stanowić dwumiejscową wersję szkol- rakietowych; E… – samolot walki radio- półskorupową oraz poszycie ze stopu ną maszyn A-7B. Faktycznie jednak były elektronicznej oraz K…D – zbiorniko- aluminium. W środkowej ich podkadłu- przystankiem na drodze do skonstruo- wiec powietrzny. bowej części usytuowane są duże wloty wania udoskonalonej wersji …E, od któ- Podstawowe dane taktyczno-techniczne powietrza. Końce skrzydeł maszyn, dla rej różniły się wyposażeniem w taki sam bombowców uderzeniowych Grumman ułatwienia stacjonowania na lotniskow- silnik jak w seria …B. Bombowce A-7 A-6E „Intruder”: cach, są hydraulicznie składane do gó- były budowane także w dwumiejscowej • wymiary: rozpiętość 16,15 m; dłu- ry. Samoloty posiadają trójkołowe pod- wersji szkolnej – oznaczenie T… oraz gość 16,69 m; wysokość 4,95 m; wozie z podwójnym kołem dziobowym wczesnego ostrzegania – oznaczenie E… • napęd: dwa silniki Pratt & Whitney składanym do tyłu oraz dwoma, po- L. Maszyny zbudowane dla Sił Powietrz- J52-P-8B o ciągu 4222 kG; jedynczymi kołami podskrzydłowymi nych nosiły oznaczenia …D (wersja jed- • uzbrojenie: łączny ciężar 7500 kg; składanymi do kadłuba. Podwozie wy- nomiejscowa) oraz …K (dwumiejscowa • masa: własna 12 712 kg; maksymal- posażone jest w automatyczne hamulce wersja szkolna). Samoloty zbudowane na (lotniskowiec) 26 604 kg; przeciwpoślizgowe. Na dziobach kad- na eksport do Grecji oznaczono jako … • prędkość: maksymalna lotu pozio- łubów zamontowane są zaczepy kata- H i T…H, dla Portugalii …P i T…P, a dla mego 1043 km/h; przelotowa 778 km/h; pultowe, a w tylnej części haki aerofi- Szwajcarii …G, przy czym te ostatnie ni- • zasięg: z maksymalnym obciąże- niszerów. Napęd samolotów wersji 7E gdy nie zostały dostarczone odbiorcy. niem 2000 km; stanowił pojedynczy, turbosprężarkowy Podstawowe dane taktyczno-technicz- • pułap: praktyczny 12 375 m. silnik odrzutowy bez dopalania Allison ne bombowców uderzeniowych Vought typu TF41-A-2 (licencja Rolls Royce), A-7E „Corsair II”: Vought A-7E „Corsair II” o ciągu 6810 kG. Zapas paliwa samolo- • wymiary: rozpiętość 11,81 m; ze zło- Jednomiejscowy, lekki, pokładowy tów wynosi około 5,68 m3 (wewnętrzne żonymi skrzydłami 7,24 m; długość bombowiec uderzeniowy średniego za- kadłubowe i skrzydłowe samouszczel- 14,05 m; wysokość 4,88 m; sięgu Marynarki Stanów Zjednoczonych. niające się zbiorniki paliwa) i może • napęd: jeden silnik Allison TF41-A-2 Konstrukcja powstała w odpowiedzi być zwiększany poprzez zastosowanie o ciągu 6810 kG; na ogłoszony w maju 1963 roku przetarg zbiorników zewnętrznych o łącznej po- • uzbrojenie: sześciolufowe dział- na samolot mający zastąpić bombowiec jemności 4,54 m3. ko 20 mm typu M61A1 „Vulcan”; 8 ze- pokładowy Douglas A-4E „Skyhawk”. Bombowce uderzeniowe „Corsair II” wnętrznych zaczepów dla uzbrojenia Nowy samolot o prędkości poddźwięko- są wyposażone w sześć zewnętrznych i wyposażenia bojowego o łącznej masie wej miał mieć większy zasięg i przeno- zaczepów podskrzydłowych oraz dwa do 6 805 kg; sić więcej uzbrojenia. W dniu 11 lutego zaczepy podkadłubowe, przeznaczo- • masa: własna 8668 kg; maksymalna 1964 roku ogłoszono wyniki współza- ne dla szerokiego wachlarza uzbrojenia startowa 19 050 kg; wodnictwa, które wygrał koncern Vou- i wyposażenia bojowego, którego łącz- • prędkość: przelotowa 877 km/h; ght. Zaproponował on konstrukcję, któ- na masa może przekraczać 6805 kg. maksymalna lotu poziomego (na pozio- rą dla obniżenia kosztów oraz szybkiego Na dwóch zaczepach podkadłubowych mie morza) 1112 km/h; opracowania projektu oparto na rozwią- mogą być umieszczane min. rakiety • zasięg: maksymalny (ze zbiornika- zaniu myśliwca F-8 „Crusader”. Pierw- powietrze-powietrze AIM-9 „Sidewin- mi zewnętrznymi) 4604 km; szy lot samolotu A-7A „Corsair II” miał der”. Zaczepy bombowców posiada- • pułap: praktyczny 10 210 m.

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 95 Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

