Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XIX, Nr 5/2012 (115) ISSN-1231‑014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Jarosław Malinowski Krzysztof Dąbrowski Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” - 2 Kolegium redakcyjne przerośnięte niszczyciele rajderów Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański

Współpracownicy w kraju Siergiej Patjanin, Wiktor Gałynia Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, 8 Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Niszczyciele typu „Huszár”, część I Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Piotr Nykiel, Piotr Nykiel Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Kazimierz Zygadło Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie 20 tureckiej, część I Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen CZECHY Hartmut Ehlers Ota Janeček 30 FRANCJA Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940 Gérard Garier, Jean Guiglini HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov Christoph Fatz NIEMCY Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień 36 Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, II wojny światowej, część I Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Michał Jarczyk Arthur D. Baker III 48 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym UKRAINA widziane z perspektywy źródeł włoskich, część I Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij

Łukasz Stach Wabik. Działalność japońskich lotniskowców 57 Adres redakcji w trakcie bitwy w Zatoce Leyte, część II Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Aleksandr Mitrofanov 65 Skład, druk i oprawa: KFK – mali wojownicy wielkiej wojny, część IV DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl

© by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Jan Radziemski Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą Najpiękniejsze w całej klasie 74 wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie Niszczyciele projektu 56 (Kotlin), część I zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Hartmut Ehlers Nakład: 1500 egz. 86 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej, część III

I strona okładki: Amerykańskie samoloty torpedowe Jarosław Palasek Grumman „Avenger” zgrupowania admirała Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”, 98 Halseya w okresie bitwy pod przylądkiem część VIb Engaño. Fot. U.S. Navy Historical Center Prototypowy Powerfull udający się na TekstKrzysztof Dąbrowski próby morskie w 1896 roku. Fot. „The Engineering”

Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów

Geneza ne wykazały, że planowane jednostki będą pracy przystąpili inżynierowie i kreśla- Na początku lat 90-tych XIX wie- miały długość nie mniejszą niż 140-150 m rze. Po nieuniknionych korektach projekt ku poważne obawy Royal Navy wzbudzi- i wyporności co najmniej 12 500-14 000 nowych krążowników został ostatecz- ły rosyjskie krążowniki Riurik1 i Rossija2. ton. Było to bardzo dużo jak na krążow- nie zatwierdzony w dniu 12 październi- Zważywszy na ówczesny układ stosun- nik i wzbudziło żywą dyskusję w łonie bry- ka 1893 r. ków międzynarodowych nad Tamizą po- tyjskiej admiralicji, lecz kontrowersje nie wszechnie uważano, że jednostki te mia- wstrzymały dalszych prac. Charakterystyka ogólna ły zwalczać brytyjski handel morski, Ważnym zagadnieniem była również Sylwetkę okrętów kształtowały cztery w związku z czym niezbędnym jest podję- konfiguracja uzbrojenia. O ile panował wysokie kominy3 oraz dwa maszty ruro- cie adekwatnych środków zaradczych. Naj- zgodny pogląd, że zasadnicze uzbrojenie we z marsami (po dwa na każdym masz- lepszym, co można było uczynić, to zbudo- będzie stanowiła bateria dział kal. 152,4 mm cie) i stanowiskami reflektorów. Przed wać okręty zdolne do przeciwstawienia się (uzupełniana przez artylerie mniejszego ka- fokmasztem zlokalizowano główną bryłę nowemu zagrożeniu. libru i wyrzutnie torped) to rozbieżności nadbudówki z pancernym stanowiskiem Zakładano, że podstawowym zadaniem wynikły odnośnie konieczności posiada- dowodzenia, pomostem, sterówką, kabi- takich jednostek będzie aktywne poszuki- nia dział ciężkiego kalibru. Wyrażano po- ną nawigacyjną etc. Druga, mniejsza nad- wanie, a po zlokalizowaniu niszczenie nie- gląd, iż dla jednostki, która z założenia nie budówka mieszcząca pomost rufowy znaj- przyjacielskich krążowników – tak więc miała uczestniczyć w bitwach morskich ze- dowała się za grotmasztem. Całości obrazu w istocie miały to być niszczyciele rajde- społów flot, lecz toczyć walkę „jeden na je- dopełniały liczne nawiewniki oraz usta- rów. Aby móc realizować tak sformuło- den” z nieprzyjacielskim rajderem działa wane zadanie nowe brytyjskie krążowniki ciężkie są zbędne. Przeważyła jednak opi- 1. wyp. 11 960 t, dł. 126 m, szer. 20 m, zan. 7.9 m, prędkość 18 w., zasięg 6700 mil morskich, zał. 719 lu- musiały charakteryzować się dużym zasię- nia o konieczności uzbrojenia nowych krą- dzi, uzbr.: 4 x 203 mm, 16 × 152,4 mm, 6 x 120 mm, 6 x giem i prędkością oraz zdolnością do pro- żowników również w ciężkie działa mogące 47 mm, 10 x 37 mm, w.t. 6 × 381 mm. wadzenia pościgu i walki również w złych – dzięki dużej sile rażenia pocisków miota- 2. wyp. 12 195-12 391 t, dł. 147,8 m, szer. 20,3 m, zan. 8 m, prędkość 19 w., zasięg 7 740 mil morskich, zał. 839 warunkach hydro-meteo. Wymogi te prze- nych przez taką broń – zadać nieprzyjacie- ludzi, uzbr.: 4 x 203 mm, 16 × 152,4 mm, 12 x 76,2 mm, kładały się na rozbudowany zespół napę- lowi „decydujący cios”. Rozważano zastoso- 20 x 47 mm, 18 x 37 mm, w.t. 5 × 381 mm. 3. Wkrótce po oddaniu do służby kominy wydłużono dowy i odpowiedni zapas paliwa a więc wanie wież z dwoma działami kal. 203 mm o 3,048 m. Choć na pierwszy rzut oka nie jest to widocz- duży i pojemny kadłub, który winien rów- lub pojedynczych kal. 234 mm i ostatecznie ne, warto odnotować, że średnica pierwszego i czwarte- nież posiadać wysoką wolną burtę. Krótko wybrano te drugie. go komina była inna aniżeli dwóch środkowych. Cechą umożliwiającą odróżnienie obydwu okrętów jest to, że mówiąc nowe okręty musiały mieć znacz- Gdy sprecyzowano wymogi dotyczące syreny parowe na Powerful sięgały pełnej wysokości ko- ne rozmiary – już wstępne prace teoretycz- samego okrętu jak też jego uzbrojenia do minów a na Terrible były krótsze.

2 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów wione wzdłuż burt żurawiki dla łodzi nych w ośmiu kotłowniach. Ciężar kotłów niskie walory fizyczne przeciętnego Bry- okrętowych. Dziób posiadał wzmocnienie wynosił 1162,05 ton, a wody kotłowej przy tyjczyka tamtego okresu oraz duża liczba w formie taranu, a rufa galeryjkę. normalnym poziomie 50 ton. Prawidło- gruźlików czyniła zrekrutowanie niezbęd- Co się tyczy konfiguracji wewnętrznej, wy obieg wody w instalacji napędowej za- nej liczby osób charakteryzujących się od- to kadłub podzielono na 236 przedziały pewniało łącznie czternaście pomp: po trzy powiednią tężyzną ciała nie lada wyzwa- wodoszczelne przy czym największe i naj- w każdej z dwóch maszynowni, a pozosta- niem5. dłuższe – łącznie 73,15 m – były przedzia- łe w kotłowniach. ły siłowni. Powyżej pokładu pancernego Zapas paliwa wynosił maksymal- Opancerzenie i obrona bierna kryjącego „witalia” okrętu biegły jeszcze nie 3100 ton węgla (zwykle bunkrowano Pokład pancerny rozciągał się na ca- trzy pokłady, co czyniło kadłub pojem- 1500 ton) oraz 400 ton paliwa płynnego. łej długości kadłuba i pokrywał maszy- nym wewnętrznie i dawało wysoką wol- Zasięg jednostek określano na 7000 mil nownie, kotłownie, komory amunicyjne ną burtę. Masa pustego kadłuba wynosiła morskich przy prędkości ekonomicznej oraz maszynkę sterową. Jego maksymal- 5750 ton a jego wymiary przedstawiały się 14 węzłów. na grubość nad przedziałami siłowni oraz następująco: długość całkowita 163,98 m, komorami amunicyjnymi wynosiła na linii wodnej 158,49 m, między pionami Wyposażenie 101,6 mm – należy podkreślić, że wbrew 152,4 m, szerokość 21,64 m (według innych Z bogatego wyposażenia jednostek war- oficjalnie podawanym informacją nigdzie danych 21,51 m), zanurzenie 8,19 – 8,86 m. to wspomnieć o reflektorach, środkach nie sięgała 152,4 mm – natomiast na od- Wyporność projektowa okrętów wynosi- łączności oraz łodziach okrętowych. Krą- cinku dziobowym i rufowym malała do ła 14 200 ton, normalna 14 700 t, a głębo- żowniki dysponowały sześcioma reflekto- 63,5 mm. ka 15 700 t. rami o średnicy lustra 508 mm, które roz- Najlepiej opancerzone na całym okręcie W początkowym okresie służby krą- mieszczono w następujący sposób: po dwa było główne stanowisko dowodzenia, które żowniki otrzymały malowanie „wiktoriań- na skrzydłach przedniego i tylnego pomo- chronił pancerz o grubości 304,8 mm, na- skie”, to jest czarny kadłub, żółte kominy stu oraz po jednym na platformie każdego tomiast przewód komunikacyjny osłaniało oraz białe nadbudówki i wieże artyleryj- z masztów. 177,8 mm pancerza. skie. Od 1903 r. jednostki nosiły szare ma- Co się tyczy urządzeń łączności, to Pancerz czołowy i boczny wież arty- lowanie, przy czym Terrible miał jako znak w początkowym okresie służby sygnali- lerii głównego kalibru posiadał grubość rozpoznawczy pojedyncze białe pasy na zacji służyły semafory. Oryginalnie były 152,4 mm, płyta tylna 101,6 mm zaś dach pierwszym i ostatnim kominie4. Tak więc zainstalowane na skrzydłach pomostów 25,4 mm. Pancerz o grubości 152,4 mm opisywane krążowniki ze względu na ar- ale w 1899 r. wymieniono je na pojedyn- ochraniał barbety, lecz były one dość ogra- chitekturę okrętową jak też sposób malo- czy semafor umieszczony na fokmaszcie, niczone pod względem rozmiarów gdyż wania, posiadały aparycję typową dla jed- który zdemontowano w 1907 r. względnie miały tylko 0,813 m wysokości. nostek przełomu XIX i XX wieku. rok później. W latach 1900-01 okręty wy- Barbety zawierały w swoim wnętrzu posażono w radiostacje WT (Wireless Te- mechanizmy obrotu wież i sięgały tyl- Urządzenia napędowe legraph – dosłownie telegraf bez drutu) ko niezancznie poniżej poziomu pokładu. Okręty były wyposażone w dwie czte- typu Mk 1. Dochodzące do barbet szyby wind amuni- rocylindrowe maszyny parowe potrójne- Na okrętowe środki pływające składały cyjnych miały pancerz grubości 152,4 mm go rozprzężenia, które celem zwiększenia się: dwie pinasy parowe dł. 17,06 i 12,19 m, powyżej pokładu pancernego, który malał żywotności zespołu napędowego zain- dwie pinasy dł. 12,80 m i 10,97 m, trzy ku- do 76,2 mm poniżej jego poziomu. Kaza- stalowano w dwóch odrębnych przedzia- try dł. 9,75 m, 9,14 m i 7,32 m, dwa gigi maty artylerii średniego kalibru również łach. Obliczeniowo moc szczytowa maszyn dł. 9,144 m i 7,31 m, parowy barkas dł. osłaniało 152,4 mm pancerza. wynosiła 25 000 KM, a moc stała 18 000 12,19 m, łódź łącznikowa dł. 4,87 m, we- Pokład pancerny, opancerzenie główne- KM. Wynik prób Powerful przeprowadzo- lbot dł. 7,62 m, skiff dł. 4,87 m oraz łódź go stanowiska dowodzenia oraz wież arty- nych 14 października 1898 r. przedstawiał wiosłowa dł. 9,75 m. Łączna masa całego lerii głównego kalibru wykonano ze stali się następująco: maszyny okrętu rozwinę- wyposażenia wynosiła 830 ton. typu Harvey natomiast pozostałe elementy ły moc 18 645 KM (bez forsowania, przy pancerza były ze stali miękkiej. Łączny cię- naturalnym ciągu powietrza), co pozwo- Załoga żar opancerzenia wynosił 2110 ton. liło na osiągnięcie prędkości 20,56 w, 21,2 Etatowo załoga krążowników winna li- Jeśli chodzi o ochronę przed atakiem w i 20,87 w (dokonano trzech pomiarów). czyć po 894 ludzi. Tak duża załoga jak na spod wody, to odpowiedni stopień niezata- Natomiast podczas prób Terrible osiągnął okręt tej klasy wynikała między innymi pialności miał zagwarantować wewnętrzny prędkość 20,96 węzłów przy mocy maszyn z potrzeby zapewnienia adekwatnej ob- podział kadłuba na przedziały wodoszczel- 18 493 KM. Maszyny pracowały za pośred- sługi (szczególnie palaczy) dla licznych ne oraz podwójne dno, które przechodzi- nictwem dwóch wałów napędowych na kotłów. Co ciekawe podczas służby zało- ło w podwójne poszycie burt sięgające po- śruby o średnicy 5,9436 m. W służbie ma- gi były nieco mniejsze – choć zazwyczaj kładu pancernego. Ponadto duże nadzieje szyny wykazały się zadowalającym stop- odnotowuje się odwrotną tendencję – bo- wiązano z zasobniami węglowymi mający- niem niezawodności (poważniejsze awarie wiem wynosiły nieznacznie ponad 850 lu- zaczęły się dopiero pod koniec aktywnej dzi. Jako transportowiec wojska (patrz 4. Ten sposób malowania zachowano właściwie do służby jednostek) i stosunkowo niskim po- służba) Terrible obsadzała 318 osobowa końca aktywnej służby, jedynie na czas rejsu do Indii ziomem wibracji. Ciężar maszyn wynosił załoga. w 1905 r. Terrible przemalowano na biało. 5. Należy pamiętać, że od palacza w kotłowni wy- 2300 ton a wałów i śrub 192,72 t. Tytułem dygresji przybliżającej realia magano siły i wytrzymałości, a bunkrowanie węgla Parę dla maszyn dostarczało czter- epoki warto odnotować, że pod koniec było niemal katorżniczym wysiłkiem dla całej załogi, dzieści osiem kotłów wodnorurkowych XIX w. Royal Navy miała pewne kłopoty podobnie jak wiele innych czynności. Ciężka praca fi- zyczna była dniem powszednim dla ówczesnych mary- typu Belleville o całkowitej powierzch- jeśli chodzi o zasoby ludzkie. Wprawdzie narzy – trudom służby nie mogli podołać chuderlawi ni grzewczej 20 665,44 m² rozmieszczo- nie brakowało ochotników, lecz ogólnie i suchotnicy.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 3 Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów

Zasadnicze charakterystyki uzbrojenia krążowników donośność / kąt Typ Kaliber Długość lufy (x kal.) Masa pocisku podniesienia Mk VIII 234 mm 40 172,4 kg 11 300 m / +15° Mk I (II) 152,4 mm 40 45,4 kg 9140 m / +20° 12 funtowe 76,2 mm 40 5,87 kg 10 740 m / +40° 3 funtowe 47 mm 40 1,4 kg 7200 m / +45° Przenoszone torpedy miały zasięg ok. 730 m przy prędkości 26,5 w; cel raziła głowica bojowa zawierająca 53,45 kg bawełny strzelniczej. mi z braku pancerza burtowego zapewnić szesnastu. Natomiast sukcesywnie reduko- miasta Ladysmith – w samej rzeczy dotarł ochronę boczną okrętów6. wano liczbę działek kal. 47 mm jako mało tam ostatnim pociągiem przed zablokowa- przydatnych, choć o ile wiadomo Powerful niem torów przez nieprzyjaciela. Działania Uzbrojenie miał jeszcze sześć „trzyfuntówek” w 1912 r. marynarzy, których oddział nazwano ra- Artylerie główną stanowiły dwa dzia- czej na wyrost Brygadą Morską (Naval Bri- ła kal. 234 mm w pojedynczych wieżach Budowa i służba gade), zyskały sobie wysoką ocenę. W trak- ustawionych na pokładzie dziobowym „Powerful” cie walk owocnie wykorzystał posiadane i rufowym. Zapas amunicji wynosił po Wykonawcą Powerful była należąca do działa wystrzeliwując 560 pocisków kal. 105 pocisków na lufę. Obrót wieży, jak też firmy Vickers stocznia w Barrow in Fur- 120 mm i 882 pociski kal. 76,2 mm. Pod- zmiana kąta podniesienia działa, odby- ness. Stępkę pod budowę okrętu położo- czas działań zginęło lub zmarło z ran: wały się za pomocą mechanizmów o na- no 22 czerwca 1894 r. (numer stoczniowy 1 oficer i 5 marynarzy, a 1 oficer i 4 mary- pędzie elektrycznym (przewidziano też 237), kadłub wodowano 24 lipca 1895 r., narzy odniosło rany, ponadto 2 oficerów awaryjny napęd ręczny). Również windy gotowość techniczną jednostka osiągnę- i aż 25 marynarzy zmarło z powodu cho- amunicyjne posiadały napęd elektrycz- ła w czerwcu 1896 r., natomiast krążow- rób (ostatnia liczba wiele mówi o warun- ny. W służbie urządzenia te sprawdziły nik oficjalnie wszedł do służby 8 czerwca kach sanitarnych). Po odblokowaniu Lady- się jako funkcjonalne i niezawodne pod 1897 r., zaś jego pierwszym dowódcą był smith oddział marynarzy opuścił miasto względem technicznym. Warto odnoto- kpt. H. Lambton. Koszt budowy Powerful 7 marca 1900 r. i dotarł do Simonstown wać, że winda amunicyjna pokonywała wyniósł w zależności od źródła 705 335 lub po pięciu dniach. Zabrawszy na pokład dystans z komory amunicyjnej do wieży 741 870 £7. „brygadzistów” Powerful wyszedł w mo- w ciągu zaledwie 10 sek. Pierwsze „zadanie bojowe” krążownik rze 15 marca 1900 r. kierując się do Wiel- Artyleria średniego kalibru (będąca wykonał 26 czerwca 1897 r. biorąc udział kiej Brytanii. w istocie zasadniczym uzbrojeniem jed- w przeglądzie floty z okazji diamentowe- Krążownik osiągnął wody ojczyste nostek) składała się z dwunastu szybko- go jubileuszu panowania królowej Wikto- 11 kwietnia 1900 r. Okres od lata 1900 roku strzelnych armat kal. 152,4 mm z zapa- rii. Następnie w dniach 7-11 lipiec Power- do lata 1903 r. upłynął na remontach i do- sem amunicji po 200 pocisków. Działa ful uczestniczył w manewrach floty, a po zbrojeniu – właśnie w tym okresie zwięk- zainstalowano w kazamatach burtowych, ich zakończeniu został skierowany na szono liczbę dział kal. 152,4 mm poprzez przy czym kazamaty dziobowy i rufowy Daleki Wschód. Na azjatyckich wodach dodanie drugiego poziomu kazamat bur- mieściły po dwa działa jedno na drugim okręt stacjonował dwa lata, po czym je- towych (patrz Uzbrojenie). Następnie, nie na dwóch poziomach. Uzbrojenie dużego sienią 1899 r. udał się w rejs powrotny do licząc krótkotrwałej reaktywacji celem od- i średniego kalibru uzupełniała artyleria Wielkiej Brytanii. bycia ćwiczeń, jednostka znajdowała się lekka i broń małokalibrowa. Tymczasem pogarszająca się sytu- w rezerwie, gdyż koszt stałego utrzymywa- Wzdłuż burt oraz w kazamatach na acja w Południowej Afryce8 spowodowa- nia okrętu w aktywnej służbie był wysoki. dziobie i rufie zainstalowano łącznie szes- ła, że zamiast wracać do ojczyzny jednost- W 1906 r. zapadła decyzja o skierowaniu naście armat kal. 76,2 mm (12 funtowych), kę skierowano do bazy RN w Simonstown, Powerful na wody australijskie. Na Anty- których komory amunicyjne mieściły po gdzie Powerful zawinął 13 październi- podach, a przejściowo również na Cejlo- 300 pocisków na działo. Ponadto na mar- ka. Szczupłość sił brytyjskich w połącze- sach zamontowano aż dwanaście działek niu z brakami w artylerii skutkowały ko- 6. Wedle ówczesnego mniemania warstwa węgla gru- kal. 47 mm (3 funtowe). Przewidziano dla niecznością ich wzmocnienia oddziałami bości 0,6096 m równała się 25,4 mm pancerza. Dodat- kowo stwierdzono, że przy całkowitym napełnieniu bun- nich po 500 pocisków. sformowanymi z marynarzy oraz działa- kra paliwowego węgiel zajmuje 80% jego objętości. Tak Dodatkowo krążowniki zabierały na po- mi floty. Z załogi Powerfula wydzielono 17 więc w przypadku zalania zasobni węglowej ilość przyję- tej wody i wynikające z tego niebezpieczeństwo dla pły- kład dwie przenośne armaty kal. 76,2 mm oficerów oraz 266 marynarzy, którym od- walności okrętu były niewielkie ale nawet pusty bun- mogące służyć jako uzbrojenie łodzi okrę- dano do dyspozycji obydwie armaty desan- kier paliwowy zapewniał pewien stopień ochrony wnę- towych lub desantu oraz dwa karabiny ma- towe krążownika kal. 76,2 mm i dodatko- trza kadłuba. 7. Można również spotkać się z informacjami, że po- szynowe Maxim. Uzbrojenie podwodne wo dwie armaty morskie kal. 120 mm na jedynczy okręt kosztował 680 000 lub 750 000 £ – pierw- składało się z czterech (po dwie z każdej zaimprowizowanych lawetach kołowych. sza kwota wydaje się jednak zaniżona zaś druga zawy- burty) kadłubowych wyrzutni torped kal. Aby ułatwić wydzielonym siłą dotarcie żona. 8. Trwała wówczas tak zwana Druga Wojna Burska 457 mm. w rejon działania krążownik przeszedł (pierwsza miała miejsce w latach 1880-81) pomiędzy za- Łączna masa całego uzbrojenia wyno- z Simonstown do Durbanu gdzie dotarł mieszkującymi południe Afryki potomkami holender- skich osadników (Burami) a Imperium Brytyjskim dą- siła 790 ton. 29 października 1899 r. Tamże oddział żącym do podporządkowania sobie tamtych obszarów ze W latach 1902-04 istotnie wzmocnio- marynarzy zszedł na ląd i wraz z sześcio- względu na chęć objęcia panowaniem brytyjskim ciągłe- no uzbrojenie dodając wszystkim kazama- ma działami (w Durbanie pobrano jeszcze go obszaru kontynentu afrykańskiego od Morza Śród- ziemnego do Przylądka Dobrej Nadziei jak też z powo- tom burtowym drugi poziom, tak by łącz- dwa kal. 76,2 mm) został przerzucony ko- du odkrycia tam złota i diamentów oraz bogatych złóż ną liczbę dział kal. 152,4 mm zwiększyć do leją do bronionego przez brytyjskie wojska surowców naturalnych.

4 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów

Terrible w początkowym okresie swojej aktywnej służby. Fot. zbiory Jana Piwowońskiego nie (ob. Sri Lanka), krążownik stacjonował 24 marca 1898 r.9, zaś jego pierwszym do- cje pod Colenso. Również reflektor, który do wiosny 1912 r., – w marcu udał się w rejs wódcą został kpt. C. G. Robinson. Koszty też był obsługiwany przez członków załogi powrotny do Wielkiej Brytanii gdzie do- budowy Terrible wynosiły 708 619 względ- Terrible’a, wykazał swoją przydatność. Gdy tarł bez przeszkód. nie 740 584 £ (odnośnie kosztów patrz rów- obecność krążownika i jego załogi w Po- W sierpniu 1912 r. Powerfula wycofa- nież przypis 7). łudniowej Afryce przestała być koniecz- no z aktywnej służby i przeznaczono do Pierwszy okres służby jednostki nie li- na okręt wypłynął z Durbanu 27 marca pełnienia funkcji stacjonarnego okrętu cząc rutynowych ćwiczeń, okazjonalnych 1900 r. biorąc kurs na „Państwo Środka”. szkolnego w Devenport. Następnie jed- napraw i dwóch rejsów na Maltę z zało- Krążownik przypłynął do Chin aku- nostkę wykorzystywano w roli tendra gami na wymianę dla stacjonujących tam rat w czasie, gdy miały tam miejsce krwa- – w ten sposób eks-krążownik ominął okrętów10, nie odznaczał się niczym szcze- we ataki na obcokrajowców, które prze- czynny udział w I wojnie światowej. Jako gólnym. W dniu 19 września 1899 r. Terri- szły do historii jako Powstanie Bokserów. pomocniczy stacjoner Powerful służył pra- ble wyszedł z Portsmouth by zastąpić jed- Można więc powiedzieć, że Terrible przy- wie do końca lat 20-tych ubiegłego wieku. nostkę siostrzaną na chińskich wodach. był tam w sama porę, a jego załoga oraz Z dniem 27 marca 1929 r. jednostkę osta- Jednak z racji wydarzeń w Południowej działa miały ponownie okazję do wal- tecznie wycofano i sprzedano na złom Afryce (patrz wyżej) krążownik został ki i to znów na lądzie. Gdy przywrócono w sierpniu tegoż roku. wpierw tam skierowany zamiast płynąć w Chinach spokój dalsza służba krążow- prosto do Chin. nika na tamtejszych wodach miała prze- „Terrible” Terrible zawinął do Simonstown 14 paź- bieg typowy dla większości jednostek Okręt wybudowała stocznia J&G dziernika, skąd następnie przeszedł do stacjonujących w portach Azji i Afryki, Thompson w Clydebank. Stępkę pod bu- Durbanu. Władze brytyjskie obawiały się a więc rutyna bez godnych odnotowania dowę okrętu oznaczonego numerem nawet ataku Burów na ten port i z tej przy- wydarzeń. Jesienią 1902 r. pobyt Terrible stoczniowym 272 położono w 1894 r. czyny z załogi Terrible’a oraz innych jedno- w Chinach dobiegł końca i okręt udał się – co zaskakujące dostępne źródła mil- stek RN wydzielono oddział do jego obro- do Wielkiej Brytanii. czą w przedmiocie dokładnej daty – wia- ny od strony lądu wzmocniony działami Po powrocie do ojczyzny krążow- domo natomiast, że kadłub wodowano morskimi. Gdy stało się jasnym, że Durban nik skierowano na trwający kilkanaście 27 maja 1895 r. Nie jest też do końca ja- nie jest zagrożony, marynarze wraz z dzia- miesięcy remont połączony ze wzmoc- snym kiedy okręt całkowicie ukończo- łami, które zamontowano na lawety koło- no, choć z dostępnych informacji wynika, we i okrętowym reflektorem na platformie 9. W lipcu 1897 r. okręt czasowo wszedł do służby ce- że celem ostatecznego wykończenia jed- kolejowej, zostali włączeni do sił mających lem wzięcia udziału w jubileuszowym przeglądzie floty. nostkę przeprowadzono 4 czerwca 1896 r. odblokować Ladysmith. Marynarze z Ter- 10. Jednostki Royl Navy bazujące w różnych punk- tach globu czasami przez całe lata nie zawijały na wody do stoczni w Portsmouth. W każdym ra- rible mieli okazję wykorzystać powierzo- ojczyste i niejednokrotnie z konieczności specjalnie zie krążownik oficjalnie wszedł do służby ne im działa ostrzeliwując burskie pozy- w celu wymiany ich załóg wysyłano inne okręty.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 5 Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów

Terrible w końcowym okresie swojej aktywnej służby bojowej. Fot. zbiory Jana Piwowońskiego nieniem uzbrojenia. Analogicznie jak Jednak wybuch I wojny światowej spo- 1932 r. zapadła decyzja o jego zbyciu. Po kil- w przypadku okrętu siostrzanego zwięk- wodował cofnięcie tej decyzji – uznano, że ku miesiącach został sprzedany i we wrze- szono liczbę dział kal. 152,4 mm po- okręt może się jeszcze przydać, choć po- śniu przeholowany do Newport, gdzie do- przez dodanie drugiego poziomu ka- czątkowo nie wiedziano konkretnie do konano jego rozbiórki na złom. zamat burtowych (patrz wyżej). Prace czego. We wrześniu 1915 r. zdecydowano wykonała stocznia John Brown w Clyde- o wykorzystaniu jednostki w roli transpor- Konkluzja bank. Dozbrojony i ogólnie „odmłodzo- towca wojska i częściowo rozbrojono – oby- Podsumowując służbę Terrible’a i Po- ny” krążownik ponownie wszedł do służ- dwa działa kal. 234 mm zdjęto i wysłano werfula godzi się zauważyć, że w losach by w czerwcu 1904 r. do Dunkierki celem wzmocnienia tamże okrętów jak w lustrze odbijał się obraz Bez mała cztery kolejne lata to dla jed- stacjonujących sił brytyjskich. Co się tyczy epoki, w której zostały zbudowane. Był to nostki naprzemiennie okresy kilku miesię- samego okrętu, to wraz z innymi jednost- ostatni okres bezdyskusyjnego panowania cy w służbie, a potem w rezerwie ze szkie- kami transportował brytyjskie wojska do Wielkiej Brytanii na morzach i oceanach, letową załogą. Obok sporadycznego udziału Mudros na wyspie Lemnos, gdzie zawinął a szerzej „starych” mocarstw kolonial- w ćwiczeniach okręt dwukrotnie przetrans- 10 października. Na miejscu chciano go za- nych nad światem. W owym czasie waż- portował do Chin załogi na wymianę dla topić jako sztuczny falochron lecz Admira- ną rolą RN było nie tylko przygotowanie stacjonujących tam okrętów (analogicz- licja nie wyraziła zgody ewidentnie sądząc, do walki z flotami potencjalnych przeciw- nie jak wcześniej na Maltę – patrz wyżej). że może być jeszcze użyteczny. Nadzieje te ników, ale również zabezpieczanie intere- W międzyczasie Terrible był jednym z okrę- okazały się płonne, gdyż maszyny Terrible sów Albionu w różnych zakątkach globu. tów honorowej eskorty Księcia i Księż- uległy awarii w związku z czym po powro- Temu celowi służyły zarówno sama obec- nej Walii podczas ich podróży do Indii cie na wody ojczyste służył jako pływający ność brytyjskich okrętów będąca „stra- w 1905 r. Powracając wiosną 1908 r. z chiń- magazyn i tendr. szakiem” dla niezadowolonych tubylców skich wód po dostarczeniu tam kolejnej Zdegradowany do statusu jednostki po- i białych konkurentów, jak również moż- zmiany marynarzy okręt stracił jedną ze mocniczej okręt przez cały czas zachował liwość udzielenia przez nie szybkiej i sku- śrub wraz z częścią wału napędowego, nie- większość uzbrojenia i wyposażenia oraz tecznej zbrojnej pomocy gdy wymagały mniej dotarł o własnych siłach do ojczyzny. kotły i maszyny, które w nowej roli były cał- tego okoliczności. Właśnie tak przebiega- W związku z powyższą awarią Terri- kowicie zbędne. W związku z powyższym ła służba opisywanych krążowników, któ- ble skierowano 4 maja 1908 r. na remont we wrześniu 1919 r. jednostkę skierowano re całe lata spędzały na dalekich wodach, do stoczni w Portsmouth, a po jego zakoń- do stoczni, gdzie została dokładnie „wypa- a członkowie ich załóg walczyli w Afry- czeniu okręt ponownie wszedł do służby troszona” – zdemontowano uzbrojenie, ma- ce i Azji, choć same okręty nie oddały ani 1 kwietnia 1909 r. Z dniem 20 lipca, a więc szyny i większość kotłów, a nawet wszystkie jednego strzału do jednostek morskich po zaledwie czterech miesiącach (bez jede- za wyjątkiem jednego kominy, zaś w za- przeciwnika. Obydwa krążowniki zostały nastu dni), okręt skierowano do „służby mian na rufie zabudowano obszerną po- zdegradowany do roli jednostek pomoc- specjalnej” – pod tym tajemniczo brzmią- kładówkę. Tak przepoczwarzona jednostka, niczych tuż przed I wojną światową, lecz cym określeniem kryło się w rzeczywisto- której nazwę w międzyczasie zmieniono na pełniąc poboczne funkcje „przeżyły” wie- ści wykorzystanie Terrible w roli jednostki Fisgard III, pełniła od sierpnia 1920 r. funk- le jednostek nowszych i o znacznie bar- mieszkalnej. W lipcu 1914 r. okręt prze- cję hulku szkolnego w Portsmouth. W tej dziej „bojowym” przebiegu służby. znaczono do rozdysponowania, co zwykle roli dawny krążownik dotrwał do początku Co się tyczy samych okrętów, to zbudo- oznaczało sprzedaż na złom. lat 30-tych ubiegłego wieku, lecz w styczniu wano je wedle dość specyficznej koncep-

6 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie krążowniki typu „Powerful” – przerośnięte niszczyciele rajderów cji. Miały być oceanicznymi niszczyciela- słabym uzbrojeniu – w każdym razie nie okrętowa tych jednostek została od- mi rajderów zdolnymi do długotrwałych silniejszym od posiadanego przez opisy- wzorowana w kolejnych typach brytyj- rejsów, pościgu i walki nawet w trudnych wane okręty. Do realizacji tego zadania skich krążownik, co świadczy, że przyję- warunkach hydro-meteo. Aby krążowni- uzbrojenie krążowników było całkowicie te w tym zakresie rozwiązania uznano za ki mogły sprostać tym wymaganiom za- wystarczające (szczególnie po zwiększe- co najmniej poprawne. Elektryczny na- projektowano je jako duże jednostki, któ- niu liczby dział. kal. 152,4 mm). pęd mechanizmów obrotu i zmiany kąta rych wielkie kadłuby z wysoką wolną Obok tej jak już zaznaczono względnej podniesienia dział głównego kalibru jak burtą zapewniały odpowiednią dzielność słabości uzbrojenie miało też inne wady, też wind amunicyjnych okazał się być morską i były dość pojemne by zmieścić choć znane jedynie „insiderom” np. układ zaskakująco dobrze działający w prak- w swym wnętrzu rozbudowany zespół wewnętrzny pierwszych (dziobowych) ka- tyce11. Wysoko oceniono również tech- napędowy wraz z dużym zapasem pali- zamat uniemożliwiał w przypadku skie- niczne walory kotłów typu Belleville. wa. Jednak duży okręt potrzebuje wszyst- rowania luf ku dziobowi otwarcie zam- Niemniej jednak te zalety, choć istotne, kiego w dużych ilościach – ludzi do ob- ków (czyli bojowe wykorzystanie) dział nie pozwalały uznać opisanych jednostek sadzenia, paliwa itp. a to z kolei generuje tam zainstalowanych, ponadto kształt za w pełni udane – tak więc finalna oce- wysokie koszty utrzymania. Czynnik fi- ambrazur utrudniał korzystanie z celow- na krążowników typu Powerful jest nie- nansowy w niemałym stopniu przyczynił ników. Dodatkowo choć dwupoziomowe jednoznaczna. się do stosunkowo szybkiego wycofania kazamaty wyglądały imponująco i dawały tych jednostek z aktywnej służby. Kon- wrażenie burty najeżonej lufami to grozi- Bibliografia cepcja okrętów, a ściślej sposób jej reali- ło im zalewanie falami przy pogorszeniu Colledge James J.; Warlow Ben – Ships of the Royal zacji, powodowała krytykę opierającą się stanu morza. Navy Londyn 1969 na następującym argumencie: tak wielkie Inny mankament okrętów wynikał Czasopisma „Warship” i „Warship International” nu- i kosztowne jednostki były stosunkowo z połączenia znacznych rozmiarów ze mery różne słabo uzbrojone. Jest to kwestia dyskusyj- słabym opancerzenie, co równało się du- Roczniki flot na, gdyż istotnie podobne uzbrojenie po- żemu i wrażliwemu celowi – nie wróżyło Materiały ze zbiorów redakcji „OW” i autora siadały jednostki mniejszych rozmiarów to nic dobrego w przypadku konieczno- (a więc również tańsze w budowie i eks- ści stoczenia walki, lecz szczęśliwie dla 11. W owym czasie było to rozwiązanie bardzo no- ploatacji), choć należy pamiętać, że typ nich opisane jednostki nie zostały pod- woczesne – można by nawet rzec śmiałe – Royal Navy Powerful nie miał stanowić części zespo- dane tej próbie. preferowała hydrauliczny napęd uzbrojenia, co wynikała łu floty toczącego bitwę morską z ana- Rzecz jasna obok wad były też zale- nie tylko z przysłowiowego brytyjskiego konserwatyzmu lecz również z faktu, iż doświadczenia z napędem elek- logicznym zespołem przeciwnika, lecz ty. Godzi się odnotować, iż sposób roz- tryczny były wówczas jeszcze niewielkie, a te które zebra- zwalczać pojedyncze rajdery o względnie mieszczenia uzbrojenia oraz architektura no nie zawsze zachęcające. SUPLEMENT

Rosyjski krążownik pancerny Riurik. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 7 Nierozpoznana z nazwy jednostka opisy- TekstSiergiej Patjanin (Rosja) wanego typu w marszu z dużą prędkością Wiktor Gałynia (Białoruś) w 1910 r. Fot. zbiory Heinza Stockingera

Niszczyciele typu „Huszár” część I

Rozwój sił torpedowych floty austro- nosiciel broni torpedowej – 10 tonowy tor- ne i drugie wyróżniały się dość sporymi węgierskiej pedowiec No1 – zamówiono w roku 1874 wymiarami, silnym uzbrojenie i niewyso- Austro-Węgry są powszechnie uzna- w Anglii, bowiem przemysłowe cesarsko- ką prędkością. Bardzo szybko okazało się, wane za ojczyznę broni torpedowej. Jesz- -królewskiej monarchii nie był jeszcze go- że okręty torpedowe stanowiły szczyto- cze w roku 1860 d-ca fregaty Bellona kmdr tów do budowy nowej klasy okrętów. we osiągnięcie tej klasy jednostek, a win- por. Johann Lupis (Chorwat) przedstawił Do lata 1881 w składzie marynarki wo- ny temu był bardzo szybki rozwój parame- prototyp torpedy. Niezależnie od prac Lu- jennej znajdowało się już 8 torpedowców, trów taktyczno-technicznych klasycznych pisa, przedsiębiorca Robert Whitehead, co pozwoliło na sformowanie pierwszej torpedowców. z pochodzenia Anglik, rozpoczął poczyna- flotylli torpedowej, w której składzie okrę- Wymagano nowych okrętów, które nie jąc od roku 1866 w swoim zakładzie w au- ty rozpoczęły ćwiczenie wspólnych ataków ustępowały torpedowcom pod względem striackim mieście Fiume (obecnie chor- oraz współdziałania z głównymi siłami prędkości, a przewyższały je uzbrojeniem wacka Rijeka) produkcję torped własnej floty. W trakcie manewrów wypracowano artyleryjskim i dzielnością morską, mogąc konstrukcji, stając się na kilka dekad świa- optymalną organizację sił torpedowych: równocześnie towarzyszyć głównym si- towym liderem w tej dziedzinie morskie- podstawowym elementem taktycznym łom eskadry na otwartym morzu. We flo- go uzbrojenia. W roku 1871 torpedy au- była grupa składająca się z 3 okrętów, gru- cie rosyjskiej nazywano je krążownikami striackiego wzoru zostały wprowadzone py łączyły się w dywizjony, a te z kolei we torpedowymi, a w brytyjskiej – kanonier- do uzbrojenia we Wielkiej Brytanii, w 1872 flotylle. Ten system organizacyjny dotrwał kami torpedowymi. W Austro-Węgrzech – we Francji, w 1873 we Włoszech i Niem- do końca I wojny światowej i rozpadu ce- określono je początkowo jako „niszczycie- czech, w 1875 w trzech państwach skandy- sarstwa. le torpedowe” (Torpedo-Jagdschiff), później nawskich, w 1876 w Rosji i Turcji, a później Równolegle z torpedowcami pracowano „dozorowce torpedowe” (Torpedo-Vedette- także w innych państwach. nad większymi nosicielami uzbrojenia tor- schiff), a w końcu zaś przyjęto termin „Tor- Niewielka austro-węgierska flota (Ka- pedowego. W latach 1875-1877 w Morskim pedo-Fahrzeug”1. iserliche und königliche Kriegsmarine – Komitecie Technicznym (MTK) opraco- Opracowany przez austriackich inży- Cesarska i Królewska flota) była jedną wano projekt tak zwanych okrętów torpe- nierów i zbudowany przez niemiecką fir- z pierwszych, które mogły ocenić walory dowych (Torpedoschiffe). Pierwsze 4 jed- mę „Schichau” Meteor okazał się konstruk- nowej broni. Począwszy od roku 1869 pro- nostki nowej klasy (Zara, Spalato, Sebenico cją oryginalną, która stała się prototypem wadzono próby z instalacją nowej broni i Lussin) powstały na bazie korwet żaglo- na pokładach okrętów. Początkowo w wy- wo-śrubowych, a kolejne 3, zbudowane 1. Trudno przedstawić adekwatne tłumaczenie, poję- rzutnie torpedowe były wyposażone kano- w latach 1884-1888 (Leopard, Panther i Ti- ciowo „Boot/Fahrzeug/Schiff” odpowiada brytyjskiemu „Boat/Vessel/Ship”. Tym samym rozwój jednostek torpe- nierki Gemse (zbudowana 1861 r.) oraz Se- ger) przypominały już bardziej maleń- dowych (Torpedoboot – Torpedofarzeug – Torpedoschiff) ehund (1862 r.). Pierwszy specjalistyczny kie krążowniki pancernopokładowe. Jed- opierał się wyłącznie na kryterium wielkości.

8 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár”

2 następnych Blitz i Komet, a także se- nie pod przewodnictwem adm. Hausa, na więcej, dla uzyskania korzystnego zamó- rii rosyjskich krążowników torpedowych którym zdecydowano o kwestii rozdzia- wienia szef firmy wyraził gotowość osobi- typu Kazarskij. Później zbudowano jeszcze łu środków finansowych przeznaczonych stego przyjazdu do Wiednia dla prezenta- 4 jednostki różnych typów – Planet, Tra- na flotę w najbliższych latach. W związku cji dokumentacji technicznej i rozwiania bant, Satellit i Magnet. z wejściem do służby 3 pancerników typu wszelkich wątpliwości przedstawicieli or- Do roku 1895 w składzie austro-wę- Habsburg oraz prowadzoną jeszcze budo- ganu kierującego sprawami marynarki gierskiej floty znalazło się 7 okrętów tor- wą 3 jednostek typu Erzherzog, problem wojennej. pedowych, 6 krążowników torpedowych wzmocnienia sił głównych odszedł na dal- Taka wizyta miała rzeczywiście miejsce, i 65 torpedowców, jednak jedynie poło- szy plan i możliwe było skupienie głównej a 6 sierpnia 1904 r. na podstawie jej uzgod- wa z nich odpowiadała współczesnym wy- uwagi na siłach torpedowych floty. W dniu nień zawarto umowę na budowę niszczy- mogom. Na przełomie wieków Oddział 6 kwietnia do firmy „Schichau” skiero- ciela o wyporności około 400 t. Stocz- Morski Ministerstwa Wojny (Marinesek- wano zapytanie o możliwość dostarcze- ni pozostawiono wyboru wymiarów oraz tion – właśnie ten organ zarządzał w Au- nia najnowszego okrętu, odpowiadającego szczegółów konstrukcji, a jedynym wymo- stro-Węgrzech sprawami floty) kierowany konstrukcji niemieckich „torpedowców dy- giem było osiąganie prędkości 27 węzłów przez adm. barona Hermana von Spauna, wizjonowych” o wyporności 350 t, rozwija- w czasie 6-godzinnej próby. Równocze- zatwierdził nową doktrynę rozwoju sił tor- jących prędkość 26-27 węzłów. śnie w „Yarrow” zamówiono 200 t tor- pedowych, zgodnie, z którym torpedowe Równocześnie austriacki attaché morski pedowiec morski. Przy tym podniesiono dzieliły się na 3 klasy – niszczyciele (Tor- w Londynie kmdr Schwarz otrzymał pole- wymóg unifikacji mechanizmów zamó- pedofarzeuge), morskie (Hochseetorpedo- cenie spotkania się z kierownictwem firmy wionych okrętów. Niszczyciel miał dyspo- boote) i przybrzeżne (Küstentorpedoboote). „A. Yarrow &Co”, by sprawdzić, czy jest nować dwoma 4-cylindrowymi maszyna- Flota dysponowała dostateczną liczbą ona gotowa zbudować dla Austro-Węgier mi parowymi potrójnego rozprężania i 4 torpedowców przybrzeżnych, więc ich bu- niszczyciel, analogiczny z okrętami tej kla- wodnorurkowymi kotłami parowymi sys- dowa została czasowo zamrożona, w rezul- sy budowanymi dla Royal Navy. temu Yarrowa, a torpedowiec odpowied- tacie wszystkie środki skierowano na nisz- Warto zaznaczyć, że Alfred Yarrow był nio 1 taką maszyną i 2 kotłami. Miało to czyciele i torpedowce morskie. Zbudowany jednym z podstawowych dostawców tor- w przyszłości ułatwić przygotowanie ma- przez stocznię „Schichau” Magnet mógł, pedowców dla austro-węgierskiej flo- szynistów i palaczy, a także dysponowanie zdaniem adm. Spauna, stanowić prototyp ty: od 1878 r. firma dostarczyła 11 jedno- zapasem jednakowych części zamiennych. serii 8 niszczycieli, które zamierzano zbu- stek, a kolejnych 27 zostało zbudowanych Poza tym stocznia zobowiązywała się do- dować do roku 1908, przy czym do prac w austriackich stoczniach w oparciu o do- starczyć cały komplet dokumentacji tech- nad 2 pierwszymi okrętami miano przy- starczoną dokumentację. Niemałe zainte- nicznej niszczyciela i torpedowca, umożli- stąpić już w roku 1898. W rzeczywistości resowanie spowodowała we Wiedniu in- wiający podjęcie seryjnej budowy okrętów zamiarów tych nie zrealizowano, bowiem formacja o budowie przez „Yarrowa” dla w austriackich stoczniach. lwia część środków finansowych na ma- floty rosyjskiej torpedowca Sokoł o wy- Już we wrześniu firma „Yarrow” przy- rynarkę wojenną przez kilka następnych porności 240 t, będącego pierwszym okrę- stąpiła do przygotowywania siłowni na lat wydatkowano na budowę pancerników tem przekraczającym prędkość 30 węzłów. austriackie zamówienie, a w połowie li- typu Habsburg i krążownika pancernego Marinesektion uważnie śledziło też rozwój stopada w stoczni w Poplar (przedmieście Sankt Georg. Do kwestii zamówienia no- brytyjskich niszczycieli. Londynu) położono stępkę pod oba okrę- wych niszczycieli udało się powrócić do- W toku rozmów z kmdr Schwarz, Yar- ty. Budowa przebiegała sprawnie i 31 maja piero w roku 1904. row zwrócił uwagę, że jego stocznia nie- 1905 r. niszczyciel został wodowany, otrzy- dawno zaprojektowała i zbudowała 2 se- mując nazwę Huszár. Dwa dni później zo- W oparciu o plany Yarrowa rie niszczycieli dla Japonii, które w pełni stał wodowany także torpedowiec, któ- 15 marca 1904 r. w Oddziale Morskim odpowiadały współczesnym wymogom remu nadano nazwę Kaiman. Stopień Ministerstwa Wojny odbyło się posiedze- stawianym przed okrętami tej klasy. Co gotowości okrętów w chwili wodowania Prototypowy Huszár w czasie prób morskich 20 czerwca 1905 r. Fot. Kriegsarchiv

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 9 Tekst

Niszczyciele typu Huszár i torpedowce typu Kaiman w budowie w stoczni „S.T.T.” w 1906 r., pierwszy z prawej Ulan. Fot. Kriegsarchiv był tak wysoki, że już nazajutrz Huszár nem, a także zamontowano dodatkowe pesztu, z drugorzędną stocznią Stabilmen- mógł rozpocząć próby stoczniowe. W re- wentylatory pomieszczeń maszynowych. to Lasarus. zultacie 2 przejść mili pomiarowej przy W trakcie przeprowadzonych we wrze- Do połączenia doszło w styczniu 1905 r. wyporności 406 t uzyskano średnią pręd- śniu–październiku prób niszczyciel rozwi- Węgierskie władze postawiły do dyspozycji kość 30,27 węzła. W trakcie 2 prób 6-go- jał prędkość średnio o pół węzła niższą od dopiero, co utworzonego przedsiębiorstwa dzinnych 15 i 20 czerwca uzyskano ku uzyskiwanej w Anglii. Spowodowane to niewielki odcinek wybrzeża w Bergudi pełnej satysfakcji zamawiającego średnią było 3 czynnikami: obrastaniem dna, nie- (północne przedmieście Fiume – obecnie prędkość 28,45 i 28,54 węzła. korzystnej głębokości na mili pomiarowej Brugd chorwackiej Rijece), który został po- 4 lipca Huszár został oficjalnie przeję- w Pola oraz brakiem odpowiedniego do- większony dzięki późniejszej słynnej re- ty przez austro-węgierską flotę, a 11 lip- świadczenia obsługi kotłów. fulacji. Poza tym towarzystwo dzierżawi- ca niszczyciel wraz z torpedowcem opu- W tym czasie nad brzegami Adriatyku ło na 80 lat grunt o powierzchni 25 tys. m² ściły Londyn biorąc kurs na Pola. Główną przygotowywano się do podjęcia budowy w Porto Re. Wszystkie formalności zosta- bazę floty jednostki osiągnęły 28 lipca. bliźniaczych jednostek. W tym celu jeszcze ły zatwierdzone podpisanym 22 sierpnia Dowódca niszczyciela kmdr ppor. Kahl w listopadzie 1904 r. zamówiono w stocz- 1905 r. porozumieniem między „Danu- w swoim raporcie z przejścia podkre- ni „Yarrowa” komplet dokumentacji, sza- bius-Schoenigen-Hartman” a węgierskim ślił dobrą dzielność morską i sterowność blony ożebrowania i rozkrój arkuszy po- ministerstwem handlu, zaś 14 września okrętu oraz wygodny wysoki mostek, szycia. 28 listopada została zawarta z firmą kierownictwo firmy zwróciło się do Ma- równocześnie jednak zaznaczył, że po- „S.T.T.” z Triestu wstępna umowa na budo- rinesektion o zawarcie umowy na budowę mieszczenia pod górnym pokładem były wę 6 niszczycieli i 18 torpedowców mor- 6 niszczycieli i 10 torpedowców, uzgodnio- słabo wentylowane i po 17-dniowym rej- skich. Jednak już 18 stycznia 1905 r. Mari- nej wstępnie już w maju. sie pojawiła się w nich rdza i pleśń. Bardzo nesektion zakomunikowało, że z powodu Mimo sprzyjających warunków, pra- trudne były również warunki służby zało- braku środków finansowych zamówienie ce nad utworzeniem stoczni przebiegały gi maszynowej, szczególnie maszynistów, zostało skorygowane do 5 niszczycieli i 13 powoli. Zgodnie z raportem przedstawio- a liczbę palaczy należało zwiększyć mini- torpedowców, zaś później skreślono z nie- nym w październiku 1906 r. przez obser- mum o 3, a najlepiej o 8 ludzi. go jeszcze 1 niszczyciel. watorów ze strony marynarki wojennej, Po przybyciu do Poli, miejscowy arsenał Zgodnie z polityką rozdziału zamó- stolarnia i pochylnia będą gotowe do pra- przystąpił natychmiast do montażu uzbro- wień wojennych w cesarstwie, połowa serii cy dopiero w połowie listopada, a główne jenia. Na Huszárze zamontowano jed- miała być budowana w austriackich, a po- wydziały – nie wcześniej niż w końcu li- no działo kal. 66 mm, 7 dział kal. 47 mm łowa w węgierskich przedsiębiorstwach. stopada. Kierownictwo firmy opóźnienia oraz 2 jednorurowe wyrzutnie torpedo- O ile firma „Stabilmento Technico Triesti- tłumaczyło strajkami oraz „brakiem wiary we kal. 450 mm. Przy tym dla wygody ła- no” już wiele lat była znanym dostawcą flo- w gwarantowane zamówienia”. Jak zauwa- dowania dziobowa wyrzutnia torpedowa ty, o tyle wykonawcy dla węgierskiej „po- żył austriacki historyk Franz Bilzer w Ma- została przeniesiona o 1,15 m w kierun- łówki” zamówienia nie było w ogóle. Nie rinesektion te słowa określono mianem ku dziobu w stosunku do zatwierdzo- chcąc tracić związanych z zamówieniem „formalnej bezczelności”. nego projektu. Poza tym kambuz został korzyści, węgierski minister handlu wy- Tym nie mniej jednak budowa stoczni przeniesiony z pod pokładu do specjal- stąpił z inicjatywą połączenia dużej firmy w Bergudi została ukończona i w styczniu nego pomieszczenia za rufowym komi- Danubius-Schoenigen-Hartmann z Buda- 1907 r. oficjalna nazwa „Zjednoczone Za-