Sikorsky CH-53 „Sea Stallion” łowania, a nawet do holowania uszko- mi mogły być stawiane zarówno w try- Śmigłowce typu Sikorsky H-53 po- dzonych jednostek pływających. bie spadania opóźnionego (za pomocą wstały w odpowiedzi na zapotrzebowa- Marynarka Stanów Zjednoczonych spadochronu), jak i swobodnego. Try- nie Korpusu Piechoty Morskiej Stanów wykorzystywała śmigłowce wersji noszą- by te mogły być zadawane przez pilo- Zjednoczonych na maszynę mogącą za- cej oznaczenie RH-53D wprowadzone tów stawiających je bombowców w locie stąpić śmigłowce Sikorsky HR2S (H-37 do dywizjonu powietrznych trałowców bezpośrednio przed zrzuceniem. Miny „Mojave”). Na ogłoszony w 1962 roku HM-12 począwszy od listopada 1973 ze statecznikami bombowymi mogły być przetarg, koncern Sikorsky zgłosił kon- roku. Śmigłowce tego typu były wypo- stawiane wyłącznie w trybie spadania strukcję noszącą oznaczenie producen- sażone w dodatkowe zbiorniki paliwa swobodnego. ta S-65, którą w dniu 27 sierpnia tego sa- (1,7 m3), podnośnik o nośności 280 kg mego roku wygrał współzawodnictwo. oraz zaczepy podkadłubowe o nośno- Mina lotnicza Mk 52 Pierwszy lot śmigłowca tego typu miał ści 11 340 kg. Dzięki możliwości mon- Morska mina lotnicza należąca miejsce w dniu 14 października 1964 tażu urządzeń do wykrywania, trałowa- do serii Mk 50 min dennych stawia- roku, a dostawy pierwszych ze 106 ma- nia i niszczenia min maszyny RH-53D nych z powietrza. Przy wagomiarze szyn dla lotnictwa piechoty morskiej mogły unieszkodliwiać miny morskie 454 kG jej głowica była wypełniona rozpoczęto we wrześniu 1966 roku. wszystkich typów. W tej wersji zbudo- 284 kg materiału wybuchowego HBX- Pierwszym teatrem działań wojennych, wano łącznie 30 śmigłowców dla Mary- 1, co zapewniało promień rażenia prze- na którym operowały maszyny tego typu narki Stanów Zjednoczonych i 6 maszyn szło 12 m (40 stóp). Miny Mk 52 zostały był Wietnam, gdzie począwszy od stycz- dla floty Iranu. specjalnie zaprojektowane do zwalcza- nia 1967 roku, kiedy to weszły do akcji Podstawowe dane taktyczno-techniczne nia okrętów podwodnych, chociaż były w składzie Dywizjonu HMH-463, śmi- śmigłowców Sikorsky CH-53D „Sea Stal- także efektywne przeciwko jednost- głowce H-53 wykonywały głównie zada- lion” kom nawodnym. Wszystkie ich wersje nia poszukiwawczo-ratownicze. • wymiary: długość całkowita miały identyczne kadłuby, dzięki jed- Kadłuby maszyn serii H-53 miały kon- 26,89 m; kadłuba 22,402 m; wysokość nak demontowalnym mocowaniom strukcję półskorupową aluminiowo-sta- 7,595 m; oprzyrządowania i wyposażenia oraz lową i stanowiły powiększoną wersję • napęd: dwie turbiny gazowe Gene- oznaczonym kolorowo elementom ini- kadłuba śmigłowca Sikorsky S-61R (CH- ral Electric T64-GE-413 o mocy nomi- cjującym i przewodom elektrycznym 3 „Jolly Green Giant”). Zrezygnowano nalnej po 3925 KM; możliwe było łatwe zestawienie każ- jednak z kadłuba typu łodziowego, cho- • uzbrojenie: brak; dej, dostępnej kombinacji inicjatora. ciaż dzięki wodoszczelności i płaskiemu • masa: własna 10 653 kg; maksymal- Możliwe było przy tym zdalne monto- dnu śmigłowce S-65 również mogły lą- na startowa 19 051 kg; wanie i sprawdzanie gotowych do wy- dować na wodzie. Usytuowane w środ- • prędkość: maksymalna lotu pozio- korzystania komponentów przechowy- kowej części kadłuba sponsony pełniły mego 315 km/h, przelotowa 278 km/h, wanych niezależnie od wypełnionych wówczas rolę bocznych stabilizatorów. wznoszenia 664 m/min; ładunkami wybuchowymi kadłubów. Napęd śmigłowców CH-53A stanowi- • zasięg: normalny 414 km; Dzięki temu uzyskano uniwersalność ły dwa silniki turbinowe produkcji Ge- zestawiania, a także łatwość monta- neral Electric nowej serii T64. Standar- Uzbrojenie minowe i wyposażenie trałowe żu i niewrażliwość na pomyłki. Miny dowymi były turbiny T64-GE-6 o mocy Mina lotnicza Mk 36 Mk 52 mogły być zestawiane w nastę- 2850 KM, chociaż stosowano także tur- Morska mina lotnicza należąca do se- pujących wersjach: biny T64-GE-1 (o mocy 3080 KM) lub rii stawianych z powietrza min den- • Mod.1 – z inicjatorem akustycznym; T64-GE-16 (3435 KM). Układ przenie- nych Mk 36, Mk 40 i Mk 41 „Destructor” • Mod.2 i Mod.12 – z inicjatorem sienia napędu wraz z sześciołopatowym (DST) opartych odpowiednio na bom- magnetycznym; wirnikiem nośnym o średnicy 24,06 m bach lotniczych Mk 82, Mk 83 i Mk 84. • Mod.3 i Mod.13 – z inicjatorami ciś- ze stopów lekkich oraz czterołopatowym Bomby te były wyposażane w zestawy nieniowym i magnetycznym; śmigłem ogonowym o średnicy 6,10 m inicjujące Mk 75 składające się z mecha- • Mod.5 – z inicjatorami akustycznym stanowił adaptację układu napędowe- nizmu uzbrajającego Mk 32 z ładunkiem i magnetycznym; go śmigłowców Sikorsky S-64 „Skycra- opóźniającym Mk 33, ładunku inicjują- • Mod.6 – z inicjatorami ciśnienio- ne”. Dla zmniejszenia jego ciężaru gło- cego Mk 59, zapalnika magnetycznego wym, akustycznym i magnetycznym; wica wirnika nośnego była wykonana Mk 42 oraz niezbędnego oprzyrządowa- • Mod.11 – z inicjatorem magnetycz- z tytanu. Łopaty wirnika głównego były nia. Mechanizm uzbrajający i ładunek nym, albo magnetyczno-sejsmicznym. składane hydraulicznie. Maszyny serii inicjujący umieszczany był w nosowej Takie zestawienia pozwalały na sta- S-65 posiadały podwozie główne całko- części bomby, a zapalnik z baterią zasila- wianie min Mk 52 w szerokim zakresie wicie chowane w gondolach usytuowa- jącą Mk 95 w jej części ogonowej. Możli- głębokości oraz czyniło je ( szczególnie nych na sponsonach przykadłubowych, we były przy tym różne konfiguracje ich w kombinowanych ich zestawach inicju- w których mieściły się także zbiorniki zestawień stosownie do potrzeb opera- jących ), trudnymi do trałowania. paliwa. Załogę śmigłowców tego typu cyjnych. stanowiło trzech ludzi. Maszyny wer- Podstawę konstrukcji min Mk 36 sta- Trał lotniczy Mk 104 sji CH-53D śmigłowców „Sea Stallion” nowiły bomby lotnicze Mk 82 o wago- Trał akustyczny, o generatorze fal aku- wprowadzanej na wyposażenie amery- miarze 454 kG wyposażone w składane stycznych w postaci usytuowanego w ru- kańskiej piechoty morskiej od 1966 roku stateczniki Mk 15 „Snakeye”, albo stoż- rowej obudowie o długości około 0,91 m były min. wyposażone w udoskonalony kowe części ogonowe ze standardowy- metalowego dysku napędzanego wirni- napęd o większej mocy, dzięki któremu mi statecznikami bombowymi Mk 82. kiem poruszanym strumieniem wody mogły być wykorzystywane także do tra- Miny Mk 36 ze statecznikami składany- przepływającej wewnątrz obudowy pod-

96 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Operacje minowe końca wojny w Wietnamie

tów, uruchamianie generatora, zada- 4. Campbell John, Naval Weapons of World War Two. wanie częstotliwości impulsów jest do- 5. Chant Christopher, Naval Forces of the World. konywane zdalnie z pokładu śmigłowca 6. Friedman Norman, U.S. Cruisers. An Illustrated za pomocą sygnałów transmitowanych Design History. przewodem podwieszonym pod liną ho- 7. Friedman Norman, U.S. Naval Weapons. Mina typu Mk 52. Fot. U.S. Navy lowniczą. 8. Gunston Bill, The Illustrated Encyclopedia of Ro- czas holowania. Głębokość holowania ckets and Missiles. trału może zmieniać się w granicach Trał lotniczy Mk 106 9. Kubiak Krzysztof, Działania Sił Morskich Po Dru- od 6 do 8 m. Trał kombinowany akustyczno-elek- giej Wojnie Światowej. tromagnetyczny, złożony z trału Mk 105, 10. Larkins William T., Battleships and Cruisers Trał lotniczy Mk 10 za którego katamaranem holowany jest Aircraft of the United States Navy 1910-1949. Trał elektromagnetyczny, o dwóch trał Mk 104. Przeznaczony jest do zwal- 11. Mooney James L., Dictionary of American Naval elektrodach długości po 180 m ciąg- czania min wielokanałowych. Fighting Ships. nionych za holowanym przez śmi- 12. Parsch Andreas, Directory of U.S.Military Ro- głowiec katamaranem-wodolotem Trał lotniczy MOP ckets and Missiles. o czterech płatach nośnych i dwóch sta- Trał elektromagnetyczny, solenoido- 13. Piwowoński Jan, Flota spod biało-czerwonej. bilizujących. Na katamaranie o długoś- wy, o uzwojeniu usytuowanym w wodo- 14. Polmar Norman, Ships and Aircraft of the U.S. ci 8,229 m szerokości 3,962 m i wyso- szczelnej rurze o średnicy 275 mm i dłu- Fleet. kości z opuszczonymi płatami nośnymi gości około 9 m. Zasilany przez holujący Periodyki: 3,657 m zamontowany jest turbogenera- śmigłowiec mógł być używany pojedyn- 1. „Jane’s All the World’s Aircraft” tor prądotwórczy zasilający zanurzone czo lub w zestawach złożonych z trzech 2. „Jane’s Fighting Ships” w wodzie elektrody. Paliwo dla turboge- trałów połączonych szeregowo. 3. „Jane’s Naval Weapon Systems” neratora znajduje się w zbiornikach kad- 4. „Morskoj Sbornik” łubowych katamaranu mających pojem- Bibliografia 5. „Morze” ność około 500 dm3. Masa katamaranu Monografie: 6. „Naval History” wynosi 2500 kg, prędkość trałowania 1. Gunston Bill, Spick Mike, Współczesne Śmigłow- 7. „US Naval Institute Proceedings” od 15 do 25 węzłów, przy wysokości lotu ce Bojowe. śmigłowca nieco ponad 18 m (30 stóp). 2. Conway’s All the World Fighting Ships 1922-1946. Sterowanie trałem, opuszczanie pła- 3. Conway’s All the World Fighting Ships 1947-1995.

POLECAMY!!!

Pancerniki typu „Scharnhorst” Wydanie II, rozszerzone i uzupełnione

Autor Przemysław Federowicz

• 88 stron • 2 rozkładówki z 4 planami w skali 1:400 • 120 fotografii czarno-białych • 41 rysunków + 9 tabel + 4 mapki • 8 plansz kolorowych

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 97 MaciejTekst S. Sobański Gruziński kuter rakietowy Tbilisi. Fot. Siergiej Bałakin