10 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst kłady Stoczniowe i Mechaniczne Danubius- -Schoenigen-Hartman A.G.” została zmie- niona na „Stocznia i Zakład Mechaniczny Danubius A.G.”. W dniu 19 stycznia stocz- nia otrzymała kontrakt na budowę 6 nisz- czycieli typu Huszár i 10 torpedowców mor- skich typu Kaiman (ostatecznie zwiększony do 11 okrętów). Ostatecznie, 2 marca wę- gierski minister handlu Franz Kossuth von Ungvard zakomunikował cesarskiemu mi- nistrowi wojny, że stocznia we Fiume jest w pełni gotowa do pracy i może przystąpić do budowy okrętów, gdy tylko otrzyma nie- zbędne materiały. Stępkę pod pierwszy nisz- czyciel w Bergudi położono dopiero 27 maja 1907 r., mniej więcej pół roku przed tym, gdy stocznia „S.T.T.” oddała do służby ostat- Velebit i torpedowiec Kormoran w trakcie prac wyposażeniowych w stoczni „Danubis“ w Fiume. ni z budowanych tam jednostek Fot. zbiory Oty Janečka Daty budowy typu „Huszár” Data Okręt Stocznia Położenia stępki Wodowania Wejście do służby Huszár „Yarrow”, Poplar 14.11.1904 31.05.1905 04.07.1905 Ulan S.T.T, Triest 27.09.1905 08.04.1906 21.09.1906 Streiter S.T.T, Triest 30.10.1905 16.06.1906 31.12.1906 Wildfang S.T.T, Triest 07.12.1905 29.08.1906 15.06.1907 Scharfschütze S.T.T, Triest 12.04.1906 05.12.1906 15.09.1907 Uskoke S.T.T, Triest 01.09.1906 20.07.1907 31.12.1907 Turul „Danubius”, Fiume 27.07.1907 09.08.1908 31.12.1908 Pandur „Danubius”, Fiume 02.08.1907 25.10.1908 31.01.1909 Csikos „Danubius”, Fiume 21.002.1908 24.01.1909 16.11.1909 Reka „Danubius”, Fiume 13.08.1908 28.04.1909 31.12.1909 Velebit „Danubius”, Fiume 05.11.1908 24.07.1909 31.12.1909 Dinara „Danubius”, Fiume 28.01.1909 16.10.1909 31.12.1909 Huszár (II) Seearsenal, Pola 29.11.1909 20.12.1910 08.02.1911 Warasdiner S.T.T, Triest 01.04.1911 03.04.1912 20.08.1914

Tym razem Turul w trakcie prac wyposażeniowych w stoczni „Danubis”. Z prawej strony widoczny torpedowiec Triton. Fot. Kriegsarchiv

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 11 Niszczyciele typu „Huszár”

Niszczyciele austriackiej budowy różni- • 6 okrętów podwodnych, z przerwami po 543 mm. Okręt miał pio- ły się nieco od rysunków prototypowego • 2 bazy pływające torpedowców i okrę- nową dziobnicę oraz zaokrągloną rufę, na- Husárza; kambuz został ostatecznie prze- tów podwodnych, zywaną w Anglii „typem Yarrow”, pod- niesiony na górny pokład, zwiększono po- • 1 stawiacz min. kreślającą tym samym różnicę od ostrych wierzchnię płetwy sterowej, zamontowano Przy czym wiek żadnego z okrętów, po- zakończeni rufy, charakterystycznych dla dodatkowe żurawiki torpedowe i kotwicz- zostających w składzie floty miał nie prze- torpedowców niemieckiej budowy. Pokład ne, zmieniono lokalizację samych kotwic, kraczać 20 lat. dziobowy miał najpopularniejszą w tym miejsce instalacji dziobowej wyrzutni tor- W chwili przyjęcia programu, okręty czasie formę skorupy (niem. Waldeck – po- pedowej przesunięto o 2 wręgi w kierunku budowane na podstawie brytyjskiej doku- kład w formie grzbietu walenia), docho- dziobu, wprowadzono osłony śrub napę- mentacji (zbudowano łącznie 12 niszczy- dzącą do wręgi nr 19, zaś dalej w kierun- dowych. Średni koszt jednego okrętu wy- cieli typu Huszár i 24 torpedowce morskie ku rufy szedł pokład pokryty linoleum. Na nosił około 1,5 mln koron. typu Kaiman), odpowiadały najlepszym większości okrętów serii pokład był płaski, W tym czasie w kierownictwie Cesar- zagranicznym wzorom. Jednak przecią- a na Turul, Pandur, Csikós i Reka – pochy- skiej i Królewskiej floty zaszły istotne gniecie się ich budowy, zwłaszcza przez ły, co było bodaj największą zewnętrzną zmiany. 6 października 1904 r. szefem Ma- stocznię „Danubius”, spowodowało, że różnicą okrętów. rinesektion i głównodowodzącym mary- ostatnie jednostki wchodziły do służby już Poprzeczne grodzie wodoszczelne narki wojennej został energiczny wiceadm. jako moralnie przestarzałe. umieszczone były na wręgach nr 4, 9, 23, hrabia Rudolf Montecuccoli2, zabiegający 36, 56, 76, 90, 94, 107 i 118. Dzieliły one ka- o wzmocnienie floty, w szczególności jej sił Opis konstrukcji dłub na 11 przedziałów. Przedział dziobo- torpedowych. W meldunku na ręce cesa- Kadłub wy – taranowy, dalej znajdowała się komo- rza Franciszka Józefa z dnia 6 lipca 1906 r. Huszár i jego „bliźniacy” reprezentowa- ra łańcucha kotwicznego, 2 kubryki załogi, wskazywał, że austriacka flota dysponu- ły typowe „destroyery” początku XX wieku. 2 przedziały kotłowni, przedział maszy- je jedynie 7 niszczycielami, z których tylko Pod względem konstrukcji stanowiły one nowni, przedział urządzeń pomocniczych, Magnet odpowiadał współczesnym wymo- powtórzenie jednostek japońskiego typu pomieszczenia oficerskie, kubryk podofi- gom, 6 morskimi i 24 przybrzeżnymi tor- Akebono, mając podobny kadłub jak i układ cerów i przedział maszynki sterowej z ma- pedowcami. W tym czasie Włosi posiadali napędowy, różniły się natomiast rozmiesz- gazynem żywności. Poza tym znajdowało w służbie 14 niszczycieli i taka sama licz- czeniem uzbrojenia i wyposażenia na gór- się jeszcze 6 tzw. „półgrodzi (4 na dziobie ba znajdowała się jeszcze w budowie, co nym pokładzie, co powodowało istotną róż- i 2 na rufie), dochodzących do poziomu powodował, że w latach 1908-1909 mogli nicę w ich wyglądzie zewnętrznym. pokładu mieszkalnego. Na długości prze- uzyskać taką przewagę liczbową, które nie Projektowana wyporność niszczycie- działów kotłowni (wręgi nr 36-76) rów- dało się już zrównoważyć przygotowaniem li wynosiła 389,4 t (metryczne), zaś peł- nolegle do osi symetrii okrętu znajdowały załóg. W związku z tym Montecuccoli żą- na 414–420 t. Zwiększenie zanurzenia się pionowe wzdłużne grodzie, oddziela- dał kredytu w wysokości 100 mln koron, o 1 cm wymagało zwiększenia wyporno- jące burtowe zasobnie węglowe. Na okrę- dzięki któremu flota miała uzyskać poniż- ści o 3,254 t. Wysokość metacentrum przy tach brak było poprzecznych zasobni wę- szy skład: pełnej wyporności wynosiła 1,211 m. glowych, czym niszczyciele różniły się od • 12 okrętów liniowych o wyporności po Nitowany kadłub nitowany był wyko- japońskich prototypów. 13 000 t, nany z miękkiej stali martenowskiej (Si- Wygląd zewnętrzny austriackich nisz- • 4 krążowniki pancerne po 8000 t, mens-Martin). W celu uzyskania możliwie czycieli był mocno zunifikowany (do cza- • 8 małych krążowników po 3000 t, wysokiej prędkości znacznie wydłużono • 18 niszczycieli, kadłub okrętu. Stosunek długości do sze- 2. Pełne nazwisko – Rudolf Ludwik Rajmund Henryk Alfons graf von Montecuccoli del Erri, markiz de Poli- • 36 torpedowców morskich, rokości wynosił 10,94. Układ konstrukcji gnago. 1 maja 1905 r. został awansowany do stopnia ad- • 48 torpedowców przybrzeżnych kadłuba poprzeczny, obejmował 125 wręg mirała. Wildfang w trakcie prób odbiorczych w październiku 1906 r. Niszczyciel nie posiada jeszcze zamontowanego uzbrojenia. Fot. Kriegsarchiv

12 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ulan w Boce Kotorskiej prezentuje swoją sylwetkę oraz zewnętrzne elementy konstrukcji. Fot. Kriegsarchiv su pojawienia się greckich jednostek typu System oznaczania artylerii w Austro- prostu celowniczy obracał działo siłą wła- Thyella). Przewód spalin z d dziobowe- -Węgrzech niemal całkowicie powtarzał snego ramienia. Podobnie jak to mia- go kotła był silnie wygięty, co pozwoliło system niemiecki. Kaliber dużych i śred- ło miejsce w przypadku większości nisz- na umieszczenie pierwszego komina obok nich dział określany był w centymetrach, czycieli początków XX wieku, działo było drugiego. Pozwoliło to na umieszczenie lecz dla mniejszych (od 57 mm i mniej) sto- ustawione na platformie opierającej się między stanowiskiem dowodzenia a ko- sowano pomiar milimetrowy. Oznaczenie o dach stanowiska dowodzenia. Armaty minem nie tylko wyrzutni torpedowej, ale dział zwykle obejmowało kaliber, długość wyposażone były w tarczę przeciwodłam- także kabiny nawigacyjnej z umieszczoną lufy w kalibrach, niekiedy dochodziła do kową ze stali o grubości 12 mm. na niej sterówką. Ta ostatnia znajdowała tego nazwa działa, typ lawety oraz marka Szybkostrzelne działa kal. 47 mm wz. się dostatecznie wysoko od poziomu mo- lub nazwisko konstruktora. Stosowano na- 1901 r. montowano na łożach cokołowych rza, co powalało na możliwość bezpieczne- stępujące oznaczenia: K (Kanone) – działo, z lekkimi tarczami ochronnymi. W tym go korzystania z niej nawet w warunkach SFK (Schnellfeuerkanone) – szybkostrzel- przypadku brak było zarówno mechani- sztormowej pogody. ne działo, TAG (Torpedoboots-Abwehr- zmu naprowadzania w płaszczyźnie po- -Geschütz) – działo do zwalczania torpe- ziomej jak i pionowej. Jedno z 7 dział za- Uzbrojenie dowców, BAG (Ballon-Abwehr-Geschütz) montowane było na rufie, a pozostałe na Zgodnie z projektem uzbrojenie nisz- – działo do zwalczania balonów obserwa- burtach, parami na wysokości stanowi- czycieli typu Huszár składało się z 1 dzia- cyjnych. ska dowodzenia, drugiego i czwartego ko- ła kal. 66 mm L/45, 7 dział kal. 47 mm L/44 Działo kal. 66 mm o długości lufy 45 mina. Pod względem parametrów działa oraz 2 wyrzutni torped kal. 450 mm. Ca- kal. (7 cm SFK L/45) zostało przyjęte na kal. 47 mm „Škody” odpowiadały słynnym łość uzbrojenia pochodziła z rodzimych, uzbrojenie w roku 1897. Na niszczycielach modelom Hotchkissa, jednak wyposażone austriackich wytwórni. Dostawcą artyle- montowane było na prętowym łożu wz. były w zamek klinowy Kruppa. rii były zakłady „Škoda”, a torped i ich wy- 1897 r., pozbawionym urządzeń do napro- Amunicja do dział kal. 66 mm i 47 mm rzutni zakład Whiteheada we Fiume. wadzania w płaszczyźnie poziomej – po przechowywana była w komorach amuni- Działo 66 mm L/45 TAG wz. 1897 z osłoną. Fot. zbiory Oty Janečka Działo 47 mm L/44 SFK z osłoną. Fot. zbiory Oty Janečka

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 13 Niszczyciele typu „Huszár”

Artyleria niszczycieli typu „Huszár” nica 860 mm) ciśnienia. Skok tłoków 7 cm L/45 K97 7 cm L/30 47 mm L/44 – 459,7 mm. Liczba obrotów wału korbo- wego przy pełnej mocy wynosiła 400 na Długość lufy, mm 2970 1980 2068 minutę. Maszyny były zsynchronizowane waga lufy z zamkiem, kg 547 630 273 w systemie Yarrow-Schlick-Tweedy. Prze- Waga działa 1860 (TAG) 788 (TAG) 490 pracowana para trafiała do 2 skraplaczy, 1074 (BAG) znajdujących się obok maszyn, tyle, że bli- Kąty podniesienia lufy,° -10…+20 (TAG) -14…+25 (TAG) -10…+20 żej poszycia burtowego. Ruch jednostek za- -5…+90 (BAG) -5…+90 (BAG) pewniały śruby napędowe o trzech piórach Waga naboju scalonego, kg 8,2 5,78 2,75 i średnicy 2,057 m. waga pocisku, kg 5 4 1,59 Nominalna moc każdej maszyny paro- waga ładunku, kg 1,05 0,48 0,55 wej wynosiła 3000 KM. Zgodnie z zało- Prędkość początkowa pocisku, m/s 730 550 850 żeniami miało to zabezpieczyć osiąganie Donośność, m 6000 ok. 5000 4000 przez okręty maksymalnej prędkości 28,5 Szybkostrzelność, pocisków/min 20 20 25 węzła lub 28 węzłów przez dłuższy czas. pierwszy z niszczycieli rodzimej budowy, Torpedy Ulan, w czasie prób w dniu 12 lipca 1906 r. osiągnął maksymalną prędkość 29,27 wę- 45 cm L/5 45 cm L/5 zła, a średnią 28,62 węzła przy wyporno- Rok produkcji 1905/06 1909/15 ści 377 t i mocy siłowni 6221 KM. Inne Liczba wyprodukowanych sztuk 1900 175 jednostki zbudowane przez stocznię Długość, m 5.12 5.20 „S.T.T.” także zademonstrowały niezłe re- Łączna masa, kg 644 654 zultaty. Wildfang rozwijał 29 węzłów przy Masa głowicy bojowej, kg 94 110 mocy siłowni 6549 KM, a Scharfschütze Ciśnienie w zbiorniku, atm. 150 150 średnią prędkość 28,72 węzła w czasie 3 – 3000 (32,5) 5000 (33,5) godzinnej jazdy. Zasięg, m (przy prędkości, węzły) 6000 (20) 10 000 (20,5) Parę do kotłów dostarczały 4 kotły wodnorurkowe, trójwalczakowe, systemu cyjnych, znajdujących się w przedziale nr ga między stanowiskiem dowodzenia Yarrowa. Łączna sumaryczna powierzch- 4 i nr 9. Podawanie amunicji z komór do a mostkiem. Zgodnie ze wszelkim praw- nia nagrzewu wynosiła 1207,74 m², a ci- dział odbywało się ręcznie. Zapas amunicji dopodobieństwem austriaccy marynarze śnienie robocze – 18,6 atm. Kotły były do działa kal. 66 mm obejmował 200 po- zamierzali wykorzystać niemieckie do- ustawione parami w 2 przedziałach ko- cisków (wg innych źródeł jedynie 150). Nie świadczenia. Teoretycznie taka lokalizacja tłowni, które były największymi prze- zachowała się w austriackich archiwach in- pozwalało na stosowanie wyrzutni przy działami w konstrukcji kadłuba okrętu. formacja o zapasie amunicji do dział kal. ostrych kątach kursowych, jednak w prak- W każdym przedziale znajdował się je- 47 mm. tyce dziobowa wyrzutnia była ciągle zale- den wentylator, jednak z uwagi na kształt W kwestii uzbrojenia torpedowego Au- wana przez wodę zaburtową, nawet przy przewodu dymowego dziobowego kotła, stro-Węgry znajdowały się wśród przodu- niewielkim falowaniu. wentylator dziobowej kotłowni dyspono- jących państw świata. Jeszcze w grudniu Wyrzutnie torpedowe wz. 1894/1895 r. wał 2 rurami. Węgiel znajdował się w 8 1896 r. dokonano tam zakończonych suk- stanowiły podwójne lekkie stalowe rury zasobniach burtowych. Całkowity zapas cesem prób z pierwszą torpedą wyposażo- z otwieraną, uchylną częścią końcową. (90,6 t) pozwalał na pokonanie trasy 500 ną w żyroskop, a w roku 1907 Whitehead Cała ta konstrukcja była ustawiona na Mm z pełną prędkością. nabył w brytyjskiej firmie „Armstrong” li- podstawie w kształcie wieńca z 6 szprycha- Napęd parowy posiadały główne okrę- cencję na produkcję silników parogazo- mi i obracała się na 4 rolkach po kolistym towe urządzenia i systemy: maszynka ste- wych (z podgrzewaczem), co pozwoliło na torze z zębatym zwieńczeniem. Wystrzał rowa, pompy wodne oraz dynamo. Nisz- 15% wzrost prędkości torped. odbywał się w drodze odpalenia ładunku czyciele były wyposażone w pojedynczy, Od roku 1896 podstawowym kalibrem prochowego. Łączny zapas torped – 6 szt., półzbalansowany ster, którym można było torped stało się 450 m, chociaż wszyst- z których 2 w pełni uzbrojone znajdowały kierować z 3 punktów: stanowiska dowo- kie torpedy oznaczano jako „45 cm L/5” się na wyrzutniach, a pozostałe 4 przecho- dzenia, mostka lub zapasowego stanowiska (gdzie 5 – to długość torpedy w pełnych wywano w przedziale nr 3 jako rozebrane, sterowania, znajdującego się na górnym metrach), to jednak istniało kilka mody- korpusy i głowice bojowe znajdowały się pokładzie za rufową wyrzutnią torpedową. fikacji. Torpedy wz. 1905 r. były wypo- w sąsiednich pomieszczeniach. W tym ostatnim przypadku możliwe było sażone w 4-cylindrowy silnik tłokowy jedynie ręczne poruszanie sterem. Każde i przy masie całkowitej 644 kg, miały gło- Napęd główny, mechanizmy pomocnicze z tych stanowisk wyposażone było w kom- wicę bojową o wadze 94 kg. W roku 1909 i systemy okrętowe pas, koło sterowe i telegraf maszynowy. dla niszczycieli typu Huszár i torpedow- Napęd główny jednostek typu Huszár Sieć elektryczna pozwalała na oświetlenie ców typu Kaiman opracowano nowe tor- składał się z dwóch 4-cylindrowych pio- wewnętrznych pomieszczeń kadłuba, za- pedy z ładunkiem bojowym zwiększonym nowych maszyn parowych potrójnego roz- silanie radiostacji i 2 reflektorów o śred- do 110 kg. Torpeda ta była podstawowym prężania. Silniki były ustawione w taki nicy lustra 40 cm. Urządzenia kotwiczne uzbrojeniem okrętów w okresie I wojny sposób, że z jednej strony znajdowały się obejmowały 2 kotwice admiralicji, kabe- światowej. cylindry wysokiego (średnica 518,2 mm) stan z ręcznym napędem oraz także ręcz- Jedna z wyrzutni torpedowych była i średniego (średnica 789,9 mm) ciśnie- ny kołowrót do zwijania łańcucha kotwicz- umieszczona tradycyjnie na rufie, a dru- nia, a z drugiej 2 cylindry niskiego (śred- nego, stojący w przedziale nr 2. Zapasowa

14 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Huszár”

składanych szalup, szeroko wówczas sto- sowanych na ówczesnych niszczycielach, sądząc prawdopodobnie, nie bez racji, że w warunkach bojowych będzie z nich nie- wielki pożytek.

Malowanie Od roku 1901 w austro-węgierskiej flo- cie dominował oliwkowo-zielony schemat malowania, nazywany „Montecuccolin” – od nazwiska dowodzącego adm. Rudolfa Montecuccolego. Jednak niszczyciele i tor- pedowce dla lepszego maskowania w porze nocnej malowano w inny sposób – burty powyżej linii wodnej i nadbudówki – ma- towo czarne (niekiedy jedynie ciemno sza- re), podwodna część kadłuba – jasno zie- lona, a linia wodna różowa. W roku 1915 różowy kolor linii wodnej silnie kontra- stujący z malowaniem burt, zmieniono na ciemno szary. Załadunek węgla na niszczyciel Velebit. Fotografia z późniejszego okresu służby. Z uwagi na fakt, że kolor czarny źle Fot. zbiory Oty Janečka wpływał na morale załóg, szczególnie kotwica znajdowała się osłonie przedzia- są niebezpieczne dla ich obsługi, dostar- w miesiącach letnich, 9 października 1915 łu kotłowni z prawej burty pod żurawika- czanie amunicji do dział jest praktycz- wydano zarządzenie o przemalowaniu mi szalupy. nie niemożliwe, Załoga cierpi na chorobę okrętów torpedowych na kolor niebiesko morską. Radiostacja nie działa z powodu szary. We flocie ten schemat malowania Dzielność morska zerwania anteny”. nazwano „Hausian” – od nazwiska dowo- Po względem dzielności morskiej jed- Kmdr ppor. Bogumił Nowotny (Schar- dzącego adm. Antona Hausa. Dla lepszego nostki typu Huszár nie odróżniały się fschütze) – „Przy takiej pogodzie niszczy- maskowania jednostek na tle brzegu, wy- w zasadniczy sposób od współczesnych ciel nie był zdolny do działań bojowych, bo- dano rozkaz by nowe warstwy farby nakła- im okrętów zarówno w pozytywnym jak wiem niemożliwa była obsługa wyrzutni dać w sposób spontaniczny, tak by zacho- i negatywnym znaczeniu. Jest zrozumia- torpedowych, a artyleria nie miała szans na wać przenikanie czarnego tła, co stanowiło łe, że możliwość prowadzenia działań trafienie”. swego rodzaju kamuflaż. bojowych przez 400 t okręty w warun- kach sztormowych była nader ograniczo- Załoga Nazwy okrętów na. Bilzer w swej książce cytuje wypowie- Zgodnie z etatem załoga liczyła 70 ludzi Większość okrętów serii, analogicznie dzi dowódców niszczycieli, które w nocy – 5 oficerów oraz 65 podoficerów i mary- jak prototyp, otrzymała nazwy odpowia- 13 grudnia 1914 r. przeżyły sztorm o ska- narzy. Zaprojektowane przez firmę „Yar- dające wojskowym specjalnościom (Hu- li 7° (sirocco). row” (nie tylko austriackie) wyróżnia- szár – huzar, Ulan – ułan (słowo pocho- Kmdr por. Moritz Bauer (Velebit) – ły się ciasnotą pomieszczeń oficerskich. dzi z tureckiego oghlan = młodzieniec), „Przy prędkości 6 węzłów doszło do osłabie- Przeznaczone dla nich pomieszcze- Streiter – wojownik, Wildfang – tropiciel, nia poszycia burtowego na dziobie, w rejo- nia obejmowały kabinę dowódcy, mesę, Scharfschütze – snajper), a także tradycyj- nie nitowań na obu burtach 0,1 m powyżej w której mieli spać pozostali oficerowie, nych lub historycznych formacji wojsko- linii wodnej powstała szczelina o grubo- węzeł sanitarny i bufet. Oddzielną kabiną wych, Uskoke (chorwacki pirat XVI-XVII; ści 50 mm, przez którą do wnętrza kadłuba dysponowali starsi podoficerowie. Pod- od uskoków; uskocy [serb. i chorw. usko- przedostawała się woda. Ruch na pokładzie oficerowie i marynarze zostali rozmiesz- ci „zbiegowie”]), w XVI w. słowiańskich był skrajnie utrudniony, ponieważ amplitu- czeni w 3 ciasnych kubrykach. Do celów zbiegów spod panowania tureckiego do au- da przechyłów sięgała takich rozmiarów, że ogrzewania w przedziałach zamontowano striackich twierdz nad Morzem Adriatyc- woda dostawała się do kominów. Fale ze- 6 grzejników. kim; napadali na statki tureckie i weneckie. rwały za burtę osłonę steru. Z powodu kiep- Charakterystyczny szczegół – roz- Warasdiner – żołnierz pogranicznego bata- skiego mocowania pokryw luków, do prawie mieszczenie pomieszczeń mieszkalnych lionu z miasta Varaždin (niem. Warasdin, wszystkich położonych niżej pomieszczeń odpowiadało brytyjskiej praktyce, gdzie węg. Varasd, łac. Varasdinum), Pandur – przedostały się spore ilości wody. Znaczna kabina dowódcy i oficerowie zajmowali słoweński piechur także zwany bandurem; część załogi cierpiała na morską chorobę”. skrajne rufowe przedziały. We flocie nie- synonim opryszka, uzbrojeni m.in. w swo- Kmdr ppor. Eduard Cossovel (Pandur) – mieckiej było inaczej – najbliżej rufy kwa- je typowe jatagany (niem. Pandurenmesser) „Okręt nieźle trzymał się na fali, nie był jed- terowano podoficerów, następnie podofi- Csikós – węgierski poganiacz koni z puszty. nak zdolny do walki. Ruch pod wiatr moż- cerów starszych, a najbliżej maszynowni Jedynym wyjątkiem był Turul – nazwany liwy był z prędkością nie większą jak 10-12 – oficerów. na cześć mitycznego ptaka o cechach orła węzłów”. Zestaw pokładowych środków pływają- i kruka. Jest mitycznym praojcem narodu Kmdr ppor. Franz Morin (Reka) – cych obejmował 6,5 metrowy sześciowio- węgierskiego, ponieważ wskazywał legen- „Okręt nie zdolny do boju: blokady nie słowy jol, sześciowiosłowy welbot i dwu- darnemu królowi Węgrów Árpádowi drogę utrzymują wyrzutni torpedowych, które wiosłową łódź. Austriacy zrezygnowali ze z Azji na nowe ziemie.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 15 Niszczyciele typu „Huszár”

Ostatnie 3 niszczyciele, zbudowane łym kadłubem do przedziału rufowej ko- uspokoiło nie poprzestało jednak na jednej przez „Danubius” otrzymały nazwy upa- tłowni. Na odcinku 20 m od stewy dzio- ofierze. Jeden z latarniowców w Zatoce Ko- miętniające obiekty geograficzne na tery- bowej została zdeformowana i miejscami torskiej – dawna pływająca bateria Monti- torium Cesarstwa. Dinara – łańcuch gór- rozerwana stępka, pogięte zostały dziobo- bello – został zerwany z kotwicy i wyrzuco- ski wzdłuż wybrzeża dalmatyńskiego, we grodzie wodoszczelne, zaś w dziobowej ny na brzeg. Reka – rzeka na wschód od miasta Gorycja kotłowni powstało przebicie o wymiarach Po tym jak sztorm trochę przycichł, (wł. Gorizia, słoweń. Gorica, friul. Gurize, 0,3 x 0,3 m, które spowodowało, że cały resztki Huszára zbadali nurkowie. Oka- niem. Görz), Velebit – część łańcucha gór- przedział został zatopiony. Na szczęście zało się, że rozłamany na 3 części niszczy- skiego Dinara, przy czym taką tradycję za- nie było żadnych strat wśród załogi. Nisz- ciel spoczywa na głębokości 15 m. Za po- chowano również później przy nazewnic- czyciel znalazł się w trudnej sytuacji, tym mocą dźwigu pływającego do 24 grudnia twie turbinowych niszczycieli typu Tátra niemniej jednak uratowanie okrętu było zdołano wydobyć 3 kotły parowe oraz wał i Ersatz Triglav. w pełni możliwe. napędowy ze śrubą. W związku ze Święta- 5 grudnia na miejsce awarii przybył ho- mi Bożego Narodzenia prace przerwano, Zatonięcie Huszára i jego nowy imiennik lownik Gigant, a ciągu najbliższych kilku ale 27 grudnia zdołano podnieść rufową Wejście do służby 12 niszczycieli typu dni podeszły krążownik pancerny Sankt część o długości 15 m, którą odholowano Huszár w znacznym stopniu wzmocni- Georg i pancernik Erzherzog Friedrich do zatoki Traste. W styczniu 1909 r. mate- ło siły torpedowe austro-węgierskiej floty. z 3 torpedowcami i kilkoma lichtugami. riałem wybuchowym oderwano przedział Jednak jeszcze przed ukończeniem budo- Z Huszára zdjęto 130 t różnych ładunków, maszynowni od pozostałej części kadłu- wy serii poniosła ona pierwszą stratę. a w jego wnętrzu umieszczono 330 pu- ba, nie udało się go jednak podnieść w ca- Rankiem 3 grudnia 1908 r. Huszár z do- stych beczek w celu zapewnienia pływal- łości z obiema maszynami parowymi – nie wódcami innych niszczycieli na pokła- ności, po czym 10 grudnia Sankt Georg wytrzymały stropy. Dwie kolejne próby dzie, wyszedł z Meljiny w Boce Kotorskiej próbował ściągnąć niszczyciel z rafy. Uda- podniesienia środkowej części także za- w celu rozpoznania wybrzeża w pobliżu ło się jedynie przesunąć okręt o kilka me- kończyły się niepowodzeniem, 29 stycznia granicy z Czarnogórą. Była słoneczna po- trów, po czym pękł hol. Równocześnie na- zdołano jedynie wydobyć czwarty kocioł goda z lekką północną bryzą i niewielkim silił się północno-wschodni porywisty i drugą śrubę napędową z niewielkim frag- falowaniem. Po wyjścia z Zatoki Kotor- wiatr z silnym falowaniem, wobec czego mentem wału. 1 marca do Traste została skiej i minięciu przylądka Kupa, jednost- trzeba było zrezygnować z dalszych opera- wysłana baza pływająca Pelikan z drugim ka rozwijała prędkość 12 węzłów i obra- cji ratowniczych. dźwigiem pływającym oraz krążownik ła kurs 163° na Buduę. Dowódca okrętu W pobliżu rafy pozostał jedynie Erzhe- torpedowy Satellit w celu zabezpieczenia kmdr ppor. Renner przekazał ster ofice- rzog Friedrich, a sirocco przeszło w silny rejonu prowadzonych prac. Do końca mie- rowi wachtowemu kpt. mar. (Linienschif- sztorm. O jego sile może świadczyć fakt, siąca podniesiono artylerię i znaczną część fsleutnant) Beckerowi i rozmawiał ze stoją- że z pancernika zerwał kotwicę, rufowy wyposażenia, po czym zakończono opera- cymi na mostku oficerami. Przy podejściu balkon oraz zniszczył kilka luków oświe- cję ratowniczą. do rafy Albanese, Becker, w mniemaniu, tleniowych na pokładzie dziobowym. Decyzją dowództwa okręgu morskie- że znajdującą się na jego kursie rafę ła- W dniu 11 grudnia kadłub niszczyciela za- go w Pola kmdr ppor. Renner i kpt. Becker two wyminie, zmienił nieznacznie kurs, czął przełamywać się między mostkiem zostali osadzeni we areszcie. Wyrokiem nie powiadamiając o tym dowódcy nisz- a stanowiskiem dowodzenia, rufa skryła Cesarsko-Królewskiego sądu wojskowe- czyciela. O godz. 08:10 Huszár wszedł na się pod wodą, a w nocy na 12 Huszár zszedł go z dnia 7 maja 1909 r. zostali oni uzna- rafę, mocno osiadając na niej prawie ca- z rafy i zatonął. Morze nim się zupełnie ni winnymi. Renner temu, że naruszył

Dinara w Poli, 1910 r. Dalej widoczne bliźniacze jednostki. Fot. zbiory Dietera Winklera

16 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Lung-Tuan na próbach stoczniowych, 31 maja–1 czerwca 1912 r. Fot. Kriegsarchiv obowiązujące instrukcje, bowiem 3 grud- okrętów, którymi w większości przypad- chińską nazwę Lung-Tuan. Pod względem nia nie dał oficerowi wachtowemu żad- ków dysponowali… gubernatorzy nad- zewnętrznym nie różnił się on praktycz- nych wskazówek dotyczących kursu, za brzeżnych prowincji. Dopiero w roku 1909 nie od okrętów, zbudowanych wcześniej co skazano na 4 miesiące ścisłego aresztu. rząd centralny obrał kurs na moderniza- dla austro-węgierskiej floty, jednak dla Becker został uznany za winnego niewła- cję sił morskich. Utworzono główny sztab osiągnięcia prędkości 30 węzłów zwięk- ściwego pełnienia służby wachtowej i sa- morski i centralne organy dowodzenia flo- szono rozgięcie dziobowych wręg, a sko- mowolną zmianę kursu, za co skazano go tom, a w końcu 1910 został przyjęty duży rupowy pokład dziobowy stał się szerszy. na 6 miesięcy aresztu. Renner został zwol- siedmioletni plan budownictwa okrętowe- Przy budowie udało się zaoszczędzić po- niony z aresztu 18 sierpnia, a Becker 24 li- go, zakładający budowę 8 pancerników, 20 nad 2 t na masie kadłuba. 3 kwietnia 1912 stopada. krążowników, a także 30 niszczycieli i tor- Lung-Tuan został wodowany. W dniach Z uwagi na fakt, że zdołano uratować pedowców. Z powodu dotykających Cesar- 31 maja i 1 czerwca przeszedł pierwsze pró- zasadniczą część wyposażenia z Huszára, stwo permanentnych trudności finanso- by w ruchu, w których trakcie osiągnął 10 kwietni 1909 r. arsenał marynarki wo- wych nie udało się wprowadzić programu prędkość 30,65 węzła przy mocy siłow- jennej w Poli otrzymał decyzję No 325 w życie w pełnym wymiarze. W Anglii za- ni 6747 KM. Trudno, zatem się dziwić, że o budowie nowego niszczyciela dla zamia- mówiono krążowniki Czao Ho i Jing Su- odwiedzający w dniach 3-4 czerwca stocz- ny utraconego. W dokumentach określano eia, w USA – Fei Jung (w roku 1914, jeszcze nię w San-Marco i zakład mechaniczny go jako „Huszár Rekonstrukcja”. Stocznie w trakcie budowy został sprzedany Grecji), „S. Andrea” w Trieście chińscy wysłanni- „S.T.T.” i „Danubius” dostarczyły niezbęd- w Niemczech – niszczyciele Fu Po, Czang cy wystawili najwyższą ocenę jakości prac ne rysunki i specyfikacje. Przy budowie Feng i Fei Hung, we Włoszech – niszczyciel nad niszczycielem i rezultatom przeprowa- miały w maksymalnym stopniu być wy- Tsing-Po (późniejszy włoski Ascaro). dzonych prób. korzystane „oryginalne” detale. Stępkę po We Wiedniu chińscy przedstawiciele Sytuacja polityczna uległa jednak w tym budowę jednostki położono 29 listopa- prowadzili również rozmowy, których re- czasie radykalnym zmianom. Burżuazyj- da 1909 r., a wodowano ją 20 grudnia na- zultatem było zamówienie jednego nisz- na rewolucja lat 1911-1912 obaliła panu- stępnego roku. Próby przebiegły pomyśl- czyciela w oparciu o dokumentację Hu- jącą dynastię, a władzę w Chinach obję- nie, i 8 lutego 1911 nowy Huszár wszedł szár. Zamawiający wymagał w trakcie prób ły władze republikańskie. Z uwagi na fakt, w skład floty, przywracając siłom torpedo- jednostka osiągnęła prędkość nie mniej- że zamawiający nie dokonał wszystkich wym etatowy stan 12 jednostek. szą niż 30 węzłów, a uzbrojenie obejmo- płatności za budowany niszczyciel, for- wało 2 działa kal. 76 mm L/40 i 4 działa malnie pozostawał on własnością stoczni Chiński „podarunek” kal. 47 mm L/50 brytyjskiej firmy „Arm- „S.T.T.”. Jesienią 1912 stocznia zapropono- Historia pojawienia się w składzie floty strong”, przyjętego na uzbrojenie w chiń- wała austro-węgierskiej flocie wykupie- austro-węgierskiej ostatniego, czternaste- skiej flocie oraz 2 podwójne wyrzutnie tor- nie jednostki za kwotę 1,2 mln koron. Ko- go licząc po kolei, niszczyciela typu Huszár pedowe kal. 450 mm produkcji zakładów misja MTK, która dokonała 29 listopada jest całkiem niezwykła. „Whiteheada”. Poza tym jeden z 4 kotłów oględzin Lung-Tuana, podkreśliła w swo- Klęska Chin w wojnie z Japonią parowych miał być przystosowany do opa- im raporcie wysoką jakość przeprowadzo- w 1895 r. oraz tzw. „powstanie bokserów” lania paliwem płynnym. nych prac. Na okręcie były już zamonto- z 1900 r. wywarły negatywny wpływ na W dniu 1 kwietnia 1911 r. w stoczni wane 2 wyrzutnie torpedowe, 2 reflektory stan chińskiej floty. Na następną deka- „S.T.T.” położono stępkę niszczyciela, który o średnicy lustra 40 cm, iskrowa radiosta- dę stała się ona skupiskiem przestarzałych otrzymał numer stoczniowy 440, a później cja systemu „Simens”, prowadzono prace

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 17 Niszczyciele typu „Huszár”

Charakterystyka taktyczno-techniczna Modernizacje Typ „Huszár” „Warasdiner” Od samego początku eksploatacji nisz- czycieli typu Huszár najwięcej narzekań Wyporność, t: normalna 390 386 powodowały ich krótkie kominy (o 0,4 m pełna 414 404,8 niższe od poziomu mostku). Powodowa- Wymiary, m: długość największa 68,39 68,39 ło to zadymianie mostku i pokładu, utrud- między pionami 67,13 67,13 niając przy tym korzystanie z rufowej wy- Szerokość 6,25 6,25 rzutni torpedowej. W swym meldunku Zanurzenie, normalne/przy pełnej wyporności 1,78/1,85 1,8 z dnia 15 listopada 1910 attaché morski Liczba i typ kotłów 4 Yarrow 4 Yarrow w Waszyngtonie kmdr ppor. baron Franz Liczba maszyn parowych 2 2 von Preuschen informował o tym, jak ana- logiczny problem rozwiązano w Stanach moc, KM 6000 6000 Zjednoczonych „…na najnowszych de- prędkość, węzły 28,5 30 stroyers amerykańskiej floty z powodu sil- Zapas paliwa maks. t: węgiel 90,6 90 nego zadymiania pokładu zwiększono o 6 paliwo płynne - 11 stóp (1,83 m) wysokość kominów. Skłoniło Zasięg, Mm (przy prędkości) 500 (28) 1200 (15) to mnie do zwrócenia uwagi Marinesektion, Liczba i kaliber dział 1 x 66 mm L/45 1 x 66 mm L/45 że podobne środki można również zastoso- 6 x 47 mm L/44 4 x 66 mm L/30 wać na niszczycielach typu Huszár w celu Wyrzutnie torpedowe, kaliber, liczba rur 2 x I 450 mm 2 x II 450 mm poprawy warunków strzelań torpedowych”. Na podstawie tej inicjatywy, 16 grud- Załoga, osób (w tym oficerowie) 70 (5) 70 (5) nia MTK zarekomendował zwiększe- przy instalacji uzbrojenia, jednak nie było pokładzie dokonano zamiany uzbroje- nie tytułem próby wysokości kominów żadnych zapasów amunicji. Tym niemniej nia, zamiast dział kal. 76 mm i 47 mm na jednym z niszczycieli. Do 27 grud- jednak Marinesektion zakomunikowało ustawiono 2 działa kal. 66 mm L/45 i 4 nia w arsenale Pola podręcznymi środka- kierownictwu przedsiębiorstwa, że nie jest działa kal. 66 mm L/30. W dniu 28 sierp- mi wydłużono kominy na Csikós i Dinara, zainteresowane zakupem moralnie prze- nia podpisano decyzję o włączeniu nisz- a latem 1911 analogiczne prace przeprowa- starzałego niszczyciela. czyciela w skład cesarsko-królewskiej dzono na Huszár. W raporcie z 6 paździer- Nie wiadomo jak potoczyłyby się dal- floty pod nazwą Warasdiner. Był on nika 1911 r. oficerowie tego okrętu wypa- sze losy okrętu, lecz z chwilą wybuchu ostatnim w historii budownictwa okręto- dali się o zastosowanym rozwiązaniu jako I wojny światowej flota wznowiła per- wego jednostką grupy „niszczycieli” lub o nad wyraz udanym – ani obsada most- traktacje z „S.T.T.” o zakupie jednostki. „destroyer”, stanowiących podstawę sił ka, ani rufowej wyrzutni torpedowej nie 1 sierpnia 1914 r. Lung-Tuan został prze- torpedowych flot na przełomie XIX i XX cierpiała z powodu zadymienia, poza tym holowany z Triestu do Poli. Tam na jego wieku. wzrósł ciąg w kotłach. Ciekawe ujęcie Pandura wykonane w doku 28 sierpnia 1916 r. Widoczne podwyższone kominy oraz ster i śruby napędowe. Fot. zbiory Georga Pawlika

18 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

W związku z pozytywnymi rezultata- mi przeprowadzonych eksperymentów o chwili wybuchu wojny zostały wydłużo- ne kominy na wszystkich okrętach serii. Do chwili ukończenia budowy serii stało się jasne, że uzbrojenie artyleryjskie jedno- stek nie odpowiada już poziomowi zagra- nicznych analogów. Przykładowo, włoskie niszczyciele typów Nembo i Soldati posia- dały po 4 działa kal. 76 mm L/40. W koń- cu 1910 r. Marinesektion wydało decyzję o zamianie 7 dział kal. 47 mm na 5 no- wych kal. 66 mm L/30 (7 cm L/30 TAG), co prawie dwukrotnie zwiększyło siłę ognia, podczas gdy przeciążenie wyniosło nieco ponad 500 kg. Odpowiednie zamówienie 11 października otrzymały zakłady „Ško- da” w Pilźnie. 27 kwietnia 1912 r. rozpo- częto przezbrojenie Turula i Uskoke’a, pra- ce na Dinarze, Scharfschütze, Streiterze, Velebicie, Ulanie i Wildfangu prowadzono w okresie od 27 maja 1913 do końca roku, zaś pozostałe 3 niszczyciele (Huszár, Csikós i Reka) zostały przezbrojone między stycz- niem a majem 1914 r. W lutym 1915 r. dowódca Velebita, kmdr por. Bauer zwrócił się z prośbą o za- mianę jednej lub obu pojedynczych wy- rzutni torpedowych na podwójne. Morski Komitet Techniczny nie wyrażał sprzeci- wu i w maju rufowa wyrzutnia torpedo- wa niszczyciela została zastąpiona podwój- ną, zdjętą z krążownika Admiral Spaun. W raporcie datowanym 7 października 1915 r. Bauer meldował, że nie zauważo- no żadnych różnic w eksploatacji niszczy- Kolejne ujęcie Pandura, tym razem z 29 marca 1917 r. Widoczne działo przeciwlotnicze 66 mm ciela po przezbrojeniu, zanurzenie wzrosło L/30 BAG. Fot. zbiory Georga Pawlika o 9 mm, a dzielność morska nie pogorszyła się. 26 października Marinesektion wydała z 4 kotłów Csikósa we wtryskiwacze umoż- eksperymentów. W rezultacie, 15 kwietnia polecenie zamontowania podwójnych wy- liwiające rozpylanie ropy naftowej. Rów- 1916 r. dowództwo floty podjęło decyzję rzutni torpedowych na Csikósie. Prac przy nocześnie na niszczycielu zamontowano o częściowym przejściu niszczycieli typu pozostałych niszczycielach nie podjęto, bo- 4 zbiorniki każdy o pojemności 1 t. Z uwa- Huszár na opalanie kotłów paliwem płyn- wiem nie złożono uzupełniających zamó- gi na niedostatek zapasów paliwa płynne- nym. Dokonano tego w następnym roku, wień na podwójne wyrzutnie torpedowe go, próby przeprowadzono wg skrócone- z reguły przy okazji remontów bieżących. w zakładach „Whiteheada”. go programu. W raporcie skierowanym Do magazynowania paliwa płynnego nisz- Od marca 1915 r. wszystkie niszczyciele 13 kwietnia do dowódcy floty, kierownic- czyciele wyposażono w zbiorniki o pojem- zaczęto uzbrajać w przeciwlotnicze karabi- two arsenału informowało, że z powodu ności około 10 t. ny maszynowe systemu Schwarzlose – po- niedostatecznego dopływu powietrza do dobnie, jak późniejsze okręty typu Tátra. kotłów spalanie ropy nie następuje w ca- (ciąg dalszy nastąpi) Karabiny maszynowe montowano na da- łości, co zwiększa ilość powstałego dymu. chu kambuza. W końcu, w roku 1917 na Tym niemniej jednak z idei przejścia nisz- Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Ulanie i Turulu rufowe działa wymieniono czycieli na opalanie kotłów paliwem płyn- Maciej S. Sobański na działa plot., a w roku następnym pod- nym nie zrezygnowano. Na Turulu rów- Korekta austro-niemieckich nazw: dano takiej modernizacji wszystkie pozo- nocześnie ze zmianą opalania rufowych Michał Jarczyk stałe okręty typu3. Z Warasdinera uczynio- kotłów na paliwo płynne zamontowano no prawdziwy „niszczyciel plot.”, bo jego silniejszy wentylator świeżego powietrza, uzbrojenie składało się z 2 dział 66 mm dzięki czemu czasie prowadzonych w lip- 3. Odnośnie modeli zainstalowanych dział plot., w li- L/45 BAG, 2 dział 66 mm L/30 BAG i 2 cu 1916 prób, kotły pracowały bez uwag. teraturze brak zgodności. F. Bilzer i P. Schupit poda- ją, że dziobowe 66 mm L/45 TAG zostały zamienione dział 66 mm L/30 TAG. Później wentylator wymieniono również na 66 mm L/45 BAG, natomiast wg E. Sieche na 66 mm Doświadczenie eksploatacji Warasdine- na Csikósie, zaś na Warasdinerze na opala- L/45 BAG zamieniono rufowe 66 mm L/30 TAG, a po- ra, na którym jeden z kotłów był opalany nie paliwem płynnym przebudowany dru- siadane fotografie Dinara i Pandur potwierdzają, że na rufie tych niszczycieli znajdowały się działa 66 mm L/45 paliwem płynnym, były pozytywne. Wio- gi kocioł – w obu przypadkach uzyska- BAG. Tak czy inaczej kwestia ta wymaga jeszcze dodat- sną 1916 r. arsenał Pola wyposażył każdy no pozytywne wyniku przeprowadzonych kowych badań.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 19 TekstPiotr Nykiel

Turgut Reis na tureckiej pocztówce wydanej z okazji zakupienia okrętu dla osmańskiej marynarki wojennej. Fot. zbiory Piotra Nykiela

Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej część I

W dniu 12 września 1910 pancerni- najnowocześniejszymi i utworzyły – wraz miał też wpływ fakt, iż – jak już wspo- ki Kurfürst Friedrich Wilhelm i Wiessen- z już wówczas prawie 40-letnim pancer- mnieliśmy – osmańska marynarka wojen- burg zakupione zostały przez osmańską nikiem Mesudiye oraz ponad 40-letnim na kontrolowana była wówczas przez bry- marynarkę wojenną i przemianowane od- pancernikiem Âsar-ı Tevfik – trzon suł- tyjską misję morską. Zaangażowanie się powiednio na Barbaros Hayrettin1 i Tur- tańskich sił morskich. Wobec katastro- w konflikt okrętów tureckich mogło więc gut Reis2. Zakup tych okrętów (za łączną falnego poziomu wyszkolenia personelu stanowić casus belli dla konfliktu między kwotę 1 070 000 sztuk złota [tur.: altın]) niemal całe wykwalifikowane kadry jaki- Wielką Brytanią a Włochami, czego oczy- był pierwszą transakcją sfinansowaną ze mi dysponowała wówczas turecka mary- wiście Londyn sobie nie życzył. środków zebranych od obywateli Impe- narka zostały skierowane do obsadzenia rium Osmańskiego przez Stowarzyszenie omawianych okrętów. 1. (równolegle także w pisowni: Barbaros Hay- na Rzecz Floty Osmańskiej (tur.: Osmanlı reddin), właściwie Hızır Reis (1475 lub 1467-1546) 3 – pierwszy wielki admirał floty osmańskiej (kaptan- Donanma Cemiyeti) . Nabycie niemiec- Wojna trypolitańska 1911-12 ı derya), autor pierwszej strategii morskiej Imperium kich okrętów dla reformowanej wówczas Gdy we wrześniu 1911 r. wybuchła woj- Osmańskiego i twórca stambulskiej stoczni wojen- nej (Tersane-i Amire). W 1538 r. odniósł byłyskotliwe przez Brytyjczyków tureckiej marynarki na z Włochami o Trypolitanię Barba- zywcięstwo nad połączonymi siłami Państwa Papies- wojennej było swoistą manifestacją nieza- ros Hayrettin i Turgut Reis wracały wraz kiego, Hiszpanii, Portugalii, Wenecji, Genuy i Malty leżności osmańskiego Ministerstwa Flo- z głównymi siłami osmańskiej marynar- w bitwie morskiej pod Prevezą, dzięki czemu jego flota uzyskała dominującą pozycję na Morzu Śródziemnym. ty. Stało się też źródłem konfliktu dyplo- ki wojennej z wizyty w Bejrucie, którą 2. Turgut Reis (1485-1565) – w bitwie pod Prevezą matycznego na linii Stambuł – Londyn, złożyły przy okazji manewrów na Morzu dowodził zespołem 30 galer. Po śmierci Barbarosy Hay- którego finałem była dymisja ówczesnego Śródziemnym. Admiralicja w Stambu- rettina został jego następcą na stanowisku admirała flo- ty osmańskiej. W 1551 r. zdobył Trypolitanię, a pięć lat szefa brytyjskiej misji morskiej kontradm. le doskonale zdawała sobie sprawę z tego, później objął stanowisko jej gubernatora. Hugh Pigota Williamsa4. że jej siły nie są w stanie skutecznie prze- 3. Więcej na temat Stowarzyszenia w: P. Nykiel, Osmanlı Donanma Cemiyeti – Stowarzyszenie Na Rzecz Pancerniki typu „Brandenburg”, choć ciwstawić się dużo silniejszej i nowocze- Floty Osmańskiej, [w:] „Okręty Wojenne” nr 2/2011(106), wycofane z niemieckiej marynarki wojen- śniejszej flocie włoskiej. Okrętom wydano s. 21-26 lub http://navyingallipoli.com/teksty/ nej jako przestarzałe, w bardzo zacofanej więc rozkaz natychmiastowego odwro- 4. Por.: Nykiel, Wyprawa do Złotego Rogu. Działania wojenne w Dardanelach i na Morzu Egejskim (sierpień technologicznie i zaniedbanej technicznie tu do Dardaneli. Bez wątpienia na decy- 1914 – marzec 1915), Wydawnictwo Arkadiusz Win- flocie osmańskiej okazały się jednostkami zję o uniknięciu starcia z przeciwnikiem gert, Kraków-Międzyzdroje 2008, s. 30.