Gruzińska awantura

Rozpad dawnego Związku Radzie- w historyczny niebyt Gruzińskiej Socja- Bardzo podobny przebieg miały wy- ckiego na nowe, bądź jak w przypad- listycznej Republiki Radzieckiej, zajmu- darzenia, jakie rozegrały się na obsza- ku Bałtów, restytuowane niepodległe jącej powierzchnię około 69,7 tys. km², rze Osetii Południowej, gdzie już w roku państwa, miał w zasadzie bardzo po- znajdowały się między innymi 3 wydzie- 1988 zyskało uznanie chwytliwe hasło kojowy przebieg, zwłaszcza, gdy po- lone terytoria o statusie autonomicznym, połączenia wszystkich ziem osetyjskich równa się cały proces z tym, do cze- a mianowicie – Abchaska Autonomiczna (Osetii Północnej i Południowej) pod go doszło na obszarze Jugosławii. Nie SRR, Adżarska Autonomiczna SRR oraz zwierzchnictwem Rosji. Do wybuchu oznacza to rzecz jasna, że działaniom Południowo Osetyjski Obwód Autono- pierwszych walk doszło w 1990, a regu- tym nie towarzyszyły ogromne emocje, miczny. We wszystkich wspomnianych larne działania rozpoczęły się w styczniu prowadzące niekiedy nawet do rozlewu terytoriach autonomicznych powstanie 1991, przy czym ich nasilenie przypadało krwi. Przy okazji tych wydarzeń okaza- niepodległej Gruzji nasiliło (inspirowa- na wiosnę tego roku. Konflikt zakończo- ło się, jak poważny problem pojawia się ne w mniejszym czy większym stopniu no dzięki „mediacji” Rosji, podpisanym z chwilą zmiany z dnia na dzień statusu przez Rosję) antygruzińskie tendencje w Dagomysie w dniu 25 czerwca 1992 wewnętrzne granicy administracyjnej, separatystyczne, które szybko przerodzi- porozumieniem. Na mocy jego postano- odpowiadającej mniej więcej ramom ły się w otwarte starcia zbrojne. wień w Osetii Południowej stacjonowały polskiego województwa, w granicę mię- W Abchazji pierwsze starcia abcha- „siły pokojowe” złożone z batalionu ose- dzypaństwową w rozumieniu prawa sko-gruzińskie wybuchły w Suchumi tyjskiego, gruzińskiego i rosyjskiego. międzynarodowego. Nader często nowe już w roku 1989, jednak dopiero pro- Aby uzmysłowić sobie fizyczne rozmia- granice doprowadziły skutecznie do ro- klamowanie przez ten region niepodle- ry owych spornych obszarów, wystarczy zerwania wieloletnich, ba nawet wielo- głości w lipcu 1992 roku, doprowadziło powiedzieć, że Abchazja to 8550 km² wiekowych, więzi gospodarczych czy do wybuchu dwuletniej otwartej wojny i koło 250 tys. mieszkańców, z których komunikacyjnych. Co gorsza z nową z Gruzją. Konflikt ten załagodzono, pod- 43,8% stanowią Abchazowi, zaś Osetia ostrością ujawniły się kwestie etniczne pisując w roku 1994 w Moskwie poro- Południowa to 3900 km² oraz około 70 czy narodowościowe, tym bardziej, że zumienie rozszerzające abchaską auto- tys. mieszkańców, z czego 64,3% stano- reguły wyróżnikiem nowych niepodle- nomię w ramach państwa gruzińskiego. wią Osetyńscy. głych państw był mniej czy bardziej za- Na mocy tego porozumienia, z mandatu Przez okres następnych kilkunastu lat, kamuflowany nacjonalizm. ONZ w Abchazji stacjonowały tzw. „Ko- zarówno Abchazja jak i Południowa Ose- Nie inaczej było w przypadku Gru- lektywne Siły Pokojowe”, składające się tia były de facto niezależnymi od Gruzji, zji, która w wyniku zwycięskiego refe- wyłącznie z żołnierzy rosyjskich. Do ko- choć nie uznawanymi na arenie między- rendum z 31 marca 1991, wkrótce, bo lejnego konfliktu z Gruzją, zakończone- narodowej państwami1. Między stro- już w dniu 9 kwietnia tego roku, ogłosi- go abchaskim zwycięstwem, zwanego nami utrzymywał się również w miarę ła niepodległość, nawiązując do trady- „wojną sześciodniową”, doszło w roku stabilny rozejm. Sytuacja uległa jednak cji istniejącej w latach 1918-1921 Demo- 1998. W okresie późniejszym Gruzja kratycznej Republiki Gruzji, ostatecznie zdołała zachować w rękach swoich sił 1. Republika Osetii Południowej ogłosiła niepod- podbitej przez Rosję Radziecką. W roku zbrojnych jedynie, leżący na terytorium ległość w dniu 28 listopada 1991, zaś Republika Ab- 1991 na obszarze odchodzącej wówczas Abchazji, strategiczny Wąwóz Kodorski. chazji, uczyniła to samo 23 lutego 1992.

98 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Gruzińska awantura istotnemu pogorszeniu po tzw. „rewolu- gruzińskiego, a ich lokalne władze urzę- cze w dniu 8 sierpnia zdołały nawiązać cji róż” w końcu 2003 i wyborze w stycz- dowały w miejscowości Kurta, leżącej kontakt bojowy z Gruzinami. niu 2004 roku Micheila Saakaszwili na raptem o 9 km na północny wschód od Równocześnie na szeroką skalę do urząd prezydenta Gruzji. Działania tego Cchinwali, co zdecydowanie ułatwiało zwalczania Gruzinów i ich infrastruktu- prozachodniego polityka, dodajmy po- skryte przygotowanie działań zbrojnych. ry militarno-komunikacyjnej, również na siadacza paszportu Stanów Zjednoczo- W godzinach późno wieczornych 7 obszarze Gruzji etnicznej, włączyło się nych, zarówno na arenie międzynaro- sierpnia 2008 roku władze gruzińskie rosyjskie lotnictwo, atakują c cele w Go- dowej jak i wewnętrznej, doprowadziły zakomunikowały o wszczęciu akcji, któ- ri, na przedmieściach Tbilisi, w Marneuli do pogorszenia się relacji gruzińsko-ro- rej celem było „przywrócenie konstytu- oraz bazy Senacki (lotnicza) i Poti (mor- syjskich. Wówczas to na spokojnej dotąd cyjnego porządku” w Osetii południowej. ska), co niestety pociągnęło za sobą rów- linii demarkacyjnej zawieszenia broni Faktyczne działania rozpoczęły się na nież ofiary wśród ludności cywilnej. z Abchazją i Południową Osetią, zaczę- krótko przed północą od artyleryjskiego Konflikt zbrojny rozgorzał na dobre. ło dochodzić do sporadycznych incyden- ostrzału stolicy separatystów – Cchinwa- Posiadająca dostęp do Morza Czarne- tów zbrojnych, o wywoływanie których li, przeprowadzonego przy użyciu wy- go niepodległa Gruzja szybko przystąpi- strony oskarżały się wzajemnie. rzutni pocisków kal. 122 mm BM-21 ła do tworzenia własnych sił morskich. W roku 2007 Gruzja zaproponowa- „Grad” i haubic D-30 z pobliskich gru- Zadanie to utrudniał z jednej strony brak ła separatystom osetyjskim utworzenie zińskich wiosek Nikozi i Ergneti. Później własnych kadr i odpowiedniego sprzę- Autonomicznej Republiki Osetii Połu- do ataku przystąpiła 4 brygada piecho- tu, zwłaszcza, gdy upadła kwestia udzia- dniowej w składzie Gruzji, a gdy lokal- ty armii gruzińskiej, licząca około 3600 łu Gruzji w podziale Floty Czarnomor- ne władze w Cchinwali, których Cze stał żołnierzy oraz dysponująca 30 czołga- skiej, a z drugiej fakt, że dwa z głównych prezydent Eduard D. Kokojty, odmówiły, mi T-72, a także wozami opancerzonymi portów morskich kraju – Suchumi w Ab- powołała w kwietniu tego roku na spor- BMP-1 i BMP-2. chazji i Batumi w Adżarii, znalazły się nym obszarze „Tymczasową Jednostkę Termin rozpoczęcia gruzińskiego ata- na terytoriach o wyraźnych tendencjach Terytorialną Osetii Południowej” wraz ku na Osetię Południową, w przeddzień separatystycznych i antygruzińskich. z zarządzającą nią „Tymczasową Admi- otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Peki- Ostatecznie jednak udało się Gruzinom nistracją Osetii Południowej”. nie, został wybrany nieprzypadkowo. stworzyć własną marynarkę wojen- Powstanie w lutym 2008 roku w osła- Liczono na zaskoczenie i brak natych- ną – „Sazdvao Tavdajvis Dzalebi” oraz wionym już „kotle bałkańskim” nie- miastowej reakcji ze strony Rosji, któ- wzorowaną na amerykańskiej USCG podległego Kosowa na obszarze Serbii, rej premier Putin poleciał do Pekinu – straż ochrony wybrzeża – „Sazdvao stworzyło szalenie niebezpieczny prece- na olimpiadę, zaś prezydent Miedwie- Datsva”, które stały się zbiorem jedno- dens na skalę międzynarodową, przed diew przebywał na urlopie. Rachuby te stek proradzieckich oraz demobilu z in- którego skutkami przestrzegali anali- nie do końca okazały się płonne. Niespo- nych państw, głównie z grona członków tycy. Trudno więc się dziwić, że chętnie dziewany atak zaskoczył Rosjan, co daje NATO2. skorzystała z niego kierująca Republiką złe świadectwo pracy służb wywiadow- Flagową jednostką floty był kuter ra- Osetii Południowej ekipa prezydenta Ko- czych. Rankiem 8 sierpnia ponieśli oni kietowy Dioskuria (303) (eks- grecki P-17 kojty, który nakierował swoje działania pierwsze straty w ludziach, a Gruzinom Ipoploiarchos Batsis, przejęty, po doko- na Moskwę. udało się opanować wioski wokół Cchin- nanym wcześniej w Grecji gruntownym Taki rozwój wydarzeń skłonił kie- wali i wkroczyć do miasta. Zresztą obro- remoncie, 23 kwietnia 2004), zbudowa- rowaną przez prezydenta Saakaszwi- na stolicy Osetii Południowej opierała się ny we Francji w roku 1971 i należący li Gruzję do zastosowania wariantu si- w głównej mierze na żołnierzach z ro- do typu La Combattante II. Wyporność łowego rozwiązania, tym bardziej, że syjskich sił pokojowych, którym dopiero pełna okrętu wynosiła 255 t, a prędkość państwo to systematycznie rozbudowy- po kilkunastu godzinach zdołały przyjść wało i wzmacniało swoje siły zbrojne, w sukurs oddziały, stacjonującej na Kau- 2. wg Ehlers H., Marynarka Wojenna i Straż szeroko korzystając z pomocy amery- kazie, rosyjskiej 58 Armii. Wojska te jesz- Ochrony Wybrzeża Gruzji, „OW” nr 59 (3/2003). kańskich i tureckich instruktorów. Rów- nocześnie na dużą skalę prowadzono za- Gruzińska wyrzutnia rakietowa w akcji. Fot. Lenta.ru kupy sprzętu wojskowego, tak nowego jak i proradzieckiego. W lipcu 2008 roku na terytorium Gru- zji odbyły się dwutygodniowe ćwiczenia pod kryptonimem „Immediate Respone- 2008” przeprowadzone w ramach pro- gramu NATO „Partnerstwo dla pokoju”. Taktyczne założenia ćwiczeń przewidy- wały opanowanie zajętego przez separa- tystów obszaru i „przywrócenie porząd- ku”, co jak się zdaje stanowiło swego rodzaju preludium niedalekich wyda- rzeń w Osetii Południowej. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Gruzini przez cały czas zajmowali istot- ną część separatystycznej republiki, za- mieszkałą przez ludność pochodzenia

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 99 Gruzińska awantura

około 36,5 węzła. Uzbrojenie składało się z 4 rakietowych pocisków przeciwo- krętowych typu MM-38 „Exocet”, 2 po- dwójnie sprzężonych dział kal. 35 mm Oerlikon oraz 2 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm. Wśród specjalistów istnie- ją spore rozbieżności, co do aktualnego faktycznego stanu technicznego okrętu oraz kwestii czy rzeczywiście pozostając w służbie gruzińskiej posiadał na uzbro- jeniu pociski „Exocet”. Kolejną ofensywną jednostką był kuter rakietowy Tbilisi (302), który też mógł poszczycić się bogatą historią. Okręt po- wstał w latach 1979-1981 w rosyjskiej stoczni „Ałmaz” w Kołpino jako jednost- ka typu Matka (proj. 206MR) na dziobo- wych płatach nośnych i jako R-15 peł- nił do roku 1997 służbę w radzieckiej, a później rosyjskiej Flocie Czarnomor- skiej. W roku 1997 w wyniku jej podzia- Kuter rakietowy Dioskuria (eks-grecki), najsilniejsza jednostka floty gruzińskiej. Fot. Internet łu przypadł, znajdując się w złym stanie technicznym, marynarce wojennej Ukra- iny, która nadała mu nazwę Konotop, by ostatecznie w końcu 1999 zostać przeka- zany Gruzji. Wyporność pełna okrętu wynosiła 268 t, a prędkość maksymalna na płatach nośnych 42 węzły. Uzbrojenie składało się z 2 rakietowych pocisków przeciwo- krętowych typu P-15M „Termit” (SS-N- 2C „Styx”)3, działa kal. 76,2 mm L/59 AK-176M na dziobie oraz sześciolufo- wego działa plot. kal. 30 mm L/54 AK- 630M. Do kategorii kutrów artyleryjskich za- liczono Batumi (301) (eks–PSKR-648 wojsk ochrony pogranicza Ukrainy) na- leżący do proj. 205P, uzbrojony w 2 poje- dyncze działa kal. 37 mm 70-K4. Drugą jednostką był Akhmeta (102), dawny ra- Patrolowce Iveria i Mestia (eks-greckie), przed nimi kuter rakietowy Tbilisi (eks-ukraiński), Poti 08.10.2002. Fot. Hartmut Ehlers dziecki poławiacz torped typu Poluchat (proj. 368 T), zbudowany około roku 1970, a pozostawiony w Poti w 1992 przez ewakuujące się siły Floty Czarno- morskiej. Gruzini uzbroili kuter w 2 po- jedyncze działa kal. 37 mm 70-K oraz 40-prowadnicową wyrzutnię pocisków kal. 122 mm BM-21 „Grad”. Kolejną istotną grupę jednostek floty Gruzji stanowiły różnorodne kutry pa- trolowe, wśród których należy wyróżnić Iveria (201) i Mestia (203) (eks-greckie P 269 Lindos i P 267 Dilos, przekazane w latach 1998-1999) o wyporności 86 t

3. wraz z Tbilisi Gruzja miała otrzymać od Ukra- iny 4 pociski P-15M „Termit”. 4. wg niektórych źródeł Batumi miał zostać przed rokiem 2008 sprzedany na złom na Ukrainę.