20 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej

Wojny bałkańskie 1912-13 raz po dotarciu do Stambułu Barbaros Hay- Trzeciego listopada Barbaros Hayrettin Pierwszym konfliktem wojennym, rettin skierowany został do doku w Złotym wraz z kontrtorpedowcem Yarhisar i tor- w którym oba pancerniki aktywnie Rogu, celem usunięcia usterek. pedowcem Demirhisar udały się na wy- uczestniczyły były wojny bałkańskie 1912- Dwudziestego trzeciego października sokość Silivri, zaś pancernik Âsar-ı Te- 13. Brak należytej troski o stan technicz- Turgut Reis, krążowniki Hamidiye i Me- vfik pod Tekirdağ. Dwa dni później doki ny jednostek sprawił niestety, że w ciągu cidiye, kontrtorpedowiec Basra oraz tor- remontowe opuścił Turgut Reis, któremu niespełna dwóch lat od wejścia do służby pedowiec Musul otrzymały rozkaz upo- polecono natychmiast udać się na Morze w osmańskiej marynarce wojennej Bar- zorowania desantu na wybrzeżu Bułgarii. Czarne pod Midye. Nazajutrz zaś Barba- baros Hayrettin i Turgut Reis przestały za- Na skutek konfliktu między Sztabem Ge- ros Hayrettin zmieniony został pod Silivri sadniczo odbiegać swym stanem od pozo- neralnym a dowództwem marynarki wo- przez krążownik Hamidiye7. stałych, dużo starszych okrętów tureckich. jennej oraz z powodu braku jednostek Ósmego listopada Turgut Reis wraz Mimo nieustannych awarii nękających transportowych, które mogłyby przerzu- z torpedowcem Berk-i Efşan wysłany zo- obie jednostki, uczestniczyły one, na mia- cić wojsko zmieniono jednak ostatecz- stał pod Warnę w celu obserwacji ruchów rę swych możliwości, w ostrzeliwaniu ce- nie plan, rozkazując wspornym okrętom przeciwnika w tym rejonie. lów lądowych oraz w dwóch bitwach mor- ostrzelanie Sozopola i Burgas. Następ- Upadek Tekirdağ (8 listopada) i coraz skich, o których nieco szerzej powiemy nego dnia, na wysokości Sozopola Tur- bardziej realna groźba przebicia się wojsk w kolejnych akapitach. gut Reis i Basra spotkały się jednak tylko bułgarskich przez umocnienia Czatal- Z chwilą wybuchu wojny omawia- z Hamidiye. Na skutek awarii radiostacji dży (tur.: Çalalca), stanowiące ostatni ba- ne okręty stacjonowały w Stambule wraz Mecidiye nie odebrał bowiem na czas roz- stion obrony Stambułu, zmusiło naczelne z sześcioma kontrtorpedowcami, czte- kazu, Musul zaś zaraz po wyjściu z Bosfo- dowództwo i sztab marynarki wojennej rema torpedowcami i dwoma kanonier- ru zawrócił do Stambułu z powodu zbyt do podzielenia sił morskich stosownie do kami. Dowódcą całego zespołu był za- wysokiej fali sztormowej. Zanim podję- spodziewanego rozwoju sytuacji. Z uwagi stępca naczelnego dowódcy osmańskiej to jakiekolwiek działania zaczepne stro- na to, że zagrożenia ze strony floty bułgar- marynarki kmdr Tahir. Dowódcą Bar- nie bułgarskiej przekazane zostało ulti- skiej nie należało traktować zbyt poważ- barosy Hayrettina był kmdr por. Enver matum. Odpowiedź jednak nie nadeszła, nie, główne siły postanowiono skoncen- Hakkı, zaś Turguta Reisa kmdr por. İs- a dowódca Hamidiye zgłosił pilną potrze- trować w Dardanelach z przeznaczeniem mail Ahmet. Oprócz tych sił w Dardane- bę uzupełnienia zapasów węgla. W efek- do działań przeciw flocie Greckiej na Mo- lach stacjonowały pancerniki Mesudiye cie zrezygnowano z ostrzelania Sozopola rzu Egejskim. W składzie tej eskadry zna- i Âsar-ı Tevfik oraz jeden torpedowiec, i odesłano krążownik do Stambułu. Tur- leźć się miały wszystkie cztery pancerniki a pod bezpośrednimi rozkazami Szta- gut Reis i Basra pozostały na wysokości (a więc także Barbaros Hayrettin i Tur- bu Generalnego pozostawały krążowniki Warny, oczekując na przybycie Mecidiye. gut Reis), oba krążowniki (Hamidiye i Me- Hamidiye i Mecidiye. Okręt ten dotarł na miejsce 25 paździer- cidiye), osiem kontrtorpedowców, czte- Chrzest bojowy pod osmańską banderą nika około południa, ale działania eska- ry torpedowce oraz po jednym okręcie Barbaros Hayrettin i Turgut Reis przeszły 19 dry ograniczyły się już tego dnia tylko warsztatowym, stawiaczu min i transpor- października 1912, ostrzeliwując umocnie- do rozpoznania pozycji lądowych prze- towcu min. Szybko jednak okazało się, że nia lądowe wokół Warny. Ochronę przed ciwnika. Kolejnego dnia znów nie doszło eskadra okrętów wydzielonych do opera- bułgarskimi torpedowcami zapewniały im do zapowiedzianego w ultimatum bom- cji na Morzu Marmara jest całkowitą fik- kontrtorpedowce ­Muavenet-i Milliyye i Ta- bardowania – tym razem z powodu mgły. cją. Jedna z dwóch korwet poruszać się şoz. Operacja rozpoczęła się o godz. 07:30. Co więcej, wieczorem dowódcy Mecidiye mogła wyłącznie na holu, gdyż nie dzia- Pierwszy z pancerników wystrzelił 10 po- i Basry zgłosili konieczność zabunkro- łały jej turbiny. Druga jednostka tego cisków kal. 280 mm, zaś drugi 12 szt. tego wania węgla i jeszcze tego samego wie- typu oraz dwie kanonierki miały proble- samego kalibru. Skuteczność tego ostrza- czoru ich okręty wyruszyły do Stambu- my z uzbrojeniem artyleryjskim i innymi łu była znikoma, gdyż w obawie przed mi- łu. Dwudziestego siódmego października podzespołami, co praktycznie wyklucza- nami morskimi kmdr Tahir utrzymywał pod Warnę powrócił Hamidiye, ale wów- ło użycie ich w roli wsparcia ogniowego początkowo dość duży dystans od brzegu. czas okazało się, że tym razem Turgutowi dla oddziałów lądowych. Zadania eska- Dopiero o godz. 10:00 rozkazał Turgutowi Reisowi brakuje węgla... Na placu boju po- dry Morza Marmara musiały w tej sytu- Reisowi zbliżyć się do celów. Ten jednak, został więc samotny krążownik, do któ- acji doraźnie przejąć okręty sił głównych. dostrzegłszy boje zameldował, że praw- rego ze względu na silny sztorm nie mógł Jedenastego listopada wojska bułgar- dopodobnie znalazł się na skraju pola mi- nawet dołączyć żaden kontrtorpedowiec5. skie rozpoczęły natarcie na Silivri. Barba- nowego. Na wieść o tym dowódca zespołu Kilka dni później, wyremontowa- ros Hayrettin otrzymał więc rozkaz ewa- rozkazał pancernikowi powrócić do forma- ny naprędce Barbaros Hayrettin otrzy- kuacji znajdującego się tam posterunku cji. Do końca dnia i przez całą noc okręty mał rozkaz dołączenia do konwoju wy- obserwacyjnego oraz grupy urzędników ograniczały się do biernej obserwacji por- sadzającego właśnie wojsko w Midye, na państwowych. Po przeprowadzeniu tej ak- tu w Warnie. Dwudziestego października południowo-zachodnim wybrzeżu Mo- cji pancernik udał się do Büyükçekmece, o godz. 05:30 dostrzeżono krążownik Ha- rza Czarnego. Okręt dotarł tam 1 listo- midiye, holujący zdobyczny bułgarski ża- pada w godzinach popołudniowych. Dwa 5. Szczegółowe omówienie działań pod Sozopo- lem i Warną w dniach 23-25 października znaleźć glowiec Car Ferdinand. Po konsultacji ze dni później naczelne dowództwo odwoła- można w artykule Nykiela pt. Turecki krążownik pan- sztabem zadecydowano, że pryz odpro- ło jednak pancernik do Stambułu. Powo- cernopokładowy Hamidiye, [w:] „Okręty Wojenne”, 2/2010(100), s. 27-28 lub http://navyingallipoli.com/ wadzony zostanie do Stambułu przez Tur- dem tej decyzji była konieczność przerzu- teksty/ guta Reisa. Jeszcze tego samego dnia po- cenia całości sprawnych technicznie sił 6. Wszystkie duże okręty z wyjątkiem Barbarosy stanowiono, że do Bosforu powrócą także marynarki wojennej6 na Morze Marma- Hayrettina i krążownika Mecidiye przechodziły wów- czas remonty w stambulskiej stoczni. Barbaros Hayrettin i kontrtorpedowce. Pod ra, celem osłaniania odwrotu wojsk lądo- 7. Pancernik udał się do Büyükdere, celem uzupeł- Warną pozostał więc tylko Hamidiye. Za- wych spod Tekirdağ. nienia aprowizacji.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 21 Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej gdzie natychmiast wysadził na ląd obser- skrzydle ostrzał bułgarskich stanowisk go dowództwa, zgodnie z którą w każdej watorów artyleryjskich. Przy ich pomocy artyleryjskich na wzgórzach w rejonie chwili należało się spodziewać ataku grec- i z wykorzystaniem reflektorów rozpoczął Mimarsinan. kiej floty na Dardanele. Okręty otrzymały nocne ostrzeliwanie atakujących jedno- Siedemnastego listopada 1912 r. w re- więc polecenie pozostawania w gotowości stek lądowych przeciwnika. Po wycofaniu jonie Czataldży doszło do decydujących do natychmiastowego wyruszenia w tym się ostatnich tureckich oddziałów z rejonu starć lądowych. Pancerniki typu „Bran- kierunku. Wydanie tego rozkazu zbiegło Tekirdağ (12 listopada), pancernik Mesu- denburg” wraz z pozostałymi okrętami się jednak w czasie z nadejściem drama- diye, kanonierka Nur-ül Bahir oraz torpe- otrzymały polecenie ścisłego współdzia- tycznej informacji o storpedowaniu pod dowiec Sultanhisar otrzymały rozkaz do- łania z dowódcami skrzydeł tego frontu. Warną krążownika Hamidiye8. W tej sy- łączenia do Barbarosy Hayrettina. Turgut Reis zrzucił kotwicę na wysokości tuacji 21 listopada Turgut Reis wyruszył Wydanie rozkazu koncentracji eskadry wsi Celep i po ostrzelaniu jej przeniósł się naprzeciw powracającej o własnych si- egejskiej w dniu 12 listopada w Büyükçek- pod wieś Osmanlı. W tym samym czasie łach, ale z ciężkimi uszkodzeniami jedno- mece zbiegło się z nadejściem meldunku Barbaros Hayrettin wraz z pozostałymi stce. O godz. 11.30 okręty spotkały się na o zagrożeniu, w jakim znalazła się poło- okrętami operującymi na lewym skrzydle Morzu Czarnym. Część załogi pancerni- żona na północny-zachód od Stambułu obłożyły ogniem obszar o powierzchni ka otrzymała rozkaz udzielenia pomocy zapora wodna w Terkos (dzisiejsze Duru- 15 km2 między Papazburgaz a Czataldżą. w opróżnianiu kadłuba Hamidiye z wdzie- su), będąca wówczas głównym rezerwu- W wyniku tego ostrzału zniszczonych zo- rającej się do niego wody. Na pokładzie arem słodkiej wody dla stolicy Imperium stało kilka baterii bułgarskich dział. Spło- Turguta Reisa podjęto też przygotowania Osmańskiego. Nikt nie miał wątpliwości, nęła też wieś Papazburgaz. Po dokonaniu na wypadek konieczności natychmiasto- że ochronę temu obiektowi może zapew- tych zniszczeń z pokładów okrętów do- wej ewakuacji załogi krążownika. nić tylko któryś z okrętów sił głównych. strzeżono, że przeciwnik próbuje rozsta- Dwudziestego trzeciego listopada tu- Zadanie to przydzielono więc Turgutowi wić działa na wzgórzu Taştepe niedaleko recki wywiad zdobył informacje o prze- Reisowi. jeziora Çekmece oraz okopać się w pobli- rzucaniu przez Greków i Bułgarów wojsk Już 14 listopada okazało się jednak, że żu wsi Mandra na grzbiecie Plâya. Zamiar do portu w Dedeağaç (dzisiejsze Alxan- sytuacja na tym odcinku frontu staje się ten udaremniono mu więc gradem poci- droúpolis). Jednostki te miały być w krót- krytyczna i dotychczasowe wsparcie ar- sków ze średnich dział okrętowych. kim czasie wykorzystane do przepro- tyleryjskie ze strony marynarki wojennej Kolejnego dnia Turgut Reis, zabrawszy wadzenia operacji desantowej w Zatoce jest niewystarczające. Naczelne dowódz- na pokład oficera łącznikowego ze sztabu Saros, która stwarzałaby bezpośrednie za- two musiało więc zrezygnować z planu jak korpusu prawego skrzydła, począł prze- grożenie na tyłach Dardanelskiego Rejo- najszybszego wysłania głównych sił mor- mieszczać się wzdłuż brzegu, zapewniając nu Umocnionego. W związku z powyż- skich na akwen egejski. Zamiast tego po- osłonę artyleryjską posuwającemu się do szym w nocy z 23 na 24 listopada całość dzielono je na pół, by zapewnić wsparcie przodu oddziałowi lądowemu. W ramach głównych sił osmańskiej marynarki wo- ogniowe obu skrzydłom wojsk bronią- tych działań okręt uciszył baterię prze- jennej otrzymała od szefa Sztabu Gene- cych Stambułu. Lewe skrzydło (od strony ciwnika rozstawioną we wsi Celep. Buł- ralnego polecenie wyruszenia na Morze Morza Marmara) przydzielono pancer- garskie działa próbowały odpowiedzieć Egejskie, celem zapobieżenia desanto- nikom Barbaros Hayrettin i Âsar-ı Tevfik pancernikowi, ale jego przewaga ognio- wi. Rozkaz ten podważony jednak został oraz siedmiu kontrtorpedowcom, zaś pra- wa okazała się przytłaczająca. Ze względu przez zastępcę dowódcy floty kmdr. Ta- we (od strony Morza Czarnego) pancerni- na gęstą mgłę na lewym skrzydle Barba- hira, który – nie bez racji – zauważył, kom Turgut Reis i Mesudiye oraz krążow- ros Hayrettin wraz z pozostałymi okrę- że przy posiadanych środkach nie wi- nikowi Mecidiye. tami mógł włączyć się do akcji dopiero dzi możliwości jednoczesnego zapewnie- Następnego dnia koordynowany z lądu w godzinach popołudniowych. Aktyw- nia ochrony konwojom na Morzu Czar- ogień prowadzony przez Turguta Reisa ność okrętów ograniczyła się więc tylko nym, wsparcia artyleryjskiego oddziałów i Mesudiye okazał się niezwykle skutecz- do kontynuacji ostrzału okolic Papazbur- lądowych w rejonie Czataldży i skutecz- ny. Udało się nie tylko uciszyć bułgarską gaz. Dzień 18 listopada okazał się prze- nego przeciwstawienia się greckiej flo- artylerię lądową, ale także umożliwić tu- łomowy dla losów frontu pod Czataldżą. cie na Morzu Egejskim. Ostry konflikt reckiej piechocie rozpoczęcie kontrnatar- W dużej mierze dzięki efektywnej i jak na personalny jaki wybuchł na tym tle mię- cia i zajęcie wsi Mandıra. Nie gorzej spi- tę wojnę wyjątkowo dobrze skoordynowa- dzy oboma oficerami nie zdążył na szczę- sał się też tego dnia Barbaros Hayrettin, nej współpracy między wojskami lądowy- ście odbić się negatywnie na skuteczności który na lewym skrzydle prowadził bar- mi a marynarką wojenną bułgarska ofen- wspólnych działań bojowych floty i wojsk dzo skuteczny ostrzał pozycji przeciwni- sywa na Stambuł załamała się. Pancerniki lądowych, gdyż 25 listopada rządy Impe- ka w rejonie Mimarsinan. Już 16 listopada Barbaros Hayrettin i Turgut Reis, jako naj- rium Osmańskiego i Bułgarii rozpoczęły odwołano jednak do Stambułu Mesudiye wartościowsze okręty osmańskiej floty, rokowania pokojowe. i Mecidiye. Na pozycji pod Terkos pozo- bez wątpienia odegrały w tych wydarze- Nie wpływało to jednak w żadnym stał więc samotny Turgut Reis. Okręt ten niach kluczową rolę. względzie na sytuację na froncie turec- przed południem ostrzelał pozycje buł- Po dwudniowej ciszy na froncie, 20 li- ko-greckim. Po trwających jeszcze kilka garskie w rejonie wsi Tarfa, zaś popołu- stopada, działania po stronie tureckiej zo- dni przepychankach personalnych osta- dniu w okolicach wsi Celep. Wysadzając stały wznowione. W godzinach popołu- tecznie w dniu 30 listopada do Darda- też ze swojego pokładu niewielki desant dniowych Barbaros Hayrettin otrzymał neli wyruszyła eskadra złożona z Barba- wsparł turecką piechotę oczyszczającą re- rozkaz ostrzelania wzgórza 540. Okręt rosy Hayrettina, Turguta Reisa, czterech jon wokół wsi Osmanlı z niedobitków wy- uczynił to wykorzystując działa kal. 105 kontrtorpedowców, trzech torpedowców partych stamtąd oddziałów bułgarskich. i 88 mm. Wystrzelił też cztery pociski kal. Tego samego dnia Barbaros Hayret- 280 mm w stronę wsi Plâya. Tego same- 8. Szerzej na ten temat w: Nykiel, Turecki krążow- tin przez cały dzień prowadził na lewym go dnia nadeszła informacja z naczelne- nik…, s. 28-29 lub http://navyingallipoli.com/teksty/

22 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Turgut Reis krótko po wejściu do służby pod turecką banderą. Fot. zbiory Piotra Nykiela i okrętu warsztatowego. Trzeciego grud- Reis), jeden krążownik pancernopokłado- Morze Egejskie. Opracowanie efektywne- nia jej dowódca zameldował naczelnemu wy, osiem kontrtorpedowców, cztery tor- go planu taktycznego graniczyło z cudem. dowództwu gotowość do wyjścia w mo- pedowce i trzy okręty pomocnicze. Eska- Większość greckich okrętów nie tylko rze. Uczynił to jednak pod wyraźnym na- dra ta nie posiadała jednak w tym miejscu była szybsza od tureckich, ale posiadała ciskiem politycznym, gdyż stan technicz- żadnego zaplecza technicznego, gdyż po- też przewagę siły ognia i szybkostrzelno- ny wszystkich podlegających mu okrętów grążone w kryzysie Imperium Osmań- ści. Podczas gdy działa artylerii głównej kwalifikował je do natychmiastowego re- skie od dziesięcioleci nastawiało się na Georgiosa Averoffa mogły wystrzelić dwa montu, a nie do podejmowania walki na obronę Dardaneli wyłącznie siłami rejo- pociski na minutę, działa Barbarossy Hay- otwartym morzu z wyraźnie silniejszym nu umocnionego, a więc przede wszyst- rettina i Turguta Reisa tylko jeden na dwie przeciwnikiem. Zwrócenie uwagi na ten kim przy pomocy systemu fortów i bate- minuty. Na kmdr. Râmizie ciążyła jed- fakt wywołało kolejną burzę między do- rii nadbrzeżnych oraz zagród minowych. nak ogromna presja polityczna i społecz- wództwem flory a sztabem general- Położone najbliżej wejścia do cieśniny na. Gazety nie zostawiały suchej nitki na nym, której finałem było zdymisjonowa- wyspy Lemnos i Tenedos zajęte były przez nim i na Ministerstwie Floty, oskarżając nie kmdr. Tahira w dniu 7 grudnia. Jedną Greków. W obu tych bazach dysponowa- osmańską marynarkę wojenną o tchórzo- z pierwszych rzeczy jaką uczynił powo- li oni łącznie jednym krążownikiem linio- stwo i obarczając ją całkowitą odpowie- łany na jego miejsce kmdr Râmiz było wym, trzema pancernikami, dwunastoma dzialnością za utratę wysp egejskich. głośne powtórzenie zastrzeżeń dotyczą- kontrtorpedowcami, dwoma torpedow- Postanowiono w tej sytuacji, że najroz- cych stanu technicznego okrętów. Mini- cami i jednym okrętem podwodnym. Za- sądniejszym będzie wydanie Grekom bi- sterstwo floty wysłało więc do Dardaneli znaczyć przy tym trzeba, że większość twy u wejścia do Dardaneli, w takiej od- kmdr. Blacka z brytyjskiej misji morskiej, tych jednostek wartością bojową i stanem ległości, by móc skorzystać ze wsparcia który jako niezależny ekspert miał doko- technicznym przewyższała okręty turec- artylerii fortecznej z rejonu Seddülbahir nać oględzin okrętów. Treść przedłożone- kie. Z taktycznego punktu widzenia moż- (południowy cypel Półwyspu Gallipo- go przez niego raportu w pełni pokrywała na więc było mówić o blokadzie Dardane- li) i Kumkale (przeciwległy brzeg azjatyc- się z uwagami zgłaszanymi zarówno przez li przez grecką flotę. ki)9. Eskadra turecka podzielona została nowego, jak i przez poprzedniego zastęp- W obliczu utraty przez Imperium na cztery dywizjony: siły główne (czte- cę dowódcy marynarki wojennej. Osmańskie większości wysp egejskich, ry pancerniki, w tym Barbaros Hayret- Mimo, że negocjacje pokojowe z Buł- zajmowanych kolejno przez Greków do tin i Turgut Reis oraz cztery torpedow- garią trwały nadal, to zagrożenie ze stro- końca 1912 r. i po doraźnym uporaniu 9. Kmdr Râmiz liczył tu z pewnością przede wszyst- ny greckiej floty było wciąż aktualne. Na- się z najpoważniejszymi usterkami okrę- kim na cztery działa kal. 240 mm L/35 – po dwa w for- leżało więc zmobilizować w Dardanelach tów zastępca dowódcy floty osmańskiej tach Ertuğrul (po stronie europejskiej) i Orhaniye (po stronie azjatyckiej). Działa te, w zależności od ro- możliwie jak największe siły morskie, kmdr Râmiz zwołał w dniu 14 grudnia dzaju stosowanej amunicji miały donośność w grani- bez względu na stan techniczny poszcze- naradę dowódców podległych mu jed- cach 11 000-14 800 m. Pozostałe uzbrojenie artyleryj- gólnych jednostek. Do dnia 11 grudnia nostek pływających, na której przedsta- skie fortów Seddülbahir i Kumkale było już wówczas bardzo archaiczne. Składało się na nie łącznie 12 dział do cieśniny dotarły więc cztery pancer- wił plan wydania walnej bitwy greckim o kalibrze 150-280 mm i długości lufy L/22-26 o mak- niki (w tym Barbaros Hayrettin i Turgut okrętom blokującym wyjście z cieśniny na symalnej donośności 6700-8000 m.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 23 Tekst

Barbaros Hayrettin po wejściu do służby pod turecką banderą. Fot. zbiory Piotra Nykiela ce), 1. dywizjon kontrtorpedowców (jeden diye. Pancernik wykonał większy łuk niż nąć pełniej prędkości, gdyż spowalniały torpedowiec i cztery kontrtorpedow- powinien i wyłamał się z szyku. Jego po- go idące z nim stare pancerniki. Georgios ce), 2. dywizjon kontrtorpedowców (je- zycję zajął więc Âsar-ı Tevfik. Odległość Averoff wyłamał się więc z szyku i odbiw- den krążownik i cztery kontrtorpedow- między okrętami obu stron wynosiła, we- szy o 22,5 stopnia na wschód zwiększył ce), 3. dywizjon (po jednym torpedowcu dług tureckich obliczeń 8000 m, zaś wg prędkość do 20 węzłów (dwukrotnie wię- i kontrtorpedowcu oraz trzy okręty po- greckich aż 14000 m12. O godz. 09:40 Bar- cej niż prędkość z jaką poruszały się wów- mocnicze). baros Hayrettin i Turgut Reis jednocze- czas osmańskie okręty). Celem tego ma- Szesnastego grudnia o godz. 07:00 oba śnie otworzyły ogień w kierunku Georgio- newru było wyprzedzenie całej tureckiej dywizjony kontrtorpedowców opuściły sa Averoffa. Początkowo ich celność była formacji, co w praktyce oznaczało zredu- Dardanele z zadaniem odnalezienia okrę- imponująca. Po chwili do ostrzału grec- kowanie liczby okrętów mogących ostrze- tów przeciwnika. Po godz. 08:15 głów- kiego krążownika przyłączyły się także liwać krążownik za czterech do pojedyn- ne siły greckiej floty dostrzeżone zosta- Âsar-ı Tevfik i Mesudiye, przez co sytuacja czego Barbarosy Hayrettina. ły między Imroz a Półwyspem Gallipoli. uległa pogorszeniu. Zbyt duża ilość poci- Turcy mogli pokrzyżować Grekom pla- Okręty zmierzały na południe. Z Darda- sków padających wokół okrętu utrudnia- ny zmieniając kurs o tę samą wartość co neli wyruszył więc dywizjon sił głównych, ła koordynowanie ognia z poszczególnych ich okręt flagowy. Świadomie jednak tego który ok. godz. 09:05 minął Seddülbahir. pancerników. Grecy włączyli się do poje- nie uczynili, gdyż dopuszczenie krążow- Na czele idącej szykiem torowym forma- dynku artyleryjskiego dopiero po pięciu nika na dystans 5000 m dawało im możli- cji znajdował się Barbaros Hayrettin, za minutach i… popełnili ten sam błąd co wość ostrzeliwania go także przy pomocy nim Turgut Reis, a dalej Mesudiye i Âsar- Turcy, koncentrując ogień krążownika li- artylerii średniego kalibru. O godz. 10:15 ı Tevfik. Mniej więcej w tym właśnie mo- niowego i trzech pancerników na jednym Barbaros Hayrettin otrzymał pierwsze mencie kursy wrogich eskadr przecięły Barbarosie Hayrettinie. Szybko jednak trafienie. Pocisk przebił lewą burtę i eks- się. Grecy zmierzali nadal na południe, okazało się, że pociski starych pancerni- plodował na pancernym pokładzie nie co pozwalało przypuszczać, że chcą zmu- ków wyraźnie nie donoszą, więc Georgios wyrządzając większych szkód. Dwie mi- sić Turków do walki na wodach, na któ- Averoff nie miał większych problemów nuty później trafiony został dalmierz tu- rych operował w tym momencie ich okręt z wstrzelaniem się. Mimo tego, pierwsze reckiego pancernika. O godz. 10:17 Geor- podwodny. Kmdr Râmiz postanowił więc trafienie w tej bitwie odnotowali Turcy. gios Averoff, idąc pod kątem 30 stopni do skręcić na północ, zmuszając tym sa- Pocisk kal. 234 mm z Mesudiye ugodził Barbarosy Hayrettina, zbliżył się do nie- mym Greków do zawrócenia. Równolegle w komin greckiego krążownika pancer- go na odległość 3000 m. Greckie pancer- z osmańskimi pancernikami, ale między nego. Chwilę później 280-milimetro- niki, które podążały nadal kursem rów- nimi a zachodnim brzegiem Półwyspu wy pocisk z któregoś z pancerników typu Gallipoli podążał 1. dywizjon kontrtorpe- „Brandenburg” trafił w przednią lewo- 10 10. 2. dywizjon kontrtorpedowców nie włączył się dowców . Okręty przeciwnika uplasowa- burtową wieżę artyleryjską tego samego tego dnia w walkę, za co jego dowódca został zdymi- ły się z lewej burty. okrętu. Sukces ten nie osłabił niestety siły sjonowany. 11. Turcy opuścili Dardanele w ostatniej chwili. Kil- Główne siły obu walczących stron po- ognia Georgiosa Averoffa, gdyż okręt pro- ka minut później zostaliby zablokowani u wyjścia z cie- dążały teraz równoległymi kursami, co wadził w tym starciu ogień tylko z prawej śniny bez możliwości rozwinięcia szyku, czy w ogóle nieuchronnie zmierzało do burtowego burty. Był jednak dla dowódcy greckiej zajęcia pozycji umożliwiającej wszystkim okrętom jed- 11 noczesne prowadzenie ognia. pojedynku artyleryjskiego . Podczas od- floty impulsem do zmiany taktyki. Krą- 12. Błąd popełnili w tym przypadku Grecy, którzy bijania na północ awarii uległ ster Mesu- żownik liniowy nie mógł bowiem rozwi- dokonywali pomiarów pod słońce.

24 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej noległym utrzymywały zaś względem sa Averoffa, ale został błędnie zinterpre- fii, opierającej się bezkrytycznie tylko na tureckiego okrętu flagowego dystans towany przez jego dowódcę, który sądził, źródłach greckich dominuje przekonanie, w granicach 7000 m. Pierwszy dywizjon że Turcy wystawiają właśnie jego okręt na że to Turcy zostali pokonani, bo nie uda- osmańskich kontrtorpedowców zbliżył się cel działom fortecznym. Co więcej, mimo ło im się odblokować Dardaneli14. Obiek- zaś do greckiego krążownika na 4000 m. obiektywnych trudności w celowaniu tywnie rzecz ujmując uznać należy, że Widząc tak znaczną przewagę pręd- podczas wykonywania pełnego zawrotu, doszło w tym starciu do remisu, „ze wska- kości Georgiosa Averoffa kmdr Râmiz o godz. 10:20 osmańskim pancernikom zaniem” na stronę turecką. uświadomił sobie, że wkrótce okręt ten udało się odnotować trzy kolejne trafienia Po nieudanej próbie tureckiego desan- może zagrodzić drogę jego pancernikowi. w grecki krążownik. Pierwsze pogrucho- tu na Tenedos (Bozcaada), do której do- Główne siły tureckiej eskadry znalazły- tało pokład, drugie spenetrowało nadbu- szło rankiem 4 stycznia 191315 i napotka- by się wtedy w pułapce. Drogę na północ dówkę pod mostkiem, zaś trzecie przebiło niu przez przeprowadzające ją okręty na blokowałby krążownik pancerny, po lewej dziób. W tej sytuacji dowódca Georgiosa greckie kontrtorpedowce kmdr Râmiz burcie znajdowałyby się trzy pancerniki Averoffa podjął decyzję o przerwaniu wal- postanowił wyprowadzić przed cieśni- i eskadra kontrtorpedowców, a po prawej ki i dołączeniu do swoich pancerników. nę główne siły swojej eskadry. O 09:15 brzeg Półwyspu Gallipoli. Jednocześnie O 11:55 flota grecka zawróciła w kierun- z Dardaneli wyszedł 3. dywizjon kontr- kwadrat, w którym toczyło się starcie był ku Lemnos. torpedowców w składzie jednego kontr- już poza zasięgiem dział dardanelskich Nie licząc dwóch, wspomnianych wy- torpedowca i pięciu torpedowców. Po 45 fortów wejściowych. Nie widząc więc in- żej trafień otrzymanych przez Barba- minutach cieśninę opuściły też na peł- nego wyjścia dowódca tureckiej eskadry rosę Hayrettina, tureckie okręty wyszły nej prędkości pancerniki. Poprzedzały je wydał rozkaz zwrotu o 180 stopni. Ozna- z tego starcia bez draśnięcia. Kmdr Râ- okręty 1. i 2. dywizjonu kontrtorpedow- czało to niestety zejście z pozycji, w z któ- miz gotów był więc kontynuować walkę, rej Barbaros Hayrettin zaczął się właśnie ale o pogoni za Grekami nie mogło być 13. Nazwa ta funkcjonuje w historiografii turec- wstrzeliwać w Giorgiosa Averoffa. Widząc mowy, gdyż Âsar-ı Tevfik i Mesudiye roz- kiej, gdyż do bitwy doszło na wodach pomiędzy wy- spą Imroz a Przylądkiem Heles, czyli południową czę- zawracające pancerniki decyzję od od- wijały maksymalnie prędkość 8 węzłów. ścią Półwyspu Gallipoli, występującą w opracowaniach wrocie podjął także dowódca 1. dywizjo- W tej sytuacji Turkom nie pozostało nic anglojęzycznych jako Cape Helles, w późniejszych tu- reckich jako Mehmetçik Burnu, a w greckich jako Elli nu kontrtorpedowców, który znajdował innego, jak wrócić do Dardaneli. Podczas (stąd przyjęta w zachodniej historiografii nazwa „bitwa się w tym momencie w dogodnej pozycji bitwy pod Imroz13 Barbaros Hayrettin u Przylądka Elli”). do przeprowadzenia ataku torpedowego wystrzelił 127 pocisków kal. 280 mm i 159 14. Opinia taka powielana jest też przez polskich autorów – por.: P. P. Wieczorkiewicz, Historia wojen na grecki krążownik. Niestety, załogi tu- kal. 105 mm. Turgut Reis zużył natomiast morskich, t. II, Wiek pary, Wydawnictwo Puls, Londyn reckich kontrtorpedowców nie posiadały 123 szt. kal. 280 mm i 64 szt. kal. 105 mm. 1995, s. 377; P. Olender, Wojny morskie 1883-1914, teoretycznego i praktycznego wyszkolenia Widać więc wyraźnie, że omówione star- Wydawnictwo Magnum-X, Warszawa 2005, s. 622-625. Co więcej, obaj autorzy nie do końca wiernie przed- w zakresie tego typu działań zaczepnych cie zakończyło się zwycięstwem tureckim, stawiają przebieg starcia i podają nieprawdziwe infor- w warunkach dziennych… gdyż to Grecy wycofali się z pola walki i to macje dotyczące uszkodzeń odniesionych przez turec- kie okręty. Manewr wykonywany przez osmańskie ich okręty odniosły poważniejsze uszko- 15. Więcej na ten temat w: Nykiel, Turecki krążow- okręty był wyśmienitą okazją dla Giorgio- dzenia. Niestety w światowej historiogra- nik…, s. 29-30.

Grecki krążownik pancerny Georgios Averoff, fotografia z późniejszego okresu po modernizacji okrętu. Fot. zbiory Jana Piwowońskiego

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 25 Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej ców. O 10:50 do zespołu dołączyły oba ty okrętów, których Grecy jeszcze nie do- nim ruszy Georgios Averoff17. W przy- krążowniki pancernopokładowe. Okręty strzegli. Ci zaś, spostrzegłszy idący na padku, gdyby plan ten zadziałał, Turcy utworzyły szyk torowy w kolejności Bar- nich krążownik, skręcili na zachód i za- w pierwszym rzędzie zamierzali wysa- baros Hayrettin, Turgut Reis, Mesudiye, częli nabierać prędkości. Mimo, że kontr- dzić desant na Tenedos. Obecność Gre- Hamidiye i Mecidiye, po czym obrały kurs torpedowce zameldowały dowódcy grec- ków na tej, położonej najbliżej wejścia na zachód. O godz. 11:30 w pobliżu ar- kiej floty tylko o dostrzeżeniu Hamidiye, do Dardaneli wyspie w znacznym stop- chipelagu Tavşanadaları tureckie siły na- ten od razu wydał rozkaz wyjścia z Mu- niu ograniczała flocie osmańskiej możli- wiązały kontakt wzrokowy z jedenastoma dros całej swojej flocie. Podobnie zareago- wość niezauważonego opuszczenia cieśni- greckimi kontrtorpedowcami. Zadanie wał też komodor greckich kontrtorpedow- ny, a tym samym zaatakowania Lemnos rozprawienia się z nimi otrzymały krą- ców bazujących na Tenedos. Kilka minut z zaskoczenia. Spodziewano się, że ewen- żowniki. O 11:48 wywiązała się bezowoc- po 10:00 kmdr Râmiz otrzymał meldu- tualny meldunek o ruszeniu greckich na wymiana ognia artyleryjskiego, która nek od dowódcy Âsar-ı Tevfik o dostrze- okrętów w pogoń za Hamidiye mógł na- po 42 minutach zakończyła się odwro- żeniu „floty przeciwnika w pobliżu połu- dejść od jego dowódcy 18 stycznia wcze- tem Greków. W tej sytuacji kmdr Râmiz dniowego cypla Imroz16”. Nie weryfikując snym rankiem18. Gdyby tak nastąpiło, zarządził powrót całości sił do Dardaneli. tego doniesienia zarządził gotowość bo- eskadra kmdr. Râmiza miała natychmiast Zdobycie wyspy Chios w dniu 2 stycz- jową i wydał wszystkim okrętom rozkaz wyjść w morze i zaatakować nieprzyjacie- nia 1913 dało Grekom (zajmującym już od udania się w tym kierunku. Kiedy głów- la. Głównodowodzący greckiej floty adm. 19 grudnia 1912 Lesbos) możliwość swo- ny zespół uderzeniowy bezowocnie po- Pavlos Kountouriotis nie nabrał się jed- bodnego blokowania dostępu do por- szukiwał przeciwnika, poruszając się z po- nak na wybieg Turków i wysławszy w ślad tu w Izmirze. Fakt ten zmusił osmańskie łudnia na północ, wzdłuż wschodniego za Hamidiye tylko cztery kontrtorpedow- Ministerstwo Floty do podjęcia tydzień brzegu Imroz, pozostający nadal na swojej ce pozostał z głównymi siłami w Zatoce później decyzji o wysłaniu głównych sił pozycji Âsar-ı Tevfik o 12:15 zameldował Mudros. Dysponował on w tej bazie krą- w kierunku Lemnos, celem wydania Gre- o podjęciu wymiany ognia z trzema grec- żownikiem pancernym, trzema pancerni- kom walnej bitwy i odzyskania domina- kimi kontrtorpedowcami (najprawdopo- kami i dziewięcioma kontrtorpedowcami. cji na Morzu Egejskim. Decyzja ta była dobniej były to okręty z Tenedos). Kmdr Turcy zaś, zgodnie z wcześniej przyjętym rozpaczliwą próbą ratowania resztek re- Râmiz wysłał więc na pomoc staremu planem, uderzyć mieli trzema pancer- putacji floty i zapadła wbrew bardzo rze- pancernikowi 3. dywizjon kontrtorpedow- nikami, jednym krążownikiem pancer- czowym zastrzeżeniom złożonym przez ców, sam zaś z resztą sił nadal poszukiwał nopokładowym, jednym krążownikiem kmdr. Râmiza. nieprzyjaciela na północ od Imroz. Prze- torpedowym i sześcioma kontrtorpedow- Zastępca dowódcy osmańskich sił mor- gonione na chwilę greckie kontrtorpedow- cami. Cała operacja, czyli dotarcie do skich nie miał jednak wyjścia. Po usunię- ce po chwili wróciły i ponownie wdały się Lemnos, ostrzelanie portu, stoczenie wal- ciu najpoważniejszych usterek w okrętach w wymianę ognia z Âsar-ı Tevfik. Tym ra- ki z greckimi okrętami i powrót do Dar- rozpoczął wdrażanie w życie założeń Mi- zem na odsiecz pancernikowi skierowane daneli odbyć się musiała za dnia, gdyż nisterstwa. Swoje siły postanowił podzie- już zostały oba krążowniki. Po dotarciu załogi osmańskich pancerników i krą- lić na dwa zespoły. Pierwszy, w składzie na miejsce Hamidiye stoczył 5-minutowy żowników nie miały żadnego doświadcze- trzech pancerników, jednego krążowni- pojedynek artyleryjski z dwoma okręta- nia, ani nawet podstawowego przeszkole- ka torpedowego i sześciu kontrtorpedow- mi przeciwnika. Dopiero o godz. 12:50, po nia w zakresie prowadzenia walki w nocy. ców zaatakować miał bazę greckiej floty otrzymaniu meldunku od dowódcy tego O 08:20 turecka eskadra uderzeniowa w Zatoce Mudros na wyspie Lemnos. Plan krążownika, główne siły osmańskiego ze- opuściła cieśninę i skierowała się w stro- działania uwzględniał zarówno ostrzela- społu zawróciły na południe. O 14:15, nie nę Zatoki Mudros. Na czele formacji szedł nie portu, jak i starcie z okrętami. Drugi napotkawszy już więcej na nieprzyjacie- Mecidiye w asyście sześciu kontrtorpe- zespół złożony z jednego pancernika, sta- la kmdr Râmiz zadecydował o powrocie dowców. Zaledwie cztery mile za nimi wiacza min i czterech torpedowców pozo- do Dardaneli. W ten oto sposób pierwsza podążały Barbaros Hayrettin, Turgut stać miał u wejścia do Dardaneli z zada- próba zaatakowania greckiej bazy w Za- Reis i Mesudiye, zaś o milę za tym ostat- niem ubezpieczania odwrotu. toce Mudros zakończyła się niepowodze- nim szyk torowy zamykał Berk-i Satvet. Jedenastego stycznia o 08:25 siły głów- niem z powodu błędnych doniesień do- Nie zadbano więc w ogóle o to, by prze- ne opuściły cieśninę. Na przedzie formacji wódcy Âsar-ı Tevfika. ciwnik nie dostrzegł całego tureckiego ze- podążał Barbaros Hayrettin, za nim Tur- Dotychczasowe doświadczenia, szcze- społu na raz. Nie miało to jednak więk- gut Reis, a dalej Mesudiye i Âsar-ı Tevfik. gólnie te ze starcia pod Imroz w dniu 16 szego znaczenia dla przebiegu operacji, Cztery mile za pancernikami płynęły krą- grudnia 1912 utwierdziły kmdr. Râmiza gdyż jeszcze poprzedniego wieczora na żowniki Hamidiye i Mecidiye ubezpiecza- w przekonaniu, że cień szansy na powo- podstawie wzmożonej aktywności radio- ne z obu stron przez 1. i 2. dywizjon kontr- dzenie w starciu z flotą grecką może mieć wej Turków Grecy nabrali przekonania, torpedowców oraz krążownik torpedowy dopiero wtedy, gdy chociaż na chwilę uda że planowane jest wyjście w może całości Berk-i Satvet. Po dotarciu do kwadratu pa- mu się wyeliminować Georgiosa Averoffa. osmańskich sił głównych. trolowanego przez 3. dywizjon kontrtor- Same pancerniki przeciwnika pod wzglę- pedowców od formacji odłączył się Âsar-ı dem liczby, siły ognia i prędkości były bo- 16. Chodziło oczywiście o Przylądek Kephalo, dzi- Tevfik. O 08:33 krążownik Hamidiye na- wiem porównywalne z jego własnymi siejszy Aydıncıkburnu. wiązał kontakt wzrokowy z dwoma grec- okrętami. 17. Więcej na temat rajdu Hamidiye w: Nykiel, Tu- recki krążownik…, op. cit., s. 31-37 lub http://navyingal- kimi kontrtorpedowcami patrolującymi Po naradzie z dowódcą krążownika lipoli.com/teksty/ wody na południe od Imroz. Jego dowód- pancernopokładowego Hamidiye kmdr 18. Trudno jednak powiedzieć na jakiej podstawie ca natychmiast skierował się w stronę por. Hüseyinem Raufem postanowił więc tak uważano, skoro Hamidiye opuścił Dardanele aż o cztery dni wcześniej, a 15 stycznia samotnie zaata- przeciwnika, by zaabsorbować jego uwa- wysłać ten okręt na samotny rajd po Mo- kował port na wyspie Siros. Dowódca greckiej floty nie gę i nie dopuścić do zdemaskowania resz- rzu Egejskim, licząc na to, że w pogoń za mógł przecież o tym nie wiedzieć (por.: ibid.).

26 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej

Już o 08:25 kontrtorpedowiec Leon za- podobnie jak podczas bitwy pod Imroz, skupiły ogień na Turgucie Reisie. Mesu- meldował adm. Kountouriotisowi o tym, ostrzeliwanie jednego celu przez aż czte- diye i Mecidiye w ogóle nie były w tym że tureckie okręty wyszły z Dardaneli ry okręty powoduje znaczne trudności czasie niepokojone przez przeciwnika. i skierowały się na zachód. Grecki okręt, w koordynowaniu ognia. Za zgodą kmdr. Przez cały ten czas okrętom tureckim nie korzystając z przewagi prędkości nad tu- Râmiza dowódca krążownika Mecidiye udało się odnotować żadnego trafienia. reckimi jednostkami towarzyszył zespo- przerzucił się więc na zamykający grecki Georgios Averoff, korzystając z przewa- łowi kmdr. Râmiza aż do Lemnos. Gdy szyk pancernik Psara. gi prędkości próbował zajść turecki okręt Leon znalazł się o 4 Mm od wyspy, grecka W ciągu 35 minut Barbaros Hayrettin flagowy od przodu. Cały czas też skra- flota opuściła Zatokę Mudros i skierowa- otrzymał serię trafień. Eksplozja pocisku, cał odległość do niego. O 12:05, po otrzy- ła się na południe. Turcy nie mieli jednak który przebił prawą burtę szóstego prze- maniu przez Barbarosę Hayrettina trafie- szans dostrzec jej odpowiednio wcześnie, działu spowodowała znaczne zniszcze- nia w dziobnicę, kmdr Râmiz postanowił gdyż, patrząc z ich kierunku, pozostawa- nia wewnątrz kadłuba. Jeden z odłamków wykonać pełny zawrót. Przeprowadze- ła ona przez cały czas na tle wyspy. Za to wyleciał nawet przez przeciwległą burtę. nie tego manewru dawało możliwość za- maszty ich okrętów wypatrzone zostały Kolejne trafienie na wysokości siódme- czepnego wykorzystania kontrtorpedow- przez przeciwnika na tle czystego hory- go przedziału okazało się mniej groźne. ców, idących dotychczas w ukryciu przy zontu już z odległości 16 Mm. Pocisk, który trafił w pas burtowy przy lewych burtach pancerników. Nieste- O 10:43 okręty obu stron znalazły się ósmym przedziale nie zdołał co praw- ty brytyjska misja morska w Stambule w odległości 15 000 m od siebie. Przez da spenetrować kadłuba, ale w znacznym nie zadbała o wyszkolenie w tym zakre- blisko godzinę zarówno Grecy jak i Tur- stopniu uszkodził opancerzenie. Inne sie dowódców i załóg osmańskich okrę- cy manewrowali, próbując zająć jak naj- trafienia wyeliminowały z walki dru- tów. O ile Turcy posiadali w tym starciu korzystniejszą pozycję do walki. Gdy oba gie i trzecie z prawoburtowych dział kal. sześć kontrtorpedowców, ale nie potrafi- zespoły, zmierzając na południe znalazły 105 mm. Pociski które ugodziły w komi- li ich wykorzystać, o tyle Grecy nie mo- się na niemal równoległym kursie, a od- ny i maszt nie wyrządziły wielkich szkód, gli tego uczynić mając do dyspozycji za- ległość między nimi zmalała do 8800 m, ale pożar jaki wybuchł na pokładzie oka- ledwie trzy jednostki tej klasy. Pozostałe o godz. 11:35 pierwszą salwę oddali Tur- zał się trudny do opanowania ze względu zaangażowane były w poszukiwanie krą- cy. Przeciwnik odpowiedział im dopiero na awarię sprzętu gaśniczego. Mimo tych żownika Hamidiye. po dwóch minutach. Początkowo wszyst- uszkodzeń pancernik nadal utrzymywał Podczas wykonywania zwrotu Barba- kie cztery osmańskie okręty (Barbaros prędkość i bez przeszkód kontynuował ros Hayrettin trafiony został w środkową Hayrettin, Turgut Reis, Mesudiye i Meci- walkę przy pomocy dział artylerii głów- wieżę artylerii głównej. Pocisk po spene- diye) skoncentrowały swój ogień na Geo- nej. Podkreślić przy tym należy, że Bar- trowaniu pancerza zniszczył lewe dzia- rgiosie Averoffie, który próbując wysunąć baros Hayrettin ostrzeliwany był w tym ło i zabił całą obsługę wieży. Po zakoń- się przed pierwszy z tureckich pancerni- samym czasie zarówno przez Georgio- czeniu manewru pancernik skierował się ków odłączył się nieco od powolnych pan- sa Averoffa jak i przez Spetsai. Pozostałe na północny-wschód i zwiększył pręd- cerników. Szybko jednak okazało się, że dwa greckie pancerniki (Hydra i Psara), kość do 14 węzłów. Z uwagi na to, że Gre- Pancernik Turgut Reis i krążownik Hamidiye w Arsenale Morskim w Stambule. Fot. zbiory Reinharda Kramera

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 27 Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej cy z wyraźnym opóźnieniem zareagowali okręty te otrzymały rozkaz zajęcia pozycji niechano przeprowadzania go na pozo- na zmianę kursu przez turecką eskadrę, na lewo od dziobu Barbarosy Hayrettina. stałych okrętach21. odległość między walczącymi stronami Manewr ten miał umożliwić wzięcie grec- Podsumowując to starcie z taktycznego wzrosła na pewien czas do 9000 m. Aby kiego krążownika pancernego w ogień punktu widzenia znów możemy powie- odrobić stracony dystans Georgios Ave- krzyżowy – z prawej burty przez pancer- dzieć o remisie, ale tym razem z wyraź- roff początkowo przyśpieszył do 20 wę- niki typu „Brandenburg”, zaś z lewej przez nym wskazaniem na Greków. W Stam- złów. Wkrótce jednak zwolnił do 15, po- Mesudiye i Mecidiye. Niestety na niewiele bule jednak wynik bitwy pod Mudros nieważ nie nadążały za nim pancerniki. się to zdało, gdyż adm. Kountouriotis na- uznany został za jednoznacznie negatyw- Zaledwie 1-węzłowa przewaga prędko- tychmiast odczytał intencje przeciwni- ny, gdyż nie udało się zrealizować podsta- ści nie pozwalała na szybkie dogonie- ka i ponownie przeszedł na prawą stronę. wowego celu strategicznego, jakim było nie przeciwnika, więc po namyśle adm. Chwilę potem Turgut Reis otrzymał ko- uzyskanie dominacji na Morzu Egejskim. Kountouriotis postanowił działać w po- lejne trafienia. Pierwszy pocisk rozerwał Po kolejnym spektaklu ambicjonalnych jedynkę, polecając pancernikom pozo- się na nadburciu na wysokości pierwsze- sporów między poszczególnymi oficera- stanie w odwodzie, za rufą krążownika go przedziału i nie wyrządził większych mi oraz Ministerstwem Floty i Sztabem pancernego. Sam zaś ruszył Georgiosem szkód. Drugi przebił pokład nad czwar- Generalnym w dniu 2 lutego 1913 kmdr Averoffem w pogoń za Turkami. tym przedziałem i zdemolował znajdujące Râmiz utracił stanowisko zastępcy do- Widząc niezdecydowanie Greków i ma- się pod nim kajuty. Trzeci zniszczył rezer- wódcy floty. Na jego miejsce ponownie jąc bezpieczną przewagę odległości kmdr wowy bunkier węglowy w piątym prze- powołano kmdr. Tahira. Grecka propa- Râmiz postanowił zmienić szyk. Teraz dziale przy prawej burcie. Kolejne trafie- ganda obwieściła całemu światu błysko- formację zamykać miał Turgut Reis, zaś nie (na wysokości siódmego przedziału) tliwe zwycięstwo swojej floty, skrzęt- przed okrętem flagowym podążać miał spustoszyło przedział szpitalny i mes- nie pomijając fakt, że w starciu czynnie Mesudiye i prowadzący cały zespół Me- sę oficerską oraz wyeliminowało drugie uczestniczył praktycznie tylko jeden cidiye. Turgut Reis nie dostrzegł jednak działo kal. 105 mm. Inny pocisk uniesz- okręt. Znacznie wyolbrzymione zostały wywieszonego o 12:45 sygnału do zmia- kodliwił także pierwsze działo o tym sa- też straty przeciwnika. W rzeczywistości ny pozycji. Skutkiem tego, pozostający mym kalibrze. Ostatnie z trafień okazało uszkodzenia jakich doznały oba pancer- nadal na końcu formacji Barbaros Hay- się tylko lekkim draśnięciem pasa pance- niki typu „Brandenburg” nie były aż tak rettin otrzymał kolejne cztery trafienia. rza burtowego na wysokości dziewiątego poważne. Problemem było tylko to, iż nie Pierwsze z nich tylko drasnęło rufowy przedziału. Wszystkie te uszkodzenia nie dało się ich szybko usunąć z powodu bar- pancerz. Kolejne dwa pociski rozerwa- tylko nie wpłynęły w istotnym stopniu na dzo ograniczonych możliwości technicz- ły się na pancernym pokładzie na wyso- sprawność bojową okrętu, ale najwyraź- nych w Dardanelach. kości piątego przedziału i spowodowały niej zmotywowały jego załogę. O 14:07 ar- Czwartego lutego 1913 zerwane zostało dość znaczne zniszczenia. Ostatni z po- tylerzyści Turguta Reisa odnotowali bo- zawieszenie broni między Turcją a Bułga- cisków spenetrował piąty przedział po- wiem pierwsze i – jak się wkrótce okazało rią. Wznowione działania wojenne szybko wodując uszkodzenia wewnątrz kadłu- – ostatnie w tej bitwie trafienie dla Tur- ujawniły zamiar opanowania przez Buł- ba. Prędkość pancernika spadła o dwa ków. Pocisk kal. 280 mm zniszczył prze- garów Półwyspu Gallipoli, co stanowiło węzły. Dowódca Turguta Reisa natych- dział szpitalny i kajuty oficerów Georgiosa bezpośrednie zagrożenie dla Dardaneli. miast dostosował swą prędkość do okrę- Averoffa, wywołując jednocześnie na po- Aby temu przeciwdziałać, osmański Sztab tu flagowego. Nie uczyniły tego jednak kładzie krążownika pożar, którego opa- Generalny opracował plan desantu w re- Mesudiye i Mecidiye, które powoli zaczę- nowanie zajęło załodze dość dużo czasu. jonie Şarköy (wybrzeże Morza Marmara, ły się oddalać. Dopiero o 12:53 pancerni- Gdy okręty zbliżyły się do Tenedos, na północny wschód od nasady Półwyspu ki typu „Brandenburg” zaczęły zmieniać grecka jednostka flagowa ponownie prze- Gallipoli). Przedsięwzięcie takie wyma- się pozycjami w szyku. Manewr ten zo- szła na lewą burtę tureckich pancerników. gało rzecz jasna znacznego zaangażowa- stał błędnie zinterpretowany przez Gre- O 14:30 eskadra kmdr Râmiza obrała jed- nia ze strony floty. Zgodnie z pierwotnym ków, którzy pomyśleli, że to Turgut Reis nak kurs na Dardanele. Adm. Kounto- założeniem operacja miała rozpocząć się ma kłopoty techniczne. Georgios Averoff uriotis obawiając się wejścia w zasięg dział 8 lutego o godz. 05:00. Jednakże z uwa- przeniósł więc ogień na ten właśnie okręt fortecznych rejonu umocnionego posta- gi na późnie przybycie głównych sił mor- i w celu zmniejszenia dystansu do celu od- nowił w tej sytuacji zawrócić na Lemnos. bił na północ. Na skutki togo manewru W czasie całej bitwy Barbaros Hayret- 19. Pozostałe jednostki osmańskich sił uderzenio- wych (Mesudiye, Mecidiye i Berk-i Satvet) wystrzeli- nie trzeba było długo czekać. Turgut Reis tin wystrzelił 182 pociski kal. 280 mm, 51 ły łącznie 391 pocisków o kalibrze 234, 150, 120 i 105 trafiony został dwoma pociskami. Pierw- szt. kal. 105 mm oraz 53 szt. kal. 88 mm. mm, nie odnotowując żadnego trafienia. Same też nie Turgut Reis zużył zaś 201 szt. kal. 280 mm doznały żadnych uszkodzeń. Straty wśród załóg Bar- szy przebił nieopancerzoną część kadłuba barosy Hayrettina i Turguta Reisa wyniosły w sumie 41 na wysokości pierwszego przedziału i nie i 258 szt. kal. 105 mm, by uzyskać zaled- zabitych (w tym 4 oficerów) i 114 rannych (w tym 8 ofi- spowodował większych uszkodzeń. Dru- wie jedno trafienie19. Powodem tego mógł cerów). 20. Dokument ten mówił także, iż zapas amunicji gi natomiast zniszczył rezerwowy bunkier być niski poziom wyszkolenia tureckich jaki pozostał na pancernikach po bitwie pod Mudros węglowy i trzy kajuty oficerskie w czwar- załóg, ale bez wątpienia nie tylko. W pi- pozwalał na prowadzenie ognia tylko przez 20-60 mi- tym przedziale kadłuba. śmie skierowanym 18 marca 1913 przez nut, w zależności od kalibru działa (por.: Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, VII nci Cilt, Osman- O 13:12 Georgios Averoff zmienił kurs Ministerstwo Floty do Sztabu Generalne- lı Deniz Harekâtı 1912-1913, Genelkurmay Basımevi, i przeszedł na lewą burtę tureckich okrę- go informowano o rozkalibrowaniu dział Ankara 1993, s. 190). 20 21. Bolesnym potwierdzeniem stanu uzbrojenia tów. W tym samym czasie kmdr Râmiz pancerników . W rezultacie tych donie- pancerników były wypadki, do jakich doszło w czasie polecił dowódcom Mesudiye i Mecidiye sień dokonano pod okiem oficera bry- I wojny światowej. 27 kwietnia 1915 rozerwało się pra- zmniejszenie prędkości do 12 węzłów, ce- tyjskiej misji morskiej próbnych strzelań we działo kal. 280 mm w wieży na śródokręciu Barba- rosy Hayrettina, a 5 lipca tego samego roku identyczny lem dołączenia do formacji i zwiększenia działami Barbarosy Hayrettina. Ekspery- wypadek miał miejsce w dziobowej wieży Turguta Re- siły jej ognia. Dwadzieścia minut później ment potwierdził zużycie dział, więc za- isa (ibid., s. 191).