Patrolowiec Ayety (eks-niemiecki), flago- wa jednostka Straży Ochrony Wybrzeża, 10.10.2008. Fot. Hartmut Ehlers

100 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Gruzińska awantura i prędkości 27 węzłów, których uzbroje- nie składało się z 2 podwójnie sprzężo- nych dział kal. 23 mm ZU-23-2. innym reprezentantem tej klasy był Kutai- si (202) (eks-turecki AB-30, przekaza- ny w 1998), zbudowany w roku 1969, o wyporności 160 t i prędkości 22 wę- złów. Uzbrojenie patrolowca stanowi- ło działo kal. 40 mm Bofors, podwójnie sprzężone działo kal. 23 mm ZU-23-2 oraz 2 wkm-y kal. 12,7 mm. Flagową jednostką Straży Ochro- ny Wybrzeża był patrolowiec P-22 Aye- ty (eks-niemiecki trałowiec Minden typu Lindau, przekazany w roku 1996), zbu- dowany w 1960. Jego wyporność pełna wynosiła 463 t, a prędkość 16 węzłów, zaś uzbrojenie obejmowało działo kal. 40 mm Bofors oraz 2 wkm-y kal. 12,7 mm. Patrolowce P-203, P-204 i P-205 (eks-postradzieckie), Poti 10.10.2002. Fot. Hartmut Ehlers Warto wspomnieć jeszcze o patro- lowcu P-21 Giorgi Toreli (eks-ukraiński PSKR-69, przekazany w 1999) należą- cym do proj. 205P, uzbrojonym w 2 po- jedyncze działa kal. 37 mm 70-K oraz 8 kutrach patrolowych typu Zhuk – Grif (proj. 1400M), oznaczonych P-102 – P-104 i P-203 – P-207. Wymienić trzeba również 2 kutry amerykańskiego typu Point 82-stopowy, przekazane w latach 2001-2002, którym nadano nazwy P-210 Tsotne Dadiani (eks-USCG Point Coun- tess) i P-211 General Mazniashvili (eks- USCG Point Baker). Jak widać z przedstawionych wyżej materiałów, określenie floty gruzińskiej mianem zbiorowiska różnorodnego de- mobilu nie było wcale przesadzone. Swą bazę flota Gruzji ulokowała w li- czącym 47,1 tys. mieszkańców porcie Poti u ujścia rzeki Rioni. Patrolowiec Tsotne Dadiani (eks-amerykański), Poti 08.10.2002. Fot. Hartmut Ehlers

Flota Czarnomorska opuszcza Sewastopol, na pierwszym planie okręt desantowy BDK-67 Jamał typu Ropucha-I, przed nim w oddali jed- nostki rakietowe. Fot. Siergiej Bałakin

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 101 Gruzińska awantura

Wybuch konfliktu osetyjsko-gruzin- skiego w Osetii Południowej postawił na nogi rosyjską Flotę Czarnomorską (d-ca wiceadm. Aleksander D. Kleckow), nadal korzystającą ze swej historycznej bazy w ukraińskim dziś Sewastopolu na Krymie5. Zespół okrętów szybko opuś- cił bazę, przechodząc w rejon Nowo- rossyjska, by następnie w dniu 9 sierp- nia 2008 roku o godz. 16:00 przystąpić, zgodnie z decyzją głównodowodzące- go sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej, do patrolowania obszaru morskiego u wy- brzeży Abchazji, w pobliżu strefy konflik- tu zbrojnego w Południowej Osetii. Notę dotyczącą podjętych działań Rosjanie przekazali stronie gruzińskiej. Zgodnie z komunikatem Ministerstwa Korweta rakietowa Miraż wypływa z Sewastopola. Fot. Witalij W. Kostriczenko Obrony Federacji Rosyjskiej, celem ope- racji było zapewnienie warunków dla z czołgami i niezbędną techniką wojsko- wielu Polakom ze swych walorów tury- ochrony obywateli rosyjskich, znajdują- wą, który następnie wyruszył w kierun- stycznych, Picundzie. cych się w regionie, udzielenie wspar- ku Wąwozu Kodorskiego i bazy lotni- Skoncentrowanie u brzegów Abcha- cia rosyjskiemu kontyngentowi sił poko- czej Senaki. Biorąc pod uwagę potencjał zji tak znacznych sił musiało prędzej czy jowych, w przypadku jego zaatakowania transportowy 3 uczestniczących w ope- później doprowadzić do zbrojnych in- oraz udzielanie pomocy humanitarnej racji jednostek desantowych, a nawet cydentów. Pierwszy raz miało do nie- ludności cywilnej, znajdującej się w stre- uwzględniając jeszcze pozostałe 4 okrę- go dojść już 10 sierpnia 2008, choć nie- fie konfliktu. Dla uniknięcia ewentual- ty tej klasy, znajdujące się w składzie Flo- które źródła internetowe sygnalizują, że nych incydentów zbrojnych w rejonie ty Czarnomorskiej, szybkie przerzucenie było to dzień wcześniej, to jest w sobo- patrolowania, ustanowiona została stre- tak znacznych sił było absolutnie tech- tę 9 sierpnia 2008 przy próbie podejścia fa bezpieczeństwa, która zdaniem Ro- nicznie niemożliwe. Zresztą także ewen- przez jednostki gruzińskie do wybrzeży sjan nie oznaczała wcale morskiej bloka- tualne utworzenie w tym celu „mostu Abchazji. dy wybrzeża Gruzji. morskiego” z wykorzystaniem statków Zgodnie z oświadczeniem rzecznika W składzie skierowanego ku brze- typu Ro-Ro jest mało prawdopodobne, rosyjskiej marynarki wojennej kpt. I ran- gom Abchazji rosyjskiego zespołu znala- gdy uwzględni się skromne możliwości gi (kmdr) Igora Dygało, do incydentu do- zły się – okręt flagowy Floty Czarnomor- przeładunkowe portu w Oczamczira. skiej, krążownik rakietowy Moskwa typu Warto wspomnieć, że separatystycz- 5. z bazy w Sewastopolu Rosjanie mają korzy- stać na podstawie zawartej z Ukrainą umowy do Sława (proj. 1164), niszczyciel rakieto- ne władze Abchazji również dysponowa- roku 2017. Obecnie trwają intensywne prace nad wy Smietliwyj typu Kasin (proj. 61) oraz ły własną „flotą”, składającą się z różne- przystosowaniem Noworossyjska do ewentualnego 3 korwety typu Grisha V (proj. 1124MU) go typu kutrów patrolowych, bazujących przejęcia tej funkcji okresie późniejszym, między in- nymi budowa nowej infrastruktury portowej i urzą- – MPK-134 Muromiec, MPK-118 Suzda- w Suchumi, Oczamczira oraz znanej dzeń hydrotechnicznych. lec i MPK-199 Kasimow (Aleksandro- Desant z okrętu desantowego BDK-64 Cesar Kunikow w rejonie Poti. Fot. Wladymir Popow wiec?). Jednostkom tym towarzyszyć miały małe okręty rakietowe – R-109 typu Tarantul III (proj. 1241RZ), Miraż typu Nanuchka III (proj. 1234.1) i MRK- 17 Samun typu Bora (proj. 1239) oraz 2 trałowce typu Natya I (proj. 266M). Zgodnie z informacją Sztabu Głów- nego marynarki wojennej Rosji, w nie- dzielny ranek 10 sierpnia 2008 roku, jed- nostki znalazły się we wschodniej części Morza Czarnego w pobliżu morskiej gra- nicy z Gruzja, gdzie dołączyły do operu- jących już wcześniej 3 dużych okrętów desantowych – Cesar Kunikow i Jamał typu Ropucha I (proj. 775), zbudowa- nych przez Stocznię Północną Gdań- sku oraz starszy Saratow typu Alligator (proj. 1171). Wg informacji strony gruzińskiej wspomniane okrętu desantowe mia- ły wysadzić w porcie Oczamczira w Ab- chazji desant w sile około 4000 wraz