28 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Brandenburg” w służbie tureckiej skich z Dardaneli oraz katastrofalną Turgut Reis 225 szt. kal. 105 mm i 202 szt. strzelali” latarnię morską w Doğanarslan. organizację transportu oddziałów desan- kal. 88 mm. Dwudziestego siódmego marca kmdr towych dopiero o 10:00 całość sił zgroma- Ostatnim zadaniem jakie powierzo- Tahir otrzymał rozkaz udzielenia wspar- dziła się w odległości 1000 m od brzegu, no omawianym okrętom w czasie wo- cia artyleryjskiego oddziałom lądowym na którym miał nastąpić desant. jen bałkańskich było znów udzielenie walczącym w rejonie Kumburgaz nad Osłonę całej operacji zapewniać mia- wsparcia siłom lądowym, które po zerwa- Morzem Marmara. Realizację tego zada- ły pancerniki Barbaros Hayrettin i Tur- niu zawieszenia broni wznowiły działa- nia rozpoczął o 14:30 przy wykorzystaniu gut Reis, krążownik pancernopokłado- nia przeciw armii bułgarskiej na froncie pancerników Barbaros Hayrettin i Tur- wy Mecidiye oraz krążownik torpedowy pod Czataldżą. W tym celu 16 lutego Tur- gut Reis, krążownika torpedowego Berk- Berk-i Satvet. Całkowity brak rozpozna- gut Reis zmienił Mesudiye, który do tego -i Satvet oraz dwóch torpedowców. Ogień nia miejsca desantu oraz niedostateczna czasu operował na styku Dardaneli i Mo- dział kal. 280 i 105 mm z okrętów typu ilość łodzi desantowych sprawiły, że do rza Marmara, na wysokości Bolayır. Do „Brandenburg” okazał się na tyle skutecz- godz. 15:30 udało się wysadzić na brzeg 21 lutego wspomniany pancernik patrolo- ny, że bułgarskie natarcie załamało się. tylko jeden batalion piechoty i jedną kom- wał brzeg pomiędzy Doğanarslan a İnce- Dwa dni później stacjonujące w Darda- panię karabinów maszynowych (łącznie burun, ostrzeliwując zauważone oddziały nelach okręty ponownie wezwane zosta- planowano desantować cały X Korpus). przeciwnika. Bułgarzy szybko zoriento- ły w to samo miejsce i pozostawały tam Silny opór przeciwnika oraz niezadowala- wali się w regularności misji wykonywa- wspierając swymi działami turecką pie- jące wsparcie artyleryjskie okrętów osta- nej przez Turguta Reisa i aby utrudnić mu chotę aż do 13 kwietnia, kiedy to doszło tecznie przesądziły o przerwaniu opera- zadanie ustawili w pobliżu Doğanarslan do zawieszenia broni. Po podpisaniu ro- cji. Ewakuację wysadzonych już jednostek baterię dział. Szóstego marca zaskoczy- zejmu, 16 kwietnia okręty powróciły do rozpoczęto 10 lutego o 01:30. Gdy przeja- ła ona pancernik podczas bunkrowania cieśniny, w której stacjonowały jeszcze śniło się, bułgarska artyleria lądowa roz- węgla z parowca Halep. Jeden z pocisków do 27 września 1913. Tego dnia wzięły poczęła ostrzeliwanie statków transporto- trafił w dziobówkę statku, zmuszając go udział w trzydniowych manewrach w re- wych i pasażerskich, na które powracały do wycofania się poza zasięg ognia dział. jonie Erdek. Po ich zakończeniu udały się oddziały X Korpusu. Tym razem jednak Po chwili kolejne dwa pociski ugodziły do Stambułu. Czwartego października okręty znacznie lepiej wywiązały się z po- tym razem w burtę Turguta Reisa, ale nie w stoczni w Złotym Rogu rozpoczęto re- wierzonego im zadania i zapobiegły ma- wyrządziły większych uszkodzeń. Z bliżej mont wszystkich jednostek sił głównych sakrze. O 12:30 pancerniki typu „Bran- nie znanych powodów pancernik nie pod- osmańskiej marynarki wojennej. denburg” udały się wraz z krążownikami jął żadnych działań przeciw bułgarskiej do Gelibolu. Podczas desantu pod Şarköy baterii dział, lecz podniósł kotwicę i skie- (ciąg dalszy nastąpi) Barbaros Hayrettin zużył 250 szt. amuni- rował się w stronę Bolayır. Rozzuchwaleni cji kal. 105 mm i 180 szt. kal. 88 mm, zaś tym faktem Bułgarzy kolejnego dnia „roz- FOTOKOLEKCJA

Niemiecki torpedowiec Seeadler w 1929 r. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 29 Prezidentas Smetona około 1930 roku ze zmienionym poszyciem Hartmut Ehlers (Niemcy) komina oraz z pokładówką dla wyposażenia reprezentacyjnego Tekst na pokładzie rufowym. Fot. zbiory Dmitry Dmitryev

Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940

1. WPROWADZENIE twa mimo ducha samostanowienia wśród wym narosła tendencja utworzenia „Wol- Przed I wojną światową Litwa była czę- wolnych narodów, podobnie jak inne pań- nego Miasta Kłajpeda” (Freistaat), w któ- ścią rosyjskiego Imperium Carskiego. stwa bałtyckie, powinna pozostać pod rym wielki wpływ miałaby mieć Polska. Od 1915 roku terytorium litewskie okupo- wpływem Imperium Rosyjskiego. W ogól- Działo się to mimo tego, że już w 1918 roku wały wojska niemieckie, a w dniu 11 grud- nym przekonaniu dominacja Bolszewi- obywatele Regionu wyrazili w Akcie z Tyl- nia 1917 roku, po rosyjskiej Rewolucji Paź- ków nie mogła przetrwać i powrót byłego ży (litewska nazwa Tilžė, przyp. tłumacza) dziernikowej, proklamowano niezależne porządku powinien przywrócić stabilność wolę „opuszczenia dziadka Niemiec i zjed- państwo litewskie pod protekcją Cesarstwa geopolityczną. noczenia z matką Litwą”. Było jasne, że re- Niemieckiego. Międzynarodowy status Litwy był po- gion Memel wyśliznął się z rąk litewskich. Republika Litwy została utworzo- nadto zagrożony przez polskie plany jej Zaistniałe okoliczności zmusiły w 1923 na w dniu 16 lutego 1918 roku. W listo- anektowania. Państwa zachodnie mia- roku obywateli i rząd litewski do podję- padzie następnego roku z Litwy wyparto ły bowiem zamiar stworzenia strefy bufo- cia zdecydowanych działań. Konferencja siły Armii Czerwonej, które od zakończe- rowej dla zabezpieczenia przed rozprze- Ambasadorów zdecydowała wkrótce o sta- nia I wojny światowej w listopadzie 1918 strzenianiem się ideologii bolszewickiej tusie Regionu co nie usatysfakcjonowało roku stacjonowały na jej terytorium. Re- na zachód tak, aby jej potencjał politycz- Litwinów. Uwaga społeczności międzyna- gion Wilna, wcześniejszej stolicy Litwy, zo- ny pozostał na terenie Rosji. Za główny fi- rodowej była bowiem wówczas skierowana stał jednak w latach 1920-23 zaanektowa- lar dla osiągnięcia tego celu uważano Pol- na niemieckie Zagłębie Ruhry zajęte przez ny przez Polskę rządzoną przez Marszałka skę. Kraj ten otrzymywał więc wsparcie siły francuskie. Poważne naciski zachęca- Piłsudskiego. z Zachodu – głownie z Francji. Z tego po- jące rząd litewski do przeprowadzenia ope- Kiedy zakończyła się I wojna światowa, wodu Litwa była postrzegana jako państwo racji wojskowej pochodziły od zdetermi- delegacja polityków litewskich na paryską słabe i niepewne, a państwa zachodnie pre- nowanych członków litewskiego Związku konferencję pokojową – miejsce gdzie zwy- ferowały jej anektowanie dla wzmocnie- Strzeleckiego. cięzcy alianci ustanawiali nowy porządek nia siły Polski. Dlatego też strefa wpływu, W tajemnicy Litwa sformowała więc współistnienia państw europejskich – pró- w której była Litwa pozostawała nieokre- Oddział do Zadań Specjalnych złożony bowała przeforsować przyłączenie do Re- ślona do 1922 roku – w czasie najdłuższym z kadetów Szkoły Wojskowej oraz Szkoły publiki Litewskiej niemieckiego regionu ze wszystkich Państw Bałtyckich. Zamiast Policji Wojskowej, żołnierzy 5 i 8 Pułków Memel (niemiecka nazwa Kłajpedy, przyp. tego Liga Narodów (będąca odpowied- Piechoty, 1 Pułku Kawalerii, batalionów tłumacza). Żądanie to zostało spełnione nikiem dzisiejszej Organizacji Narodów Elektrotechnicznego i Samochodowe- tylko częściowo, bowiem obszar ten został Zjednoczonych), umieściła region Memel go, żołnierzy ochotników i oficerów Szta- oddzielony od Niemiec. pod tymczasową administracją Francji. bu Generalnego oraz strzelców z pluto- Region Memel nie został jednak przy- Innym powodem nie zwracania regio- nów: Vilkaviškis, Kaišiadorys i Panevėžys. znany również Litwie, ponieważ uważano, nu Memel Litwie było gospodarcze nim za- Armia powstańcza liczyła łącznie 40 ofi- że nowopowstałe państwo nie znajdzie się interesowanie oraz zamiar przekazania go cerów, 584 żołnierzy wojsk regularnych, w strefie wpływów Zachodu. Było to efek- Polsce, którą wspierała Francja. W 1922 455 strzelców i około 300 obywateli regio- tem powszechnie panującej opinii, że Li- roku w społeczeństwie międzynarodo- nu Memel.

30 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940

Powstańcy mieli prowadzić opera- Nie wierząc w powodzenie walki, więk- nia na Bałtyku, Litwa zakupiła były nie- cje w trzech grupach: pierwszej dla dzia- szość przywódców litewskich wyjecha- miecki trałowiec M 59 przemianowany łań w rejonie Memel (Klaipėda), drugiej ła za granicę i w dniu 16 czerwca 1940 roku na Prezidentas Smetona. Rząd oczekiwał w rejonie Pagėgiai i dla obrony granicy Związek Radziecki rozpoczął okupację Li- okrętu przede wszystkim do powstrzyma- z Niemcami oraz trzeciej w regionie Šilutė. twy. Już w dniu 21 lipca została utworzona nia przemytu. Faktycznie, już w tym sa- Na granicy powstańcy zamienili mun- Litewska SRR, która w dniu 3 sierpnia zosta- mym roku zdołał on przechwycić jednost- dury na ubrania cywilne ze specjalnymi ła włączona do ZSRR. W latach 1941-1945 Li- kę przemytniczą1. oznaczeniami: zgiętymi ramionami pod- twa była okupowana przez wojska niemiec- Na początku lat trzydziestych, Litwa trzymującymi litery „MLS” – Ochotnicy kie. W dniu 7 kwietnia 1948 roku Memel poprosiła o doradztwo w zakresie obrony Wielkiej Litwy. W dniu 10 stycznia 1923 (Klaipėda) został zwrócony Litewskiej SRR wybrzeża Wielką Brytanię, która wysła- roku przekroczyli oni granicę i tego same- stając się częścią Obwodu Kaliningradzkiego. ła za granicę pierwszych oficerów mary- go dnia zajęli bez większego oporu mia- Wraz z nadejściem „Głasności” i „Pie- narki dla prowadzenia szkolenia. W latach sta Šilutė i Pagėgiai. Memel został otoczo- restrojki”, które doprowadziły do upadku 1932/33 Straż Graniczna otrzymała cztery ny i od 15 stycznia rozpoczęto jego szturm. Związku Radzieckiego, Litwa ponownie nowe łodzie patrolowe. W dniu 1 września Po południu tego dnia Prefektura Francu- odzyskała niepodległość: 1935 roku głównodowodzący litewskich sił ska poddała się powstańcom. • 1990 rok: Deklaracja Niepodległości zbrojnych generał Stasys Rastikis oficjalnie Podczas operacji zginęło 12 powstań- (11 marca). Moskwa wprowadziła blokadę powołał Marynarkę Wojenną jako rodzaj ców, 2 żołnierzy francuskich oraz niemiec- handlową Litwy (18 kwietnia). litewskich sił zbrojnych. ki żandarm. Działania spotkały się z pro- • 1991 rok: Rosyjska Rada Państwa zaak- W 1936 roku sformułowano pierw- testem Francji, która zażądała wycofania ceptowała niepodległość Litwy (6 września). sze plany zakupu nowych jednostek wo- powstańców z Regionu Memel. Rząd Litwy jennych, które mówiły o dwóch okrętach wyparł się jednak jakichkolwiek powiązań 2. LITEWSKIE SIŁY MARYNARKI WOJENNEJ podwodnych po 400-650 ton i dwóch tra- powstańców z centralną administracją li- I STRAŻY GRANICZNEJ MIĘDZY WOJNAMI łowcach po 250 ton. Plany przewidywa- tewską i nie podjął żadnych działań. Po zakończeniu I wojny światowej ły zakup 400 min i wydatkowanie łącznie W dniu 23 lutego 1923 roku Konferen- rząd litewski przystąpił do organizowa- 19 mln. Litów. Budowę okrętów podwod- cja Ambasadorów ogłosiła porozumienie nia sił obrony morskiej. Ze względu jed- nych skalkulowano na kwotę 14 mln Li- pomiędzy Litwą i Aliantami I wojny świa- nak na warunki polityczne i ekonomiczne tów, a trałowców na 3 mln Litów. Pozostałe towej. Na jego mocy Region Memel został oraz brak prawdziwego portu idea sił obro- 2 mln Litów przeznaczono na miny. przekazany Litwie i po podpisaniu w 1924 ny morskiej nie weszła w stadium realizacji Na początku 1939 roku personel Ma- roku w Paryżu Konwencji Kłajpedzkiej stał do 1923 roku. Dopiero zajęcie w tym roku rynarki liczył: 7 oficerów, 12 podofice- się autonomiczną częścią Republiki Litwy. Memel, teraz Kłajpedy, dało Litwie peł- rów i około 60 marynarzy byłego trałowca Pod koniec marca 1939 roku Region Me- ny dostęp do Morza Bałtyckiego i możli- i patrolowca Straży Granicznej Preziden- mel formalnie powrócił do Rzeszy Nie- wość stopniowego rozwoju sił obrony mor- tas Smetona sklasyfikowanego teraz jako mieckiej. Chociaż na mocy najwcześniej- skiej. Pierwszym krokiem w tym kierunku kanonierka. Jednostka została wycofa- szych warunków paktu Hitler-Stalin Litwa było utworzenie w dniu 14 lipca 1923 roku na ze służby w 1932 roku i trzy lata póź- miała przejść w niemiecką strefę wpływów, Korpusu Straży Granicznej pod kontrolą niej przebudowana do wykorzystania ostatecznie znalazła się w strefie wpływów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Jego przez Marynarkę. Straż Graniczna mia- radzieckich. Już w dniu 10 października pierwszymi dwoma jednostkami były ło- ła sześć uzbrojonych patrolowców: Aitva- 1939 roku Związek Radziecki zmusił Litwę dzie patrolowe Savanoris i Lietuvaitė. Trze- ras, Šaulys (II), Žaibas, Partizanas, Savano- do podpisania 15-letniego paktu o wza- cia łódź, Šaulys, dołączyła w 1924 roku. 1. Hassan I, były niemiecki ścigacz okrętów pod- jemnej współpracy. Na jego mocy Zwią- W 1927 roku, dla zapewnienia Straży wodnych typu „UZ”, który w 1929 r. stał się estońskim zek Radziecki miał prawo wykorzystywa- Granicznej jednostki zdolnej do operowa- As De Pique. nia litewskich baz lądowych i lotniczych. Grupa marynarzy na pomoście rufowym Prezidentasa Smetony. Fot. zbiory Siergieja Patjanina W rewanżu Litwa otrzymała region wileń- ski, który ZSRR zajął po kapitulacji Polski w dniu 27 września oraz rozbiorze jej tery- torium przez Niemcy i Związek Radziecki. Zakończenie Wojny Zimowej z Finlan- dią w dniu 13 marca 1940 roku umożli- wiło Stalinowi ponowne zwrócenie uwagi na Państwa Bałtyckie. Litwa była pierw- szą, która odczuła żądania komunistów. W dniu 30 maja Związek Radziecki wysu- nął nowe żądania oraz fałszywie oskarżył rząd litewski o aresztowanie kilku żołnie- rzy radzieckich i zmuszenie ich do wyja- wienia tajemnic wojskowych. Pod wpły- wem Moskwy spełzły na niczym wszelkie wysiłki rządu litewskiego. Związek Ra- dziecki wysunął więc dalsze żądania do- tyczące zarówno stacjonowania wojsk radzieckich, jak i składu nowego rządu li- tewskiego.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 31 Tekst

Prezidentas Smetona w bardzo wczesnym okresie służby. Okręt ciągle ma oryginalne poszycie komina oraz maszty. Pokładówka zawierająca wyposa- żenie reprezentacyjne nie została jeszcze zabudowana. Fot. zbiory Siergieja Patjanina ris i Lietuvaitė. Dodatkowo Litwa posiadała 1939 roku łotewskie pogłębiarki wystar- de2 ze stoczniowym numerem 402. Wo- mały lodołamacz-holownik Perkunas i pi- czająco pogłębiły port w Sventoji i Pre- dowany w dniu 31 października 1917 roku lotówkę Sarunas, które nie wchodziły jed- zidentas Smetona oraz kilka mniejszych i wprowadzony do służby w dniu 30 listo- nak w skład floty wojennej. jednostek handlowych powróciło do li- pada tego samego roku. Z listy Reichsmari- Utrata Kłajpedy spowodowała stratę tewskiego portu. ne skreślony w dniu 24 października 1921 przez niewielką Marynarkę litewską jej je- We wrześniu 1939 roku na listę floty li- roku. W dniu 2 sierpnia 1922 roku sprze- dynej bazy. Godzinę przed zajęciem por- tewskiej wprowadzono dwie internowane dany niemieckiej firmie Bieber z Hambur- tu przez prowadzone przez pancernik jednostki polskie, a jeszcze jedną przyjęto ga za kwotę 1 mln Marek, pozostawiony kieszonkowy Deutschland jednostki Krieg- do ewidencji w czerwcu 1940 roku – na kil- jednak w Wilhelmshaven. W dniu 27 lip- smarine, które rankiem 23 marca 1939 ka dni przed aneksją Litwy przez ZSRR. ca 1927 roku zakupiony za kwotę 289 tys. roku przybyły aby zaanektować region, Poniżej opisano jednostki Marynar- Litów i przeholowany do Kłajpedy w celu Prezidentas Smetona i sześć patrolowców ki Wojennej oraz Straży Granicznej z lat przebudowy. Przemianowany na Preziden- oraz kilka statków handlowych wyszło 1923-1940. Wymienione zostały także tas Smetona z przeznaczeniem do służby w morze. Patrolowce zawinęły do Sventoji jednostki Policji Morskiej oraz Skautów w Straży Granicznej jako jednostka szkol- – jedynego pozostałego Litwie portu. Mała Morskich. na i do zwalczania przemytu. Po raz pierw- ta przystań była jednaka zbyt płytka dla szy wyszedł w morze w nowej roli w dniu kanonierki Prezidentas Smetona. 3. LITWESKIE OKRĘTY WOJENNE 4 listopada 1927 roku. Okręt pozostawał u wejścia do portu W SZCZEGÓŁACH Pod koniec lat dwudziestych okręt przez 4 miesiące stojąc na kotwicy lub od- Prezidentas Smetona – kanonierka przystosowano do pomocniczej służby chodząc w morze przy złej pogodzie oraz Były niemiecki trałowiec M 59 zbudo- bunkrując paliwo w Rydze, albo w Lipa- wany przez Seebeck-Werft, w Geestemün- 2. Obecnie dzielnica Bremerhaven. wie. W maju 1939 roku, po dyskusjach Li- Marynarze na dziobie Prezidentasa Smetony. Fot. zbiory Siergieja Patjanina twini przegłosowali kwotę 40 mln Litów na modernizację Sventoji do standardów nowoczesnego portu. Wysiłki dla uzyska- nia w Wielkiej Brytanii pożyczki na ten cel zakończyły się jednak niepowodzeniem. Latem 1939 roku Litwa poprosiła rząd łotewski o umożliwienie dokowania ka- nonierki w Lipawie. Łotysze odrzucili jed- nak tę prośbę motywując, że przeznaczo- ną do dokowania jednostką byłby okręt wojenny. Nie mając innej możliwości Li- twini zdemontowali uzbrojenie kanonier- ki, po czym Łotysze zgodzili się na cumo- wanie jednostki w Lipawie ze szkieletową załogą 10 marynarzy. Litwa poprosiła tak- że o umożliwienie odbycia szkolenia przez oficera i 5 marynarzy w łotewskiej Mary- narce Wojennej. Prośba ta również zosta- ła odrzucona przez Łotyszy. W czerwcu

32 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940

Dane taktyczno-techniczne – Prezidentas Smetona roku przebazowana do Šventoji i wykorzy- Wyporność: 535 t pełna, 506 t projektowa (po zbudowaniu); 586 t pełna (1936) stywana jako motorówka dozorowa Ma- rynarki Wojennej Banga. Po radzieckiej Wymiary: długość 59,3/57,8 m (całkowita/na KLW), szerokość 7,3 m, zanurzenie 2,2/2,6 m aneksji w dniu 17 września 1940 roku przy- Maszyny główne: dwa kotły okrętowe, dwa zespoły maszyn parowych potrójnej ekspansji, 1750 iKM dzielona do garnizonu wileńskiego gdzie Prędkość: 16 węzłów wpisano ją do ewidencji 192 Batalionu. Zasięg: 2000 Mm przy 14 w, 130 ton węgla Dalsze jej losy pozostają nieznane. 1 x 57 mm; 2 lub 3 x 37 mm; do 3 km Maxim (1927-32) Uzbrojenie: 2 x 20 mm Oerlikon; 1 ckm, 2 lkm (1935) Vejas (II) 2 x 76 mm; 2 m. b. g (w służbie radzieckiej) Była polska motorówka typu Chris- Załoga: 31 (Straż Graniczna); 48 (Marynarka), 70 (w służbie radzieckiej) -Craft-Utility (numer stoczniowy 7352). Internowana na początku września 1939 w roli jachtu prezydenckiego zabudowu- Dane taktyczno-techniczne – Banga jąc na jego pokładzie rufowym specjalną nadbudówkę z wyposażeniem reprezen- Wymiary: długość 8,2 m, szerokość 2,2 m tacyjnym. Zmieniono również poszycie Napęd: 4-cylindrowy silnik benzynowy komina redukując także jego wysokość. Uzbrojenie: 2 karabiny maszynowe W trakcie służby w Straży Granicz- nej uzbrojenie jednostki było zmienia- Dane taktyczno-techniczne – Vejas (II) ne. Na jej początku było to dwa do trzech Wymiary: długość 5,5 m, szerokość 1,8 m dział kalibru 37 mm; później działo ka- Napęd: 6-cylindrowy silnik benzynowy Chrysler Marine (przyp. tłumacza) libru 57 mm na pokładzie dziobów- Uzbrojenie: 2 karabiny maszynowe ki oraz po jednym dziale kalibru 37 mm po obydwu stronach skajlajtu maszynow- nownie przeklasyfikowana w dniu 19 roku w Kownie. Pod koniec 1939 roku ni. W następnych latach służby w Stra- sierpnia tego samego roku – tym razem przebazowana do Šventoji i wykorzystywa- ży Granicznej uzbrojenie jednostki stano- na trałowiec o nazwie Tralszczik Nr 76. Już na jako motorówka dozorowa Vejas. Po ra- wiły tylko karabiny maszynowe Maxima. w dniu 7 września okręt ponownie został dzieckiej aneksji w dniu 17 września 1940 Mimo, że Prezidentas Smetona dokonał przeklasyfikowany na eskortowiec nazwa- roku przydzielona do garnizonu wileńskie- kilku przechwyceń3 nie mógł odnosić ny Korall. Jeszcze jednej zmiany jego kla- go gdzie wpisano ją do ewidencji 29 Bata- wielkich sukcesów w zwalczaniu przemy- syfikacji na trałowiec dokonano w dniu lionu. Dalsze jej losy pozostają nieznane. tu ze względu na zbyt małą prędkość. 25 listopada 1943 roku. Po raz ostatni okręt W styczniu 1932 roku jednostkę wy- przeklasyfikowano w dniu 5 czerwca 1944 Elfa cofano ze służby i rozbrojono. Po dys- roku na trałowiec elektromagnetyczny. Jednostka została zbudowana w 1935 kusjach, w styczniu następnego roku zo- Ostatecznie, w dniu 29 sierpnia jednostka roku w Finlandii. W dniu 13 września na- stała ona wpisana do ewidencji Armii. została przemianowana na T-33. stępnego roku aresztowana za przemyt- Między 17 sierpnia i 13 września 1934 roku W latach II wojny światowej okręt peł- nictwo. W dniu 22 marca 1939 roku prze- okręt przeszedł mały remont ograniczają- nił bardzo aktywną służbę będąc wyko- bazowana do Šventoji, gdzie 4 czerwca cy się do niewielkiej konserwacji. Dopiero rzystywanym jako jednostka łącznikowa następnego roku, zaledwie na 12 dni przed w maju następnego roku rozpoczęto jego i baza. Na przełomie listopada i grudnia rozpoczęciem okupacji radzieckiej, zosta- remont kapitalny. Prezidentas Smetona 1941 roku pomagał w ewakuacji garnizonu ła przekazana przez Ministerstwo Finan- został ponownie wprowadzony do służby Hanko, głównie był jednak wykorzystywa- sów Marynarce Wojennej. W dniu 24 lipca w dniu 2 sierpnia 1935 roku i przydzielony ny do zadań trałowych w Zatoce Fińskiej. 1940 roku przydzielona do sił radzieckiej teraz do nowoutworzonej Marynarki Wo- T-33 został utracony w dniu 11 stycz- straży granicznej. Jej losy po 1940 roku po- jennej. Przeprowadzone modernizacje do- nia 1945 roku w nieznanych okoliczno- zostają nieznane. tyczyły nadbudówki, kanałów wentylacyj- ściach podczas rejsu z Helsinek do Tallina. nych oraz masztu przedniego. Uzbrojenie W 2007 roku jego wrak został zlokalizo- 4. JEDNOSTKI STRAŻY GRANICZNEJ zostało zastąpione nowoczesnymi działami wany przez służby estońskie w odległo- W SZCZEGÓŁACH automatycznymi. W późniejszych latach ści 35 km (19 Mm) od Tallina na głęboko- Partizanas wyposażenie reprezentacyjne na pokła- ści 80 m. Jednostka została zbudowana przez dzie rufowym okrętu zostało zredukowa- Lindenau & Cie w Kłajpedzie z nume- ne poprzez skrócenie pokładówki, którą Banga (eks-Narocz) rem stoczniowym 65. Wodowana w dniu ograniczono do trzech zamiast pierwot- Była polska motorówka Narocz zbudo- 5 maja 1933 roku. Przydzielono jej nu- nych czterech bulajów na każdej z jej ścian wana przez amerykańską stocznię Barker wzdłużnych. Dodano także żurawiki ło- w Norfolk. Internowana w połowie wrze- 3. Oprócz Hassana I, w 1930 r. dokonał innego spek- dziowe na lewej burcie jednostki. śnia 1939 roku w Kownie. Pod koniec 1939 takularnego przechwycenia – szkunera Vesta. W dniu 22 czerwca 1940 roku kano- nierka została przejęta przez Związek Ra- Dane taktyczno-techniczne – Elfa dziecki i przemianowana na Pirmunas. Wyporność: 13,5 t We wrześniu tego roku jednostka zosta- Wymiary: długość 12,0 m, szerokość 3,1 m, zanurzenie 0,8 m ła przebazowana do Lipawy i wyposażona Napęd: silnik spalinowy, 60 KM do służby eskortowej z nową nazwą Zador- Prędkość: 10 węzłów nyj. W dniu 9 stycznia 1941 roku przekla- syfikowana na patrolowiec NKWD. Po- Załoga: 6

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 33 Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940

ji. W 1940 roku przeszedł remont kapitalny, zosta- jąc w sierpniu tego samego roku przejętym w Švento- ji przez ZSRR. Opuszczo- ny w 1941 roku. Po odna- lezieniu w Lipawie przez Niemców przywrócono mu nazwę Argus. Do 1943 roku operował z Memel, wycofany z eksploatacji i złomowany w tym sa- mym roku.

Lietuvaitė (eks-Möwe) Była niemiecka mo- torówka Möwe budowa- na przez Lindenau & Cie w Kłajpedzie. Przeję- ta w stanie nieukończo- Partizans sfotografowany w Kłajpedzie w 1936 r. Fot. zbiory Siergieja Patjanina nym podczas aneksji regio- nu Memel, ukończona dla potrzeb Straży Granicznej i w dniu 14 lip- Dane taktyczno-techniczne – Partizanas ca 1923 roku wprowadzona do służby jako Wyporność: 60 t Lietuvaitė. Bazująca w Šventoji jednost- Wymiary: długość 21,5 m, szerokość 4,5 m, zanurzenie 1,3 m; wysokość boczna 2,2 m ka zatonęła podczas sztormu w 1927 roku. Napęd: dwa silniki spalinowe, razem 200 KM, dwie śruby Podniesiona i wyremontowana. W 1940 Prędkość: 12 węzłów roku przeszła remont kapitalny zostając przejęta przez ZSRR w czerwcu tego same- Uzbrojenie: 1 x 57 mm; 1 x 20 mm Oerlikon; 2 km Maxim go roku. W dniu 24 lipca 1940 roku stała Załoga: 13 się jednostką radzieckiej straży granicznej mer rozpoznawczy P.1. Dopiero w 1937 jako Savanoris. W dniu 22 marca 1939 bazującej w Šventoji. Jej ostateczne losy są roku wyposażono ją w radiostację. W 1939 roku przebazowany z Kłajpedy do Švento- nieznane. roku była uzbrojona tylko w pojedynczy karabin maszynowy. Po tym jak w sierp- Dane taktyczno-techniczne – Aitvaras, Šaulys (II), Žaibas niu 1940 roku została przejęta w Šventoji Wyporność: 16,0 t (Aitvaras, Žaibas); 16,5 t (Šaulys) przez Związek Radziecki jej losy pozosta- ją nieznane. Najprawdopodobniej została długość 12,5 m, szerokość 3,05 m wcielona do 2 Eskadry NKWD w Ventspils Wymiary: zanurzenie 0,6 m; wysokość boczna 1,0 m (Aitvaras, Žaibas) [2 отряд БОПС НКВД]. zanurzenie 0,7 m; wysokość boczna 0,97 m (Šaulys) Napęd: dwa silniki wysokoprężne Humboldt-Deutz, po 40 KM Aitvaras, Šaulys (II), Žaibas Prędkość: 12 węzłów Barkasy zbudowane przez Lindenau Uzbrojenie: 2 km & Cie w Kłajpedzie z numerami stocznio- Załoga Žaibasa w trakcie szkolenia z obsługi karabinu maszynowego. Fot. zbiory Siergieja Patjanina wymi odpowiednio: 64 (koszt 51,7 tys. Li- tów); 66 (koszt 57,9 tys. Litów) i 63 (koszt 51,7 tys. Litów). Początkowo operowa- ły w rejonie Kłajpedy, później Šventoji. W sierpniu 1940 roku zdobyte przez Ro- sjan w Kownie gdzie były przebudowane. Ich dalsze losy są nieznane.

Savanoris (eks-Argus) Były niemiecki trałowiec motoro- wy F 45, zbudowany w 1918 roku przez C. Waap w Kilonii-Heikendorf. Skreślo- ny z listy floty niemieckiej w dniu 22 paź- dziernika 1920 roku. Od 10 czerwca na- stępnego roku w służbie „Hafenbauamt Memel” jako Argus. Przejęty przez Litwę po aneksji regionu Memel, adaptowany na potrzeby Straży Granicznej i wprowa- dzony do służby w dniu 14 lipca 1923 roku

34 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Litewskie Siły Morskie przed rokiem 1940

ne eksploatując 9 ma- łych jachtów żaglowych oraz jeden większy jacht szkolny.

Budys (eks-Malaya) Zbudowany w 1919 przez Germaniawerft w Kilonii. W 1925 roku przechwycony przez Savanoris z ładunkiem kontrabandy i skonfi- skowany przez Litwę. W dniu 16 lipca 1926 roku sprzedany na au- kcji organizacji skau- tów morskich i prze- mianowany na Budys. Utracony w dniu 15 lip- ca 1933 roku w wyniku wejścia przy złej pogo- dzie na północny falo- Zespół jednostek Straży Granicznej w Kłajpedzie w 1934 r. Na pierwszym planie Savanoris, dalej Partizanas (przy kei) chron portu w Kłajpe- z barkasem typu Žaibas na zewnątrz. Fot. zbiory Siergieja Patjanina dzie skutkiem awarii silnika. Dane taktyczno-techniczne – Savanoris Co do nieznanych losów różnych jed- Wyporność: 36 t nostek, może być interesujące odnoto- Wymiary: długość 17,5 m, szerokość 3,9 m wanie w niemieckim źródle dwóch by- łych litewskich barkasów patrolowych Napęd: dwa silniki wysokoprężne Daimler Mod. 1917, po 65 KM eksploatowanych w latach czterdziestych Prędkość: 16 węzłów przez szkołę szybowcową NSFK4 jako jed- Uzbrojenie: stanowiska dla dział 1 x 37 mm lub 1 x 20 mm Oerlikon; 1 km Maxim nostki ratownicze w Rositten w Prusach Wschodnich. Dane taktyczno-techniczne – Lietuvaitė Wymiary: długość 6,4 m, szerokość 1,6 m, zanurzenie 0,4 m Tłumaczenie z języka angielskiego: Napęd: 4-cyl. silnik spalinowy typu BMW, 60 KM Jarosław Palasek Prędkość: 12 węzłów Uzbrojenie: 1 km Bibliografia Jane’s Fighting Ships 1939 (David & Charles Reprints 5. JEDNOSTKI RÓŻNE Vejas Ltd., 1971) W składzie Policji Morskiej, która ist- Barkas parowy o długości 12,0 m, sze- Weyers Taschenbuch der Kriegsflotten 1936 i 1940, niała równolegle do Straży Granicznej rokości 2,7 m i maszynie parowej o mocy (J. F. Lehmanns Verlag, Monachium/Berlin) znajdowały się cztery kolejne jednostki. 60 iKM. Pochodził z lat I wojny światowej, Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815- Wszystkie były wykorzystywane do walki pełnił służbę w latach trzydziestych. Jego 1945, Tomy 2, 5 i 6 (Bernard & Gräfe, Koblencja, z przemytnikami: los nie jest dokładnie znany: został złomo- 1983/1988/1989) wany w latach 1938-39 lub został przejęty Jürg Meister: Soviet Warships of the Second World War Šaulys przez Niemców w Memel w dniu 23 mar- (MacDonald & Jane’s, Londyn, 1977) Pierwszy noszący tę nazwę barkas mo- ca 1939 roku. S.S. Bereznoj: Korabli i Suda WMF SSSR 1928-1945 torowy (brak danych), zakupiony w 1924 (Moskwa, Wojennoje Izdatel’stwo, 1988) roku i wprowadzony do służby w dniu Prashama S.S. Bereżnoj: Trofei i Reparatsji WMF SSSR”, (Jakuck 14 lipca tego roku. Pełnił służbę do 1930 Barkas motorowy pełniący służbę w la- 1994) roku kiedy został złomowany. tach trzydziestych. Brak innych informacji. A.A. Gajduk, R.W. Lapshin: Wojenno-Morskije Sily Pribaltijskich Gosudarstw 1918-1940 (Galeja Print, St. Lydys Jako ostatnia, choć nie najmniej waż- Petersburg, 2009) Barkas parowy (brak danych), zakupio- na jest wymieniona litewska organiza- Materiały zebrane przez autora w Państwach Bałtyc- ny na początku lat dwudziestych, w służbie cja skautów morskich – „Sauliu Sajunga”. kich od 1995 roku. do lat trzydziestych. Prowadziła ona szkolenie paramilitar-

Dane taktyczno-techniczne – Budys Wymiary: długość 14,5 m, szerokość 4,3 m, zanurzenie 1,75 m Powierzchnia ożaglowania: 90 m2 4. NSFK = Nationalsozialistisches Fliegerkorps – Na- Napęd pomocniczy: silnik spalinowy, 25 KM rodowosocjalistyczny Korpus Lotniczy.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 35 Parowiec Galilea (1926/1927 BRT) hamburskiego arma- Christoph Fatz (Niemcy) tora Deutsche Levante Line. Galilea pozostał na Morzu Tekst Śródziemnym. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej część I

Prawie nieznane, nawet w kręgach miłośników okrętów i statków, są przygotowania i powrót ki pasażerskie nawiązywały kontakt ze niemieckej floty handlowej do kraju po wybuchu II wojny światowej. stacjonującymi na dalekich wodach okrę- Spektakularne w oczach opinii publicznej wydarzenia jak udane przełamanie brytyjskiej bloka- tami oczekując od nich dalszych in- dy przez wielkie statki pasażerskie Bremen, St. Louis, New York i powracające jesienią 1939 roku strukcji. Wsparcie i zaopatrzenie dla z Ameryki Południowej należące do Hamburg-Süd „pasażery” Monte Olivia, Monte Pascual czy operujących po wybuchu wojny poza me- jeszcze w kwietniu 1940 roku powrót Antonio Delfino, lub pomoc „neutralego” USA w przechwy- tropolią okrętów miały organizować tzn. ceniu przez Royal Navy i w konsekwencji samozatopienie należącego do NDL-u statku pasażer- Etapy (Etappen), były to małe sztaby kie- skiego Columbus nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistości. rowane w większości przez oficerów mary- Prawdziwymi bohaterami tej bezprecedensowej operacji były dziesiątki samotnych powolnych narki (często rezerwy), złożone z fachow- statków przedzierających się tygodniami z odległych zakątków świata do Niemiec, probujących ców, przedstawicieli spółek żeglugowych ujść polującym na nie okrętom Royal Navy i Marine Nationale z załogami gotowymi w każdej przebywających od lat w danych kra- chwili zatopić swój statek by nie wpadł w ręce wroga. jach znających miejscowe uwarunkowa- Jedyne w swoim rodzaju, nieprawdopodobne wręcz odyseje niektórych jednostek i wyczyny nia i utrzymujących bardzo dobre kontak- ich załóg – chociażby należącego do NDL parowca Erlangen – mogące posłużyć jako pod sta- ty z miejscowymi notablami. Przykładowo wa do scenariusza niejednego filmu lub kanwa przygodowej powieści nie są jednak tematem dla obszaru Oceanu Atlantyckiego, Kaiser- tego opracowania. liche Marine zawarła odpowiednią umowę z hamburskim armatorem HAPAG, zgod- Kiedy w pierwszych dniach sierpnia napotkane po drodze większe statki lub nie z nią HAPAG zobowiązywał się na wy- 1914 roku wybuch wojny zaskoczył nie- jednostki neutralne, opuszczały szlaki padek wojny dostarczyć okrętom działają- miecką flotę handlową, kapitanowie roz- żeglugowe i szukały schronienia w por- cym na tym akwenie m.in. do 75 000 ton sianych na oceanach statków nie posia- tach neutralnych, wybierając przeważ- węgla miesięcznie. Ponadto w uzupełnie- dając żadnych dyrektyw musieli sami nie porty hiszpańskie, portugalskie, po- niu do umowy zobowiązał się przygotować podejmować decyzje o dalszym losie swo- łudniowo-amerykańskie czy też Stanów pięć Etapów głównych i 10 filii. ich jednostek i ich załóg. Ani rząd ani Ka- Zjednoczonych, nie przewidując, że nie- Po wybuchu wojny Etapy „podpo- iserlichen Marine nie opracowano żad- które z tych państw z biegem czasu przy- rządkowywały” sobie przebywające na nych instrukcji dotyczących żeglugi na stąpią do wojny po stronie Ententy. ich obszarze i nadające się do tego celu wypadek wojny. Nieliczne duże jednost- Tylko przebywające w morzu obję- frachtowce a także charterowały statki ki wyposażone w radiostacje, instru- te planami mobilizacyjnymi szybkie stat- obcych bander.1 owane przez armatorów, obierały kurs do portów państw neutralnych, jednak 1. Zgodnie z planem jako krążowniki pomocnicze zostały uzbrojone i wyekwipowane: na Atlantyku szybkie statki pasażerskie Kronprinz Wilhelm (po spotkaniu 6.8. z krążownikiem Karlsruhe) i Cap Trafalgar (23.8 z kanonierką Eber), większość bez urządzeń telegraficznych w Cingtao Prinz Eitel Friedrich przejął uzbrojenie i częściowo załogi kanonierek Luchs i Tiger. Dla operujacych na oce- kontynowała rejs nieświadoma wybu- anach niemieckich krążowników wyekwipowano w sumie jako jednostki zaopatrzeniowe (Etappenschiffe) 103 statki; chu wojny i niebezpieczeństwa, w jakim statki pobierały zaopatrzenie z wcześniej przygotowanych w portach zagranicznych i uzupełnianych na bieżąco skła- dów (tzn. Etappen). Do zaopatrywania niemieckich krążowników wyczarterowano dodatkowo 16 statków obcych ban- się znajdowały. Przy odrobinie szczęścia der i 9 pryz. Jako ciekawostkę można podać, że wyczarterowany dla eskadry wiceadm. von Spee holenderski parowiec powiadomione o wybuchu wojny przez Josephina pobrał węgiel zakupiony dla niemieckiej eskadry w brytyjskim Cardiff.