102 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE Gruzińska awantura szło w rejonie Poti w pobliżu ustanowio- doszło do uszkodzenia kutra rakietowe- poznawcze pojawiły się w rejonie por- nej strefy bezpieczeństwa, patrolowanej go Dioskuria. tu późnym wieczorem 11 sierpnia, by przez okręty Floty Czarnomorskiej. Gra- Do następnego starcia rosyjsko-gru- w dniu następnym zająć miasto. 13 nice owej strefy zostały naruszone przez zińskiego doszło w nocy z 10/11 sierp- sierpnia 2008 roku o godz. 13:34 Ro- zespół 4 szybkich jednostek gruzińskich, nia, przy czym strona rosyjska miała sjanie wkroczyli na teren nie bronionej, które skierowały się w kierunku okrę- użyć wtedy 4 pocisków rakietowych typu podobnie jak to miało miejsce w przy- tów rosyjskich. Te ostatnie oddały strza- „Malachit”, z których 2 (wg Rosjan) do- padku innych gruzińskich obiektów mi- ły ostrzegawcze, a następnie przeszły sięgły celu. W wyniku tego starcia miał litarnych, wojskowej części portu w Poti na artyleryjski ogień zaporowy. W wy- pójść na dno P-21 Giorgi Toreli, a ponow- i przystąpili do niszczenia znajdujących niku trafienia jedna z gruzińskich jedno- nie uszkodzony zostać Dioskuria. się w niej jednostek pływających. stek zatonęła (prawdopodobnie należąca O incydencie w nocy z 12/13 sierpnia, Na przeprowadzonej jeszcze w tym do proj. 205), a pozostałe szybko odeszły do jakiego doszło o godz. 23:25 poinfor- samym dniu konferencji prasowej, pre- w kierunku Poti. mował gen.płk Anatolij Nogawicyn, z- zydent Gruzji Micheil Saakaszwili poin- Inna wersja tych wydarzeń mówi, że ca szefa sztabu generalnego sił zbroj- formował, że Rosjanie wysadzili w po- zaatakowany miał wówczas zostać ro- nych Federacji Rosyjskiej. Stwierdził on wietrze na morzu 3 wyprowadzone syjski mały okręt rakietowy, który odpa- mianowicie, że „nasz okręt był atakowa- z Poti okręty, które pierwotnie zamierza- lił w kierunku napastników 1 lub 2 ra- ny przez grupę szybkich gruzińskich ku- li zniszczyć w samym porcie przy użyciu kietowe pociski przeciwskrętowe. Pocisk trów. Otwarliśmy uprzedzający ogień za- lotnictwa. Na prośbę strony gruzińskiej dosięgnął celu, zatapiając kuter patro- porowy. Cel zawrócił w stronę Poti.” zmienili swoje plany i likwidację prze- lowy, który wg niektórych źródeł awan- Sama baza w Poti szybko stała się prowadzili na morzu. sował na kuter rakietowy, zaś pozostałe przedmiotem szczególnego rosyjskiego W rzeczywistości straty floty gruziń- okręty wycofały się z pola walki. Zgod- zainteresowania. Pierwsze grup[y roz- skiej były jednak większe. Zniszczono nie z tą wersją wystrzelono pociski typu „Malachit” (SS-N-9), zaś ich ofiara padł Tbilisi. Wskazywać to mogło, że po stro- nie rosyjskiej w starciu uczestniczył nale- żący do typu Nanuchka III – Miraż, dys- ponujący takim uzbrojeniem. Natomiast w przypadku wydarzeń, do jakich miało dojść jeszcze w dniu 9 sierp- nia, to za ich ofiarę uważany jest kuter artyleryjski Batumi, choć inni wskazu- ją na Giorgi Toreli. Z kolei na fakt użycia przez Rosjan już w dniu 9 sierpnia poci- sków rakietowych wskazuje relacja zało- gi pływającego pod banderą mołdawska statku Lotus I, w pobliżu którego lewej burty (50-100 m) rozerwał się pocisk przeciwokrętowy, powodując nieznacz- ne uszkodzenia poszycia przez odłam- ki. Statek znajdował się wówczas w od- ległości 30 Mm na północny zachód od Poti, w odległości 25 Mm od linii brzego- Dwa ujęcia płonącego w Poti kutra rakietowego Tbilisi, 13.08.2008. Fot. Gazeta.ru wej, zmierzając z ładunkiem 1475 t psze- nicy z Jejska do Poti. Trudno na chwilę obecną sposób jed- noznaczny stwierdzić, czy wydarzenia z dnia 9 i 10 sierpnia 2008, to ten sam incydent, choć wiele wskazuje, że mo- gły być to dwa zupełnie odrębne wyda- rzenia. Baza gruzińskiej marynarki wojennej w Poti stała się celem rosyjskich „pre- wencyjnych” ataków od początku kon- fliktu gruzińsko-osetyjskiego o Osetię Południową. Już w nocy z 8/9 sierpnia około godz. 00:12 baza została zbombar- dowana przez lotnictwo po raz pierwszy. W wyniku tego ataku miała zostać zato- piona w porcie jednostka hydrograficz- na. Kolejny atak został przeprowadzo- ny w następną noc z 9/10 sierpnia około godz. 01:00. Wówczas prawdopodobnie

Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE 103 Gruzińska awantura

Pewnej szczególnej pikanterii rosyj- skim operacjom u wybrzeży Abchazji dodaje fakt, ż wśród oficerów marynarki wojennej odznaczonych przez prezyden- ta Miedwiediewa, znaleźli się uczestnicy tych działań, w tym wiceadm. Siergiej I. Mieniajło (d-ca bazy morskiej Noworos- syjsk) – „Order Zasług IV klasy z miecza- mi”, kpt. III rangi (kmdr ppor.) Wadim S. Dżanunc (d-ca MPK-118 Suzdalec), kpt. III Iwan I. Dubik (d-ca MRK Mi- raż) – „Order Odwagi” oraz Igor W. Wo- robiow (d-ca RK-109), kpt. III rangi Dymitr A. Karpenko (d-ca MPK-199 Ka- simow) i kpt. II (kmdr por.) Siergiej A. Larczuk (d-ca BDK-64 Cesar Kunikow) – „Wojskowy Order Zasługi”. Uhonorowa- nie wspomnianych dowódców oznaczać Zatopiony patrolowiec Ayety, Poti. Fot. Life.ru może iż działania we wschodniej części Morza Czarnego traktowane były przez władze rosyjskie jako klasyczna operacja wojenna. Podpisanie przez strony konfliktu – Gruzję 15 sierpnia i Rosję 16 sierpnia, sześciopunktowego planu uregulowania konfliktu gruzińsko-południowoosetyj- skiego, wynegocjowanego przez przed- stawicieli Unii Europejskiej, otwar- ło teoretycznie drogę do porozumienia, które na chwilę obecną wydaje się bar- dzo odległe, by nie powiedzieć niemożli- we. Obie strony wzajemnie oskarżają się o jego naruszanie, przy czym podstawo- wy zarzut tyczy nader „powolnego” wy- cofywania się sił rosyjskich z obszaru et- nicznej Gruzji. Przysłowiowej oliwy do ognia dolało uznanie w dniu 27 sierpnia 2008 roku przez Rosje prezydenta Mied- Zatopiony kuter patrolowy Tskaltubo, Poti. Fot. Life.ru wiediewa niepodległości Republiki Połu- dniowej Osetii i Republiki Abchazji, tak poważnie uszkodzony kuter rakietowy Nie potwierdziły się enuncjacje o obec- naprawdę już od dawna, bo od czasów Tbilisi, kutry patrolowe Kutaisi i Tskal- ności rosyjskich okrętów podwodnych Kosowa, oczekiwane przez znawców tubo, patrolowiec Straży Ochrony Wy- u wybrzeża Gruzji i zaminowaniu tego problematyki kaukaskiej. brzeża Ayety oraz kutry patrolowe P-204 akwenu przez Rosjan w ramach bloka- Z drugiej strony obecność okrętów i P-205, prawdopodobnie również P-0116. dy, choć w tym ostatnim przypadku cał- NATO i jednostek U.S. Navy oraz USCG Uszkodzony flagowy Dioskuria postał kowitej pewności mieć nie można. z „pomocą humanitarną dla Gruzji” na kilka dni później, bo 19 sierpnia 2008 Z okrętów Floty Czarnomorskiej ope- Morzu Czarnym też nie sprzyja wzajem- wyholowany z portu przez Rosjan na ot- rującej u wybrzeży Abchazji, pierwsze nemu zaufaniu. Wszystko wskazuje więc warte morze i tam zatopiony, co położy- 4 jednostki powróciły już 13 sierpnia na to, że do tlącego się od lat „kotła bał- ło kres funkcjonującej powszechnie pier- 2008 do Sewastopola. Znalazł się wśród kańskiego” doszło nowe ognisko zapal- wotnie wersji iż został odprowadzony do nich jeden z małych okrętów rakieto- ne – „kocioł kaukaski”, w którym tak na- Sewastopola7. wych. Powrót do bazy nastąpił mimo prawdę wszystko może się zdarzyć. Nie jest dokładnie znany los Batumi ogłoszonego w dniu 10 sierpnia 2008 i Giorgi Toreli, które prawdopodobnie zo- przez Ministerstwo Spraw Zagranicz- Bibliografia stały zatopione w toku starć. Co stało się nych Ukrainy komunikatu, w którym 1. Ehlers H., Marynarka Wojenna i Straż Ochrony z pozostałymi jednostkami gruzińskiej strona ukraińska zastrzegała sobie pra- Wybrzeża Gruzji, „OW” nr 59 (3/2003). floty nie wiadomo. 2 kutry patrolowe, wo do ewentualnego zakazu wstępu do 2. Internet w tym najnowszy P-34 Sukhumi, zdoła- bazy w Sewastopolu dla rosyjskich okrę- tów biorących udział w działaniach wo- 6. wg kpt. Juri Tschanturia, d-cy Ayety, w dniu 13 ły ujść z Poti do Batumi. Istnieją niepo- sierpnia 2008 w pierwszej godzinie rosyjskiej akcji twierdzone spekulacje, że część gruziń- jennych. W dniu 23 sierpnia powrócił miało zostać wysadzone w powietrze 5 gruzińskich skich kutrów patrolowych została przy do Sewastopola, gorąco przyjmowany jednostek, w Dioskuria. 7. Wątpliwości odnośnie losów Dioskuria roz- okazji „zdobyta” przez Abchazów i od- przez jego rosyjskich mieszkańców, mały wiewa film na http://siskhli.dyndns.tv/vids/diosku- prowadzona do Suchumi. okręt rakietowy Miraż. ria.wmv

104 Nr 91 (5/2008) • OKRĘTY WOJENNE