36 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

O ile znajdujące się w chwili wybuchu W Niemczech prawie natychmiast przy- nych strategicznie surowców i towarów wojny na Bałtyku i Morzu Północnym stat- stąpiono do odbudowy de facto nie ist- transportowano drogą morską z czego na ki osiągnęły w przytłaczającej większo- niejacej floty handlowej. Pierwsze zamó- Morze Północne przypadało 84% a na ob- ści swoje porty macierzyste, to przerwanie wienia na nowe statki złożono już w 1920 szar Morza Bałtyckiego 8%, tylko 8% do- blokady i powrót do Niemiec z poza eu- roku10, wielkie znaczenie miała tutaj ra- cierało do kraju drogą lądową. W rze- ropejskich akwenów udało się – jeśli było tyfikowana 23 lutego 1921 roku przez Re- czywistości liczby te nie odzwierciedlają więcej prób – ściśle biorąc tylko raz! Je- ichstag ustawa Reedereiabfindungsgesetz w pełni znaczenia jakie od połowy lat 20- dynym statkiem który bezpośrednio po- (Ustawa o Rekompensacie Armatorów) za- tych w planach operacyjnych Reichsmari- wrócił do Niemiec był należący do HSDG pewniająca wsparcie finansowe rządu przy ne w związku z zaopatrzeniem surowco- frachtowiec s/s Rio Negro2 (Kpt. Karl Tep- zamówieniach nowego bądz rewindykacji wym Niemiec odgrywał Bałtyk. fer3), wyekwipowany na początku sierpnia byłego tonażu. Nie trudno także odgadnąć jak wiel- przez Etappe Brasilien w Para (Belem) dla Dziesięć lat później 1.1.1931 pod nie- kim atutem w domniemanym konflikcie krążownika Karlsruhe4 (FKpt. Erich Köh- miecką banderą pływało już 2171 statków była neutralność Wielkiej Brytanii. W tym ler), wypłynął 11.8. w morze i 1.9. spotkał o pojemności 4 255 000 BRT11. miejscu trzeba nadmienić dość interesują- się z Karlsruhe pozostając w jego trosie cy fakt. Otóż Kierownictwo Reichsmarine aż do feralnego 4 listopada. Po zatonięciu I. Marynarka Handlowa a Marynarka nigdy nie rozpatrywało (praktycznie aż do krążownika w wyniku wewnętrznej eks- Wojenna 1937 roku) wariantu wojny morskiej prze- plozji przebywające w pobliżu Rio Negro Lata 20-te XX wieku to dekada odbudo- ciw Royal Navy, wychodząc z założenia, że i K.D.II (Indrani)5 uratowały 146 ludzi. 7.11 wy floty handlowej a marynarka wojen- stosunek sił jest tak niekorzystny, że jakie- Statki kotwiczyły koło wysp Los Testigos, na zajęta była wymianą kompletnie zuży- kolwiek planowanie nie ma najmniejszego po przeniesieniu węgla, prowiantu i prze- tych okrętów na nowe. W tym okresie dla sensu i uniknięcie konfliktu z W. Brytanią okrętowaniu załóg na Rio Negro opuszczo- Reichsmarine egzystował jedyny możli- leży wyłącznie w gestii polityków. Mimo no w dniu 9.11. archipelag, po zniknięciu wy scenariusz, czyli obrona Prus Wschod- wszystko może dziwić fakt, że pomimo bo- wysp na horyzoncie zatopiono K.D.II. Te- nich i odparcie ewentualnej agresji Francji lesnych doświadczeń I wojny światowej, raz samotny Rio Negro obrał kurs na pół- i Polski, z którą się poważnie liczono, zda- żadna miarodajna instytucja nie podjęła noc płynąc równolegle do Małych Anty- jąc sobie sprawę z militarnej słabości Re- w tym czasie opracowania odpowiednich li, w nocy z 10 na 11 listopada przeszedł publiki Weimarskiej. Prowadzone od 1924 instrukcji dla żeglugi morskiej na wypa- pomiędzy Wyspami Podwietrznymi kie- roku pod kątem zaopatrzenia kraju w su- dek wojny. rując się na NO aż osiągnął 41° W, na tej rowce gry wojenne pokazały jak duże zna- Dopiero w 1934 roku z incjatywy szefa długości geograficznej podążył na pół- czenie dla Niemiec miała komunikacja Marineleitung12 admirała Raedera poczy- noc. Na 46° równoleżniku zmienia kurs na morska. Według wyliczeń sztabu general- niono w Reichsmarine (wydział See-Trans- NO, przechodząc pomiędzy Islandią a Wy- nego pod koniec lat 20-tych aż 92% waż- portwesen) pierwsze kroki w celu opraco- spami Owczymi osiąga Morze Północne i 29.11. rzuca kotwicę na redzie norwskiego 6 2. s/s Rio Negro armator: HSDG (zbud.1904-1905) 4613 BRT, wymiary: 114,6 x 14,25 x 7,23 m. Prędk.: 11,0 w. Za- portu Aaresund . Dzień później opuszcza łoga: 64 Ludzi. Ładunek: 1100 t węgla, prowiant i dewizy w wysokości 200 Pfund. Od 29.3.1917 w służbie jako Sperr- Aaresund i pozostając blisko norweskiego brecher SP 10 (uzbr.: 2 x 88 mm L/35) , od 21.2.1918 SP 1, 9.12.1918 zwrócony armatorowi. 26.3.1919 przejęty przez W. wybrzeża, kieruje się na południe. Brytanię 21.1.1921 s/s City of Palermo, 1933 złomowany we Włoszech. Do Niemiec powróciły: s/s Prinz Friedrich Wilhelm armator: NDL (zbud. 1907; 17 082 BRT) i s/s Brandenburg ar- W dniu 5.12. nawiązuje łączność z tor- mator: NDL (zbud. 1901; 7532 BRT) wyekwipowany w Las Palmas dla Kaiser Wilhelm der Grosse, wyruszył w drogę pedowcami należącymi do dozoru Sundu powrotną po zatonięciu krążownika pomocniczego w dniu 26.8.1914 roku. Obydwa statki zawinęły najpierw do por- i 6.12. szczęśliwie osiąga Kilonię7. Z uwa- tów norweskich i dopiero w roku 1916 powróciły do Niemiec. 3. Karl Tepfer ur. 4.2.1876; kapitan parowca Rio Negro, od grudnia 1914 Kapitänleutnant d.Res. dowódca kompa- gi na utrzymanie w tajemnicy zatonięcia nii w I.Matrosen-Division (kadra Floty, stacja Bałtycka). Luty 1915 oficer wachtowy na okręcie liniowym Kaiser Frie- krążownika Karlsruhe (Brytyjczycy do- drich III, maj 1915 dowódca parowca Orion, a później Coralie Horlock należących do Geleitzug-Gruppe der U-Bootschu- le (grupa konwojowa szkoły o.p.). 31.1.1919 a.D. wiedzieli się o zatonięciu krążownika do- 4. Krążownik Karlsruhe (zbud.1911-1914) wyp.: 6191 ton. wymiary: 142,2 x 13,7 x 6,2 m. Prędk.: 28,5 w. zasięg: piero 19.3.1915 roku), Rio Negro skierowa- 5000 Mm/12,0 w. uzbr.: 12 x 150 mm L/45, 2 wt. 500 mm, (5 torped). Załoga: 408 Ludzi. Krążownik Karlsruhe zdobył ny zostaje do zatoki Jade pozostając tam bądź zatopił: 12 statków o pojemności 62 174 BRT. Okręt bliźniaczy: Rostock. 5. s/s Indrani (zbud.1911-1912) 5706 BRT, wymiary: 131,09 x 16,46 x 9,24 m. Prędk.: 12 w. Załoga: 56 Ludzi. Bry- bez możliwości kontaktu z lądem aż do tyjski parowiec, armator Indra Line (T.B.Royden) Liverpool; 17.9.1914 koło Port of Spain/Trinidad pryza krążownika 22 grudnia. Karlsruhe otrzymał oznaczenie K..D.II (Kohle-Dampfer II). Nie wiedząc o tym fakcie Etappe Brasilien zakupiło tydzień 25 lat później dobrze przemyślany kurs poźniej (25.10.14) ładunek Indrani dla krążownika Karlsruhe! 6. W Aaresund schodzą ze statku Obltn.z.S. Aust i Ltn.z.S. Eyring zabierając ze sobą dziennik okrętowy i inne waż- parowca Rio Negro stanie się klasycznym ne dokumenty, obydwaj oficerowie powracają drogą lądową do Niemiec. kursem powrotnym dla dziesiątków stat- 7. W tym kontekscie należy jeszcze wspomnieć brawurowy wyczyn Obltn.z.S. Karla Richarza na małym barku Tin- to eks chilijski Nautilus (zbud. 1852, 477 BRT, wymiary: 41,96 x 8,12 x 5,49 m). Obltn.z.S. Karl Richarz oficer wachto- ków przedzierających się do Niemiec. wy krążownika Dresden z grupą 28 marynarzy z żaglowca szkolnego Herzogin Cecilie i krążownika Dresden, wypłynął Po stratach wojennych końcowym akor- z Chile w październiku 1916 na żaglowcu Tino do Niemiec, żeglując podobnym kursem co Rio Negro, dotarł w marcu dem dla niemieckiej żeglugi okazał się 1917 roku do Drontheim. Przerywanie blokady przez krążowniki pomocnicze pomijam, gdyż mimo cywilnego rodo- wodu tych jednostek były one jednak okrętami wojennymi. podpisany 28 czerwca 1919 roku Traktat 8. Art.236 §1. Wersalski, który zobowiązywał Niemcy 9. Jako przykład można przytoczyć HAPAG, przed wojną największą spółkę żeglugową świata posiadającą w 1914 między innymi do wydania państwom En- roku 439 statków o pojemności 1360 360 BRT + 19 (268 766 BRT) w budowie, w 1920 roku pozostało 28 statków z 45 598 BRT (przy czym największy z nich s/s Victoria Louise 16502 BRT był w tak złym stanie technicznym, że na- tenty wszystkich statków o pojemności po- wet nie znalazł zainteresowania państw Ententy!), inny znany armator hamburski DOAL nie posiadał żadnego stat- wyżej 1600 BRT, połowy o pojemności po- ku! Największym statkiem innej wielkiej spółki żeglugowej NDL z Bremen był s/s Grüssgott (725 BRT), dzięki podpisa- nej 5 sierpnia 1921 roku z rządem brytyjskim umowie tzn. Columbus Abkommen, NDL mogła zatrzymać sześć dużych między 1000–1600 BRT oraz ¼ jednostek statków przebywających w Chile: Westfalen, Göttingen, Holstein, Gotha, Seydlitz i Yorck. 8 rybackich . 10. Według Rocznika statystycznego 1921/22 (Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich 1921/22) zwodo- W tej sytuacji przytłaczająca większość wano w Niemczech w 1919 roku 59 statków (134 535 BRT). W 1922 roku zbudowano 195 statków (575 264 BRT) w/g.R.Schmelzkopf Die deutsche Handelsschiffahrt. spółek i armatorów musiała zaczynać swo- 11. R.Schmelzkopf – Die deutsche Handelsschiffahrt 1919-1939 t.I ją działalność paktycznie od zera9. 12. Marineleitung – Kierownictwo Marynarki Wojennej. Powołane 1.10.1920 roku.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 37 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej wania wytycznych dla floty handlowej na i nierentownych statków. Sprzedany i zło- Do 1938 r. wszelkie sprawy związane wypadek konfliktu zbrojnego. mowany tonaż wyrównano jeszcze w 1935 z żeglugą morską i śródlądową leżały w ge- Zakładano bowiem, że na początku hi- przekazując armatorom nowo zbudowa- stii Ministerstwa Transportu (dr. Julius potetycznego konfliktu połowa a może ne jednostki o pojemności ok. 110 000 Dorpmüller) a dokładnie wydziału S. Tu- nawet 2/3 statków niemieckich będzie BRT finansowane w większości z rządo- taj tylko garstka urzędników zajmowała się przebywała w morzu daleko od portów wego programu zatrudnienia i zakupem sprawami transportu morskiego, a w mini- macierzystych, przyczym większość z nich dalszych 45 000 BRT za granicą. Dopiero sterstwie nie opracowano żadnych instruk- to największe i najnowocześniejsze jed- postępujące w drugiej połowe lat 30-tych cji dla żeglugi na wypadek wojny. Dopie- nostki floty handlowej w Niemczech ożywienie gospodarcze i po- ro wiosną 1938 r. na prośbę Kriegsmarine Zdawano sobie również sprawę, że wraz lepszająca się z roku na rok koniunktu- utworzono w Ministerstwie Transportu z przedłużajacą się wojną wzrastać będzie ra w przewozach morskich spowodowała, wydział do spraw mobilizacyjnych mary- znaczenie transportu morskiego, tym sa- że niemiecka flota handlowa odnotowu- narki handlowej. Zadaniem nowo utwo- mym wróg uczyni wszystko by zawładnąć je w 1936 roku po raz pierwszy od pięciu rzonego wydziału było wypracowanie niemieckim tonażem, w związku z tym lat znaczący przyrost tonażu. Duży udział i przygotowanie planów mobilizacyjnych priorytetowym zadaniem floty handlo- w przezwyciężeniu skutków kryzysu mia- dla marynarki handlowej tak w zakresie wej będzie powrót do portów macierzy- ły programy rządowe wspierające wydatnie personalnym jak i materialnym. stych. Podstawowym warunkiem do wyko- przemysł stoczniowy i gospodarkę morską. Na czele wydziału stanęli były szef wy- nania tego zadania musi być gotowość załóg Poczynając od 1936 roku aż do wybuchu działu Transport morski (See-Transportwe- do podjęcia ryzyka i poświęcenie sprawie, wojny tonaż floty handlowej wzrastał śred- sen) w Kierownictwie Marynarki (Marine- co w konsekwencji może prowadzić nawet nio o ok. 250 000 BRT rocznie. leitung) Kontradmirał w stanie spoczynku do utraty życia, gdyż w razie próby przeję- Jednak w związku z postępującą jedno- Karl Coupette15 i Kapitän zur See w stanie cia statku przez przeciwnika oprócz utraty cześnie rozbudową Kriegsmarine, i trak- spoczynku Theodor Paul16. jednostki nie można było wykluczyć ofiar towanymi priorytetowo, także w stosun- Obydwaj oficerowie otrzymali rang wśród załogi. Zważywszy fakt, że w drugiej ku do zamówień marynarki wojennej, Radcy ministerialnego. Skład nowego wy- połowie latach 30-tych spory odsetek załóg intratnymi dewizowo zamówieniami działu uzupełniali czterej referenci, byli na statkach niemieckich stanowili obcokra- eksportowymi (zgodnie z uchwałą rzą- oficerowie marynarki handlowej, a we jowcy a na dużych jednostkach w roli ste- du, 60% mocy produkcyjnych stocz- wszystkich portach morskich utworzo- wardów występowały często kobiety, mogło ni zarezerwowano dla zamówień zagra- no stanowiska pełnomocników do spraw się to okazać w praktyce trudnym zadaniem. nicznych), spora część tonażu musiała żeglugi morskiej. Stanowiska obsadzono Jednak pomimo wszystko gotowość załóg pochodzić z zagranicy. W międzycza- pensjonowanymi oficerami marynarki tak do podjęcia ryzyka była kluczem do sukcesu. sie program rozbudowy floty wyprzedził wojennej jak i handlowej, a także fachow- Według planu opracowanego przez ma- plany rozbudowy przemysłu stoczniowe- cami z branży żeglugowej. Karlowi Co- rynarkę, zalakowane koperty z wytyczny- go i przydziału surowców, jednak najistot- upette znającemu z racji pełnienia wcze- mi „Sonderanweisung für Handelsschiffe” niejszym problemem generującym wie- śniej funkcji szefa wydziału Transportu (Instrukcja Specjalna dla statków handlo- lomiesięczne opóźnienia poszczególnych Morskiego plany opracowane przez ma- wych) miały zostać przekazane na wszyst- projektów był brak wykwalifikowanych rynarkę, nie udało się jednak uzyskać zna- kie statki o pojemności powyżej 1600 BRT fachowców. Dlatego już w czerwcu 1938 czącego wpływu na cywilną administracje i otworzone po otrzymaniu tajnego sygna- roku wadm. Günther Guse szef Komman- marynarki handlowej, co było by koniecz- łu wywoławczego. W tym celu statki miały doamt w OKM zaproponował przeniesie- ne z racji przygotowania floty handlowej otrzymać tzw. klucz H umożliwiający czy- nie produkcji nowych statków do Włoch, i armatorów do zadań jakie z chwilą wy- tanie otrzymywanych depesz13. Hiszpanii czy Portugalii, miało to „uwol- buchu wojny były dla nich przewidziane. Jednak początkowo wytyczne pozostały nić” część z 35 000 zatrudnionych w sek- Nieodzowną częścią przygotowań mia- tajne i powędrowały na kilka lat do „szu- torze cywilnym stoczniowców, i pomóc ły być instrukcje postępowania na wypa- f lady”. chociaż częściowo nadrobić narastają- dek konfliktu zbrojnego dla rozsianych na ce opóźnienia w zamówieniach mary- oceanach statków. Siłą rzeczy z braku od- * * * narki. W pierwszych ośmiu miesiącach powiednich dokumentów opracowanych Wielki kryzys gospodarczy w pierwszej 1939 roku stocznie niemieckie przekaza- w ministerstwie, opracowanie i wydanie połowie lat 30-tych i związana z nim sta- ły armatorom krajowym statki o łącznej odpowiednich instrukcji pozostawało na- gnacja w światowym transporcie morskim, pojemności 162 929 BRT, w tym samym dal w rękach Kriegsmarine, która ze zrozu- ciężko dotknął niemiecką flotę handlo- okresie czasu zakupiono bądz wybudo- miałych względów kierowała się wyłącznie wą wymuszając na armatorach pozbycie wano za granicą 37 statków o pojemno- „własnymi interesami”. To spowodowa- się sporej części tonażu. Apogeum kryzy- ści 140 293 BRT osiągając prawie wielkość ło, że Ministerstwo Transportu mające no- su osiągnięto w kwietniu 1932 rekordową nowo wybudowanego tonażu14. minalnie zarządzać żeglugą morską, w rze- liczbą 460 statków (1 357 000 BRT) stoją- cych na „sznurku”. Jeszcze w 1935 pomi- 13. Do 1939 roku wszystkie statki powyżej 1600 BRT wyposażono w radiostacje. mo pierwszych oznak poprawy sytuacji go- 14. W 1939 roku zwodowano w stoczniach niemieckich dla armatorów krajowych 43 statki (150 441 BRT), do grudnia 1939 roku ukończono 45 statków (186 459 BRT). W tej liczbie uwzględniono także m/s Roland L. M. Russ spodarczej, sprzedano za granicę przede (1700 BRT) zakupiony jeszcze w kwietniu 1939 roku przez Kriegsmarine i przebudowany na okręt szkolny Carl Zeiss. wszystkim do Włoch (szukających dodat- 15. Karl Coupette ur. 31.7.1885; od kwietnia 1905 w Kaiserliche Marine, 1914 Obltn.z.S., Platzmajor i Funkofizier w Cingtao, od listopada 1914 w japońskiej niewoli. 1919 powrót do Niemiec. 30.1.1920 Kapitänleutnant (starszeństwo kowego tonażu w związku z wojną w Abi- od 24.4.1916). Przejęty przez Reichsmarine. 1.4.1925 Korvettenkapitän. 1930 FKpt. Dienststellenleiter der Marineleitung synii) i ZSRR ok. 110 000 BRT, w tym sa- Stettin. Awansowany na stopnień Kpt.z.S. Ostatnia funkcja Kierownik wydzialu See-Transportwesen (Transport mor- mym roku przekazano na złom ostatnie ski) w Kierownictwie Marynarki. Awans na stopień K.adm. Zm. 17.2.1964. 16. Theodor Paul ur. 30.5.1891; .4.10 w Kaiserliche Marine, 1914 Oltn.z.S Komendant latarniowców (Feuerschiffe) 40 000 BRT, kończąc tym samym zapocząt- na Łabie i Jade. Oficer wachtowy na S.M.S. Siegfried. Oficer wachtowy a później dowódca na torpedowcach. Przejęty kowną w 1932 akcję złomowania starych przez Reichsmarine.1.1.1921 KLtn. FKpt./Kpt.z.S. .9.1935–2.1937 dowódca krążownika Königsberg.

38 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej czywistości w pierwszych tygodniach podlegało rozkazom OKM czyli ponad ¼ ko do ok. 1/3 statków przebywających poza wojny miało tylko niewielki wpływ na statków. wodami macierzystymi dotarło wysłane sprawy marynarki handlowej. Wprawdzie Innym poważnym wyzwaniem dla ma- ostrzeżenie co było dość rozczarowującym wiosną 1939 roku podjęto próbę wzmoc- rynarki handlowej absorbującym dodat- rezultatem! nienia pozycji i znaczenia wydziału S prze- kowo tonaż w początkowym okresie wojny Prawie natychmiast – na zlecenie mary- mianowując go na Urząd Żeglugi Morskiej były operacje desantowe roku 1940, czyli narki – wydział S rozpoczął szukać przy- (Seeschiffahrtsamt). Na czele nowo utwo- „Weserübung” i „Seelöwe”19. czyn niepowodzenia. Już wkrótce wyszły rzonego urzędu stanął w randze podsekre- na jaw ciekawe fakty. Otóż niektórzy ar- tarza stanu wadm. Paul Wülfing v. Ditten17 II. Przygotowania żeglugi morskiej na matorzy zignorowali wcześniejsze ustale- Zgodnie z porozumieniem zawar- wypadek wojny nia i nie przekazali swoim kapitanom zala- tym pomiędzy ministrem dr. Dorpmül- Pierwszym „sprawdzianem” dla floty kowanych kopert z dyrektywami i kluczem ler i adm. Raeder, nowy urząd podlegał handlowej był kryzys czechosłowacki, je- H pozostawiając je nadal w swoich sejfach! Ministerstwu Transportu, ale szef urzędu sienią 1938 r. Hitler nie wyraził wówczas Co więcej w trakcie spotkania zorgani- będący jednocześnie oficerem marynar- zgody na nadanie tajnego sygnału nawołu- zowanego przez Ministerstwo Transportu ki otrzymywał swoje dyrektywy od szefa jącego do powrotu o którą zabiegała Krieg- z przedstawicielami spółek żeglugowych, Kriegsmarine! smarine, nakazując wydanie odpowied- na którym próbowano raz jeszcze uczu- Taka nieszczęśliwa konstrukcja decy- nich ostrzeżeń dla żeglugi jedynie przez lić armatorów na ważkość problemu ja- zyjna powodowała, że Kriegsmarine miała armatorów. Politycznie całkowicie słuszna kim jest sprawna flota handlowa dla Rze- marynarkę handlową „w ręku” a minister- decyzja wywołała jednak chaos w eterze, szy. Jak ważny jest powrót statków do kraju. stwo straciło prawie całkowicie kontrolę co naturalnie nie uszło uwadze Brytyjczy- Okazało się, że niektórzy z nich wbrew bo- nad żeglugą. ków, „blokujących” przez następnych kilka lesnym doświadczeniom I wojny świato- Marynarka wydawała polecenia i dyrek- dni stację nadawczą Norddeich-Radio. wej odmawiają powrotu swoich jednostek tywy a Ministerstwo Transportu nadzo- Ostrzeżenia przekazywano otwartym do Niemiec, nie chcąc narażać ich na nie- rowało tylko ich wykonanie. Po wybuchu tekstem, pojedyncze depesze przesyłane za bezpieczenstwo utraty podczas przerywa- wojny panowie z Kriegsmarine dyspono- pośrednictwem stacji zagranicznych docie- nia blokady, i preferują raczej odczekanie wali statkami według swojego uznania rały do adresatów z kilkudniowym opóź- zakończenia ewentualnych działań wojen- przejmując coraz większy wpływ na spra- nieniem co nasuwało słuszne podejrzenie, nych w rzekomo „bezpiecznych” portach wy żeglugi, nie licząc się zbytnio z po- że były umyślnie przetrzymywane! Nie- neutralnych! W związku z miernymi efek- trzebami żeglugi morskiej odsuwali kon- którzy armatorzy dyrygowali swoje statki tami w czasie kryzysu czechosłowackiego sekwentnie armatorów i ministerstwo do portów neutralnych co całkowicie mija- i niezadowalającymi wynikami wspomnia- na boczny tor, „chomikując” dla potrzeb ło się z przyjętymi ustaleniami! nej konferecji, marynarka postanowiła transportów wojskowych i marynarki co- Wyniki pierwszego „sprawdzianu” nie zmienić „taktykę” i zwrócić się teraz bezpo- raz więcej tonażu. zadowoliły ani Kriegsmarine ani Minister- średnio do kadry kierowniczej na statkach. Polityka rekwizycyjna marynarki wo- stwa Transportu. Przebieg całego przed- W tym celu placówki Kriegsmarine zor- jennej doprowadziła w stosunkowo krót- sięwzięcia obnarzył braki i niedociągnię- ganizowały na przełomie 1938/1939 roku kim czasie do impasu i załamania normal- cia organizacyjne, a po zweryfikowaniu w trzech największych portach niemiec- nej żeglugi morskiej na Bałtyku i Morzu raportów i sprawozdań okazało się, że tyl- kich Hamburgu, Bremie i Szczecinie (Stet- Północnym. Dopiero na wiosnę 1942 r. po masyw- 17. Paul Wülfing von Ditten ur.13.9.1880; w stopniu KKpt. w sztabie komendanta portu wojennego Kiel, od 8.1916 nych interwencjach, Kriegsmarine przeka- okręt liniowy König Albert, od 3.18 w sztabie dowództwa floty transportowej w czasie operacji wyzwoleńczej w Finlan- dii, następnie członek delegacji niemieckiej w Kijowie. Od 8.3.1920 Fregattenkapitän, 1921-1923 Marineleitung szef zała ze swojej „puli” 200 000 BRT do dys- sztabu, 1.6.1922 Kapitän zur See, 1925-27 Komendant szkoly oficerskiej w Mürwik, 1.4.28 Kontradmiral. Od 28.2.1929 pozycji marynarki handlowej, mimo to w stanie spoczynku. 1933-39 szef Misji Morskiej w Turcji. Zm. w 1953 r. 18. Organizacją i zarządzaniem transportów morskich w Kriegsmarine zajmował się Wydział żeglugi (Schiffahrtsab- pod kontrolą marynarki pozostawało na- teilung) w Seekriegsleitung (Skl Qu A VI). W gestii urzędu leżało przygotowanie statków handlowych do zadań w ra- dal prawie 2/3 (wg L. Dinklage) przebywa- mach marynarki wojennej np. jako okręty bazy, okręty cele, szpitalne, transportowce wojska i materiałów wojennych, jących na wodach macierzystych statków18. zaopatrzeniowce floty itp. Odbywało się to poprzez charter bądz rekwizycje. W razie potrzeby dodatkowych transpor- tów wojskowych przejmowano na krótko statki z żeglugi cywilnej i podporządkowywano je urzędowi. Z drugiej strony Powołany w 1942 roku na stanowi- pryzy częściowo przekazywano armatorom do cywilnego użytkowania. Załogi statków przebywających w strefie dzia- sko Komisarza Rzeszy do Spraw Żeglu- łań wojennych podlegały jurysdykcji wojskowej. gi Morskiej (Reichskommisar für Seeschif- 19. „Weserübung” – lądowanie w Norwegii, „Seelöwe” – planowane lądowanie na Wyspach Brytyjskich. Nie wnikając w szczegóły operacji można przytoczyć kilka faktów dotyczących wspomnianych wyżej przedsięwzięć. fahrt) wpływowy Gauleiter Hamburga W trwajacej pomiędzy 8.4.-15.6. operacji „Weserübung” użyto 270 statków o pojemności 1 180 000 BRT, w 530 rejsach Karl Kaufmann, wymógł przekazanie dal- przewiozły 10 7586 żołnierzy, 16 102 konie, 20 339 pojazdów i 101 400 ton zaopatrzenia (L. Dinklage / H.-J. Witthöft – Die Deutsche Handelsflotte...). Straty poniesione przez marynarke handlową to 21 jednostek (z bezpośrednio użytych szych 150 000 BRT na potrzeby żeglugi cy- w operacji statków) o pojemności 10 9534 BRT czyli ok.10% użytego tonażu, i 2000 ludzi czyli ok. 2% przewożonych wilnej. Jednak dopiero z czasem udało się żołnierzy. Wprawdzie 10% to stosunkowo nie dużo, jednak w większości były to duże statki pełnomorskie. Kaufmannowi osiągnąć podział kompe- Spośród utraconych statków trzy z nich Florida, Amasis i Antares zostały storpedowane przez operujące na szwedz- kich wodach terytorialnych brytyjskie o.p. Snapper i Sunfish, dało to powód do sporządzenia noty protestacyjnej i do tencji pomiędzy urzędem do spraw żeglugi spotkania attaché morskiego w Szwecji z przedstawicielami marynarki szwedzkiej na którym attaché m.in. podkreślił – który przejął odpowiedzialność za cało- potrzebę skutecznej i pełnej ochrony szwedzkich wód terytorialnych przed wtargnięciem obcych okrętów podwod- ksztalt żeglugi handlowej, a Kriegsmarine, nych. Także operacja „Seelöwe” wpłynęła ujemnie na zdolności transportowe marynarki handlowej. Nie licząc strat wy- do której obowiązków miała należeć wy- wołanych brytyjskimi atakami na porty w których prowadzono koncentracje sił przewidzianych do operacji Seelöwe łącznie ochrona żeglugi na akwenach obję- (do dnia 21.9., 12 statków zostało zatopionych bądz ciężko uszkodzonych, a 9 dalszych odniosło lżejsze uszkodzenia) wiekszość zmobilizowanego tonażu stała bezczynnie tygodniami w portach co było dodatkowym obciążeniem dla go- tych działaniami wojennymi. spodarki Rzeszy. Pomimo tego według zestawienia spo- W zestawieniu z 25.7.1940 Kriegsmarine określała zapotrzebowanie dla w/w. operacji (włącznie 10% rezerwy) m.in. rządzonego na dzień 1.7.1943 przez Fach- na 155 transporowców po ok. 4000 BRT. W dokumecie wyrażono przekonanie zmobilizowania 140 statków (100 nie- mieckich i 40 armatorów zagranicznych) z cywilnej żeglugi.W dniu 8.9. wydział transportu morskiego (Seetransportab- gruppe Reeder z ogólnej liczby 839 stat- teilung) w OKM meldował zmobilizowanie na potrzeby operacji „Seelöwe”: 168 statków o tonażu 704 548 BRT, 419 ho- ków (2 29 9942 BRT), 223 (990 659 BRT) lowników i statków rybackich, 1910 barek i 1600 motorówek.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 39 Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej tin) specjalne kursy dla kapitanów, I ofice- cających do Niemiec statków w niezbęd- cjalnych map wybrzeża północnej Norwe- rów i I mechaników. ne do tego celu środki. Już dość wcześnie gii do wysokości Bergen. W sumie 10 map Na kursach prowadzonych przez byłych wydział S (Karl Coupette) wyszedł z incja- Admiralicji oraz ksiąg locji i spis świateł oficerów marynarki handlowej znających tywą założenia przez firmę Deutsche Koh- wspomnianych regionów. OKM nie za- od „podszewki” problemy i bolączki kole- len-Depot GmbH (DEKODE) w niektórych dbała o dostarczenie odpowiednich map gów po fachu, instruowano co należy zro- portach zagranicznych małych składów i pomocy nawigacyjnych do przedstawi- bić na wypadek wybuchu wojny. Rozkład z węglem. Jednak żadna miarodajna insty- cielstw dyplomatycznych na południowej zajęć zawierał m.in.: przygotowanie do sa- tucja nie wyasygnowała na ten cel (tłuma- półkuli, co dało się dotkliwie odczuć po mozatopienia w razie grożącej konfiskaty cząc brakiem dewiz) odpowiednich fun- wybuchu wojny. bądź próby przejęcia statku przez wroga, duszy, krótkowzroczność która później W wielu wypadkach oficerowie nawi- maskowanie i kamuflaż a także pouczenie gorzko miała się zemścić. Jedynie w kil- gacyjni zmuszeni byli sami na podstawie w deszyfracji telegramów. ku portach, przede wszystkim w Hiszpa- znajdujących się na pokładzie atlasów i in- Jednym z ważnych punktów szkole- nii, zdążono na krótko przed wojną zało- nych „pomocy naukowych”, a nawet z pa- nia były kursy powrotne, przyczym jako żyć niewielkie składy węglowe22. Wiedząc, mięci sporządzać mapy nawigacyjne wspo- klasyczne kursy powrotne wskazywano że większość składów zaopatrujących stat- mnianych akwenów. na kurs parowca Rio Negro i krążownika ki w portach całego świata należy do bry- Kolejnym punktem który ujawnił się pomocniczego Wolf (KKpt.Karl August tyjskich spółek bądź pracuje z brytyjskim dopiero w późniejszym okresie było nie- Nerger20). kapitałem, co w czasach kryzysowych mu- wystarczające przygotowane przedstawi- Niestety, na kursach nie udało się prze- siało nieuchronnie prowadzić do ogrom- cielstw dyplomatycznych do przewidzia- szkolić całej kadry kierowniczej tak jak to nych trudności zaopatrzeniowych, wyda- nych w instrukcji zadań. Przyczyna tego sobie życzyła marynarka. Na przeszkodzie je się niezrozumiałym, że nie uczyniono stanu rzeczy jest prozaiczna, Kriegsmari- stanął stosunkowo krótki okres czasu jaki prawie nic by temu zaradzić! Problem za- ne nie zadbała w wystarczającym stopniu pozostał do wybuchu wojny i... bardzo do- opatrzenia w mazut i węgiel (w mniejszym o informacje dotyczące Sonderanweisung bra koniuktura lat 1938/39 w transportach stopniu prowiant) towarzyszył wszystkim für Handelsschiffe dla placówek dyploma- morskich absorbująca faktycznie cały to- powracającym statkom i spędzał sen z po- tycznych za granicą. naż floty handlowej i nie pozwalająca na wiek kapitanom i pracownikom niemiec- W założeniu przedstawicielstwa mia- dłuższe postoje w portach. Z początkiem kich przedstawicielstw dyplomatycznych. ły wspierać, doradzać i po części koordy- 1939 roku Kriegsmarine przekazała od- Zdarzało się, że małe drugorzędne porty nować akcję powrotną przebywających powiedzialność za wdrożenie i nadzór do których wcześniej zawijał jeden statek na ich obszarze statków. W rzeczywisto- nad instrukcjami dla żeglugi (Sonderan- musiały nagle pomieścić nierzadko pięć ści Konsulaty obsadzone nierzadko przez weisung für Handelsschiffe) Ministerstwu lub więcej statków niemieckich potrzebu- konsuli honorowych i pracowników ma- Transportu. Tutaj z kolei wykonanie tego jących na gwałt paliwo, wodę i prowiant23. jących mgliste pojęcie o sprawach żeglugi, zadania powierzono podległym Karlowi Tylko dzięki wielkiemu zaangażowaniu nie znających instrukcji (tylko w niewielu Coupette pełnomocnikom do spraw że- nielicznych atacheé morskich24 i pomysło- ambasadach były etaty atacheé morskich) glugi morskiej w portach morskich. Zgod- wości załóg powracających statków udało postępowały niezdecydowanie, wydawały nie z wytycznymi, w razie wojny wszystkie się przytłaczajacą większość jednostek za- niejednokrotnie błędne a nawet karygod- statki były podporządkowane Minister- opatrzyć w niezbędne do powrotu środ- ne polecenia. Nierzadko pracownicy ule- stwu Transportu i zobowiązane wypełniać ki. Innym poważnym mankamentem na gali „argumentom” niektórych kapitanów jego instrukcje i dyrektywy. W tym kry- większości statków powracających z tro- (przy cichym poparciu armatorów) pró- tycznym okresie w gestii armatora leża- pików był brak zestawu map morskich dla bujących pozostać jak najdłużej w portach ło utrzymanie statku, płace i wyżywienie akwenów północnego Atlantyku i części neutralnych, licząc na szybkie zakończenie załogi. W dalszym ciągu armator ponosił Morza Północnego z uwzględnieniem spe- wojny po pokonaniu Polski. odpowiedzialność za pasażerów i ładunek. Jak widać kłopotliwe i nieprzyjemne obo- 20. Karl Friedrich Nerger ur. 25.2.1875 r., od 1893 w Kaiserliche Marine, 1900 Oberleutnant na pokładzie kanonier- wiązki pozostawiono właścicielom nie ma- ki Iltis bierze udział w zdobyciu fortów Taku podczas powstania Bokserów. 9.1909-.9.1911 oficer nawigacyjny okrę- tów liniowych Hannover i Westfalen, .10.1911-.6.1914 R.M.A., .7.1914-.3.1916 komendant krążownika Stettin, .5.1916- jącym żadnego wpływu na losy swojej jed- .5.1918 jako KKpt. (od 13.1.1917 FKpt.) Komendant krążownika pomocniczego S.M.S. Wolf, w czasie trwającego 451 nostki, że armatorom to nie pasowało jest dni rejsu Wolf zatopił 27 statków (114 279 BRT) dalsze 5 statków (34587 BRT) zostało uszkodzonych. W lutym 1918 aż nadto zrozumiałe21. krążownik przełamał brytyjską blokade i 24.02. powrócił do Niemiec; 24.2.1918 PlM; .5-11.1918 r. dowódca sił mino- wych (F.d.M.); .11.1918-.7.1919 do dyspozycji szefa stacji Baltyckiej; 25.7.1919 jako Kapitän zur See, a.D. 19.8.1939 Ministerstwo Transportu mając na Kontradmirał (awans honorowy). Zm. 12.1.1947 w obozie Sachsenhausen. przebywał tam od 15 sierpnia 1945 r. osa- uwadze wspomnianą już dobrą koniuk- dzony w urządzonym tam obozie NKWD. 21. W późniejszym okresie czasu Ministerstwo ograniczyło się do wydawania jedynie wytycznych co do prioryte- turę i chcąc wyjść na przeciw armatorom tów transportowych w zależności od wielkości statku. Do połowy 1942 armatorzy posiadali dużą swobodę przy zawie- wprowadziło ze swojej strony zmianę do raniu umów charterowych i mogli stosunkowo swobodnie rozporządzać swoimi jednostkami. Zmiany wymogła dopie- instrukcji zezwalając statkom transpor- ro zmieniająca się sytuacja wojenna. Zwiększone zapotrzebowanie na tonaż dla transportów wojennych starano się po- kryć m.in. poprzez przejmowanie statków zatrudnionych w trampingu i program Hansa. Warto nadmienić, że w prze- tującym intratne dewizowo ładunki kon- ciwieństwie do trampingiu, żegluga liniowa pozostała do końca wojny prawie nietknięta. tynuować rejs do portu przeznaczenia pod 22. Utworzone w 1934 roku na potrzeby Kriegsmarine w USA, W. Brytanii i Holandii i przeniesione pod koniec warunkiem, że nie wpłynie to na bezpie- 1938 roku do Argentyny (Buenos Aires), Chile (Valparaiso), Meksyku, Panamy, Portugalii (Lizbona), Holenderskich Indii Wsch. (Batawia) i Japonii (Tokio) Etapy były niczym innym jak depozytami dewizowymi, w sumie 10 mln RM czeństwo statku (Ustęp C art.3/d). Oka- w złocie. zało się to wielkim błędem, późniejsze in- Płynący z ładunkiem 7800 ton węgla przeznaczonym dla Kohlen Depot-Buenos Aires s/s Wolfsburg zawinął 29.8.39 do brazyliańskiego portu Pernambuco. Zgodnie z decyzją z Berlina na prośbę atacheé w Ameryce Południowej przeka- terpretacje tego punktu przez kapitanów zał ładunek na przygotowujące się do powrotu do Niemiec statki: HSDG – Tijuca, Cap Norte, Curityba, Uruguay, Sao i armatorów były przyczyną utraty nie- Paulo; HADAG – Baden, Mecklenburg; Fisser & van Doornum – Bertha Fisser. Drugi statek z przeznaczonym dla Bu- jednego statku! Poważnym problemem enos Aires ładunkem 6730 ton węgla, s/s Karnak zawinał po otrzymaniu QWA 9 do Vigo, tam zaopatrywał w węgiel przebywające w porcie statki. który w niewystarczającym stopniu zo- 23. Przykładowo w Curaçao 13 statków, Aruba 4, Sabang 5, Las Palmas 16, Vigo 38. stał rozwiązany, było zaopatrzenie powra- 24. Rezydujący w Buenos Aires KzS Niebuhr sprawował funkcję atacheé morskiego także w Brazylii i w Chile.

40 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Wigbert – należący do bremeńskiego armatora HBAL i pływający w czarterze Woermann-Linie na linii zachodnio-afrykanskiej parowiec pływał w latach 1936/37 z zaopatrzeniem do Hiszpanii. Powracający w sierpniu z Ameryki południowej Wigbert przechodzi pomimo zakazu przez kanał La Manche i dociera 2.9. do Hamburga. Przejęty przez marynarkę w ramach operacji „Weserübung” (2. Seetransportstaffel) statek opuszcza wraz z 5 transportowcami i eskortą 8 kwietnia 1940 r. o godz. 16:00 Gotenhafen w kierunku Oslo. Tonie w dniu 10.4. storpedowany w Kattegacie przez brytyj- ski okręt podwodny Triton. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza Szczególnie jaskrawo było to widać 500 BRT (4 188 847 BRT) i była piątą co do ków zapobiegawczych w stosunku do ma- w USA, Ameryce Środkowej i na Karaibach. wielkości flotą handlową na świecie. rynarki handlowej. Podczas gdy OKM na- Asekuranckie i niezdecydowane postę- Koniunktura w transporcie morskim lat kazała 15.8 okrętom szkolnym Gorch Fock, powanie skutkowało niejednokrotnie nie- 1938/39 pomimo spadku przewozów pasa- Horst Wessel i przebywającemu w Aber- potrzebnymi postojami statków w portach. żerskich i prób bojkotu, szczególnie na li- deen okrętowi ochrony rybołóstwa Weser To przyczyniło się w późniejszym okre- niach północno-amerykańskich, sprawiła, powrót do kraju, dla marynarki handlo- sie do utraty bądź wymuszonej sprzedaży że flota handlowa wykazywała dodatni bi- wej nie wydano w tym czasie ani jednego niejednego z nich. Reakcja ze strony Krieg- lans handlowy. Miało to wymierne efekty komunikatu ostrzegawczego czy dyrekty- smarine nastąpiła dość szybko, OKM prze- nie tylko dla armatorów ale i dla Niemiec wy. Tak jakby nie istniało żadne zagroże- jęło w swoje ręce kierownictwo nad całą w postaci ważnych dla państwa dewiz. Mi- nie wojenne. Jedynie przebywające w mo- operacją, wydając za pośrednictwem Mi- nisterstwo transportu ze swojej strony nie rzu zbiornikowce otrzymały 23.8 polecenie nisterstwa Transportu – a niekiedy na- ingerowało w sprawy żeglugi ale też nie po- udania się do portów hiszpańskich i pozo- wet bezpośrednio – kapitanom, energiczne zostawało całkowicie bierne. Po wydaniu stania tam do dyspozycji marynarki jako i niedwuznaczne rozkazy powrotu po- na wszystkie statki wspomnianych już spe- jednostki zaopatrzeniowe dla okrętów wo- szczegółnych statków do kraju. Ale zanim cjalnych instrukcji dla żeglugi (Sonderan- jennych. jednostki wyruszyły w droge powrotną weisung für Handelsschiffe)25, rozpoczęło Dzień wcześniej Ministerstwo Transpor- upłynęły nierzadko tygodnie a nawet mie- w lipcu i sierpniu w nieregularnych odstę- tu rozesłało do armatorów polecenie meldo- siące. Dokuczliwym problemem były na- pach czasu nadawać otwartym tekstem te- wania rodzaju ładunków na powracających gminne brytyjskie próby doprowadzenia legramy oznaczone kryptonimem QWA26 do Niemiec statkach... i to było wszystko. do aresztowania niemieckich statków pod w celu wyrobienia na statkach nawyków Całkiem inaczej postąpili przyszli ad- pozorem otwartych kredytów hipotecz- bezwłocznego przekazywania tak oznaczo- wersarze, od 21.8 wszystkie statki brytyj- nych w bankach brytyjskich, nieuiszcze- nych telegramów dalej. Dowództwo Krieg- skie i francuskie zmierzające do portów nie różnego rodzaju opłat, bądź z powodu smarine nadało w tym czasie i w tym sa- niemieckich kierowane były do Rotterda- roszczeń do ładunku. Nierzadko z powodu mym celu tylko jeden raz zakodowaną mu. Ostatnim dużym statkiem brytyjskim śmiesznych sum statki przetrzymywano depeszę. Jednak w obawie przed przed- który zawinął do niemieckiego portu był miesiącami w portach, po załatwieniu jed- wczesną „kompromitacją” klucza H użyło Staffordshire (1929/10 683 BRT) przyby- nych żądań często prezentowano kolejne, do tego celu tzw. kod Maschke27. ły 20.8 do Hamburga, ostatnim statkiem statki ponownie okładano aresztem i „za- Pomimo coraz bardziej odczuwalnego brytyjskim który opuścił port niemiec- bawa” zaczynała się od nowa, szczególnie wzrostu napięcia w drugiej połowie sierp- ki – Bremen– był w dniu 24 sierpnia Ma- gorliwi w tym procederze okazali się poza nia w Europie, z niewiadomych przyczyn vis (1930/935 BRT). Jedynym brytyjskim USA, Holendrzy. nie podjęto w Niemczech żadnych kro- statkiem przebywającym w dniu 3.9 w nie-

25. Np. na zbiornikowcu Max Albrecht w/g słów Kpt.Büttemeier nie było instrukcji dla żeglugi, wprawdzie odbierał III. Flota handlowa w przededniu wojny, QWA-Telegramy ale nie mogł ich czytać, pomoc otrzymał w El Ferrol ze statku s/s Bremerhaven (Kpt.Witt), podobnie i kroki podjęte w celu powrotu statków było na małym zbiornikowcu Lucy Essberger. do kraju 26. Telegramy oznaczone kryptonimem QWA zobowiązywały odbiorców do niezwłocznego przekazywania ich da- lej, chodziło o to by statki ze słabszymi radiostacjami nie mogącymi odbierać bezpośrednio niemieckich stacji nadaw- Pierwszego września 1939 roku nie- czych otrzymywały ważne informacje na bieżąco. miecka marynarka handlowa liczyła 2466 27. Kod Maschkego – od nazwiska jego twórcy Inspektora HAPAG-u Kapitana C. Maschke (ur. 21.11.1882) stwo- rzony dla potrzeb armatora. statków o pojemności powyżej 100 BRT 28. Przejęty 3.9., od 7.10.1939 zbiornikowiec stoczni MW-Wilhelmshaven; 13.8.1940 przemianowany na Altengam- (4 492 000 BRT) w tym 1154 statki powyżej me, od 1942 w Drontheim; 4.5.1945 zbombardowany koło Neu Mukran/Rügen.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 41 Tekst

Bremen – duma niemieckiej marynarki handlowej. Należący do NDL-u zdobywca „Blękitnej wstęgi Atlantyku“. W dniu 28.8.1939 zawinął do Nowego Jorku po wyokrętowaniu pasażerów i uzupełnieniu paliwa próbował jak najszybciej opuścić nowojorski port. Przetrzymywany przez Amerykanów i poddany szykanom mógł opuścić Nowy Jork dopiero 30.8. wieczorem. 3 września Bremen znajdował się na południe od Grenlandii, w następnych dniach Royal Navy podjęła nieudaną próbę przechwycenia statku w Cieśninie Dunskiej. Bremen przemierzył Cieśninę Duńską z maksymalną prędko- ścią 27 węzłów i dotarł szczęśliwie 6.9. do Murmańska. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza mieckim porcie był zbiornikowiec Naph- bywało 31 statków (213 996 BRT), w więk- Zgodnie z dyrektywą kapitanowie stat- ta Shipper (1916/8866 BRT)28, aresztowany szości były to jednostki floty wielorybni- ków przygotowujących się do wypłynięcia w sierpniu za dług w hamburskiej stoczni czej i statki przebywające w stoczniach. z portów macierzystych mieli opóźnić wyj- Blohm & Voss. Pomiędzy 15 a 25.8 powróciło plano- ście w morze. Podobnie wyglądała sytuacja na Bałty- wo do Niemiec 67 statków (329 416 BRT) Od tego momentu cała marynarka han- ku, w dniu 24.8. opuściły Gdańsk (Dan- a stocznie przekazały armatorom 3 nowo dlowa podlegała Ministerstwu Transportu. zig) ostatnie statki francuskie Lieutenant zbudowane jednostki (13 065 BRT), któ- Rozkaz powrotny skierowany był Robert Mory (1922/3176 BRT) i Gabriel re już nie opuściły portów macierzystych. w pierwszej linii do 1008 statków przeby- Guist Hau (2352 BRT), a 26.8 z Rygi wy- W tym samym okresie czasu z portów nie- wajacych tego dnia w morzu lub w por- płynęły ostatnie parowce brytyjskie Bal- mieckich wypłynęły planowo 64 statki tach zagranicznych, z tej liczby 245 statków traffic (1918/3297 BRT) i Greenland (405 288 BRT), 19 z nich (99 474 BRT) zdo- (509 357 BRT) znajdowało się na Bałtyku (1914/1281 BRT). łano jeszcze zatrzymać w portach holen- a dalsze 194 jednostek (947 952 BRT) na Także w Polsce czyniono przygotowa- derskich i belgijskich. Morzu Północnym na wodach okalających nia do ewakuacji floty handlowej. W dniu Porównując z przyszłymi przeciwnika- bezpośrednio Niemcy. Jednak aż połowa 23.5. Ministerstwo Przemysłu i Han- mi to akcja powrotna pomimo wcześniej- czyli 569 statków (2645 326 BRT) przeby- dlu wydało rozporządzenie na podstawie szych przygotowań podjęta została z opóź- wała z dala od portów macierzystych, było ustawy „O komunikacjach w służbie obro- nieniem. to 49,3% statków i 63,4% tonażu powyżej ny Państwa” z dnia 30.3.1939, dotyczą- 25 sierpnia, o 00:30 Adolf Hitler wydał 500 BRT! cej m.in. przygotowania żeglugi morskiej zezwolenie na rozpoczęcie operacji naka- Około południa stacje radiowe Nordde- na wypadek konfliktu zbrojnego. Władze zującej powrót floty handlowej do kraju. ich (DAN) i Rügen (DAR) nadały kolejną wojskowe zostały upoważnione do wkra- Pół godziny później stacja nadawcza Nord- depesze QWA 8: czania w zakres działalności zarządów ko- deich-Radio wyemitowała pierwszy tele- „1. Czekać na instrukcje. munikacyjnych i wydawania dyspozycji gram ostrzegawczy QWA 7 o następującej 2. Posiadacze Patentu sternika Żeglugi niezbędnych do zapewnienia obrony Pań- treści: „Jak umówione w następnym tygo- Wielkiej ujawnić się. Essberger.” Ta depesza stwa. W rozporządzeniu zobowiązano ar- dniu podjąć obserwacje dla Deutsche Se- według Sonderanweisung für Handelsschif- matorów m.in. do zachowania takiej pozy- ewarte. Essberger.” fe była rozkazem do natychmiastowego, za cji statków, która umożliwiłaby w każdej Depesza odebrana na statkach pomię- wyjątkiem Bałtyku, powrotu do Niemiec, chwili schronienie się w portach sprzy- dzy godziną 01:00 i 05:00 rano, była hasłem jednocześnie nakazywała maskować statek mierzonych lub neutralnych. Ostatni pol- do otwarcia zalakowanej koperty z ogól- i unikać kanału La Manche30. ski statek Oksywie (1938/766 BRT) opu- nymi instrukcjami dla żeglugi. Zgodnie Depesza Nr 8 informowała kapitanów ścił niemiecki port – Hamburg – w dniu z nimi wszystkie statki miały bezzwłocznie o tym, że kolejne depesze będą już zakodo- 19 sierpnia. opuścić utarte szlaki żeglugowe pozostając wane. W Wielkiej Brytanii 26 sierpnia admi- w odległości 30-100 mil od nich i utrzymy- Również flota rybacka otrzymała swoje ralicja przejęła kontrolę nad brytyjską że- wać odpowiedni poziom paliwa (sic!). ostrzeżenie: „Wszystkie statki rybackie We- glugą. 29 Jeżeli chodzi o niemiecką żeglugę to 29. Uwaga! Tutaj jak i w późniejszych zestawieniach uwzględniono statki tylko powyżej 500 BRT. w dniu 15.8 w portach macierzystych prze- 30. Pomimo zakazu kilka statków przeszło przez kanał La Manche.

42 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej sermünde Nr 1 25/8. 16.53. Do niemieckich była katastrofą i zamykała przed nimi dro- tyjską potęgą morską podczas domniema- statków rybackich: Na południe od Rosen- gę powrotną do kraju32. nej masowej próby przerwania blokady garten wielkie połowy. Hochseefang.” 31 Już pierwsze zdanie depeszy Nr 9 i pociągnęło by za sobą oprócz gospodar- Oznaczało to nic innego jak: przerwać wprowdziło niepotrzebny zamęt i spowo- czego, także katastrofalny efekt propagan- połowy, opuścić łowiska i wracać do Nie- dowało, że statki będące od dwóch dni na dowy. miec. kursach powrotnych nie mając szans do- Już sama perspektywa konieczności Kolejny dzień upłynął bez nowych de- tarcia do Niemiec w ciągu awizowanych przejścia przez północny Atlantyk, wokół pesz i instrukcji dla żeglugi. czterech dni obierały teraz kurs do portów wysp brytyjskich przez stosunkowo wą- Dopiero 27.8 we wczesnych godzinach państw wymienionych w instrukcji, lub za- ską Cieśninę Duńską i dotarcie w poprzek popołudniowych stacje radiowe wyemi- wracały do portów wyjściowych. Często Morza Północnego do norweskich wód te- towały w eter kolejną – jak się miało oka- płynąc z maksymalną szybkością zużywa- rytorialnych a później wzdłuż norweskie- zać fatalną w skutkach – depeszę QWA 9: ły niepotrzebnie drogocenne paliwo, dla go wybrzeża do Skagerraku. To wszystko „Wykorzystać wszystkie możliwości, ażeby wielu z nich te stracone 24-30 godzin zawa- w obliczu brytyjskich grup poszukiwaw- w przeciągu następnych czterech dni osią- żyły o ich poźniejszym losie, dla innych li- czych wspieranych przez flotę francuską, gnąć porty macierzyste. Jeśli nie jest to moż- czących się z każdą szuflą węgla czy kroplą bez możliwości jakiejkolwiek kontrakcji ze liwe, Hiszpania, Włochy, Japonia, Rosja, mazutu powrót do Niemiec – bez uzupeł- strony Kriegsmarine nie napawała opty- Holandia, w innym przypadku iść do por- nienia paliwa – stał się wręcz nie możliwy. mizmem. Kilka udanych prób przejścia tów neutralnych, w żadnym wypadku Stany Depesza Nr 9 miała podobnie negatyw- w I wojnie światowej nie było bynajmniej Zjednoczone. Marineleitung.” ny wpływ na statki przebywające jeszcze gwarantem dla udanego przejścia kilku- Z powodu kontrowersji jakie wzbudza w portach i przygotowujące się do powro- set w większości powolnych frachtowców QWA 9 warto przyjrzeć się bliżej genezie tu w następnych dniach. w 1939 roku! powstania wspomnianej depeszy. Jak wy- Co gorsze nikt w Berlinie nie spostrzegł Z dwojga złego lepiej pozostawić na ra- nika z notatki sporządzonej przez Karla błędu i przez następne godziny nie podjęto zie statki w portach państw sprzymie- Coupette, na posiedzeniu zwołanym rano żadnych kroków zaradczych! rzonych i neutralnych – co wynika jasno 27.8 u szefa Inspektoratu Łączności mary- Jako pierwsza zareagowała Kriegsmari- z kolejności w jakiej wymieniono pań- narki (Marine-Nachrichten Inspektion) wi- ne, nadając 28.8 z rana depesze następują- stwa w depeszy QWA 9 – niż ryzykować ceadmirała Guse, oprócz przedstawicie- cej treści: „Do wszystkich statków na Bał- ich prawie pewną utratę. Prawdopodob- li marynarki i Ministerstwa Transportu tyku i Morzu Północnym: Wiadomość Nr 9 nie w OKW liczono się od początku dzia- wział udział szef wydziału gospodarczego dla rejsów na Bałtyku i dla rejsów do Nor- łań wojennych z masywną kontrakcją ze (Wehrwirtschaftliche Abteilung) w OKW wegii, Holandii, Belgii bez znaczenia. Ma- strony Wielkiej Brytanii i Francji. Rzeczy- oberst Wilhelm Becker. W trakcie posie- rineleitung.”, odwołując na razie wydane wiście już 3 września natychmiast po ogło- dzenia przedstawiciel OKW zaproponował polecenie tylko dla statków na Morzu Pół- szeniu blokady morskiej Niemiec przez ograniczenie terminu powrotów do czte- nocnym i Bałtyku. rząd jego Królewskiej Mości, Royal Navy rech dni czyli do 31.8. Propozycja została Dopiero po południu ok. godziny 18:30 zareagowała wysłaniem w morze potęż- odrzucona przez przedstawicieli marynar- marynarka poprzez nadanie depeszy QWA nych grup poszukiwawczych z Home Fle- ki i Ministerstwa Transportu wskazują- 10 o treści: „Także ponad podany w Wiado- et na czele. cych na nieprzewidywalne konsekwencje mości Nr 9 termin, stosownie do ustępu B, Inne grupy poszukiwawcze jak i poje- jakie może wywołać tak sformułowana de- tekst V i VI próbować powrócić do ojczyzny. dyncze okręty brytyjskie, kanadyjskie, au- pesza na statkach będących w drodze lub Przed tym zgodnie z zapotrzebowaniem stralijskie, nowozelandzkie i francuskie przygotowujących się do powrotu do kraju. uzupełnić paliwo. Marineleitung”. Unie- przeczesywały południowy i środkowy Początkowo rzeczywiście zatwierdzo- ważnia ostatecznie nieszczęsną instrukcję Atlantyk, Morze Karaibskie, Ocean Indyj- no treść depeszy QWA 9 bez dodatku z 27 sierpnia, wydając wszystkim statkom ski i Pacyfik w poszukiwaniu powracają- ...w przeciągu następnych czterech dni... generalnie nakaz powrotu do kraju bez na- cych statków niemieckich. Niestety, pomimo wcześniejszych ostrze- kładania ram czasowych, jednak dla wie- Naturalnie dziś wiemy więcej aniżeli żeń fachowców, wspomniany passus zo- lu jednostek było już za późno. Dla statków decydenci pod koniec sierpnia 1939 roku, stał dodany do depeszy na wyraźne życze- o których wiedziano, że mają na pokładzie w związku z tym trudno jest jednoznacz- nie OKW. przestarzały klucz H (2-3 statki) przekaza- nie odpowiedzieć na pytanie jak duży Najwyraźniej w OKW panowało prze- no wiadomość oddzielnie. wpływ miała w rzeczywistości Depesza konane, że dodanie do depeszy „w prze- Naturalnie można spekulować co mo- Nr 9 na straty poniesione przez niemiecką ciągu 4-dni” da kapitanom możliwość pra- gło wpłynąć na decyzje, dodania passu- marynarkę handlową w pierwszych mie- widłowej oceny swojej sytuacji i uchroni su „4-dni” przez decydentów w OKW? Tu- siącach wojny. żeglugę przed stratami. Jak było do prze- taj nie bez znaczenia jest fakt, że decydenci Trudno jest jednoznacznie odpowie- widzenia tak sformułowana instrukcja wy- z OKW w znakomitej większości pocho- dzieć na pytanie ile statków będących wołała wielkie zamieszanie wśród kapi- dzili z wojsk lądowych i nie byli obeznani w morzu mogło bezpiecznie powrócić ma- tanów powracających statków. Co miało z tematyką wojennomorską czy uwarun- jąc nie tylko cztery dni w zapasie, ale także jeszcze sens dla jednostek przebywających kowaniami związanymi z żeglugą. Praw- minimum paliwa pozwalające na dotarcie na Morzu Północnym, Bałtyku czy nawet dopodobnie główną przyczyną mogła być – na pewno nie w cztery dni – do Niemiec na północnym Atlantyku, nie miało naj- niechęć do ryzyka utraty zaraz na począt- bez uzupełniania go po 27 sierpnia w por- mniejszego odniesienia dla statków, prze- ku wojny dużej części floty handlowej. To tach zagranicznych i związanych z tym bywających w portach wschodniego wy- było by nieuniknione w konfrontacji z bry- długich postojów! brzeża Ameryki Południowej, na Morzu 31. Rosengarten – określenie dla bogatych w ryby łowisk na południowy wschód od Islandii. Karaibskim, w Afryce Zachodniej czy na 32. Dla statków przebywających na Oceanie Indyjskiem i Pacyfiku w/g. Depeszy Nr 9 pozostawało już tylko zawi- Morzu Śródziemnym. Dla nich ta depesza nięcie do neutralnego portu.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 43 Tekst

Helfried Bissmark zatonął 8 września na niemieckim polu minowym na Bałtyku. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Były pracownik wydziału historyczne- Natomiast z przebywających pod ko- münde-Bornholm, a od 5 września także go w OKM (Oberkommando der Marine) niec sierpnia na wodach zachodnio-afry- na wschód 20° O i na północ 55°18’ N. nieżyjący już Ludwig Dinklage w funda- kańskich 10 statków (55 615 BRT) utraco- Z uwagi na operujące jeszcze na Bałty- mentalnym opracowaniu Deutsche Han- no 4 (34 118 BRT)33. Dalsze 2 (7194 BRT) ku polskie okręty podwodne, eskortowały delsflotte 1939-1945 t.I, ocenia, że katastro- sprzedano w maju 1943 roku armatorom statki od 11 września codziennie dwa tra- falna w treści Depesza Nr 9 spowodowała portugalskim otrzymując w zamian po- łowce płynące na trasie Stolp (Ustka) – Pil- w konsekwencji utratę ponad 0,5 mln BRT. trzebne dewizy. lau (Piława). Z pewnością dotyczy to statków utra- Dalszych 15 w większości starszych stat- Transporty wojskowe do i z Prus conych w Zatoce Meksykańskiej, na Mo- ków (52 073 BRT) pozostających jeszcze Wschodnich otrzymały naturalnie silniej- rzu Karaibskim, być może jednostek utra- w portach hiszpańskich, portugalskich, szą eskortę. Dość szybko bo już 18.9 otwo- conych w portach Afryki Zachodniej. Na w Ameryce Środkowej i na wschodnim rzono dla żeglugi Danzig. pewno niejednej jednostki w atlantyckich wybrzeżu Ameriki Południowej sprzeda- Jedyne straty poniesione w tym okresie portach Ameryki Południowej i naturalnie no do 1943 roku armatorom tych krajów34. przez marynarkę handlową to dwa małe kilku statków szukających po 27.8 schro- Powróćmy jednak do sierpnia 1939 frachtowce Helfried Bissmark (1913/727 nienia w portach hiszpańskich. roku. BRT) i Helga Schröder (1904/656 BRT) Jednak liczba 0,5 mln BRT podana przez utracone 8.9 na niemieckim polu mino- autora w/w. opracowania jest najwyraźniej IV. Pierwsze tygodnie wojny wym u wejścia do Sundu. zawyżona, gdyż obejmuje również tonaż któ- Od 28 sierpnia przez kolejne dni aż do Faktycznie działania wojenne dla nie- ry wprawdzie nie powrócił do portów macie- początku września panowała cisza w ete- mieckiej marynarki handlowej rozpoczę- rzystych, ale też nie był generalnie stracony! rze. Na Bałtyku pomimo depeszy QWA ły się dopiero 3 września 1939 roku wraz I tak przykładowo wymieniony już Lu- 9 żegluga przebiegała (poza do Gdyni z wypowiedzeniem wojny przez W. Bryta- dwig Dinklage zalicza na konto strat, jed- i Gdańska)35 planowo i bez większych za- nię i Francję. Ta data kończy fazę bezpiecz- nostki przebywające w dniach 27/28.8 na kłóceń. Dopiero 29.8 zamknięto dla stat- nych powrotów do Niemiec, dlatego warto Morzu Śródziemnym i Czarnym, w sumie ków handlowych porty Swinemünde i Pil- w tym miejscu pokusić się o krótki bilans. 50 statków (176 421 BRT), włącznie z prze- lau do których można było teraz zachodzić Tak więc pomiędzy wyemitowaniem bywającym na Adriatyku trawlerem Dres- wyłącznie ze specjalnym pozwoleniem. pierwszej depeszy wzywającej do powrotu den (120 BRT). Wszystkie dotarły szczę- Piątek pierwszy września minął bez żad- w dniu 25 sierpnia a 3 września powróciło śliwie do portów włoskich, bułgarskich nej specjalnej depeszy dla żeglugi, o wybu- do Niemiec z poza europejskich akwenów 41 i radzieckich nie ponosząc przy tym żad- chu wojny załogi statków przebywających statków (28 2291 BRT), 2 dalsze (6647 BRT) nych strat. Dalszych 10 jednostek (26 096 poza krajem informowali armatorzy bądź dotarły do Holandii, z portów brytyjskich BRT) przebywających na tym akwenie dowiadywały się z radia lub prasy. powróciło 30 statków (47 207 BRT). Z Mo- znalazło schronienie w hiszpańskich por- Wraz z wybuchem wojny wstrzymany rza Północnego 6 (9145 BRT) z portów bel- tach śródziemnomorskich. Wszystkie został całkowicie ruch statków na Bałtyku, gijskich i holenderskich 90 statków (240 743 z nich (z wyjątkiem dwóch pozostawio- jednak już 4 września otworzono ponownie BRT) a z Norwegii kolejne 26 jednostek nych w hiszpańskim porcie Cartagena stat- dla żeglugi zachodnią część do linii Swine- (143 154 BRT). ków Lipari i Carl Vinnen) oddały w póź- niejszym okresie czasu nieocenione usługi, 33. W tym zestawieniu jest także m/s Windhuk (1937/16 662 BRT). W związku z QWA 9 zawinął 30.8. do Lobi- przede wszystkim w transportach sprzętu, to w portugalskiej kolonii Angola. Od 7.12.1939 roku przebywa w brazylijskim porcie Santos. W dniu 29.1.1942 został zaopatrzenia i personelu dla wspierającego skonfiskowany przez Brazylię i 15.5.42 sprzedany USA. Służył po przebudowie jako transportowiec wojska pod nazwą Le Jeune. Windhuk znajdował się na tzn. Tabu-Schiffe Liste (liście statków których nie można było sprzedać bez zgody włoskiego sojusznika, niemieckiego „Afri- OKM) i sprzedaż statku nie wchodziła w rachubę. Kriegsmarine słusznie obawia się, że statek może dostać się w ten ka Korps” (Operacja Sonnenblume). sposób w nie porządane ręce i służyć jako transportowiec wojska lub krążownik pomocniczy. 34. Hiszpania 7 (14 392 BRT), Portugalia 1 (2860 BRT), Argentyna 3 (15 262 BRT), Brazylia 2 (7408 BRT), Meksyk Naturalnie bez fatalnej Depeszy Nr 9 1 (6795 BRT) i Honduras 1 (5356 BRT). W 1943 roku Portugalia odkupiła przebywające od września 1939 roku w Mo- z pewnością spora część tych statków zdą- zambiku 3 statki i 3 lichtugi morskie (16 036 BRT). Z przebywających na Dalekim Wschodzie jednostek Chiny pozy- żyła by na czas opuścić Morze Śródziemne skały w 1939 roku 4 frachtowce (6481 BRT) i mały parowiec Wiking (269 BRT) a Japonia w latach 1940 i 1942 6 stat- ków (45 893 BRT). i dotrzeć co najmniej do portów hiszpań- 35. Z tego co wiadomo tylko jeden niemiecki statek s/s Elster (1922/1136 BRT) był w drodze do Gdyni, 23.8. opuścił skich i portugalskich. Rotterdam i 25.5. został zawrócony do Szczcina, 30.8. opuścił Szczein i 1.9. osiągnął Kłajpedę.

44 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

Na dzień 3 września w morzu przebywa- al Navy próbujące przechwycić powraca- BRT). Ważnym posunięciem admirali- ło 91 statków (562 423 BRT), kolejne dwa jący z Nowego Jorku flagowiec Niemiec- cji brytyjskiej i jak się miało okazać o wie- Thor (1922/2526 BRT) i Viola (1921/991 kiej Marynarki Handlowej t/s Bremen le skuteczniejszym było utworzenie 6.9. BRT) były w drodze z Holandii do Nie- (1929/51 731 BRT). Northern Patrol (wadm. M. Horton). Po- miec, a 5 frachtowców (17735 BRT) łado- W Berlinie spodziewano się brytyjskiej czątkowo w jego skład weszły 7 i 12 eska- wało rudę, bądz przygotowywały się do kontrakcji i 6.9 nadano depesze QWA 13, dra krążowników, zastępowane sukce- wypłynięcia z portów norweskich. w założeniu wiadomość skierowana była sywnie krążownikami pomocniczymi. W belgijskich i holenderskich portach wyłącznie do powracającego z maksymal- W dniu 3.9, wraz z rozpoczęciem dzia- przebywały 32 statki (56 827 BRT) wszyst- ną szybkością do Niemiec t/s Bremen: „Dla łań wojennych na Zachodzie wstrzymano kie do końca roku powróciły do Niemiec. statków na pełnym morzu, przedarcie do ruch statków na Morzu Północnym obej- W portach basenu morza Środziemne- Murmańska rokuje duże nadzieje. Krieg- mując zakazem zawijania ponownie por- go i Czarnego, w portach półwyspu Iberyj- smarine”. ty holenderskie i belgijskie. Przebywające skiego na wyspach Kanaryjskich, Azorach Depesza w obawie przed brytyjską pró- w nich statki pod balastem otrzymały na- i w pozostałych częściach świata prze- bą przechwycenia cennego statku na Mo- kaz bezzwłocznego powrotu do Niemiec, bywało w sumie 281 statków (1 350 199 rzu Północnym nakazywała kapitano- natomiast statki z ładunkiem miały po- BRT)36. wi statku Adolfowi Ahrensowi udać się wracać dopiero po otrzymaniu specjalne- Tylko dwa statki37 utracono w portach do bezpiecznego Murmańska. Omyłkowo go polecenia. brytyjskich, pierwszym z nich był przeby- oznaczona została jako QWA spowodowa- Do 17 września powróciły pierwsze wający w londyńskiej stoczni nowoczesny ło to, że na niektórych statkach odebrano cztery jednostki, cała akcja powrotna cią- bananowiec Pomona38 (1938/3457 BRT). ją jako instrukcje. Tak np. m/s Palime ma- gnęła się aż do początku listopada 1939, Lekkomyślnością ze strony armatora jący za sobą długi rejs z Afryki Zachodniej przyczyną były aresztowania statków nie- (F. Laeisz) było skierowanie statku w dru- osiągnąwszy norweskie wody terytorialne mieckich w portach holenderskich jakie giej połowie sierpnia do stoczni brytyj- zawraca i obiera kurs na Daleką Północ! nastąpiły (podobnie jak i w holenderskich skiej zamiast zlecić niezbędne reparatury Jeszcze tego samego dnia – 6.9. – Se- koloniach) z tytułu otwartych kredytów na przebywającym w Rotterdamie m/s Po- ekriegsleitung wydało za pośrednictwem i roszczeń do nich brytyjskich banków, mona stoczni holenderskiej. Z góry można przedstawicielstw dyplomatycznych do- w szczególności dotknęło to armatora DSG było założyć, że stocznia brytyjska będzie datkowe polecenie nakazujące przygoto- Neptun z Bremen. opóźniać wykonanie remontu! Drugim wać wszystkie przebywające w portach Powoli jednak ruch statków powra- statkiem był s/s Christoph von Doorum neutralnych (poza włoskimi, hiszpański- cał do normy, początkowo małymi i śred- (1928/3751 BRT) zajęty 3.9 w Botwood na mi, radzieckimi i japońskimi) statki, do na- nimi, a z czasem z powodu przeciążenia Nowej Fundlandii. tychmiastowego zniszczenia w razie próby portu Emden i kanału Dortmund-Ems. Jak już wspomniano od 28.8 przez czte- konfiskaty jednostki przez obce państwo. Od 21 grudnia podjęto ponownie – począt- ry dni panowała cisza w eterze, dopiero Początkowo operacje floty brytyjskie na kowo – siedmioma dużymi statkami trans- 3.9 o godzinie 12:15 wyemitowano kolej- północy nie przyniosły spodziewanych re- port rudy z Rotterdamu do Niemiec. ną oficjalną depesze QWA 11. Krótka lapi- zultatów, dość powiedzieć, że w okresie Z początkiem Nowego Roku bardzo darna wiadomość nadana otwartym tek- pomiędzy 3-16.9. w akcjach poszukiwaw- niekorzystnie na żegludze odbiło się za- stem informowała o stanie wojny z Wielką czych na akwenach pomiędzy Szkocją, Is- trzymanie w dniu 14 stycznia na grani- Brytanią: landią i wybrzeżem Norwegii zaangażo- cy holenderskich wód terytorialnych i od- „Działania wojenne z Anglią rozpoczęte. wanych było: 6 pancerników, 2 krążowniki prowadzenie do Londynu, przez brytyjski Kriegsmarine.” liniowe, lotniskowiec, 14 lekkich krążow- niszczyciel Greyhound płynącego z Kró- Była to poniekąd odpowiedz na wyemi- ników i 25 niszczycieli. Niewspółmierne lewca do Rotterdamu małego frachtowieca towane o 11:17 również otwartym tekstem do użytych sił były odniesione sukcesy, ich Phaedra (1898/619 BRT). Dość powiedzieć, ostrzeżenie dla brytyjskiej żeglugi. łupem padły tylko 2 statki Hannah Böge że incydent ten zahamował aż do marca Depeszę Nr 11 uzupełniono 4.9. nastę- (1938/2337 BRT) i Johannes Molkenbuhr prawie całkowicie ruch statków do portów pującm tekstem: „Trzeba się liczyć z wrogi- (1936/5294 BRT). W tym samym okresie holenderskich i belgijskich. mi działaniami ze strony francuskich okrę- czasu niemiecka flota handlowa utraciła na Po drugiej stronie Morza Północnego od tów wojennych. Kriegsmarine.” (sic!) skutek wypadku 7.9 w Norwegii dodatko- połowy września 1939 roku sytuacja wy- Wyemitowana jeszcze tego samego dnia wo frachtowiec Vegesack (1911/4061 BRT). dawała się na tyle stabilna, że w dniu 14.9 po południu QWA 12 miała następującą W tym samym okresie czasie blokadę cofnięto zakaz wypływania dla powraca- treść: „Statki które przerwą blokadę, strefę przełamało 40 jednostek (251 260 BRT) jących z Norwegii statków, a następnego Shetland-Norwegia pokonać zaciemnione osiągając pod okiem brytyjskich grup po- dnia otworzono ponownie połączenie li- w nocy. Jeżeli to możliwe odczekać mglistej szukiwawczych porty norweskie, nie- niowe do Oslo. pogody. W dzień jak tylko to możliwe uży- mieckie i radziecki Murmańsk. Tylko Tydzień później 21.9. wydano polece- wać norweskie wody (terytorialne). Płynąć w tym ostatnim do 16.9 znalazło schro- nie wznowienia połączenia do Narwi- przez Mały Belt na Baltyk.” nienie 17 jednostek (167 411 BRT), w tym ku, jednak dopiero 25.10 pierwszy sta- Ta depesza zawierała błąd. Mały Bełt duże statki pasażerskie Bremen, New York tek Neuenfels (1925/8096 BRT) wypłynął przecina most pod którym duże stat- (1927/21 867 BRT) i St. Louis (1929/16 732 z Kilonii po rudę do Norwegii. Przejścio- ki z wysokimi masztami nie przepły- ną. Większość kapitanów wiedziała o tym 36. Włącznie przybyłe do Narwiku 1.9. i 3.9. z Rotterdamu i Antwerpii statki Baldur (1929/5805 BRT) i Ammer- i przeszła w drodze na Bałtyk przez Sund. land (1923/5381 BRT). Jak było do przewidzenia, natychmiast 37. W południowo-afrykańskim Durbanie skonfiskowany 8.9. s/s Hagen (1921/5988 BRT), załodze udało się jesz- cze uszkodzić maszynę. po rozpoczęciu działań wojennych wyszły 38. Bryt. Empire Merchant zatopiony 10.8.1940 przez U 100 (Kptlt. Schepke). Załodze udało się jeszcze wzniecić po- w morze silne grupy poszukiwawcze Roy- żar na rufie.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 45 Tekst

Ahrensburg – należący do armatora H. Schuldt nowoczesny motorowiec (zbudowany w duńskiej stoczni dla norweskiego armatora) zakupiony w 1939 roku zdążył jeszcze przed wybuchem wojny (30.8.) dotrzeć do Hamburga. Po wybuchu wojny przejęty przez Kriegsmarine służył jako okręt-cel dla okrętów podwodnych i transportowiec. Przetrwał zawieruchę wojenną i po wojnie przyznany został Norwegii. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza we trudności w transportach rudy w mie- dla powracających z Hiszpanii statków ko- rowców rozstrzelaniem w przypadku samo- siącach wrzesień/październik rozwiąza- lejną instrukcję: zatopienia statku. Pomimo gróźb nie dać się no, kierując do Narwiku i innych portów „Wszystkie statki powinny obrać kurs zastraszyć i wykonać swój obowiązek. Każdy norweskich płynące pod balastem lub tyl- północny na zachód od 20°W. Norwegię dowódca brytyjski będzie się wzdragać przed ko częściowo załadowane powracające do (osiągnąć) od północy na kursie 63°N. Przez popełnieniem niezgodnych z prawem mię- Niemiec statki. wysepki (dotrzeć) do Haugesund. W konsu- dzynarodowym zbrodni. Marineleitung”. Strategiczne znaczenie dostaw szwedz- lacie pytać o dalsze rozkazy.” Precyzowała Oraz QWA 20 z dnia 28.10 w której raz kiej rudy żelaza dla gospodarki niemiec- ona wydaną wcześniej ogólną instrukcje: jeszcze przypominano o obowiązku in- kiej i zamarzający pod koniec roku Bałtyk, „na najkrótszym kursie do 15°W i dopiero formowania w przypadku przechwycenia skłonił do bardziej intensywnejszego ko- na zachód od niego obrać kurs na północ” statku przez wrogie okręty: rzystania z portów norweskich. W poło- i bazowała na zebranych w między czasie „Przy zatrzymaniu na morzu przez wro- wie grudnia w transportach rudy z Norwe- doświadczeniach. gie okręty energicznie nadawać otwartym gii zatrudnionych było 25 statków (132 570 Kolejne polecenie wydane dla statków tekstem, niezakodowny komunikat bez ad- BRT). Liczba ta wzrosła w styczniu 1940 przebywających w atlantyckich portach resu z pozycją, typem i numerem wrogich roku do 49 (197 874 BRT) osiągając w mar- Hiszpanii (poza jednostkami podporząd- okrętów. Specjalna instrukcja strona 13, cu liczbę 69 frachtowców (234 477 BRT). kowanymi Kriegsmarine) brzmiało: „Jak ustęp 6. Marineleitung.” Problematycznym okazało się nato- tylko możliwe wracać z ładunkiem”. Miało to m.in. na celu ostrzeżenie prze- miast pozyskanie w portach wyjściowych Jak wynika z relacji wziętych do nie- bywających w pobliżu statków. ładunku dla powracających pod balastem woli i w późniejszym okresie czasu wy- Powodem ponownej aktywności Krieg- statków, co zgodnie z dyrektywami miało mienionych czy też uwolnionych po ka- smarine były powtarzające się przypadki również polepszyć właśności morskie po- pitulacji Francji członków załóg, alianci zdobycia przez wroga statków na pełnym wracających jednostek. stosunkowo dobrze byli zorientowani morzu, w związku z powyższym OKM wy- O ile w dużych portach Ameryki Połu- w sytuacji. Relacje te – jak stwierdza Din- dało 30.10 następujące rozporządzenie: dniowej nie było z tym specjalnie proble- klage – zdają się potwierdzać zdobyte „1. Kapitanowie których statki wbrew in- mów, to w małych leżących na peryferiach przez Niemców w Breście dokumenty. strukcji Sonderanwisung i Kursom Kapi- szlaków żeglugowych portach w któ- Rosnąca liczba przechwyconych jedno- tańskim wpadną przez konfiskatę lub abor- rych znalazło schronienie wiele jedno- stek była też powodem do wyemitowania daż nieuszkodzone w ręce wroga będą po stek, okazało się to trudne bądź niemoż- pod koniec października i na początku li- powrocie do kraju poddani ostremu prze- liwe do zrealizowania. W rzeczywistości stopada kolejnych depesz. słuchaniu i w razie konieczności postawieni dotyczyło to tylko niewielkiej liczby stat- Depesza QWA 18 nadana w dniu 24.10 przed sądem, po uwzględnieniu wszystkich ków. Najważniejszym problemem dla ka- w związku z napływającymi informacjami okoliczności będą pociągnięci do odpowie- pitanów było w pierwszej kolejności zdo- o brytyjskich próbach zastraszania i gróźb dzialności nawet jeśli miało by to nastąpić bycie paliwa. użycia broni w stosunku do kapitanów i za- po zakończeniu wojny. We wszystkich przy- W ostatnich miesiącach 1939 roku roz- łóg zatrzymywanych statków39: „Brytyjskie padkach nieodzowne będzie przesłuchanie kazy powrotu kierowano wyłącznie do okręty groziły załogom kilku niemieckich pa- oficerów statku. statków przebywających w portach Ame- ryki Południowej, Zatoki Meksykańskiej 39. W późniejszym okresie czasu doszło do kilku przypadków ostrzelania opuszczających statki załóg m.in.: Idar- na Karaibach w Afryce Zachodniej i w por- wald (krążownik Diomede, załoga przy opuszczaniu statku ostrzelana z broni maszynowej 4 rannych). Frankfurt (krą- żownik pomocniczy Alcantara ostrzelano łodzie ratunkowe), Wakama na brazylijskich wodach terytorialnych (krą- tach hiszpańskich. W związku z tym Mini- żownik Dorsetshire, ostrzelano łodzie ratunkowe), Rhein (łodzie ratunkowe ostrzelane z pokładu hol. okrętu van Kins- sterstwo Transportu wydało w dniu 29.10 bergen). Nagminne było także nie respektowanie przez aliantów obcych wód terytorialnych!

46 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemiecka Marynarka Handlowa w przeddzień II wojny światowej

2. Kapitanowie, którzy poprzez samoza- kowicie zapobieć skutecznemu przełamy- Wysoko oceniając męstwo i poświęce- topienie lub zniszczenie uniemożliwią zaję- waniu blokady i to praktycznie przez cały nie załóg statków handlowych, Seekrieg- cie lub dalsze użytkowanie swoich statków okres wojny40. Niewątpliwie znaczący sleitung wystąpiło w październiku 1940 przez wroga, a także ci którzy doprowadzą wpływ na poprawę sytuacji żeglugi nie- z incjatywą ufundowania specjalnego od- szczęśliwie swój statek do kraju, będą wyty- mieckiej miało zdobycie w czerwcu 1940 znaczenia dla załóg przerywaczy bloka- powani do odznaczeń. Specjalne dokonania roku portów francuskich, od tego mo- dy. Od grudnia sprawę odznaczenia prze- będą brane pod uwagę.” mentu pełna niebezpieczeństw trasa pół- jął podsekretarz stanu w Urządzie żeglugi Jednocześnie dla podtrzymania morale nocna straciła całkowicie na znaczeniu. morskiej (Seeschiffahrtsamt) wiceadmirał i dodania otuchy kapitanom i załogom po- Pozostające jeszcze w portach zagranicz- Paul Wülfing von Ditten, wspierany przez wracających bądź przygotowujących się do nych i czekające na rozkaz powrotu stat- KzS. Nordmanna i KKpt. Bade, projekt od- powrotu jednostek, rozpoczęto od czasu ki kierowano teraz prawie wyłącznie do znaczenia wykonał znany berliński rzeź- do czasu nadawanie komunikatów ile stat- portów francuskich. biarz Otto Placzek. ków przerwało w między czasie blokadę Na zakończenie należy jeszcze tylko Zgodnie z rozporządzeniem Adolfa Hi- i szczęśliwie osiągnęło porty macierzyste. podsumować okres pomiędzy 17 września tlera z dnia 1.4.194141 odznaczenie Abze- Krótkotrwałe złagodzenie sytuacji dla a końcem grudnia 1939 roku. ichen für Blockadebrecher będze przyzna- powracających statków nastąpiło pod ko- We wspomnianym okresie czasu uda- wane: art. 3 „... po spełnieniu warunków niec listopada w trakcie operacji pancerni- ną próbę przełamana blokady podjęło 50 uprawniających do nadania, przez załogi ków Scharnhorst i Gneisenau wymierzonej statków (235 784 BRT), kolejne 13 jedno- przerywaczy blokady (Blockadebrecher) przeciw Northern Patrol. W trwającej po- stek (130 509 BRT) powróciło z Murmań- i przez załogi statków pływających pod między 21-27 listopada, operacji zatopio- ska do Niemiec. banderą handlową jeżeli ich działalność ny został brytyjski krążownik pomocniczy W tym samym okresie czasu w wyniku równoważna jest z działalnością przery- Rawalpindi. działań Northern Patrol utracono 17 jed- waczy blokady...”, art. 4 mówił: „Odzna- Podsumowując ostatnie miesiące 1939 nostek (87 464 BRT), przy czym 9 (46 566 czenie na moje polecenie nadaje Minister roku, można z całą pewnością stwierdzić, BRT) z nich wpadło w ręce wroga. Transportu” 42, a art. 6 „Zasady nadawa- że utworzony przez brytyjczyków Nor- Konto strat obciąża dodatkowo 14 stat- nia ogłosi Minister Transportu”. thern Patrol (Patrol Północny) pozwolił ków (107 268 BRT) utraconych w tym sa- Pierwszymi odznaczeniami udekorowa- skuteczniej „uszczelnić” cieśninę Duńską mym okresie czasu na południowym no w dniu 1.7.1941 załogi statków Hugo Ol- i przejście pomiędzy Islandią i Wyspa- i środkowym Atlantyku, w Zatoce Meksy- dendorff i Helene. mi Owczymi, prowadząc od połowy paź- kańskiej, na Morzu Karaibskim, Oceanie dziernika do zwiększenia strat wśród usi- Indyjskim i Pacyfiku. (ciąg dalszy nastąpi) łujących przełamać blokadę niemieckich statków. To właśnie przez te wąskie „gar- 40. Od połowy 1940 roku były to wyłącznie okręty bojowe Kriegsmarine i jednostki rozpoznania meterologicznego. dła” musiały przejść wszystkie samotnie 41. Rozporządzenie opublikowano w Dzienniku Ustaw Rzeszy (Reichsverordnungsblatt) z dnia 6.5.1941 roku, powracające statki i to właśnie tutaj cza- w Dzienniku Ustaw Marynarki (Marineverordnungsblatt) dopiero 15.12.1942 roku. 42. Od 28.6.1942 w miejsce Ministra Transportu odznaczenia nadawał Komisarz do Spraw żeglugi Karl Kaufmann, tował na nie Northern Patrol. Pomimo dla załóg statków będących w dyspozycji Kriegsmarine, Dowódca Kriegsmarine w porozumieniu z w/w., od 5.12.1942 sukcesów, Royal Navy nie udało się cał- nadawanie odznaczenia przeszło całkowicie w ręce marynarki.

Parowiec Lauterfels (DDG Hansa) przejęty przez Kriegsmarine 22.7.1939 służy jako transportowiec do Prus Wschodnich. Następnie przydzielony do operacji „Seelöwe”. Tonie na brytyjskiej minie koło Terschelling 8.10.1942. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 47 Michał Jarczyk Ciężkie krążowniki Trieste, Bolzano i Pola w sztormie, Tekst listopad 1940 r. Fot. zbiory Mauricio Brescii

Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich Część I – Wpływ „Ultry” na działania militarne Śródziemnomorskiego Teatru Działań Wojennych O doniosłym, prawdopodobnie decy- nie doczekała się jak dotąd w naszej lite- do tej pory dostępne brytyjskie akta, po- dującym, wręcz epokowym znaczeniu na raturze fachowej rzetelnego opracowania, święcając przy tym baczną uwagę naniesio- wpływ działań morskich w tzw. „Bitwie nie licząc tutaj kilku zdawkowych stwier- nym adnotacjom odnośnie czasu, stwier- o Atlantyk” maszyny szyfrującej „Enigma” dzeń, nie zawsze poparte i dokumenta- dzić można, że jeżeli chodzi o te korzystne napisano już wystarczająco wiele od roku mi, pochodzącymi z archiwów włoskich, i normalne przypadki, to należało się liczyć 1974. W tym, bowiem dopiero roku Bry- czy niemieckich. Na tym TDW pokutuje z okresem od 24-48 godzin, które potrzeb- tyjczycy przyznali się publicznie, że od po- do dzisiaj jedynie brytyjski punkt widze- ne były do całkowitego rozszyfrowania in- czątku wojny mieli wgląd do niemieckich nia, mocno zniekształcający wkład wojen- formacji. Jednak bardzo często zdarzały się radiogramów wymienianych m.in. przez ny Regia Mariny. również przypadki, że wspomniany okres Dönitza ze swoimi wilkami morskimi, Brytyjscy kryptolodzy i eksperci wywia- niewspółmiernie się wydłużył. Jako przy- a w pewnych momentach byli nawet w sta- du zgromadzeni pod Londynem, dzięki ła- kład niech posłuży tutaj radiotelegram nie czytać w „myślach” wroga. Dwa lata twemu dostępowi do Ultry1 na bieżąco byli wysłany w dniu 23 września 1941 przez później na łamach znanego zachodnionie- w stanie odczytywać wszystkie przekazy- admirała Dönitza do grupy U-Bootów­ mieckiego periodyku, jakim był „Marine wane przez różne szczebla dowódcze sił „Goeben” w trakcie ich przedzierania się Rundschau” zaczął się ukazywać ciąg arty- Osi rozkazy, czy tajne informacje. W rze- na Morze Śródziemne. Bletchley Park do- kułów autorstwa Patricka Beeslya z dawne- czywistości Ultra doskonała nie była; rów- piero po 45 dniach (!), w dniu 8 listopada go Bletchey Parku i prof. Jürgena Rohwe- nież i jej postawione były pewne granice, 1941 przekazał ów rozszyfrowany radio- ra, którzy opisywali wpływ rozpoznania których przeskoczyć nie była w stanie. Na gram Intelligence Centre w Londynie. Na- radiowego na sposób prowadzenia działań jej efektywność duży wpływ miał tak po- leży przede wszystkim zdać sobie sprawę, wojennych przez obie strony w czasie Bi- trzebny do rozszyfrowania danej informa- że Bletchley Park nigdy nie był w stanie po- twy o Atlantyk. To czytelnikom mającym cji czas, który upływał od momentu, kiedy 1. Brytyjski wywiad wojskowy oznaczył Enigmę sto- dostęp w tamtych czasach do tego źródła, stacja nasłuchu Y nadaną przez nieprzyja- sowaną na śródziemnomorskim TDW kryptonimem a z pewnością w Polsce nie było ich za wie- ciela informację odebrała i po rozszyfrowa- ULTRA. Nazwa ta powstała ze względu na najwyższy le, wyszło tylko na dobre. Tego samego nie niu, przetłumaczeniu i przeanalizowaniu stopień utajnienia faktu złamania szyfru matki, jakim była Enigma, fakt wyższej wagi i najtajniejszy (ang. Most można jednak powiedzieć o działaniach przedłożyła kompetentnemu, operacyjne- Secret), czyli Ultra tajny – http://pl.wikipedia.org/wiki/ na Morzu Śródziemnym, gdyż ta batalia mu szczeblowi dowódczemu. Porównując Enigma

48 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

święcić się w tym samym czasie wszystkim stosowanym przez nieprzyjaciela sposo- bom kodowania. Na dodatek należy jesz- cze nieć na uwadze, że poszczególne ro- dzaje sił zbrojnych Osi posługiwały się swoimi własnymi i niezależnymi od siebie kodami. Jeżeli spojrzymy na Śródziemno- morski Teatr Działań Wojennych musimy wiedzieć, że niemiecka Luftwaffe i Afri- ka Korps używały jeden z typów Enigmy z różnymi możliwościami kodowania. Kie- rowane na Morze Śródziemne U-Booty od września 1941 posługiwały się najpierw kodem M (Marine = marynarka) z bębnem heimische Gewāsser/Hydra (akwen oj- Jedna z maszyn typu Enigma-D, którą mary- Jedna z maszyn szyfrujących Hagelin C-36. Za czyźniany/Hydra). Od roku 1942 działają- narka włoska otrzymała w ilości 10 sztuk pod- pomocą jej włoskiej wersji C-36 m szyfrowano ca Kriegsmarine używała osobnego klucza czas wojny domowej w Hiszpanii. Za jej pomo- m. in. radiotelegramy – które od czerwca 1941 Süd (południe), w ramach, którego póź- cą zaszyfrowane zostały radiotelegramy, które były na bieżąco rozszyfrowywane – dotyczące niej operujące na M. Śródziemnym U‑bo- doprowadziły do klęski pod Matapanem. płynących do Afryki Północnej konwojów. oty stosowały niezależny klucz Medusa. Po Fot. „Storia Militare” Fot. „Storia Militare” kapitulacji Włoch nastąpił dalszy podział wadziła nowy system. Nowa książka kodo- o mniejszym stopniu utajnienia (zabez- stosowanych kluczy. Niezależnie i niejako wa wraz z instrukcjami wpadła wprawdzie pieczenia). Stopniowo marynarka wojen- obok tego, o czym mowa była wyżej, Wło- w ręce Brytyjczykom w dniu 29 czerwca na wprowadzała na użytek dwa różne typy si mieli swoje własne metody szyfrowania 1940, kiedy abordażem zdobyli okręt pod- maszyn kodujących. Jedną z nich był mo- i używali swoich własnych szyfrów. wodny Uebi Scebeli, lecz zdobycz wkrótce del C-36 m firmy Hagelin, a z drugiej stro- straciła na wartości, ponieważ prasę obie- ny dysponowała ona pewną liczbę wersji D Sposoby szyfrowania stosowane gły fotografie zdobytego i znajdującego się niemieckiej Enigmy, które Włosi posiada- przez marynarkę włoską przed w brytyjskim porcie innego okrętu pod- li jeszcze z czasów wojny domowej w Hisz- przystąpieniem oraz po wejściu Włoch wodnego Galilei (19 czerwca). Było to po- panii. Działalność włoskiej Służby Szyfrów do wojny wodem, że włoska marynarka wprowa- (Servizio Cifra) włoskiej marynarki wojen- Zgodnie z oficjalnie podawaną przez dziła najpierw osobny system kodowania nej można podzielić na dwa okresy. Pierw- Brytyjczyków wersją, Bletchley Park był dla okrętów podwodnych, wydając zara- szy trwał od czerwca/lipca 1940 do połowy w stanie – i to w znacznej mierze – odczy- zem nowe tablice i instrukcje. Włoska ma- 1941. W tym czasie stosowano tzw. spo- tywać i rozszyfrowywać radiotelegramy rynarka korzystała później z kilku zasad- sób kodowania SM 19 S, natomiast drugi wysyłane przez Ministerstwo Spraw Za- niczo różniących się od siebie systemów okres, tzn. od połowy 194l do 8 września granicznych oraz trzy rodzaje sił zbrojnych kodowania swoich radiotelegramów. Je- 1943 charakteryzował się prawie wyłącz- Włoch. W dniu 10 czerwca armia wło- den z nich bazował na nowej książce ko- nym użyciem maszyn kodujących, które ska i lotnictwo zmieniło swoje kody i spo- dowej SM 19 S z podwójnym zabezpiecze- wiadomości utajniały szybciej i uchodziły soby szyfrowania w akwenie Morza Śród- niem, używanej w komunikowaniu się na za bardziej bezpieczne, chociaż wewnątrz ziemnego (w Afryce Wschodniej nieco wyższym szczeblu operacyjnym, szczegól- Supermariny nie brakowało głosów kry- później), a wkrótce po tej dacie podobnie nie między znajdującą się na lądzie władzą tycznych. Zgodnie z opinią Hinsleya Enig- postąpiła marynarka wojenna, która wpro- dowódczą a okrętami oraz różnych kodów mę stosowano od jesieni 1940 do maja 1941

29 czerwca 1940 pięć brytyjskich niszczycieli uszkodziło włoski okręt podwodny Uebi Scebeli i zmusiło go do wyjścia na powierzchnię. Zdobycz oka- zała się być nic nie warta, kiedy prasa opublikowała prezentowaną tutaj fotografię przyholowanego do jednej z brytyjskich baz włoskiego okrętu podwodnego Galileo Galilei. Fot. „Storia Militare”

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 49 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich w kontaktach lądowego szczebla dowód- okręty na okres od poranka 28 października nocnej o planowanym dotarciu w dniu 24 czego w Rzymie, Trypolisie i na Rodos, na- do 5 listopada, w związku z lada moment o godz. 6.00 włoskiego czasu brytyjskiego tomiast maszyna Hagelina rozpowszech- mającą się rozpocząć operacją, przeszły na transportu do Marsa Matruh. niała się w użyciu stopniowo na pokładach pozycje w punktach D, E, P i S oraz w re- • 23 stycznia 1941 o godz. 13:38 bryt. okrętów, a od czerwca 1941 wprowadzono jon opisany kwadratem o współrzędnych adm. poinformowała Aleksandrię, że ją również pomiędzy lądowymi szczeblami 32 stopni 39 minut N – 33 stopni 49 minut Rzym powiadomił 21 o godz. 9.50 Tobruk dowódczymi. Brytyjska Służba Dekrypta- N i 27 stopni 15 minut E – 28 stopni 35 mi- o planowanym jego ostrzale z morza, o ile żu, która początkowo, podczas pracy nad nut E. Znajdujące się w swoich włoskich ba- pozwoli na to pogoda. ręcznie kodowanymi radiogramami wło- zach, będące do dyspozycji okręty podwod- • 29 stycznia 1941 o godz. 01:58 – Lon- skiej marynarki przeżywała ciężkie chwile, ne mają się udać do punktów C, G i M i tam dyn do Aleksandrii – Rzym poinformował rozpoczęła od października 1940 rozszy- zająć pozycje. 28. o godz. 22.50 Bengazi o przybyciu do frowywać kodowane maszynowo infor- • 12 listopada 1940, godz. 17:10 – Lon- Bardii w dniu 29 o godz. 14.00 jednej jed- macje. Brytyjczycy w rzeczywistości od dyn do Aleksandrii: Punkty (Sektory) B i C nostki. tego właśnie miesiąca śledzić mogli ruch mogą być teraz zajęte • 29 stycznia 1941 o godz. 18.02 Brytyj- niektórych włoskich okrętów podwod- • 14 listopada 1940, godz. 11:42 – Alek- ska Admiralicja poinformowała Aleksan- nych operujących na Morzu Egejskim i to sandria do N.I.D. (Naval Intelligence Divi- drię, że tego samego dnia Rzym ponownie nie tylko dzięki tajnym dokumentom, któ- sion) Brytyjskiej Admiralicji: Czy istnieją powiadomił o godz. 14.45 Benghasi o przy- re wpadły im w ręce na Galilei i Uebi Sce- jakieś punkty zaczepienia, aby się dowie- byciu do Aleksandrii kilku brytyjskich jed- beli oraz zdobytemu w akcji abordażowej dzieć, jakie konkretnie pozycje kryją się pod nostek, które następnie między 29.01. w dniu 8 października 1940 okrętowi pod- wymienionymi literami? o godz. 17.00 a 30.01 godz. 7.00 mają udać wodnemu Durbo, tudzież dzięki zdoby- Na podstawie przedstawionych wyżej się dalej do Bardii. ciu materiałów podczas rajdu komando- trzech radiogramów można się m.in. do- • 18 lutego 1941 o godz. 16:30 Londyn sów na wyspę Castelrosso w archipelagu wiedzieć, że pojęcie „Ultra” stosowane poczuł się zmuszony poskarżyć, że Rodos Dodekanezu w lutym 1941, lecz i to trzeba było przez Brytyjczyków już od listopada został poinformowany przez Rzym o przy- przyznać dzięki wytężonej pracy specjali- 1940, a nie dopiero od połowy roku 1941, byciu tego samego rana do Pireusu dwóch stów z Bletchley Park. W związku z powyż- co m.in. sugeruje w swojej książce prof. krążowników typu „Ajax” i „Leander” (oba szym na szczególną uwagę zasługują trzy Hinsley. W następnych tygodniach eks- należały do tego samego typu – przyp. au- wymienione między brytyjską admirali- perci z Bletchley Park rozszyfrowali licz- tora , 14 brytyjskich parowców ze sprzętem cją a bazą w Aleksandrii radiogramy, z któ- ne radiogramy biegnące z kolei w odwrot- dla dywizji pancernej w miejscowość Ele- rych trzeci wydaje się być najbardziej inte- nym kierunku, tzn. wymienione zostały oúsa w Epirze i kilku statków handlowych resujący. Wspomniane informacje należą między Rzymem a dowództwem marynar- również ze sprzętem do Salonik. do całego szeregu brytyjskich radiogra- ki w Afryce Północnej. Dotyczą one infor- • 23 lutego 1941 o godz. 20:50 Admira- mów z naniesioną uwagą „rozszyfrowane”, macji, w posiadanie, których weszła włoska licja odkryła przed Aleksandrią, że Rzym które przechowywane są w Naval Intelli- służba wywiadowcza, a dotyczą one ruchu poinformował w dniu 21.02. o przybyciu do gence Papers Public Record Office w Kew brytyjskich okrętów wojennych. Oto kilka Pireusu konwoju i o wyjściu innego, a w obu Garden. przykładów: przypadkach Rzym nie dość, że w przybli- • 26 października 1940, godz. 20:00 – • 26 grudnia 1940 bryt. admirali- żeniu podał w miarę dokładną liczbę stat- Londyn do Aleksandrii: 25 październi- cja poinformowała zatroskaną Aleksan- ków w obu konwojach to jeszcze nawet na- ka Rzym polecił Rodos podjąć odpowied- drię, że Rzymowi udało się ostrzec w dniu zwę jednego z frachtowców, który dołączył nie kroki, aby operujące na Morzu Egejskim 23 o godz. 12.55 dowództwo w Afryce Pół- do konwoju, a nazwa jego brzmiała „Ulster Monarch” z wyposażeniem i personelem Rozszyfrowana przez Bletchley Park wło- lotniczym na pokładzie. ska depesza skierowana do sztabów Morza Śródziemnego. Informuje ona o włoskich Te oraz inne przykłady, do których nie przygotowaniach do operacji „M 42”, która możemy sięgnąć z uwagi na ograniczone doprowadziła do pierwszej bitwy w Zatoce miejsce, dowodzą o rozwijającej się zdol- Syrta. Fot. „Storia Militare” ności i wzroście efektywności Bletchley Park w rozszyfrowywaniu koresponden- cji prowadzonej przez różne szczeble wło- skiego dowództwa. Z publikacji Hinsleya wiadomo, że po raz pierwszy pod koniec lutego 1941 Brytyjczykom udało się wła- mać w stosowany przez Niemców na Mo- rzu Śródziemnym szyfr, kiedy to specjali- stom z Bletchley Park zaczęło się udawać regularnie rozszyfrowywać stosowany przez dopiero, co przerzucony na Sycy- lię X Fliegerkorps, kod błękitny, (himmel- blau) Enigmy. To znowu pozwala dowieść, że przełamaniu wspomnianego wyżej szy- fru Luftwaffe nie można zawdzięczać po- przednie sukcesy uzyskane przez brytyjski nasłuch radiowy, dzięki któremu skutecz- nie zwalczano płynące z zaopatrzeniem do

50 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

Afryki Północnej włoskie konwoje. Nie- odmówiła wyrażenia zgody na sformuło- z pewnością niewystarczający, aby główno- stety, z nie wszystkich spoczywających wane podczas konferencji w Meranie nie- dowodzący brytyjskiej Floty Morza Śród- w P.R.O. dokumentów zdjęta została nało- mieckie żądania zaatakowania brytyjskich ziemnego, adm. Cunningham mógł się zo- żona klauzula tajności, stąd jeżeli skoncen- konwojów, tłumacząc się brakiem paliwa rientować w czymś bliższym o planowanej trowalibyśmy naszą uwagę wyłącznie na i efektywnej osłony lotniczej. Do 22 mar- przez Włochów akcji. On sam zresztą na- rozszyfrowanych meldunkach nadanych ca – tego Brytyjczycy nie wiedzieli – Su- pisze potem, że chciał przy tej okazji stanąć w roku 1941 kodem marynarki Hydra oraz permarina zmieniła jednak zdanie. Ad- oko w oko z niebezpieczeństwem, „o któ- część włoskich, pochodzących z kręgu Re- mirał Iachino, głównodowodzący floty rym wiedział, że istniało, lecz nie był w sta- gia Marina, to ciągle brakowało by nam włoskiej, który nie znał szczegółów z dys- nie przewidzieć, jakiej mogło być natury”. odpowiednich i rozszyfrowanych doku- kusji oraz wniosków wysuniętych podczas Dopiero dzisiaj wiemy, że rozszyfrowa- mentów Luftwaffe. Z tego też powodu nie konferencji w Meranie, sam od siebie za- nie kilku włoskich radiogramów, wysła- jesteśmy w stanie precyzyjne stwierdzić, proponował adm. Riccardiemu podjęcie na nych za pośrednictwem Enigmy pozwoliło z jakiego źródła pochodziły pojedyncze in- wodach Morza Egejskiego kroków zaczep- w rzeczywistości właściwie zinterpretować formacje natury taktycznej, które dopro- nych przez eskadrę w sile jednego pancer- poprzednią wiadomość Niemców. W dniu wadziły do ciężkich strat po stronie Osi, nika i trzech krążowników. Admirał We- 25 marca, o godz. 11:16 Supermarina prze- jak np. katastrofa konwoju Tarigo w dniu ichold, oficer łącznikowy Kriegsmarine kazała włoskiemu dowództwu Morza Egej- 16 kwietnia 1941 koło Kerkennah oraz sta- w Rzymie, W dniach 10 i 14 marca usilnie skiego z siedzibą na Rodos zaszyfrowaną ły, bo od lutego 1941, wzrost sukcesów ope- na taką akcję ponownie nalegał. Opór Su- wiadomość nr 13675, że ten sam dzień, tzn. rujących z Malty okrętów podwodnych. permariny został ostatecznie przełamany. 25 marca jest dniem X minus 3 dla pew- Kiedy jeszcze lotnicy z X Fliegerkorps za- nej bliżej niezdefiniowanej operacji. Roz- Tragiczne w skutkach operacje koło meldowali o ulokowaniu torped w kadłu- szyfrowanie tej bardzo krótkiej wiado- Gaudo i Przylądka Matapan bach dwóch lub trzech pancerników bry- mości zabrało Bletchley Park tylko kilka Przyczyn włoskiej klęski koło Przylądka tyjskiej Floty Morza Śródziemnego, adm. godzin, co sprawiło, że adm. Cunningha- Matapan należy szukać w propozycji, któ- Riccardi w dniu 16 marca l94l r. podjął de- mowi jej treść przedłożyć już można było ra sformułowana została ze strony Niem- cyzję o wszczęciu z pancernikiem Vittorio o godz. 17:05. Następnego poranka Brytyj- ców podczas odbytej w Meranie w dniach Veneto, ośmioma krążownikami i trzyna- czykom udało się rozszyfrować treść do- 13 i 14 lutego konferencji oraz udzielonej po stoma niszczycielami konkretnych kroków syć długiego i bardzo ważnego radiogra- kilku tygodniach zgody Włochów na przej- ofensywnych na Morzu Egejskim. mu Supermariny, skierowanego w dniu ście tak szybko jak to tylko będzie możliwe Między wieczorem 26 a wczesnymi go- 24.3. o godz. 20:10 na wyspę Rodos, zgod- do konkretnej ofensywy przeciwko brytyj- dzinami porannymi 27 marca 1941 wło- nie z którym rozkazano przeprowadzenie skim liniom zaopatrzeniowych we wschod- skie okręty pod dowództwem adm. Iachino rozpoznania lotniczego i ataków bombo- niej części Morza Śródziemnego. Właśnie opuściły swoje bazy w Neapolu, Brindisi, wych w akwenie M. Egejskiego pod kątem w tym czasie Kriegsmarine zaczęła okazy- Tarencie i Messynie. W tym samym jed- operacji, która miała mieć miejsce w dniu wać swoje rosnące niezadowolenie z bez- nak czasie Brytyjczycy zorientowali się, że X. Jego treść Londyn przekazał adm. Cun- czynności włoskiej floty bojowej. niesprecyzowana liczba nieprzyjacielskich ninghamowi w dwóch częściach o godz. O tych niesnaskach w łonie „Osi” byli okrętów i samolotów przeprowadzi w dniu 08:20 i 10:07 dnia 26.3 Brytyjczykom po również poinformowani Brytyjczycy. 28 marca akcję na Morzu Egejskim. Przez prostu „odebrało mowę”, kiedy stwierdzi- Dzięki sporządzonemu przez Kierowni- powielanie w literaturze informacji, które li, że najdłuższy rozszyfrowany przez nich ka Planowania przy Brytyjskiej Admira- nie poparte są żadnymi konkretnymi do- radiogram podpisany został przez włoskie licji memorandum wiemy dzisiaj, że pod- kumentami, powstały w związku z bitwą Comando Supremo (Stamage) w osobie ge- czas spotkania wyższych dowódców Royal koło Przylądka Matapan dwie błędne opi- nerała Guzzoniego, który posłużył się ma- Navy w dniu 22 marca 1941 wyrażono oba- nie. Niektórzy autorzy rozbudzili wyobra- szyną szyfrującą Supermariny. Londyn wy w związku z planowaną przez Niem- żenia, że włoski rozkaz operacyjny dzięki wysunął z tego wniosek, że wróg nie planu- ców akcją przeciwko płynącemu do Grecji Ultrze był Brytyjczykom doskonale znany. je jakąś zwykłą operację powietrzno-mor- strumieniowi brytyjskich konwojów (ope- Jest to rozumowanie zupełnie błędne. Rów- ską, ale będzie to raczej operacja desanto- racja „Lustre”2): „im, Niemcom, nie uda- nież twierdzenie, że brytyjskie jednostki wa z udziałem oddziałów armii włoskiej. ło się przekonać włoskiej floty, aby podjęła pojawiły się we właściwym miejscu i o wła- W tym czasie Brytyjczycy nie mo- próbę zatamowania tego strumienia”. Bry- ściwej porze dzięki rozszyfrowaniu depesz gli jeszcze wiedzieć, że powodem, dla- tyjczycy bardzo się obawiali, starając się niemieckiej Luftwaffe, też nie można trak- czego informacja ministerstwa marynar- za wszelką cenę uniemożliwić przedarcie tować poważnie. Faktem jest, że Bletchley ki nosiła podpis generała wojsk lądowych, się obu niemieckich pancerników Scharn- Park na cztery dni przed operacją rozszy- gdyż w międzyczasie Supermarina doszła horst i Gneisenau przez Cieśninę Gibral- frował niemiecki radiogram, który infor- z Stamage (koordynowało wspólne dzia- tarską, aby „następnie zaatakować cho- mował o przebazowaniu z Libii na Sycylię łania różnych sił zbrojnych) do porozu- dzące do Grecji w ramach operacji Lustre dwusilnikowych myśliwców typu Me 110, konwoje”. Tego dnia wiedziano wpraw- co było związane z jakąś bliżej nieokreślo- 2. Operacja „Lustre” – w jej ramach kierowane były dzie, że oba działające od dwóch miesię- ną akcją, lecz radiogram ten nie był wystar- brytyjskie, australijskie, nowozelandzkie oraz polskie od- działy wojskowe z Egiptu do Grecji, które miały miejsce cy na wodach Atlantyku pancerniki zgu- czającą wskazówką. Operacja ta dotyczyć w marcu i kwietniu 1941 r., po powstrzymaniu włoskiej biły szukającą je brytyjską Force H, która by miała właśnie akwenu Morza Egejskie- ofensywy gen. Grazzianiego celem wzmocnienia oddzia- łów greckich, które przeszły na froncie albańskim do w tym celu opuściła Gibraltar, lecz nie zda- go, tym bardziej, że zasięg owych ciężkich ofensywy, po wyparciu napastników z Epiku. Owa ope- wano sobie sprawy, że niemieckie pancer- „powietrznych niszczycieli” typu Me 110 racja miała również na celu zapobieżeniu zbyt wcze- niki zdążyły już zawinąć do Brestu. W oso- okazywał się być niewystarczający dla ope- snemu pojawieniu się w Afryce Płn. oddziałów Afryka Korps. Decyzję o uruchomieniu konwojów podjęto na bie Szefa Sztabu Regii Mariny, admirała racji na Morzu Egejskim. Ten nie okre- podstawie informacji uzyskanych dzięki Ultrze http:// Riccardiego, włoska marynarka wojenna ślający niczego dokładnie radiogram był en.wikipedia.org/wiki/Operation_Lustre

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 51 Tekst

Włoski okręt flagowy Vittorio Veneto w początkowej fazie bitwy pod Gaudo. W nocnej fazie bitwy Włosi stracili trzy ciężkie krążowniki i dwa niszczy- ciele dosłownie „rozstrzelane” przez brytyjską Flotę Morza Śródziemnego. Fot. Centralne Archiwum wojskowe. mienia, na mocy którego zobowiązana zo- i dziewięciu niszczycieli. Przedtem musiał go wyżej, bardzo niepewnego zachowania stała do skontaktowania się z naczelnym jednak zwieść ewentualnych agentów Osi się brytyjskich krążowników, należy się dowództwem na Rodos. Na temat tej umo- (do tego grona należało również zaliczyć ja- jednak trochę zastanowić, aby zrozumieć, wy w Ufficio Storico della Marina znaj- pońskiego konsula). Mistyfikacja powio- że nie można bezkrytycznie zaakcepto- duje się stosowny dokument. Na podsta- dła się, gdyż brytyjskiego admirała można wać zawartego w książkach Winterbotha- wie otrzymanych z Londynu wiadomości, było po południu jeszcze zobaczyć w ubra- ma i Lewina kategorycznego stwierdzenia, o czym mowa była wyżej, Cunningham li- niu charakterystycznym dla amatora gol- że strona brytyjska była „w posiadaniu ca- czył się bardziej z włoską akcją przeciwko fa. Wyjście zespołu brytyjskiego z Aleksan- łego włoskiego planu operacyjnego”. Lecz chodzącym do Grecji konwojom o krypto- drii nie mogło wskazywać, że Cunningham do tej pory Włochom było tak wygodniej, nimie „Lustre” wzgl. włoskim konwojem jest w posiadaniu jakiś specjalnych i taj- aby w obliczu jak najbardziej słusznego po- wiozącym zaopatrzenie na Leros. Hipotezę nych wiadomości, nie licząc tej, ale trud- dejrzenia, co do prawidłowości wysuniętej o operacji desantowej wykluczył. Z tego też no ją uznać jako tajną, że około południa tezy spuścić po prostu po sobie oczy i zado- względu, tego samego dnia, tzn. 26 mar- 27 marca jedna z brytyjskich łodzi latają- wolić się wygodną teorią o wszechobecnej ca między godziną 18:18 a 18:22 wydał sto- cych zauważyła część włoskiej eskadry, któ- i nieomylnej Ultrze, bo przecież ona po- sowne rozkazy dowództwom Marynarki ra znajdowała się w morzu. zwala wszystko usprawiedliwić. Wojennej na Środkowym Wschodzie, Mal- W dniu 28 marca o godz. 08:12 na po- Na szczęście dla zaskoczonych jednostek cie i w Grecji, co zapoczątkowało całą bry- łudnie od małej wyspy Gaudo doszło do Pridham-Wippella balistyczne osiągi wło- tyjską akcję. wymiany ognia między trzema lekkimi skich armat, tudzież stopień wyszkolenia Następnego dnia dwa dalsze rozszy- krążownikami idącymi z Pireusu pod roz- ich kanonierów nie były na tak wysokim frowane włoskie meldunki z 26.3 prze- kazami adm. Pridhama-Wippella (rozka- poziomie, jak w przypadku Scharnhorsta, słane z Londynu do Aleksandrii po- zem z dnia 26 marca o godz. 18:22 adm. Gneisenaua, czy Bismarcka, więc 23-mi- twierdziły, że flota włoska znajduje się Cunningham rozkazał tym jednostkom nutowy ogień Vittorio Veneto przeorał tyl- w trakcie jednej tylko (a nie kilku) opera- udać się właśnie do tego punktu) a trze- ko wodę. Tego dnia, tzn. 28 marca rozegra- cji skierowanej przeciwko brytyjskim li- ma ciężkimi krążownikami włoskimi. Po ły się dobrze już znane i często opisywane niom zaopatrzeniowym na Morzu Śród- nierozstrzygniętym pojedynku Włosi wy- epizody, tzn. zmiana kursu włoskich okrę- ziemnym. Ponieważ ich treść dotyczyła cofali się ścigani przez Brytyjczyków, któ- tów, dzięki czemu znalazły się one w dro- kursu jednostek i położenia znajdujących rzy z kolei o godz. 10:50 niespodziewa- dze powrotnej do swoich baz, dwa ataki się w tym rejonie okrętów brytyjskich. Po nie i w sposób zupełnie niezamierzony lotnictwa torpedowego na Vittorio Veneto otrzymaniu wspomnianych wyżej infor- znaleźli się w pobliżu pancernika Vitto- i Polę. Ten ostatni musiał ciężko uszkodzo- macji, adm. Cunningham widząc, że prze- rio Veneto, okrętu flagowego adm. Iachi- ny o 19:50 zastopować. Znana jest również czucie go nie zawiodło, powtórzył swo- no. Zdezorientowało i zaskoczyło to lek- fatalna decyzja adm. Iachino, skierowa- je operacyjne rozkazy do wszystkich kie jednostki Pridham-Wippella do tego nia reszty dywizjonu krążowników na po- dowództw we wschodnim rejonie M. Śród- stopnia, że nadały przez eter: zauważono moc unieruchomionej Poli, który natknął ziemnego, a sam również w dniu 27 marca jednostkę nieokreślonego typu, kontynuuję się następnie na zespół Cunninghama, co wyszedł z Aleksandrii pod ochroną nocy, rozpoznanie, a w stronę włoskiego pancer- skończyło się zatopieniem trzech włoskich dokładnie o godz. 19:00 w morze na czele nika podały reflektorem swój sygnał roz- ciężkich krążowników i dwóch niszczy- trzech pancerników, jednego lotniskowca poznawczy O.B.I.! W przypadku opisane- cieli. Wydaje się w tym miejscu koniecz-

52 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich ne podkreślić, że Brytyjczykom pomimo środków, tzn. przez samolot rozpoznaw- ację, w jakiej nagle znalazło się płynące dla szczęśliwemu rozszyfrowaniu wspomnia- czy, a dopiero potem nasłać na niego gru- walczących armii „Osi” w Afryce Północ- nych wyżej włoskich radiogramów, nie pę okrętów. W ten sposób na drodze wspo- nej zaopatrzenie, dzięki czemu sukcesem udało się zrealizować głównego celu, tzn. mnianego wyżej konwoju Barbarigo, zakończyła się rozpoczęta w dniu 18 listo- zniszczenia nieprzyjacielskiej floty. Praw- którego pilnował Bletchley Park znalazły pada operacja „Crusader”, tzn. ofensywy dę mówiąc, jedynie naganna decyzja adm. się brytyjskie okręty podwodne, które za- brytyjskiej 8 Armii, która przerwała zaci- Iachino, nakazująca pomóc Poli przyczyni- topiły motorowiec, który dał nazwę ca- skający się pierścień okrążenia wokół To- ła się do nocnej klęski koło Matapanu, do łemu konwojowi. Od października 1941 bruku. której niezależnie od Ultry z pewnością by wzrósł wskaźnik rozszyfrowanych wło- Jako przykład takiej, sterowanej przez nie doszło. skich radiogramów, co też w bardzo umie- Ultrę operacji niech posłuży pierwszy kon- jętny sposób wykorzystywane było przez wój Giulia. Ten został, bowiem w wyniku Ultra a sprawa dowozu zaopatrzenia do Brytyjczyków. Odpowiednio wczesne opisanych wyżej zastosowanych środków Afryki Północnej przekazanie informacji uzyskanych dzięki został niemalże zdziesiątkowany. Kon- Po Matapanie, dokładniej od połowy Ultrze odnośnie konwoju pozwalało „na- wój składał się z motorowca Giulia, zbior- czerwca 1941, zaczęto w zwiększającej się mierzyć” go przez samoloty rozpoznawcze nikowca Proserpina oraz parowców Zena, liczbie wysyłać z Rzymu radiogramy do z Malty, a następnie z uwagi na minimalne Casaregis i Bainsizza, z których ten ostat- poszczególnych lądowych dowództw oraz odległości zaatakować go za pomocą sta- ni z powodu awarii maszyn zawrócił do przebywających w morzu jednostek, które cjonującego na Malcie lotnictwa bojowego Trapani. Konwój, którego ochraniały czte- były kodowane maszynowo według nowe- lub bazujących tam okrętów podwodnych ry niszczyciele opuścił późnym wieczo- go wprowadzonego do użycia systemu. Jest 10 Flotylli, tudzież krążownikami i nisz- rem 8 października 1941 Neapol i płynąć to związane z zastępowaniem dotychcza- czycielami Force K, która do tego celu na miał do Trypolisu. Dołączył do niego jesz- sowo używanej Enigmy D maszynę Hage- Maltę została przerzucona. Ta nowa, bar- cze torpedowiec Cascino, ale przewidzia- lin C-36. Ponieważ znana była również jej dzo produktywna faza działalności Ultry ny parowiec Nirvo już nie, ponieważ na francuska wersja C-36, a Bletchley Parkowi miała wywrzeć znaczący wpływ na sytu- nim też doszło do awarii. Konwój nie zdą- udało się po części przeniknąć do włoskie- go sposobu szyfrowania, stąd nie ma się co Załadunek sprzętu dla oddziałów włoskich walczących w Afryce Północnej na jeden z transpor- towców. Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza dziwić, że włoskie informacje z czasem re- konstruowano coraz dokładnej i szybciej. Rzeczywiście, od czerwca 1941 brytyj- skim kryptologom i analitykom udawało się w coraz większym rozmiarze uzyskiwać z rozszyfrowywanych radiogramów bar- dzo precyzyjne dane na temat kursujących do Afryki Północnej konwojów z zaopa- trzeniem, przekazywane następnie przez brytyjską Admiralicję do poszczególnych dowództw rejonu Morza Śródziemnego za pomocą klucza one time pad. Źródłem tych dokładnych informacji z pewnością nie mogła być prowadzona za pomocą Enigmy zaszyfrowana radiokomunikacja X Flie- gerkorps, ponieważ nie zawierała dokład- nych danych wejścia do portu i wyjścia z niego poszczególnych konwojów, więc w grę wchodzi wyłącznie radiokomunika- cja utrzymywana między szczeblami do- wódczymi na lądzie, którą to po począt- kowych trudnościach zdołano kompletnie rozszyfrowywać. W ten sposób „Ultra” ob- serwowała ruchy konwojów Oceania i Grit- ti w czerwcu 1941 oraz Emesto i Barbarigo w lipcu, z tą małą uwagą, że tylko wymie- niony jako ostatni konwój doznał strat. W tym miejscu należy sobie zdać spra- wę z operacyjnych i taktycznych ograni- czeń, którym podlegało efektywne wyko- rzystywanie rozszyfrowanych informacji. Po pierwsze, w pobliżu przechodzącego konwoju do dyspozycji musiały się znajdo- wać odpowiednie siły, a po drugie, aby nie zdradzić źródła wiedzy należało najpierw konwój odkryć za pomocą nie budzą- cych u nieprzyjaciela żadnych podejrzeń

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 53 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich

żył jeszcze opuścić Neapolu, a Bletchley Ultrę wiadomości są doprawdy zatrważa- się w sposób efektywny wywiązać ze swej Park już informował Admiralicję o jego jące, przypisać można w sposób zryczał- roli. Dużą rolę odegrały tutaj, a jest to od- składzie, kursie, prędkości, porcie doce- towany temu właśnie źródłu – prawdo- powiednio udokumentowane, radiotele- lowym i ubezpieczającej go eskorcie. Mię- podobnie w tym okresie istniało jeszcze gramy kierowane przez Supermarinę do dzy 8 a 12 października jego rejs przebie- wiele luk w informacjach Ultry. znajdujących się w morzu jednostek flago- gał następująco, więc w tym celu tym celu Od 26 października 1941 droga dwóch wych, które wyposażone były w maszyny prześledźmy najlepiej wysyłane przez O.I- zbiornikowców Maritza i Procida płyną- szyfrujące. Tak na przykład rozszyfrowana .C. Admiralicji operacyjne radiotelegramy: cych z Neapolu do Pireusu z ładunkiem została 1 grudnia informacja, którą Rzym • 8 październik: Konwój Casaregis 1700 ton benzyny dla „Afrika Korps” śle- przekazał dnia poprzedniego eskorcie pod w składzie „Casaregis”, „Zeno”, „Giulia”, dzona była przez Ultrę, która 23 listopa- dowództwem flagowego Duilio ubezpie- „Bainsizza” i „Proserpina” wychodzi dzi- da poinformowała o wyjściu obu zbiorni- czająca konwój Adriatica. siaj z Neapolu o 21.30. Maltę okrąży od za- kowców o godz. 07:00 do Benghazi. Dzięki W ten sam sposób brytyjscy eksper- chodu, a następnie z prędkością 9 w. obie- temu Force K (Aurora, Penelope, Lance, Li- ci odczytali udzielone w dniu 22 marca rze kurs na Trypolis, gdzie ma dotrzeć 11 vely) mogła w odpowiednim czasie wyjść 1942 r. znajdującemu się w morzu zespo- o godz. 18.00. Eskortę stanowią cztery nisz- z Malty i przechwycić konwój w południe łowi (pancernik Littorio i krążownik Go- czyciele. „Nirvo” i torpedowiec „Cascino” 24 listopada. Do konwoju nie dotarł radio- rizia) rozkazy, co doprowadziło do tzw. dołączą do konwoju koło Trapani. wy rozkaz zawrócenia, który Rzym wy- drugiej bitwy w Zatoce Syrty. Przykła- • 9 październik: „Casaregis”, „Zeno”, słał, po tym jak Force K zauważona została dy te dowodzą, że lansowana przez Ronal- „Giulia”, „Bainsizza”, „Proserpina” i „Ni- przez jeden z włoskich okrętów podwod- da Lewina teza o powołaniu grupy bry- rvo” w asyście 5 niszczycieli wyszły z Ne- nych (Settembrini). Kiedy konwój, któ- tyjskich specjalistów, mających dokładnie apolu o godz. 21.30 w dniu 8. Prędkość 9 w, ry wypłynął z portu z siedmiogodzinnym śledzić i analizować informacje kierowa- Przybycie do Trypolisu 11 o godz. 18.00. opóźnieniem, nie pojawił się w przewidzia- ne przez radio, a dotyczące ruchu konwo- • 11 październik: „Casaregis”, „Zeno”, nym miejscu, Force K popłynęła na jego jów Osi, dopiero po tzw. mającym miejsce „Giulia” i „Proserpina” w eskorcie 4 niszczy- spotkanie i znalazła go po dwu i pół go- w grudniu 1941 „Casus Ankara3” mija się cieli opuściły 8 o godz. 21.30 Neapol. Pręd- dzinach. Oba zbiornikowce zostały posła- z prawdą. Tak jak w przypadku wyszcze- kość 9 w. Przybycie do Trypolisu 11 o godz. ne na dno. gólnionych już wyżej przypadków, tak 18.00. „Nirvo” í jeden torpedowiec, które Krytyczna sytuacja paliwowa armii wal- i tym razem ekspertom z Bletchley Park dołączyć miały do konwoju koło Trapani czących w Afryce Północnej zmusiła Wło- znane były szczegóły biegnącej wieloto- nie wyszły w morze. Bainsizza, która wy- chów do użycia krążowników Da Barbiano rowo operacji konwojowych M41, w któ- szła z Neapolu wraz z konwojem z powo- i Di Giussano jako szybkich transportow- rych udział wzięła również Ankara. Dzię- du awarii pozostała ostatecznie w Trapani. ców tego strategicznie ważnego surowca. ki Ultrze wiadomo było, że Ankara dotrzeć (Ten konwój zauważony został 10 o godz. Port wyjścia, data i godzina wypłynięcia, miała do Benghazi, lecz port ten uważano 12:45 na pozycji około 35 stopni na połu- prędkość oraz port docelowy zostały tak za zablokowany, a w wyniku dużych znisz- dnie od Pantelleri). dokładnie przez Ultrę określone, że moż- czeń jako nie nadający się do wyładunku • 12 październik: Podążający na połu- liwe było w sposób niezmiernie precy- czołgów. Z tego powodu brytyjski wywiad dnie konwój w składzie „Casaregis”, „Zeno”, zyjny nasłać na włoskie krążowniki gru- w Egipcie zlekceważył informację przeka- „Giulia” i „Proserpina” miał osiągnąć 11 pę alianckich niszczycieli (brytyjskie Sikh, zaną przez Ultrę, szacując zarazem liczbę o godz. 18.00 Trypolis. „Casaregis” został Legion, Maori, holenderski Isaac Swe- czołgów będących do dyspozycji Rommla zatopiony, „Zeno” storpedowany i prawdo- ers), które w nocnym ataku torpedowym za zbyt niską, aby mógł się on pokusić o ja- podobnie zatonął” (na marginesie czerwo- 13 grudnia 1941 w pobliżu Przylądka Bon kieś działania zaczepne. Tymczasem, dzię- ną kredką dopisano: „Giuila” i „Proserpi- zatopiły obie włoskie jednostki. ki min. in. 22 nowym, gotowym do akcji na” osiągnęły swój cel 11 o godz. 16.30). Tak na przykład, brak jakiegokolwiek czołgom, które przybyły w ładowniach An- Na podstawie rozpisanej, co do minu- punktu zaczepienia, że zniszczenie kon- kary Rommel był w stanie zniszczyć szpicę ty i wyrafinowanej dokładności, którą woju Duisburg – (Beta) przypisać by moż- brytyjskiej operacji „Crusader”, a następ- w czasie toczonej wojny na M. Śródziem- na było Ultrze. Przeprowadzony w nocy nie po przejściu do kontrnatarcia odrzucić nym rozwijać zaczęli brytyjscy krypto- z 8 na 9 listopada 1941 atak, ofiarą, którego Brytyjczyków na linię Gazali. Skończyło lodzy mogą po plecach przejść ciarki. padły wszystkie siedem transportowców to się ostatecznie na zwolnieniu człowieka W krótkim streszczeniu, co się z konwo- i jeden z ogólnej liczby sześciu eskortują- odpowiedzialnego za rozpoznanie sił prze- jem Giulia rzeczywiście stało. Spokoj- cych niszczycieli – dalszy zatopiony został ciwnika i znacznej poprawie poziomu ana- ny rejs włoskich jednostek z prędkością później przez brytyjski okręt podwodny – lizy pochodzących z różnych źródeł infor- 9 węzłów, w ciągu dnia pod ochroną wło- był prawdopodobnie wynikiem wczesnego macji na temat wroga na całym odcinku skich samolotów przerwany został 10 paź- rozpoznania lotniczego, co nie miało nic północno-afrykańskim. dziernika o godz. 22:45 przez atakujące z Ultrą wspólnego. Po rozpoczęciu operacji Rola Ultry przy zwalczaniu niemiecko- w dwóch falach brytyjskie samoloty, któ- „Crusader”, kiedy zaopatrzenie wojsk Osi -włoskiego zaopatrzenia idącego do Afryki re ulokowały po jednej torpedzie w kadłu- w Afryce Północnej wisiało na dosłownym Północnej zyskiwała na znaczeniu. Jej efek- bach Zeno i Casaregisa. Jednostki te zato- włosku, będąca pod naciskiem flota wło- tywność uległa tylko częściowemu i chwi- nęły o godz. 03:25 wzgl. (drugi) o świcie ska próbowała całą swoją siłą chronić kon- lowemu osłabieniu w wyniku sukcesów 11. Z tego powodu tylko połowa konwoju woje płynące ku Afryce, Ultra ponownie dostarczyła w listopadzie i grudniu bry- (motorowiec Giulia i zbiornikowiec Pro- 3. chodzi o niemiecki transportowiec Ankara (4768 serpina) dotarły 11 października o godz. tyjskim siłom zbrojnym punkty zaczepie- BRT) idący w eskorcie włoskiego niszczyciela Cami- 16:30 do Trypolisu. Lecz nie wszystkie ka- nia, dzięki którym możliwe stało się nocne cia Nera, atakowane bezskutecznie zresztą 17.12.1942 r., przez brytyjski okręt podwodny Saracen – http://de- tastrofy, pomimo, że wyniki akcji prze- przechwytywanie tych transportów. Wło- .wikipedia.org/wiki/Geschichte_der_U-Boot-Klasse- prowadzonych na bazie uzyskanych przez ska eskorta pozbawiona radaru nie mogła _S_%28Royal_Navy,_1931%29

54 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Lekki krążownik Da Barbiano, który wraz z bliźniaczym Di Giussano, stał się ofiarą Ultry z 13 grudnia 1941 r. Fot. zbiory Maurizio Brescii. odniesionych przez niemieckie i włoskie a to prowadziło do systematycznego zmę- sprawa parowca Loreto. Ten statek han- okręty podwodne, akcje włoskich płetwo- czenia zarówno czynnika materiałowego dlowy wypłynął z Trypolisu 9 paździer- nurków (żywe torpedy) i efektywnych ak- jak i ludzkiego. níka w kierunku Włoch mając na pokła- cji minowych, które osłabiły flotę brytyj- W trakcie prowadzonych na północno- dzie 400 jeńców hinduskich. Tego samego ską Morza Śródziemnego do tego stopnia, -afrykańskiej trasie bitew konwojowych dnia O.I.C. poinformowało Admiralicję, że w pierwszej połowie 1942 jej operacyj- miały miejsce zdarzenia, nad którymi nie że: Loreto opuścił dzisiaj, 9 o godz. 09:00 no-taktyczne możliwości zostały mocno jest łatwo przejść do porządku dziennego Trypolis. Prędkość 7 w. i musi dotrzeć zredukowane. Przebazowanie niemieckiej i sprawiają, że trudno utrzymać swoje ner- do Neapolu 13 o godz. 07:30. Na pokła- 2 Floty Powietrznej na Sycylię i rozpoczę- wy na wodzy. Kilku włoskim parowcom dzie znajduje się 350 jeńców. Operatio- cie ciężkich nalotów bombowych na Mal- przypadło w udziale przewozić na swoich nal Intelligence Centre Brytyjskiej Admi- tę przyczyniło się również do zredukowa- pokładach jeńców wojennych pochodzą- ralicji zgłosiło potem w następnym dniu nia na pewien czas faktycznych następstw cych ze wszystkich stron Commonwealthu dokładną datę i godzinę wyjścia jednost- działalności Ultry. i podczas wypełniania swojej misji zato- ki w morze, a 11 października powtó- Wraz z ponownym wzmocnieniem po- pione zostały przez Brytyjczyków, chociaż rzyło tę wiadomość ponownie, zwraca- zycji brytyjskich sił morskich i lotnictwa Ultra ostrzegała zapobiegawczo, informu- jąc jednocześnie uwagę na przewożony w centralnej części Morza Śródziemnego, jąc o ich szczególnym, bo ludzkim ładun- ładunek. Zanim jeszcze Loreto ze swo- co nastąpiło latem 1942 również Ultra od- ku. Oto trzy przykłady na poparcie powy- im frachtem zatopiony został przez okręt zyskała swoje pierwszoplanowe znaczenie. żej powiedzianego: W dniu 13 lutego 1942 podwodny Unruffled (P.46) wraz z około W okresie od czerwca 1941 do maja 1943 za z Trypolisu do Palermo wyszły parowce setką hinduskich jeńców, a miało to miej- sprawą rozszyfrowania wiadomości prze- „Ariosto” z 294 oraz „Atlas” ze 150 jeńcami sce 13 października o godz. 17:32 upłynę- syłanych z Rzymu do dowództw poszcze- na pokładzie. Ich kurs był od 7 lutego nie- ły całe cztery dni, a więc chodzi o okres gólnych baz w Afryce Północnej w drodze malże codziennie śledzony przez Bletchley wystarczający, aby można było zapobiec, do lub z Libii albo Tunisu zatopionych zo- Park, ale pierwszy meldunek, informują- żeby wspomniany statek handlowy nie stało 86 statków handlowych Osi. Jest to cy o specjalnym ładunku ludzkim wyemi- stał się tarczą strzelniczą planowanego 40% wszystkich straconych w tym okresie tował w dniu 14 lutego Operational Intel- bądź przypadkowego ataku. jednostek. Liczba płynących wspomnia- ligence Centre: Atlas i Ariosto w eskorcie Ostatni przypadek, któremu chciał- nym wyżej kursem okrętów włoskich, któ- niszczyciela Premuda i torpedowca Polluce bym poświęcić uwagę czytelników doty- re zatopiono przy udziale Ultry zamyka się wyszły po południu 13 lutego z Trypolisu czy parowca Scillin, który w dniu 13 li- na dziewięciu. w kierunku Palermo, dokąd płynąc z pręd- stopada 1942, mając na pokładzie 930 Nawet, jeżeli wiadomości Ultry z róż- kością 9 w, winny dotrzeć 16 o godz. 10:00. żołnierzy, spośród których 830 stanowili nych powodów nie prowadziły do wyłą- Na ich pokładach znajduje się 150 wzgl. 300 brytyjscy jeńcy wyszedł bez eskorty z Try- czenia znajdujących się w morzu statków jeńców”. Pomimo tego ostatniego ostrzeże- polisu w kierunku Trapani. Tragedia roz- handlowych to należy nieustannie o tym nia oba parowce były przez cały dzień 14 lu- poczęła się 14 o godz. 19:47, kiedy okręt pamiętać, że zmuszało to marynarkę wo- tego nieustannie atakowane przez lotnic- podwodny Sahib (P.212) bez ostrzeżenia jenną Włoch, która nie miała o wszyst- two, a o godz. 22:00 Ariosto storpedowany oddał w kierunku statku kilka strzałów kim pojęcia do wywiązywania się z do- został przez okręt podwodny R38 i zabrał ze swojego działa pokładowego. Następ- datkowych zadań na rzecz eskorty przez ze sobą na dno 135 jeńców brytyjskich. nie odpalono torpedę, która o godz. 20:05 skierowanie pewnej liczby okrętów, któ- Drugim takim i o wiele bardziej cią- przepołowiła kadłub statku. Gorączkowo rych być może brakowało gdzie indziej, żącym przypadkiem tego rodzaju była przeprowadzona akcja ratunkowa, w trak-

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 55 Rewizja: Działania morskie na Morzu Śródziemnym widziane z perspektywy źródeł włoskich cie, której starano się spuścić na wodę ło- klęsce winna była zdrada w najwyższych i oznaczone są symbolem Z (synonim dzie ratunkowe, nie na wiele się zdała. kręgach dowództwa tego rodzaju sił zbroj- Ultry) i telegraficznie przesłane zostały Scillin zatonął, a wraz z nim 79 włoskich nych. Opinie tego rodzaju i stwierdzenia, przez BP do Londynu a dotyczą one We- żołnierzy i 806 brytyjskich jeńców. których pełno na kartach książki pisa- hrmachtu. W części ADM 23 Public Re- Na temat tych zdarzeń istnieje interesu- rza Tizzino, autora książki ,,Navi e poltro- cord Office znajdują się również rozszy- jący dokument, a dostępu do niego nadal ne”, a która stała się powodem długiego frowane radiotelegramy wysyłane przez pilnie strzeże Public Record Oflice, prze- i zmiennego procesu sądowego, otrzyma- marynarkę włoską, które oznaczono chowując go w Naval Intelligence Papers. ły poważne wsparcie w postaci pewnej na- symbolem ZTPI. Ostatnia litera „I” wska- Składa się on z bardzo długiego raportu dziei ze strony wielu nieszczęsnych prota- zuje na Włochy (Italy). Wertując doku- Admiralicji z 20 listopada 1942 i jest zaty- gonistów wojny na Morzu Śródziemnym. menty DEFE 3 tylko w bardzo rzadkich tułowany „Italian ships with P.O.W. abo- Tym niemniej jest ona godna do polece- przypadkach możemy stwierdzić jakie- ard”. Można tam przeczytać m. in. po- nia, aby ją przeczytać, bo jak autor pi- kolwiek powiązania z operacjami mor- szczególne szczeble dowódcze w obszarze sał swoje „obrazoburcze” książki dla by- skimi „Osi” na Morzu Śródziemnym, na- Morza Śródziemnego były na bieżąco in- łych admirałów Supermariny, nie wiedział tomiast radiotelegramy ZTPI prezentują formowane o statkach, które na pokładach o istnieniu brytyjskiego podsłuch radio- sobą dokładną interpretację maszynowo przewoziły jeńców wojennych. Dwa z wy- wego, co go w dużej mierze usprawiedli- kodowanych radiotelegramów nadawa- mienionych statków zostały podczas swo- wia! Jako dowód na potwierdzenie tezy nych przez Supermarinę do poszczegól- jego powrotnego rejsu do Włoch zatopio- o zdradzie przytaczane były przykłady, nych dowództw zamorskich oraz okrętów ne: Loreto, który 9 października 1942 r. kiedy poszczególni dowódcy przebywając flagowych, których to oryginały, o czym wyszedł z Trypolisu zatopiony został na morzu samowolnie zmieniali kurs swo- już wspomniałem, przechowywane są przez okręt podwodny P.46. Informacja, ich jednostek, wymykając się tym samym dzisiaj w Archiwum Urzędu Historyczne- że wspomniany statek przewozi jeńców z zastawionych przez wroga pułapek, lecz go Marynarki Włoskiej. przekazana została właściwym szczeblom owi dowódcy nie wiedzieli, że nie „neutra- „Ultra” nie była w rzeczywistości – i na- dowodzenia 8 października 1942 r. Scillina lizowali” przez to żadnego „zdrajcę”, tylko leży to podkreślić grubą linią – żadnym zatopił okręt podwodny P.212 w dniu 14 li- nikogo innego, zresztą nie mniej ważnego, darem niebios, tylko owocem pracy na- stopada 1942, a właściwy meldunek prze- tylko brytyjską służbę nasłuchu radiowe- ukowców o wielkim intelekcie. Na rozwoju kazany został szczeblom dowódczym Mo- go, jaką była Ultra. takich ludzi powinno należeć każdemu na- rza Śródziemnego w dniu 13 października. Również oddane po wojnie przez ko- rodowi, szczególnie w czasie wojny. Nawet, Jednocześnie w sposób wyraźny zwrócono mandora porucznika Brengolę z krążow- jeżeli punkt ciężkości pracy kryptologów uwagę, że statek będzie przewoził jeńców nika Pola świadectwo uwiarygodniło in- i analityków w Bletchley Park skoncentro- wojennych. terpretację o zorganizowanej zdradzie. Po wany był na rozszyfrowywaniu niemiec- Widać więc, że nawet w przypadku Scil- bitwie koło Przylądka Matapan (mowa kich radiotelegramów i całego systemu liny, który jest najcięższym przykładem o niej będzie w następnym artykule z tego utajniania, czego dowodzi przejrzenie 656 spośród wyżej opisanych przypadków, po- cyklu) Brengola dostał się do niewo- teczek DEFE 3, to po dokonanym porów- twierdzające, że brytyjskie dowództwo na li i w jednym z pomieszczeń brytyjskiego naniu wyników przytoczonych źródeł nie akwenie Morza Śródziemnego było z do- okrętu wojennego, który wyciągnął go na powinno już być żadnych i to najmniej- statecznym wyprzedzeniem poinformo- pokład zobaczył rozkaz operacyjny Cun- szych wątpliwości, że rozszyfrowywanie wane o obecności brytyjskich jeńców na ninghama z 26 marca, który przewidział nadawanych przez włoską marynarkę ra- pokładzie przynajmniej ww. jednostki. datę bitwy na Morzu Egejskim z dwudnio- diotelegramów miało dla przebiegu woj- W przypadku Loreto również potwierdzo- wym wyprzedzeniem. ny w akwenie Morza Śródziemnego bardzo no, że jednostka przewozić będzie „ludz- Dzisiaj jest na z pewnością łatwiej, poważne następstwa. ki fracht”. Chcąc zapobiec powtórzenia bo będąc w Archivio dell`Ufficio Stori- się podobnych tragedii, które bez wątpie- co (Urząd Historii Marynarki Włoskiej) (ciąg dalszy nastąpi) nia spowodowały w Londynie liczne po- przekonać się można o diabolicznej do- lemiki, admiralicja zajęła się, we wspo- kładności brytyjskich informacji doty- mnianym już wyżej raporcie z 20 listopada czących składu, kursu, prędkości oraz Bibliografia 1942, sporządzeniem listy z dwudziestoma daty i godziny wyjścia i przybycia do por- „Der Spigel” 13/1967 – Scheidung auf italienisch. dziewięcioma włoskimi statkami handlo- tu docelowego konwojów Osi. Jeżeli po- Hinsley F.H., Thomas E.E., Ransome C.F.G., Knight wymi, którymi do tej pory transportowa- równamy je teraz z maszynowo szyfrowa- R.C. British Intelligence in the Second World War – Its no jeńców wojennych. Tej swoistej selekcji nymi depeszami wysyłanymi przez Rzym Influence on the Strategy and Operation, London 1979. dokonano na podstawie rozmiarów nadbu- do dowództw w Afryce Północnej (do Lewin, R. (2001) [1978], Ultra goes to War (Penguin dówek i posiadanych możliwości ulokowa- znalezienia są one i to kompletnie zin- Classic Military History ed.), London: Penguin Group, nia na wspomnianych statkach jeńców, co terpretowane po rozszyfrowaniu w Na- Focuses on the battle-field exploitation of Ultra mate- miałoby je uchronić od ataków. val Intelligence Papers) i odnieść moż- rial. na wrażenie, że patrzący ma przed sobą „Marine-Rundschau” Nr 9/1981 – str. 503-512 (Der Wnioski lustrzane odbicia „oryginałów”. Wizyta Einfluß von ,,Ultra” auf den Krieg im Mittelmeer). Liczne, gorzkie niespodzianki, któ- w Public Record Office pozwala stwier- Santoni Alberto, L`ultra intelligence britannico nella re spotkała włoska marynarka wojen- dzić, że znajdują się tam dwie różniące guerra del Mediterraneo, „Storia Militare” 2/1993. na, a przede wszystkim kilka osobliwych się od siebie serie radiotelegramów, któ- Trizzino, Antonio – Die verratene Flotte – Tragödie der przypadków, których nie da nieracjonal- re Bletchley Park rozszyfrował i przeana- Afrikakämpfer, Kiel. nie wytłumaczyć, a stały się one dla nie- lizował. W części DEFE 3 znajduje się 656 Winterbotham, F.W. (2000) [1974], The Ultra secret: których kręgów które zaklinając się na teczek rozszyfrowanych niemieckich ra- the inside story of Operation Ultra, Bletchley Park and wszystko, co możliwe, lansując tezę, że diogramów, które noszą sygnaturę ZTPG Enigma, London.

56 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Wabik. Działalność japońskich lotniskowcówTekst w trakcie bitwy w Zatoce Leyte część II

Łukasz Stach

Zuikaku w początkowej fazie amerykańskich nalotów na zespół Ozawy. Fot. „Warship International”

Bitwa pod przylądkiem Engaño 07:00 wysłano w powietrze kilka myśliw- 08:20 rozpryskowe pociski dział 356 mm Nadciągający Amerykanie już o godz. ców, aby zapewniły osłonę powietrzną dla z Ise poszybowały w stronę samolotów 05:40 wysłali w powietrzne grupę ude- Ozawy, co prawda bardzo wątłą. USA. Bitwa pod przylądkiem Engaño roz- rzeniową, liczącą 60 myśliwców, 65 bom- O godz. 07:13 radar na Hyūga wykrył poczęła się. bowców nurkujących oraz 55 maszyn tor- nadlatujące siły wroga, znajdujące się Pierwsza fala powietrznego ataku US pedowych. Krążyły one w pobliżu swoich w odległości 105 mil morskich. O godz. Navy liczyła ponad 180 samolotów. W po- lotniskowców, czekając na uaktualnienie 07:39 operatorzy radarów na Ise również wietrzu patrolowało wtedy około 12- pozycji Sił Północnych. Wiadomość ta na- zameldowali o wrogich maszynach, od- 15 myśliwców japońskich, które ruszy- deszła nieco po 07:35, wrogie zespoły dzie- ległych o 125 mil. Zespół Ozawy natych- ły w stronę nadlatującego wroga. Zdołały liła odległość około 150 mil morskich. Siły miast skręcił w kierunku północnym, li- one strącić Avengera, być może ich łupem japońskie płynęły wtedy z prędkością oko- cząc na odciągnięcie wrogiej floty z dala padło jeszcze kilka maszyn USA, jednak- ło 20 węzłów, zbliżając się do Ameryka- od Leyte. Japończycy zdawali sobie spra- że wkrótce myśliwce amerykańskie roz- nów. Tymczasem Ozawa nie czekał bier- wę, że Kurita podąża w kierunku Ley- prawiły się z osłoną powietrzną Sił Pół- nie na rozwój wydarzeń. Tuż przed szóstą te, ale nie wiedzieli jaki przebieg przy- nocnych, zgłaszając co najmniej dziewięć z pokładu Zuikaku wystartowały czte- biera bitwa. W tej sytuacji nie pozostało zestrzeleń. Amerykańskie bombowce ry B6N2 z zadaniem rozpoznania. Nie im nic innego, jak tylko do końca wyko- śmiało ruszyły w stronę Japończyków, za- wykryły sił przeciwnika, ale Japończy- nywać swoje zadanie. Wkrótce Japoń- chęcane okrzykami typu „Załatw te lot- cy spodziewali się, że wrogie lotniskowce czycy dostrzegli maszyny Amerykanów. niskowce! Chłopcy […] dajcie im bobu!”1 nie mogą być zbyt daleko. O godz. 06:10 Załogi okrętów przygotowały się do nad- Wleciały one w gęstą i kolorową plątani- w kierunku Filipin wysłano cztery A6M5 chodzącego starcia. Lufy artylerii głów- nę pocisków przeciwlotniczych. i jeden bombowiec nurkujący, aby dołą- nej obu pancerników lotniczych zwróciły czyły do sił bazujących na lądzie. Nieco po się w kierunku wrogich formacji. O godz. 1. Z. Flisowski, Leyte 1944, s. 187.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 57 Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte

Faktem jest, że w tym okresie wojny trudno było zaliczyć japońskie uzbrojenie przeciwlotnicze do nowoczesnego, wyjąw- szy działa 100 mm, będące na wyposaże- niu trzech niszczycieli typu Akizuki. Bra- kowało zwłaszcza dział przeciwlotniczych średniego kalibru (podobnych do amery- kańskich 40 mm działek Boforsa). Dzia- ła 127 mm były solidną bronią, ale ich wadą była niska prędkość wylotowa poci- sku. Do tego ich obsługa szybko mogła się zmęczyć, podając w trakcie walki ważące ponad dwadzieścia kilogramów pociski. Lekkie 25-cio milimetrowe działka strze- lały zbyt słabym nabojem, w dodatku ich prędkość naprowadzania na cel (zwłasz- cza potrójnie sprężonych działek) była nie- wystarczająca do uchwycenia szybkich samolotów USA. Do tego dochodził ich niewielki kaliber, nawet celne ugodzenie solidnie skonstruowanych i wytrzymałych samolotów amerykańskich niekoniecz- nie musiało skończyć się ich zniszczeniem. Uzbrojenie przeciwlotnicze uzupełnia- Amerykański samolot torpedowy Grumman „Avenger” w locie. Fot. zbiory Seweryna Fleischera ły niekierowane pociski rakietowe kali- bru 120 mm, w które wyposażono Zuika- wać przechył do 15-stu stopni. Ster okrę- cie powiewała ogromna bandera mary- ku i Zuihō. tu był jednak uszkodzony i manewrować narki japońskiej. Płynący z prędkością 30 Jednakże Japończycy bynajmniej nie można było tylko za pomocą silników. węzłów lotniskowiec gwałtownie manew- zamierzali tanio sprzedać skóry i przy- Przerwa w atakach lotniczych zdawała rował, prowadząc gęsty ogień z dział prze- witali nadlatujących Amerykanów gra- się zwiększać szanse na przetrwanie jed- ciwlotniczych oraz wyrzutni rakietowych. dem pocisków przeciwlotniczych. Sami nostki, ale tuż przed 09:00 przechył okrę- Jednakże Amerykanie atakowali z deter- Amerykanie odnotowali, że Japończycy tu zwiększył się do 20 stopni, zalana zosta- minacją. O godz. 08:30 zaatakowały bom- nie szczędzili amunicji, podobnie zresz- ła tylnia maszynownia, a prędkość spadła bowce torpedowe. Zuikaku natychmiast tą jak w Bitwie na Morzu Sibuyan. Pancer- do marnych 14 węzłów. W końcu część sil- zaczął wykonywać uniki. O godz. 08:35 nik Ise, wraz z krążownikiem Ōyodo sta- ników zastopowała, a prędkość nadal spa- grupa bombowców nurkujących przedar- rały się zapewnić osłonę przeciwlotniczą dała. O godz. 09:25 stopniowo zalewane ła się przez zaporę ognia przeciwlotni- dla Chitose i Chiyody, bliźniak Ise, wraz silniki odmówiły posłuszeństwa i okręt czego i ulokowała bombę o wadze 454 kg z krążownikiem Tama broniły Zuikaku spoczął martwo na wodzie. Przechył w na wysokości środkowego podnośnika i Zuihō. Do tego dochodziły niszczyciele, zwiększył się do 30‑stu stopni, kontrad- lotniczego. W chwilę później dwie bom- również strzelające z wszystkich luf. Nagle mirał Matsuda polecił lekkiemu krążow- by 272-kilogramowe trafiły niemalże w to Zuihō wyszedł z szyku, starając się wypu- nikowi Isuzu wzięcie Chitose na hol, było samo miejsce4. O godz. 08:37 okazało się, ścić kilka pozostających na pokładzie my- to jednak niemożliwe, nadciągała kolejna że atakujące nieco wcześniej bombowce śliwców. Amerykańskie bombowce tor- fala amerykańskich samolotów. O godz. torpedowe dobrze wykonały swe zadanie. pedowe z lotniskowców Essex i Lexington 09:37 lotniskowiec położył się na lewej Jedna z torped trafiła Zuikaku w pomiesz- zaatakowały lekki lotniskowiec, jednak- burcie, po czym zatonął z dowódcą Kishi czenie generatorów nr 4, pomiędzy pod- że ich torpedy chybiły. Nieco lepiej po- Yoshiyuki oraz 903 członkami jego załogi nośnikami środkowym a rufowym. Do szło bombowcom nurkującym z Interpida, na pozycji 19’20 N, 126’20 E. Krążownik uszkodzonych przedziałów zaczęła wle- które odnotowały jedno trafienie, a kilka Isuzu uratował 480, a niszczyciel Shimot- wać się woda, a wskutek wybuchów kil- bomb nieznacznie spudłowało. Była wte- suki kolejnych 121 ludzi, którzy przeży- ka kotłów uległo wyłączeniu. Prędkość dy godz. 08:35. Trafienie wywołało pożar, li zatopienie okrętu. Za posłanie na dno okrętu spadła do 23 węzłów. Lotnisko- okręt zanotował niewielki przechył, tracąc Chitose odpowiedzialni byli piloci z lotni- wiec zaczął przechylać się na lewą burtę. też na chwilę sterowność. Jednakże do- skowców Essex i Lexington. Jednakże zespoły przeciwawaryjne lotni- świadczona załoga Zuihō opanowała sytu- Pierwsza fala samolotów US Navy zdo- skowca zniwelowały przechył do 6 stop- ację i okręt walczył dalej. łała także trafić bombą nowoczesny nisz- ni oraz opanowały pożar, który wybuchł Dużo gorzej poszło lotniskowcowi Chi- czyciel Akizuki, na którym rozszalał się w hangarze. Udało się również dostarczyć tose. O godz. 08:35 tuż obok jego lewej straszliwy pożar3. Po kilku minutach awaryjne zasilanie do steru okrętu. Jed- burty wybuchły trzy bomby, lub okręt ten okręt ten eksplodował, przełamał się na nakże uszkodzeniu uległy systemy łączno- trafiła torpeda2. W wyniku tego kadłub pół i zatonął wraz z 183 ludźmi. Uratowa- 2. Można spotkać się z stwierdzeniami, że Chitose lotniskowca został poważnie uszkodzony, no 146 rozbitków, w tym jednego wyłowi- otrzymał aż 6-8 trafień bombami. a kotłownie nr 2 i nr 4 błyskawicznie zala- li po kilkunastu godzinach Amerykanie. 3. Można spotkać się też z opinią, że Akizuki zain- ła woda. Okręt nabrał aż 27-stopniowego Flagowy okręt Ozawy, weteran spod Pe- kasował torpedę, być może nawet pochodzącą z okrętu podwodnego. przechyłu, co groziło jego szybkim zato- arl Harbor, Zuikaku także stał się celem 4. Można spotkać się z informacjami, że Zuikaku za- nięciem. Jednakże załoga zdołała zniwelo- samolotów pierwszej fali. Na jego masz- inkasował trzy bomby 227-kg.

58 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte

ści co skłoniło Ozawę do przeniesienia fla- Ozawie przeprowadzkę na lekki krążow- w połączeniu z silnym ogniem przeciw- gi na krążownik lekki Ōyodo. Nie chodziło nik. Osłona myśliwska Sił Północnych lotniczym spowodowały, że Amerykanie tylko o utrzymanie łączności z pozostały- właściwie już nie istniała, co pozwoliło chybili celu. Również Zuihō odparł ataki, mi okrętami Sił Północnych. Ozawa pra- Amerykanom utrzymać cały dzień nad ze- dzięki salwom rakiet oraz gęstemu ogniu gnął poinformować pozostałe zespoły ja- społem Ozawy koordynatora ataków, z za- dział przeciwlotniczych. Mniej szczęścia pońskie, przede wszystkim Siły Centralne, daniem śledzenia i meldowania o ruchach miał lekki krążownik Tama, który zain- że jest atakowany przez lotnictwo pokła- Japończyków. Atak tej fali skoncentrował kasował trafienie torpedą w kotłownię nr dowe wroga, który połknął przynętę i od- się na uszkodzonym lotniskowcu Chiyoda. 2. Okręt gwałtownie zwolnił i zaczął od- dalił się od zatoki Leyte na około 900 ki- Japońskie okręty manewrowały gwał- stawać od reszty zespołu. Obserwujący lometrów. Na razie jednak przeprowadzka townie. Meldunek bojowy z lotniskowca te ataki komandor podporucznik David była mocno utrudniona, amerykańskie sa- Bellau Wood stwierdzał, że: „ugrupowa- Campbell stwierdził: „Byłem nad celem moloty nadal atakowały japońskie okręty, nie nieprzyjacielskie pozostawało w stanie prawie trzy godziny, przydzieliliśmy każ- a bomby nie ominęły Ōyodo. Dwie wybu- «dzikiego chaosu», manewrując we wszyst- dej grupie lotniskowiec i wszystkie cztery chły w pobliżu jego burt, a o godz. 08:40 kich możliwych kierunkach. Samoloty z Le- jednostki zostały trafione”6. Po tym ataku okręt ten otrzymał trafienie, które uszko- xingtona oraz Franklina trafiły bombami Siły Północne miały chwilę wytchnienia, dziło kotłownię nr 4. Również lotnisko- Chiyodę. Lotniskowiec płonął, kładąc się ale nie trwała ona zbyt długo. Co ciekawe, wiec Chiyoda nie uniknął trafień. Uszko- w ostry przechył”5. Faktycznie, Chiyoda w tej przerwie pomiędzy uderzeniami ko- dzony bombą wyraźnie wytracił prędkość, zainkasował kolejne trafienia (najpew- lejnych fal, w pobliżu okrętów Ozawy wo- co źle wróżyło jego przyszłości. niej trzy-cztery), które uszkodziły maszy- dowało kilka (prawdopodobnie dziewięć) Druga fala amerykańskich samolotów nownię. Lotniskowiec zaległ nieruchomo ocalałych myśliwców Zero. Ich piloci zo- pojawiła się około 09:40. Liczyła ona 16 na wodzie, z 13-stopniowym przechyłem stali uratowani, przynajmniej na pewien Avengerów i zaledwie 6 Helldiverów, osła- na prawą burtę. Pozostałe okręty lotnicze czas. nianych przez 14 Hellcatów, które wystar- Cesarstwa zaatakowały nieliczne maszy- towały z pokładów lotniskowców grup ny. Kilka samolotów torpedowych uderzy- 5. S. E. Morrison, Leyte , s. 374. TG 38.4 oraz TG 38.3. Uniemożliwiło to ło na Zuikaku, ale gwałtowne manewry, 6. Z. Flisowski, Leyte 1944, s. 189. Piękna fotografia Zuihō wykonana w czasie ataku amerykańskiego lotnictwa. Fot. zbiory Shizuo Fukui

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 59 Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte

Równie emocjonujące wydarzenia mia- mirał McCaina, aby udała się na pomoc ty. W stronę tego okrętu skierowała się ły miejsce daleko na południu. Nieco Siódmej Flocie. Tyle tylko, że grupa ta tan- chmara wrogich samolotów z zamiarem przed godz. 07:00 rano Siły Centralne na- kowała właśnie paliwo. Do Halseya za- zatopienia tego jakże zasłużonego dla Ce- tknęły się na zespół amerykańskich lotni- częły docierać kolejne radiogramy doma- sarstwa lotniskowca. Tym jednak razem skowców eskortowych. Wydawało się, że gające się wsparcia, na czele z słynnym weterana wojny na Pacyfiku opuściło wo- w starciu potężnego zespołu Kurity z po- radiogramem, wysłanym osobiście przez jenne szczęście. Do akcji przystąpiły bom- wolnymi i eskortowanymi co najwyżej admirała Chestera Nimitza z Pearl Har- bowce torpedowe, wykonując klasyczny przez niszczyciele małymi lotniskowcami bor: „Indyk pędzi do wody GG. Gdzie jest, atak „młotem w kowadło”. Lotniskowiec skończy się ich rzezią. Jednakże wywią- powtarzam, gdzie jest TF 34 RR. Świat zdołał wymanewrować kilka torped, jed- zała się zacięta i pełna niespodzianek bi- chce wiedzieć”8. O godz. 10:55 wydał roz- nakże pomiędzy 13:15 a 13:23 okręt ten twa koło wyspy Samar, w której to Japoń- kaz, aby grupa lotniskowców TG 38.2 wraz trafiło aż sześć torped! Pierwsza z nich czycy nie zdołali rozgromić przeciwnika, z TF 34 ruszyły na południe. Ta decyzja trafiła w lewą burtę, na wysokości wysep- niszcząc jedynie 1 lotniskowiec eskorto- musiała być dla Halseya trudna, ponie- ki, jednakże zawiódł jej zapalnik i nie eks- wy oraz trzy okręty eskorty. Sami stracili waż pancerniki wiceadmirała Lee miały plodowała. Na tym jednak zasób szczęścia trzy ciężkie krążowniki. Najbardziej przy- już kilka okrętów wroga w zasięgu ognia Zuikaku wyczerpał się. Niemalże w tej sa- gnębiającym był fakt, że Kurita uważał, artyleryjskiego. Jednakże Siły Północne mej chwili okręt trafia torpeda, która eks- że walczy z głównymi siłami Trzeciej Flo- nie mogły liczyć na wytchnienie, ponie- plodowała w okolicach wysepki. Wybuch ty, nie miał bowiem pojęcia, że amerykań- waż amerykanie wciąż mieli dwie grupy spowodował poważne straty wśród obsłu- skie szybkie lotniskowce zaangażowane są lotniskowców, a do startu przygotowy- gi dział, a do kadłuba zaczęła wlewać się daleko na północy, walcząc z siłami Oza- wała się trzecia fala uderzeniowa, licząca woda. Zalany został warsztat. W tym sa- wy! Nie dość, że nieco po 09:00 rano prze- 200 maszyn, która opuściła pokłady ma- mym momencie kolejna torpeda rozpru- rwał ataki na goniące resztkami sił lotni- cierzystych lotniskowców pomiędzy 11:45 ła kadłub okrętu, trafiając w prawą bur- skowce eskortowe, to przez kolejne trzy a 12:00. Dowodził nią komandor porucz- tę na wysokości kotłowni nr 3. Kotłownia godziny krążył niezdecydowany w pobli- nik Hugh Winters z lotniskowca Lexing- została zalana. Co gorsza, niemalże jedno- żu wyspy Samar. O godz. 12:36 wysłał do ton, a duża część maszyn atakowała wcze- cześnie w rufowy pokład startowy trafiły admirała Toyody meldunek, że rezygnu- śniej Siły Północne w ramach pierwszej trzy bomby, wywołując pożar. Przez kilka je z wejścia do zatoki Leyte. W ten spo- fali. Rozkazy były wyraźne – piloci mie- chwil Zuikaku zdołał uniknąć kolejnych sób ofiara Sił Północnych została w du- li pominąć wyglądające na ciężko uszko- trafień, jednakże o 13:21 kolejna torpeda żej mierze zmarnowana, ponieważ Kurita dzone jednostki i skupić się na sprawnych trafiła w prawą burtę, na styku kotłowni nr zaprzepaścił szanse na całkowite rozbicie okrętach. Wlokące się lub spoczywające 2 i 4, do których szybko zaczęła wdzierać lotniskowców eskortowych oraz na dotar- na wodzie japońskie jednostki miały zo- się woda. Następna trafiła w lewą burtę, cie do zatoki Leyte i wyrządzenie Amery- stać dobite później. za pomieszczeniami maszynowni. Prze- kanom pewnych szkód. Można oczywi- Kiedy Halsey wydawał rozkaz dla czę- chył Zuikaku wynosił w tym momencie 14 ście dywagować, czy kontynuujący marsz ści sił udania się na południe, większość stopni na lewą burtę. Szósta torpeda trafia ku Leyte Kurita nie podzieliłby losu Nishi- okrętów Ozawy znajdowała się w odle- w lewą burtę, niszcząc pomieszczenie ma- mury (Amerykanie mieli przecież Zespół głości około godziny lotu od wroga. Nie- szyny sterowej i pozbawiając lotniskowca Wsparcia Ogniowego, który rozgromił co przed 11:00 Ozawa wraz ze swym szta- jakiejkolwiek możliwości manewrowania. Siły Południowe i okręty Shimy), jednak- bem w końcu zdołał przenieść się na lekki Nieco wcześniej na pokładzie lotniskowca, że w zasięgu Sił Centralnych było przynaj- krążownik Ōyodo, jak się wkrótce oka- pomiędzy środkowym a rufowym pod- mniej rozprawienie się z wspomnianymi zało w samą porę. Około południa jeden nośnikiem, wylądowała kolejna bomba. lotniskowcami eskortowymi. Poza tym, z amerykańskich pilotów obserwujących Przechył lotniskowca zwiększył się do 20 przecież rozkaz był wyraźny – dotrzeć do zespół zameldował, że Zuikaku i Zuihō stopni, a o godz. 13:25 silniki i ster odmó- Leyte za wszelką cenę. Tymczasem Kuri- płynęły osłaniane przez cztery niszczy- wiły posłuszeństwa. Lotniskowiec zamarł ta wycofał się. Przesłuchiwany po wojnie ciele i pancernik Ise. Dziesięć mil na połu- nieruchomy na wodzie10. Woda zalewa- stwierdził, że ruszył na północ po to, aby dnie od Zuikaku, nieruchomo spoczywał ła przedziały okrętu, a w hangarach szalał połączyć się z siłami Ozawy. Przed połu- na wodzie Chiyoda, a wokół niego krążył pożar. O 13:27 został wydany rozkaz aby dniem otrzymał bowiem wiadomość, że niszczyciel i pancernik Hyūga. Meldowa- załoga przeszła na pokład startowy. Prze- Ozawa związał walką lotniskowce ame- no również, że dziesięć mil za nimi krą- chył lotniskowca wzrastał z każdą minutą, rykańskie. Wyraźnie też stwierdził, że żył kolejny lekki krążownik, a drugi wlókł a los lotniskowca wydawał się przesądzo- w trakcie walki z lotniskowcami eskorto- się ciągnąć za sobą smugę paliwa9. Do- ny. Ocaleni członkowie załogi, tłoczący się wymi nie otrzymał żadnych informacji, strzeżono również unieruchomiony nisz- na pokładzie lotniczym, zobaczyli nagle ani od Ozawy, ani od Nishimury7. Jak wi- czyciel. Faktem jest, że Hyūga, a później dowódcę Zuikaku Kaizuka Takeo. Z po- dać, fatalna łączność zaciążyła na operacji krążownik lekki Izuzu starały się wziąć 7. Ten fakt najlepiej świadczy o fatalnej łączności po- „Shō-1”, uniemożliwiając siłom japońskim unieruchomiony lotniskowiec na hol. między poszczególnymi zespołami floty japońskiej. pełne wykorzystanie faktu, że Siły Północ- Atak trzeciej fali samolotów rozpoczął 8. B. Ireland, Zatoka Leyte 1944. Największa bitwa ne skutecznie zrealizowały swoje zadanie. się o godz. 13:09. Amerykańskie samolo- morska II wojny, s. 69. W książkach poświęconych opi- sywanym wydarzeniom można znaleźć nieco odmienne Wiadomość o ataku Kurity spowodo- ty z Lexingtona uderzyły na Zuikaku, ma- wersje tego słynnego radiogramu, jednakże ich przesła- wała, że do admirała Halseya popłynę- szyny z Essexa ruszyły w kierunku Zuihō, nie jest identyczne z zacytowanym w tekście. 9. Najpewniej pilot dostrzegł uszkodzony krążownik ły sygnały, że siły amerykańskie walczące a te z lekkiego lotniskowca Langley zaata- Tama, przy którym asystował przez pewien czas Isuzu. na południu z japońskimi pancernikami kowały oba cele. W tym czasie Zuikaku, Drugi z tych okrętów został następnie odkomenderowa- i krążownikami potrzebują wsparcie jego pomimo odniesionych uszkodzeń, pły- ny do ochrony lotniskowca Chiyoda. 10. W pracy M. Skwiota Shokaku, Zuikaku podana lotniskowców. Około 08:48 rozkazał gru- nął z prędkością 24 węzłów. Z powietrza kolejność trafień i ich czas są nieco inne, ale różnice są pie TG 38.1 dowodzonej przez wicead- okręt ten musiał wyglądać na nietknię- niewielkie (trafienia miały nastąpić od 13.21 do 13.23).

60 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte kiereszowanej wysepki zasalutował i dał wodując liczne przecieki. Fragment bom- i 208 podoficerów oraz marynarzy. Nisz- znać swoim ludziom, że pozostanie z na by przeciął przewód dostarczający parę czyciel eskortowy Kuwa, przy pomocy Ise, pokładzie ginącego okrętu, dzieląc jego i spowodował zalewanie prawoburtowej zdołał uratować 759 ludzi, w tym rannego los. Nagle trębacz zagrał Kimigayo11, a za- maszynowni. Na lewej burcie została za- dowódcę zatopionego lotniskowca. Część łoga zaczęła salutować kiedy bandera za- lana kotłownia nr 2, woda zaczęła przedo- maszyn trzeciej fali uderzyła na pancer- częła być opuszczana. O godz. 13:58 padł stawać się też do lewoburtowej maszynow- niki lotnicze, ale ich ataki nie przyniosły rozkaz Opuścić okręt!. Przechył lotniskow- ni. O 13:50 prędkość okrętu spadła do 12 tym razem efektu. ca sięgał wtedy 23 stopnie. O 14:14 Zuika- węzłów. O 14:10 nalot trzeciej fali zakoń- O 16:10 wiceadmirał Marc Mitscher ku powoli przewrócił się na lewą burtę po czył się, ale woda nadal zalewała przedzia- wysłał w powietrze piątą już grupę sa- czym zatonął przez rufę z kapitanem oraz ły Zuihō. Lotniskowiec przechylił się 13 molotów, liczącą 100 maszyn12. Godzi- ponad tysiącem ludzi załogi. Stało się to stopni na lewą burtę. Marynarze rzucili się nę później znalazła się ona nad celem. na pozycji 19’20 N, 125’15 E. Niszczycie- do obsługi ręcznych pomp, jednakże sytu- Zespół japoński rozciągnięty był na dłu- le Wakatsuki oraz Muwa uratowały oko- acja lotniskowca była bardzo trudna. gości kilkudziesięciu kilometrów. Nieco ło 860 rozbitków. Swego rodzaju klamrą Jak stwierdzili po wojnie Japończy- z tyłu podążały pancernik Hyūga i nisz- spinającą dzieje Zuikaku był fakt, że zato- cy, była to najbardziej niszczycielska fala czyciel Shimotsuki. Wcześniej Hyūga asy- piły go m.in. samoloty z lotniskowca Le- ataku. Jej ofiarą padły Zuikaku i Zuihō, stował ciężko uszkodzonemu lotniskow- xington. W maju 1942 roku maszyny z Zu- pierwszy z nich zatonął, drugi utrzymywał cowi Chiyoda, ale o 14:10 Ozawa rozkazał ikaku przyczyniły się do posłania na dno się jeszcze na wodzie. Jego załoga zdoła- przerwanie prób wzięcia jednostki na hol, pierwszego lotniskowca US Navy noszące- ła opanować pożary, ale przecieki zrobiły w obawie przed zniszczeniem pancerni- go nazwę Lexington. swoje. O 14:45 woda zalała lewo burtową ka. Jeszcze bardziej z tyłu wlókł się poważ- W stronę Zuihō również ruszyła grupa maszynownię i okręt spoczął nierucho- nie uszkodzony lekki krążownik Tama. samolotów. O godz. 13:17 okręt został tra- mo na wodzie. Tymczasem zaledwie dzie- Główny (w tym Ise i Ōyodo) zespół płynął fiony torpedą w prawą burtę. Chwilę po- sięć minut później nadleciała kolejna fala wciąż na północ, z prędkością 22 węzłów. tem lekka 60-ciokilowa bomba eksplodo- amerykańskich samolotów, licząca około Głównym celem tego ataku sił USA sta- wała na rufowym podnośniku. O 13:30 50 samolotów. ły się oba pancerniki lotnicze, zwłaszcza rozpoczął się zmasowany atak Ameryka- 30 maszyn zaatakowało Zuihō. Co Ise znalazł się w poważnych opałach. Jed- nów. Kolejna torpeda trafiła w prawą bur- prawda w nieruchomy okręt nie trafi- nakże okazało się, że oba te dosyć leciwe tę na wysokości baterii rakiet przeciwlot- ła żadna bomba, ale bardzo bliskie trafie- okręty były solidnie opancerzone, dobrze niczych. Następnie lekka bomba przebiła nia (około dziesięciu) spowodowały pogłę- uzbrojone w broń przeciwlotniczą, zacho- się w głąb kadłuba i wybuchła w pomiesz- bienie przecieków. O godz. 15:00 przechył wały też spory zasób pływalności, do tego czeniu aparatury rentgenowskiej. Tuż lotniskowca osiągnął 23 stopnie. W tej sy- ich załogi manewrowały bardzo umiejęt- obok burt lotniskowca eksplodowało też tuacji dowódca tonącego okrętu Sugiura nie. Najpierw Ise musiał opędzać się od za- siedem bomb, pogłębiając zniszczenia. Kuro rozkazał przenieść portret cesarza, cięcie atakujących go maszyn. Wydawa- Ataki przybrały na sile, jednakże Ame- a 10 minut później wydał rozkaz opusz- ło się, że jego los jest przesądzony, ale za rykanie nie zdołali trafić lotniskowca. czenia okrętu. O godz. 15:26 Zuihō znik- Z drugiej strony wybuchające obok burt nął pod powierzchnią morza, na pozycji 11. Hymn państwowy Japonii. 12. S. E. Morrison podaje, że była to najliczniejsza bomby pogłębiały zniszczenia. Bliskie eks- 19’20 N, 125’15 E. Straty w ludziach oka- fala ataku, co sugerowałoby uderzenie ponad 200 sa- plozje i odłamki podziurawiły kadłub, po- zały się umiarkowane, zginęło 6 oficerów molotów.

Słaba jakościowa lecz bardzo interesująca fotografia przechylającego się na burtę i tonącego Zuikaku. W prawym rogu sylwetka przelatującego tor- pedowego „Avengera”. Fot. „Warship International”

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 61 Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte

19:30 Rys. Bogusław Nikonowicz (załoga Ise zgłosiła co najmniej 10 strąceń). Również bliźniak Ise – Hyūga – był atakowa- ny przez maszyny tej fali, ale też wyszedł ze starcia obronną ręką, jedynie siedem bomb wy- buchło w pobliżu, powodując 18:00 Hatsuzuki kilkustopniowy przechył. Ostatnia – szósta już fala sa- molotów – zaatakowała nieco 15:26 Zuichõ 20:00 przed godz. 18:00. Liczyła ona 36 maszyn, do tego piloci byli już mocno zmęczeni13. Ame- 14:14 Zuikaku rykanie nie odnotowali sukce- 18:00 sów, chociaż piloci przypisa- 12:00 li sobie liczne trafienia. Sami 16:55 Chiyoda Japończycy opisując po wojnie te ataki na Siły Północne nie- 03:37 Chitose 02:35 najlepiej oceniali ich skutecz- Siły Północne 25 X ność. Komandor Omae Toshi- kazu stwierdził: „Widziałem te (Ozawa) wszystkie bombardowania i po- 19:00 myślałem, że amerykańscy pi- 18:00 loci nie są aż tacy dobrzy”14. 06:00 Jednakże okazali się na tyle 06:00 dobrzy, by uszczuplić siły Oza- wy o trzy lotniskowce (obez- władniając czwarty) i niszczy- 14:15 ciel. Kilka innych jednostek Sił Północnych odniosło uszko- dzenia, w tym lekki krążow- nik Tama poważne. Łącznie 12:00 12:00 w trakcie ataków na Siły Pół- 02:35 nocne samoloty amerykańskie 25 X 11:15 wykonały 527 startów, w tym 201 stanowiły loty myśliwców. 11:15 Amerykańskie straty wynio- sły najpewniej 12 samolotów Co prawda w kilku opracowa- niach można spotkać infor- 08:22 mację, że same japońskie my- 08:22 śliwce zestrzeliły 12 maszyn USA. Jednakże wydaje się, że ta liczba jest sumą strąceń my- Task Force 38 śliwców jak i obrony przeciw- lotniczej. Nie były to straty znaczące, mimo jak zwykle gę- Task Force 34 stego ognia przeciwlotnicze- 16:22 go. W tej fazie wojny Japoń- 0 Mile morskie 60 czycy prowadzili silny ogień przeciwlotniczy, jednakże nie należał on do najskuteczniej- każdym razem, kiedy wybuchające w po- ra spowodowała śmierć 40-50 ludzi, ale nie szych. Wspomniany brak efektywnych bliżu bomby obryzgiwały go kurtyna- naruszyła żadnej życiowo ważnej instala- dział o parametrach podobnych do ame- mi wody, ale po ich opadnięciu, maryna- cji jednostki. Ponad 30 bomb wybuchło rykańskich 40 mm oraz nienajlepszy sys- rze z sąsiednich okrętów mogli przekonać blisko burt okrętu, co spowodowało po- tem kierowania ogniem powodował, że się, że Ise wciąż walczy, a uszkodzenia są luzowanie się poszycia i przecieki. Okręt Amerykanie ponosili umiarkowane straty niewielkie. Duży okręt manewrował bar- stracił też 45 ton paliwa, do tego odłam- 13. Można tu też zastanowić się, czy mało skuteczne dzo umiejętnie, prowadząc przy tym gęsty ki poszatkowały jego nadbudówki. Okręt ataki na Ise i Hyūga nie były spowodowane przemęcze- ogień z dział przeciwlotniczych. Łącznie wyszedł jednak ze starcia z samolotami niem lotników, którzy walczyli już od dwóch dni, nie li- zaatakowało ten okręt 85 (sic!) samolotów. zwycięsko, sami piloci USA podkreślali, że cząc ataków na lotniska Tajwanu i Filipin. Przecież ci lu- dzie nie byli z żelaza, ich wytrzymałość fizyczna i psy- Jednakże ilość nie przełożyła się w cel- okręt manewrował wzorowo, a ogień prze- chiczna też miała swoje granice. ność. W Ise trafiła jedna lekka bomba, któ- ciwlotniczy był bardzo gęsty i dosyć celny 14. Samuel E. Morison, Leyte, s. 377

62 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte w trakcie ataków na zespoły okrętów ja- Północnych. O 18:30 okręt podwodny Hal- Problemem w tej bitwie była zaska- pońskich. Przykładowo, w trakcie nalotu libut wystrzelił sześć torped w kierunku kująco kiepska jakość łączności pomię- samolotów USA, prowadzonych w trak- Ise, jednakże spudłował. O 21:32 trzy ko- dzy poszczególnymi zespołami floty, ale cie czerwcowej bitwy na Morzu Filipiń- lejne torpedy minęły ten okręt, jak widać także znajdującym się na lądzie dowódz- skim, Japończycy zniszczyli 20 maszyn był to dla tej jednostki szczęśliwy dzień. twem. Jak określił to Ozawa, komunikacja USA, wliczając w to samoloty strącone Również 26 października zespół Ozawy była fatalna zarówno przed, jak i w trakcie przez myśliwce (sami Japończycy ocenili został zaatakowany przez wrogie okręty operacji. Jest to tym bardziej zaskakują- straty wroga na 40 maszyn zniszczonych podwodne, ale wystrzelone torpedy chybi- ce, że to od precyzyjnej koordynacji dzia- przez Zera i 60 przez artylerię przeciwlot- ły. Dzień później pozostałości Sił Północ- łań zależał sukces misji. Faktem jest, że za- niczą). W trakcie bitwy na Morzu Sibuyan nych zakotwiczyły w zatoce Sakawa, koń- cofanie techniczne floty japońskiej było Siły Centralne zdołały zniszczyć 18 samo- cząc w ten sposób swoją misję. widoczne nie tylko w efektywności syste- lotów. W swym ostatnim rejsie superpan- mów radarowych. Ale także łączności. Jak cernik Yamato wraz z okrętami osłony Podsumowanie gorzko zauważył jeden z autorów: „Często strącił 12 samolotów USA. W kontekście Bitwa w Zatoce Leyte zakończyła się wróg miał lepsze i szybsze rozeznanie o ru- tych danych amerykańskie straty ponie- klęską sił floty japońskiej, co przypieczę- chach japońskiej floty, niż jej naczelne do- sione pod przylądkiem Engaño, a wyno- towało los Filipin. Poświęcenie maryna- wództwo”15. Na taki stan rzeczy wpływała szące 12 samolotów, wydają się wiarygod- rzy, lotników i żołnierzy japońskich było również słaba praca japońskiego wywia- ne. Do tego można doliczyć najpewniej ogromne, ale na tym etapie wojny nie mie- du, który w trakcie całej wojny generalnie kilka samolotów, które utracono z przy- li oni szans odwrócić losów wojny, mimo działał dużo gorzej, zwłaszcza w porówna- czyn operacyjnych. sięgnięcia po taktykę ataków samobój- niu do wywiadu Stanów Zjednoczonych. Los ciężko uszkodzonego lotniskow- czych. Dysproporcja sił była już zbyt wiel- Problemy z łącznością także zaważyły na ca Chiyoda dopełnił się późnym popołu- ka. Symbolem przewagi USA może być decyzjach Kurity. Przesłuchiwany po woj- dniem. Kilka godzin wcześniej, o 11:15 starcie w okolicach przylądka Engaño, nie komandor Omae Toshikazu stwier- Halsey wydzielił z zespołu TF 34 4 krą- które było w istocie starciem Dawida z Go- dził, że Kurita nie otrzymał meldunków żowniki oraz 9 niszczycieli by podążały liatem. Ale zniszczenie sił Ozawy mieści- od zespołu Ozawy dotyczących ataku na na północ. O godz. 14:15 Mitsher rozkazał ło się w rachubach dowódców japońskich, lotniskowce wroga (24 października) oraz dowodzącym temu zespołowi kontradmi- w imię osiągnięcia wyższego celu – rozbi- tego, że Siły Północne są atakowane przez rałowi Laurance’owi DuBose aby wyfor- cia sił desantowych USA. wrogie lotniskowce. Zwłaszcza ta druga sował się przed zespół lotniskowców i do- Wiceadmirał Ozawa był dobrym i inte- informacja mogła skłonić Kuritę do po- bił poważnie uszkodzone okręty Ozawy. ligentnym dowódcą morskim, doskona- dążania w kierunku zatoki Leyte. Kurita Wracając na pokład własnego lotniskowca le zdawał sobie sprawę z niewielkich szans obawiał się ataku potężnych sił powietrz- komandor porucznik Winters podał na- powodzenia swej misji. To, że Siły Pół- nych i nawodnych, o których położeniu miary na dryfujący lotniskowiec. O 16:24 nocne zostaną rozgromione było dla nie- nie miał wyraźnych informacji. Walcząc amerykańskie okręty otworzyły ogień. Po- go jasne. Najważniejsze jednak było to, z lotniskowcami eskortowymi w pobli- czątkowo Chiyoda odpowiadał pojedyn- czy zdoła wykonać swoją misję przynęty. żu wyspy Samar, nie zdawał sobie spra- czymi pociskami, jednakże Amerykanie Ze względu na słabość jego sił powietrz- wy że najpotężniejsza broń USA – lotni- wkrótce zmienili ten okręt w podziura- nych udzielenie realnego wsparcia Siłom skowce uderzeniowe – podążają na północ wiony i płonący wrak. O godz. 16:55 lot- Centralnym poprzez efektowne uderze- w pościgu za Ozawą. Sytuację Kurity po- niskowiec obrócił się do góry stępką i za- nie na lotniskowce wroga było niemożli- garszał fakt, że stacjonujące na pokładach tonął na pozycji 18’37 N, 126’45 E, wraz we, o czym doskonale wiedział. Jednakże ciężkich okrętów wodnosamoloty odesła- z kapitanem Iyo Echijiro i całą załogą, li- skupienie ataków lotnictwa pokładowe- no przed bitwą do baz lądowych. czącą 1450 osób. Okręty DuBose zatopiły go USA na dowodzone przez siebie lot- Błędem Kurity było to, że nie pod- jeszcze niszczyciel Hatsuzuki, który osła- niskowce dawało szansę wykonania mi- jął wysiłków mających na celu odzyska- niał akcję ratowania rozbitków z Zuika- sji przez siły Kurity. Tyle tylko, że Ozawa nie możliwości rozpoznania lotniczego. ku i Zuiho. Stało się to około godz. 20:59. uważał, iż prawdopodobieństwo zaistnie- Z perspektywy czasu można rozważać Z powodu niskiego stanu paliwa DuBose nia takiego scenariusza wynosi co najwy- ewentualne włączenie lotniskowca do Sił przerwał pogoń i zawrócił, co okazało się żej pół na pół. Sądził, że jego misja jest Centralnych. Nawet, gdyby w jego han- fortunnym posunięciem. O godz. 20:41, skrajnie trudna, jednakże tylko takie roz- garach stacjonowały nieliczne maszyny, na wieść o tym, że Hatsuzuki jest atako- wiązanie dawało szansę na zwycięstwo zwiększałoby to możliwości rozpozna- wany, Ozawa ruszył mu na pomoc, mając w nadchodzącej bitwie o Filipiny. Po woj- nia zespołu, który przecież miał rozstrzy- przecież do dyspozycji dwa nadal groźne nie Ozawa stwierdził, że nawet gdyby jego gnąć losy bitwy. Z drugiej strony zapewne pancerniki. Jednakże nie udało mu się na- siły zostały kompletnie zniszczone, ale tego typu okręt stałby się pierwszą ofiarą trafić na Amerykanów i po 23:30 zawrócił Kurita wykonałby swe zdanie, byłby usa- amerykańskich nalotów, co gorsza przy- na północ. tysfakcjonowany. Wydarzenia potoczy- ciągając uwagę rozpoznania USA. Pokrzy- Ostatnim akordem tej bitwy stało się ły się jednak inaczej. Część sił Ozawy oca- żowałoby to japońskie plany odciągnięcia zatopienie poważnie uszkodzonego krą- lała, ale była to jednak gorzka pociecha od zespołu Kurity wrogiego lotnictwa po- żownika Tama. O godz. 21:05 trzy torpedy w obliczu faktu, że Siłom Centralnym nie kładowego. Z tego też tytułu groziłoby to wystrzelone z okrętu podwodnego Jallao udało się zrealizować swego celu. Ponie- fiaskiem całego planu japońskiego. Nale- trafiły japońską jednostkę. Tama przeła- sione straty okazały się daremne. Jednak- ży tu wyraźnie stwierdzić, że zawiniła ko- mał się na pół i zatonął wraz z całą zało- że na działania Sił Centralnych Ozawa nie ordynacja działań i łączność. Rachuby, że gą na pozycji 12’23 N, 127’19E. Warto też posiadał praktycznie żadnego wpływu. odnotować, że celem ataku okrętów pod- Zadecydowały czynniki niezależne od de- 15. I. Masanori, The end of the Imperial Japanese wodnych stały się także inne okręty Sił cyzji i przygotowań Ozawy. Navy, s. 66.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 63 Wabik. Działalność japońskich lotniskowców w trakcie bitwy w Zatoce Leyte lotnictwo bazowe lub Siły Północne Oza- nawet jeżeli szanse na sukces były cokol- podjął inną decyzję. Można postawić wy dostarczą informacji dotyczących po- wiek iluzoryczne. Z powodów wcześniej tezę, że zachował się impulsywnie i nie- łożenia wrogich zespołów floty okazały się już wymienionych siły lotnictwa pokła- rozważnie. płonne. Według Itō Masanori, Siły Cen- dowego nie mogły być pięścią uderzenio- Same działania Ozawy należy oce- tralne nie otrzymały żadnych informacji wą floty Japonii, tak jak miało to miej- nić wysoko. On i jego zespół lotniskow- od lotnictwa stacjonującego na Filipinach. sce dotychczas. Natomiast pozostawienie ców zrobili wszystko, aby zrealizować Kurita działał jak we mgle, nie posiadając lotniskowców w portach narażało cięż- swoją misję. Ozawa zarówno wysyłał sa- żadnych konkretnych informacji o Ame- kie okręty wojenne na szybkie wykrycie moloty rozpoznawcze, łamał cisze radio- rykanach, w dodatku nie mając rozezna- i zniszczenie przez samoloty bazujące na wą, zaatakował swymi siłami powietrz- nia co do sytuacji operacyjnej strony ja- pokładach lotniskowców US Navy. nymi wroga (warto tu dodać, że rozkaz pońskiej. Mało chwalebna rola „przynęty” była o lądowaniu ocalałych samolotów na Z drugiej strony, zeznania admirała więc jedynym sensownym wykorzysta- lotniskach Luzonu był bardzo trafny) Ozawy sugerują, że spodziewał się amery- niem ówczesnego potencjału japońskich a w końcu odciągnął siły wrogich lotni- kańskiego ataku na Filipiny dopiero w li- lotniskowców. Japończycy mogli założyć, skowców uderzeniowych od rejonu cie- stopadzie. Wcześniejsza inwazja spowodo- że przeciwnik nie zna fatalnego stanu lot- śniny San Bernardino i zatoki Leyte. Je- wała, że Siły Północne oraz Siły Centralne nictwa pokładowego Cesarstwa i po wy- den z autorów amerykańskich stwierdził nie ruszyły do walki razem. Jego intencją kryciu teoretycznie najgroźniejszego orę- wręcz, że „przeprowadzenie przez Ozawę było udanie się do Singapuru i dołączenie ża wroga (czyli lotniskowców, tyle tylko, operacji zwabienia przeciwnika w pułapkę do sił Kurity. Jednakże wydarzenia poto- że z prawie pustymi hangarami) zaata- było mocnym punktem tej bitwy”16. Fak- czyły się w innym tempie, niż przewidy- kuje go z całą mocą, dając przez to pan- tycznie, Ozawa i jego lotniskowce wypeł- wał to japoński admirał i dlatego ruszył cernikom, krążownikom i niszczycielom niły swoje zadanie do samego końca, acz on do walki z baz w Japonii. W tej sytu- Połączonej Floty szansę na odniesienie co prawda lotniskowce nie przetrwały tej acji Kurita mógłby przynajmniej liczyć na sukcesu. Po części tak też się stało. Jedy- misji. W ten sposób został zamknięty pe- maszyny rozpoznawcze i pewną osłonę nie budząca ogromne kontrowersje po- wien rozdział w historii Japońskiej Mary- powietrzną, ale z pewnością Amerykanie stawa admirała Kurity (faktem jest, że narki Wojennej. zdołaliby się uporać się z myśliwcami Oza- dowódca ten popełnił kilka poważnych wy, a potem rozprawić się z japońskimi si- błędów) i ogromna determinacja załóg Bibliografia łami nawodnymi. amerykańskich lotniskowców eskorto- G. Barciszewski, Okręty lotnicze Japonii, Warszawa Ozawa ruszył więc z Japonii tylko wych, poparta ich umiejętnym dowodze- 2000. w celu odciągnięcia uwagi wrogich lot- niem oraz łutem szczęścia spowodowały, G. Bukała, Niedoszły flagowiec okrętów podwodnych, niskowców. Oczywiście warto tu posta- że plan japoński przynajmniej częściowo, „Morze, statki i okręty”, nr specjalny 1/2008. wić pytanie o celowość takiego użycia nie zakończył się sukcesem. T. J. Cutler, The battle of Leyte Gulf, 23-26 October lotniskowców Cesarstwa w trakcie ope- Z perspektywy czasu można przyjąć, 1944, Annapolis 2001; racji „Shō”. Wysłanie czterech lotniskow- że błędem Halseya było wysłanie całości Z. Flisowski, Leyte 1944, Warszawa 2004. ców w niemal samobójczą misję wyda- swoich sił przeciwko lotniskowcom Oza- B. Ireland, Zatoka Leyte 1944. Największa bitwa mor- je się być marnotrawieniem sił i środków, wy. Do uporania się z Siłami Północnymi ska II wojny, Osprey Publishing UK, Poznań 2011. których przecież Japonii tak brakowa- w zupełności wystarczyłaby jedna grupa Z. J. Krala, Kampanie powietrzne II wojny światowej. ło w tym okresie. Tyle tylko, że zasad- operacyjna lotniskowców (dla pewności Daleki Wschód, część VI, Warszawa 1999. nym jest postawienie tezy, że takie dzia- można było wykorzystać dwie). A w mo- Z. J. Krala, Kampanie powietrzne II wojny światowej. łanie było jedynym sensownym krokiem mencie wykrycia sił Ozawy skład Zespo- Daleki Wschód, część VII, Warszawa 1999. w istniejących w tym okresie uwarun- łu TF 38 wchodziły trzy takie grupy. Po- I. Masanori, The end of the Imperial Japanese Navy, kowaniach. Jak już zostało wspomnia- ważniejszego problemu nie stanowiłoby W. W. Norton & Company 1962. ne, Japończycy doskonale zdawali sobie wydzielenie z sił wspierających zespołu S. E. Morrison, Leyte, Gdańska 2011. sprawę z faktu, że utrata Filipin oznacza pancerników, krążowników i niszczycie- M. Skwiot, Shokaku, Zuikaku, Gdańsk 1944. całkowite odcięcie Cesarstwa od dostaw li, który mógł podjąć wyzwanie klasycz- M. Skwiot, Lotniskowce „Shokaku” i „Zuikaku”, „Mili- ropy naftowej z rejonu Holenderskich In- nej bitwy z siłami japońskimi. W takim taria XX wieku”, nr 22(1/2008), cz. 2. dii Wschodniej, co i tak unieruchomiło przypadku utworzyły by one zespół do- M. Skwiot, Lotniskowce „Shokaku” i „Zuikaku”, „Mili- by flotę (a de facto całe siły zbrojne) Ja- wodzony przez wiceadmirała Willisa Lee. taria XX wieku”, nr 25(4/2008), cz. 3. ponii. W tak dramatycznej sytuacji Ce- Oczywiście osłabiłoby to eskortę lotni- K. Zalewski, Japońskie lotnictwo pokładowe, wyd. II, sarska Marynarka Wojenna po prostu skowców, ale z 6 pancerników, 10 cięż- Warszawa 1998. nie mogła pozostać w swoich bazach, po- kich i 17 lekkich krążowników oraz 64 K. Zalewski, Japońskie lotniskowce. Historia rozwoju, nieważ nawet gdyby nie wzięła udzia- niszczycieli można było wykroić dwa ze- „Morze, statki i okręty”, nr 9/2011, cz. 2. łu w walkach, to i tak stałaby się bezuży- społy, z których jeden mógłby zabloko- K. Zalewski, T. Januszewski, Japońskie samoloty ma- teczna z powodu wyczerpania zapasów wać cieśninę San Bernardino, a drugi za- rynarki 1912 – 1945, t. 1. paliwa. Oczywiście jednostki te mogły- pewnić eskortę cennych lotniskowców. Wojna na Pacyfiku 1937-1945, red. R. Burns, Bison by udać się w roponośne rejony na Po- W ostateczności Halsey mógł nie dzie- Books Ltd 1991. łudniu, ale wtedy odcięte zostałyby od lić swych sił, przyjąć – podobnie jak wi- www.combinedfleet.com głównego zaplecza remontowego i zaopa- ceadmirał Raymond Spruance w trakcie Interrogations of Japanese Officials, United States trzeniowego, które przecież znajdowało walk o Mariany – taktykę oczekiwania Strategic Bombing Survey [w:] http://www.ibiblio. się na Wyspach Macierzystych. W takich na siły wroga. Przecież głównym zada- org/hyperwar/AAF/USSBS/IJO/index.html okolicznościach jedynie próba pokona- niem Trzeciej Floty była osłona sił desan- nia przeciwnika za wszelką cenę i obro- towych, a nie uganianie się za lotniskow- nienie Filipin była sensownym wyjściem, cami wroga. Jednakże agresywny Halsey 16. Wojna na Pacyfiku. 1937-1945, s. 128

64 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE K 525 w zespole z innymi jednostkami. Ten na żądanie alian- tów ma wywieszoną flagę sygnałową C – międzynarodowe- Aleksandr Mitrofanov (Litwa)Tekst go kodu semaforowego, w miejsce tradycyjnej bandery. Fot. zbiory Reinharda Kramera

część IV KFK – mali wojownicy wielkiej wojny

Powojenne trałowanie Do chwil likwidacji Rady w 1951 r. prze- a od grudnia 1945 w Hamburgu. W cha- Po wejściu w życie Aktu kapitulacji nie- trałowano rejony o łącznej powierzch- rakterze jednostki sztabowej wykorzysty- mieckich sil zbrojnych 9 maja 1945 roku, ni 250 000 mil kwadratowych, niszcząc wano uszkodzony lekki krążownik Leipzig. który przewidywał ich rozformowanie, 38 973 miny. Załogi posiadały status jeńców wojennych, znacząca część niemieckich sił przeciw- Zgodnie z porozumieniem o przerwa- przy pełnej swobodzie poruszania się na minowych wraz z jednostkami ich za- niu ognia Niemcy winy oczyścić z min pokładzie, personel brzegowy – w grani- bezpieczenia, uniknęła tego losu. Trze- Morze Północne i Bałtyk, wykorzystu- cach dyslokacji pododdziału. GMSA dzie- ba było unieszkodliwić bagatela 636 000 jąc w tym celu własne jednostki i perso- lił się na 6 dywizjonów trałowych (Minen- min morskich (w tym 261 024 postawione nel. Zaraz po kapitulacji na podstawie de- räumdivision): przez Kriegsmarine). Dwie trzecie z nich cyzji Aliantów utworzono siły trałowe 1. MRDiv Schleswig – Holstein (Kilo- została postawiona na Kanale La Manche, i już w końcu maja ich lokalne dowódz- nia) południu Morza Północnego i zachodzie twa (Befehlshaber Minenräumverbän- 2. MRDiv Westdeutschland (Cuxhaven) Bałtyku. Miny niemal całkowicie parali- de). Były to Deutsche Minenräumdienst- 3. MRDiv Dänemark (Kopenhaga) żowały żeglugę. W celu likwidacji zagro- kommando Schleswig-Holstein (Kilonia), 4. MRDiv Norwegen (Kristiansand) żenia minowego w północno-zachodniej Deutsche Minenräumdienstkommando 5. MRDiv Holland (Ijmuiden) Europie i basenie Morza Śródziemnego Westdeutschland (Cuxhaven), Deutsche 6. MRDiv Amerikanische Enklave Bre- w listopadzie 1945 w Londynie powstał Minenräumdienstkommando Kopenha- men (Bremenhaven) International Central Board for Mine Cle- gen i Deutsche Minenräumdienstkomman- W początkowym etapie w skład GMSA arance of European Waters (Międzyna- do Oslo. W dniu 21 maja 1945 roku rów- wchodziło około 840 okrętów i kutrów: rodowa Centralna Rada ds. trałowania nocześnie z rozformowaniem OKM trałowce typu 35, 40, 43 i R-Boot, KFK (wg europejskich wód), którego członkami zo- (Głównego Dowództwa niemieckiej ma- stanu na 14 sierpnia – 322 jednostki), prze- stały USA, ZSRR, Wielka Brytania i Fran- rynarki wojennej), decyzją zwycięskich rywacze pól minowych, zmobilizowane cja. Radzie podporządkowano 4 strefy państw utworzono Deutsche Minenräum- trawlery rybackie oraz jednostki pomocni- trałowania: dienstleitung DMRL–GMSA/German Mi- cze. Poza tym w trałowaniu uczestniczyło • Strefa Wschodniego Atlantyku – od- ne-Sweeping Administration (Niemiec- jeszcze 26 KFK, które w momencie kapitu- powiedzialni za trałowanie Belgia, Dania, ką Służbę Trałową). Odpowiedzialność za lacji znajdowały się w blokowanych przez Francja, Wielka Brytania, Holandia i USA; tę służbę spoczęła na wadm. Sir Harolda Aliantów „Atlantyckich Twierdzach” • Strefa Kattegat – Cieśniny Bałtyckie – Martina Barrougha – morskim dowódcy (Atlantikfestungen), takich jak La Pallice, Dania, Wielka Brytania, Norwegia, ZSRR; brytyjskiej strefy okupacyjnej. St. Nazaire i inne. Jednostki przeszły pod • Strefa Morze Barentsa, Bałtyk, Morze Minenräumdienstleitung została pod- francuską kontrolę (4 Mine Sweeping Gro- Czarne – ZSRR, Norwegia, Polska, Dania; porządkowana niemieckiemu kadm. Frit- up – 4. Minensuchgruppe) i działały z mie- • Strefa Morza Śródziemnego – Francja, zowi Kraussowi, którego sztab znajdował szanymi niemiecko-francuskimi, a później Grecja, Wielka Brytania, Jugosławia, USA. się początkowo w Glückstadt nad Łabą, już wyłącznie francuskimi załogami.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 65 KFK – mali wojownicy wielkiej wojny

KFK 14 wraz z innymi bliźniaczymi jednostkami w okresie służby w GMSA. Fot. zbiory Reinharda Kramera

Do momentu kapitulacji istniały tak periode) wiosną 1947 liczba KFK zmniej- (Minenräumverband Cuxhaven – Mine- zwane rekomendowane (Zwangswege), szyła się do setki (z ogółem 272 jednostek). sweeping Unit Cuxhaven). W skład gru- to jest przetrałowane tory wodne, jednak Jako pierwsza w październiku 1946 zo- py weszło 18 jednostek, w tym KFK 409, i tam istniało potencjalne zagrożenie mi- stała rozformowana 4. MRDiv w Norwe- 531 i 616. Grupa działała w ramach Bri- nowe, bowiem miny denne z zapalnikiem gii. Kolejną była 6 MRDiv (27 września tish Frontier Control Service (Brytyj- krotności eksplodowały jedynie przy 15, 20 1947), a następnie począwszy od grudnia ska Służba Graniczna). Jej skład osobo- lub 25 przejściu jednostki. Pozostałe rozle- 1947 1 i 3 MRDiv. Ostatecznie GMSA roz- wy formowano z ochotników z dawnego głe akweny, włączając w to tradycyjne łowi- formowano wiosną 1948, głównie w rezul- niemieckiego personelu GMSA (45 ofi- ska, tak jak poprzednio były niebezpiecz- tacie nacisku ZSRR zarzucającego zachod- cerów, 317 podoficerów i marynarzy, 33 ne dla żeglugi. Informacja ta odnosiła się nim sojusznikom odbudowę niemieckich pracowników cywilnych). Trałowce Mi- także do dolnego biegu rzek Łaba, Wezera sił zbrojnych. nenräumverband Cuxhaven oczyszczało i Ems, gdzie znajdowały się najważniejsze Do tego czasu GMSA przetrałowa- z min południową część Morza Północne- porty okupowanych Niemiec. Przez por- ło 5628 mil kwadratowych Morza Pół- go i zachodnią Bałtyku, tracąc przy tym 1 ty Bremy i Bremenhaven szło zaopatrzenie nocnego i 450 mil Bałtyku, niszcząc 2721 okręt i 10 ludzi. Po rozformowaniu grupy dla amerykańskiej strefy okupacyjnej. min oraz 693 ochraniaczy pól minowych. wszystkie wchodzące w jej skład KFK wy- Początkowo okręty GMSA zachowały W trakcie operacji utracono 10 jednostek korzystywało rybołówstwo. stare numery taktyczne Kriegsmarine. Od oraz 348 ludzi (z różnych przyczyn, w tym W latach 1951-1956 w amerykańskiej początku 1946 kutry zaczęły wykorzysty- 53 bezpośrednio w trakcie trałowania bo- strefie okupacyjnej działała także Labor wać numery fabryczne (stoczniowe) KFK, jowego). Prowadzono trałowanie zarówno Service Unit, oddział „B” (LCU/ B), który a ich flotylle nazywano GKSF (German kotwicznych min kontaktowych jak i den- zajmował się trałowaniem min na podej- Kutter Search Flottillas). nych niekontaktowych z zapalnikami róż- ściach do niemieckich portów. W składzie Stopniowo topniała liczba jednostek nego typu. Do trałowania wykorzysty- służby znajdowały się również KFK. Per- w składzie GMSA: zgodnie z postanowie- wano mechaniczne, elektromagnetyczne sonel stanowili zarówno dawni maryna- niami Konferencji Poczdamskiej okrę- i akustyczne trały następujących typów: rze Kriegsmarine jak i najemni niemieccy ty przekazywano zwycięskim państwom, Scherdrachengerät (SDG) pracownicy bez doświadczenia morskiego. tracono je na minach, wycofywano z przy- Kabelfernräumgerät (KFRG) Wiosną 1956 jednostki i personel zostały czyn technicznych – dawała o sobie znać Hohlstabfernräumgerät (HFG) przekazane Bundesmarine Republiki Fe- intensywna wojenne eksploatacja przy mi- Schleppspulgerät (SSG) deralnej Niemiec. nimalnym serwisie remontowym, przeka- Akustische Fernräumgerate Sperrbrecher. zywano je także organizacjom cywilnym. Z uwagi na fakt, że zagrożenie mino- Pokojowe życie KFK W początkach 2 sezonu trałowania (2. we, w pierwszym rzędzie ze strony min Na rozpoczętej 17 lipca 1945 roku Räumperiode) w kwietniu 1946 z ogólnej dennych, utrzymywało się nadal, brytyj- w Poczdamie konferencji zwycięskich mo- liczby 423 jednostek GMSA, KFK stanowi- skie władze okupacyjne w styczniu 1948 carstw (ZSRR, USA i Wielka Brytania) ły 180. W początkach 3 sezonu (3. Räum- sformowały Grupę Trałową „Cuxhaven” podjęto decyzję o utworzeniu Trójstron-

66 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE KFK – mali wojownicy wielkiej wojny nej komisji ds podziału okrętów i jedno- – MRT-1263. Dawny niemiecki, zbu- 13.11.1947 przekazany Ministerstwu Rybo- stek pomocniczych dawnej niemieckiej dowany w Chersoniu w 1923, zdoby- łówstwa w celu wykorzystania w charakte- marynarki wojennej. Komisja pracowa- ty przez wojska radzieckie w Konstancy rze małego trawlera rybackiego. ła od 14 sierpnia do 6 grudnia 1945 i zade- 29.8.1944 i 29.9.1944 włączony w skład • KFK 198, do 20.10.1944 – No1, do cydowała o przekazaniu do 15 lutego 1946 Floty Czarnomorskiej ZSRR. 05.2.1947 27.1.1945 – MO-851, od 27.1.1945 – T-668, roku określonej liczby niemieckich okrę- przeklasyfikowany na kuter trałowy, od 5.2.1947 – KT-1268. Zbudowany w Swi- tów uczestniczącym państwom. Zdobycz- 17.6.1947 rozbrojony i skreślony z stanu nemünde w 1943, wszedł w skład Krieg- ne KFK zostały rozdzielone w następujący marynarki wojennej w związku z prze- smarine jako UJ 311, przekazany Rumunii, sposób : kazaniem „Gławazczer-rybprom” Mini- 29.08.1944 zdobyty przez wojska radziec- • Stany Zjednoczone – 101 sterstwa Rybołówstwa w celu wykorzy- kie w Konstancy i 10.10.1944 włączony • Związek Radziecki – 147 stania w charakterze małego trawlera w skład Floty Czarnomorskiej w charakte- • Wielka Brytania – 136 rybackiego. rze małego ścigacza okrętów podwodnych, Poza tym posiadaczami KFK zostały • KFK 41, od 8.1944 – SM 211, do 27.1.1945 przeklasyfikowany na trałowiec, Holandia (5 jednostek), Francja (26), Nor- 20.10.1944 – KFK 4, od 6.11.1944 – T-654, a 5.2.1947 na kuter trałowy. 12.8.1947 roz- wegia (9), Grecja (4) i Szwecja (1). od 5.2.1947 – KT-1264, od 17.6.1947 – brojony i przekształcony w stację dema- Związek Radziecki przejmował przy- MRT-1264. Dawny niemiecki, zbudowa- gnetyzacyjną. dzielone KFK od października 1945 do ny w Chersoniu w 1943, zdobyty przez • KFK ? od 28.2.1945 – T-669, od kwietnia 1946. W radzieckiej marynarce wojska radzieckie w Konstancy 29.8.1944 5.2.1947 – KT-1269, od 12.5.1948 – MRT- wojennej były one wykorzystywane w cha- i 29.9.1944 włączony w skład Floty Czar- 1269, od 3.12.1948 – CzMT-326 Otważnyj. rakterze kutrów trałowych, małych okrę- nomorskiej ZSRR. 5.2.1947 przeklasyfi- Zbudowany w latach 1943-1944 w Warnie tów zop oraz jako jednostki pomocnicze. kowany na kuter trałowy, 7.6.1947 roz- (?) na zamówienie niemieckie. W sierpniu Kilka KFK ZSRR przekazał później Bułga- brojony i skreślony ze stanu marynarki 1944 zatopiony w Warnie przez radzieckie rii, a możliwe, że również Rumunii. Dzie- wojennej w związku z przekazaniem „Gła- lotnictwo, w końcu 1944 wydobyty przez siątki KFK przez wiele lat były z powo- wazczer-rybprom” Ministerstwa Rybołów- służbę awaryjno-ratowniczą marynarki dzeniem wykorzystywane w charakterze stwa w celu wykorzystania w charakte- wojennej i 28.2.1945 po remoncie włączony małych trawlerów przez radzieckich ry- rze małego trawlera rybackiego. Skreślony w skład Floty Czarnomorskiej jako trało- baków na Bałtyku, Morzu Czarnym, a wg 23.3.1951 r. wiec, 12.5.1948 przekazany Ministerstwu niektórych źródeł także jeziorze Ładoga. • KFK 42, do 20.10.1944 – KFK 5, Rybołówstwa w celu wykorzystania w cha- Poza tym w roku 1944 w ręce Związ- z 6.11.1944 – T-655, od 5.2.1947 – KT- rakterze małego trawlera rybackiego. Wg ku Radzieckiego na Morzu Czarnym wpa- 1265. Dawny niemiecki SM 202, zbudo- innych źródeł w 1951 w składzie 409 samo- dło 29 uszkodzonych lub nieukończonych wany w Chersoniu w 1944, zdobyty przez dzielnego dywizjonu jednostek awaryjno- KFK: wojska radzieckie w Konstancy 29.8.1944 -ratowniczych (409 OdASS) Floty Czarno- • KFK 38, od 8.1944 – SM 127, do i 29.9.1944 włączony w skład Floty Czarno- morskiej jako KFK-1269. 20.10.1944 – KFK 1, od 8.11.1944 – T-651, morskiej ZSRR. 5.2.1947 przeklasyfikowa- • KFK 574, od 5.1.1945 – T-671, od od 2.5.1947 – KT-1261, od 17.6.1947 – ny na kuter trałowy, 10.1.1956 skreślony ze 5.2.1947 – KT-1270. Stępkę położono w po- MRT-1261. Dawny niemiecki, zbudowa- stanu marynarki wojennej. czątkach 1944 w Państwowej Stoczni ny w Chersoniu w 1943, zdobyty przez • KFK 199, do 20.10.1944 – No 2, do w Warnie na zamówienie niemieckie. Zdo- wojska radzieckie w Konstancy 29.8.1944 2.1.1945 – MO-852, od 2.1.1945 – T-666, od byty przez wojska radzieckie na pochylni i 29.9.1944 włączony w skład Floty Czar- 5.2.1947 – KT-1266, od 13.11.1947 – MRT- 9.9.1944 i po ukończeniu włączony w skład nomorskiej ZSRR, 5.2.1947 przeklasyfi- 1268, od 6.12.1948 – Władimir Worobiew. Floty Czarnomorskiej jako trałowiec, a na- kowany na kuter trałowy, 17.6.1947 roz- Zbudowany w Swinemünde w maju 1943, stępnie przeklasyfikowany na kuter trało- brojony i skreślony ze stanu marynarki wszedł w skład Kriegsmarine jako UJ 319, wy. Skreślony ze stanu marynarki wojen- wojennej w związku z przekazaniem „Gła- następnie przekazany Rumunii, zdobyty nej 10.1.1956. wazczer-rybprom” Ministerstwa Rybołów- przez Armię Czerwoną 29.08.1944 w Kon- • KFK 575, od 5.1.1945 – T-672, od stwa w celu wykorzystywania w charakte- stancy, 10.10.1944 włączony w skład Flo- 5.2.1947 – KT-1271, od 17.6.1947 – MRT- rze małego trawlera rybackiego. ty Czarnomorskiej w charakterze małe- 1271. Stępkę położono w początkach 1944 • KFK 39, od 08.1944 – SM 128 do go ścigacza okrętów podwodnych, 2.1.1945 w Państwowej Stoczni w Warnie na za- 20.10.1944 – KFK 2, od 6.11.1944 – T-652, przeklasyfikowany na trałowiec, a 5.2.1947 mówienie niemieckie. Zdobyty przez woj- od 5.2.1947 – KT-1262, od 17.6.1947 – na kuter trałowy. 13.11.1947 przekazany ska radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po MPT- 1262. Dawny niemiecki, zbudowa- Azowsko-Czarnomorskimu Instytutowi ukończeniu wszedł w skład Floty Czarno- ny w Chersoniu w 1943, zdobyty przez Naukowo-Badawczemu Gospodarki Ryb- morskiej jako trałowiec, a następnie prze- wojska radzickie w Konstancy 29.8.1944 nej w celu wykorzystania w charakterze klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1947 i 29.9.1944 włączony w skład Floty Czar- małego trawlera rybackiego. przekazany Ministerstwu Rybołówstwa nomorskiej ZSRR. 5.2.1947 przeklasyfi- • KFK 201, do 20.10.1944 – No3, do w celu wykorzystania w charakterze małe- kowany na kuter trałowy, 17.6.1947 roz- 27.1.1945 – MO-853, od 27.1.1945 – T-667, go trawlera rybackiego. brojony i skreślony ze stanu marynarki od 5.2.1947 – KT-1267, od 13.11.1947 – • KFK 576, od 5.12.1945 – T-673, od wojennej w związku z przekazaniem „Gła- MRT-1267. Zbudowany w Swinemünde 5.2.1947 – KT-1272, od 13.01.1948– MRT- wazczer-rybprom” Ministerstwa Rybołów- w 1943, wszedł w skład Kriegsmarine jako 1272. Stępkę położono w początkach 1944 stwa w cele wykorzystania w charakterze UJ 2315, 29.8.1944 zdobyta w Kilji lub Kon- w Państwowej Stoczni w Warnie na zamó- małego trawlera rybackiego. stancy, 10.10.1944 włączony w skład Floty wienie niemieckie, zdobyty przez wojska • KFK 40, od 8.1944 – SM 129, do Czarnomorskiej jako mały ścigacz okrętów radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- 20.10.1944 – KFK 3, od 6.11.1944 – T-653, podwodnych, 27.1.1945 przeklasyfikowany czeniu wszedł w skład Floty Czarnomor- od 5.2.1947 – KT-1263, od 17.6.1947 na trałowiec, a 5.2.1947 na kuter trałowy. skiej w charakterze trałowca, a następnie

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 67 KFK – mali wojownicy wielkiej wojny został przeklasyfikowany na kuter trało- kie lotnictwo w porcie Warna, a w począt- wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska wy. 13.1.1947 (?) przekazany Ministerstwu kach 1945 wydobyty przez ASS Floty Czar- radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- Rybołówstwa w celu wykorzystania w cha- nomorskiej i po remoncie włączony do jej czeniu włączony w skład Floty Czarno- rakterze małego trawlera rybackiego. składu. 26.9.1945 rozbrojony i wykorzysty- morskiej jako trałowiec, a następnie prze- • KFK 577, od 5.1.1945 – T-674, od wany w charakterze kutra redowego. Skre- klasyfikowany na kuter trałowy. 28.10.1947 5.2.1947 – KT-1273, od 20.3.1948 (?) – KFK- ślony ze stanu marynarki wojennej w la- przekazany Ministerstwu Rybołówstwa 1273. Stępkę położono w początkach 1944 tach 50-tych. w celu wykorzystania w charakterze małe- w stoczni „Korałowag” w Burgas na zamó- • KFK 581, od 25.6.1945 – T-679, od go trawlera rybackiego. wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska 26.9.1945 – GK-42, od 16.5.1949 – RBZ-119. • KFK 586, od 24.4.1945 – T-688, od radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- Zbudowany w latach 1943-1944 przez Pań- 5.2.1947 – KT-1280, od 17.6.1947 – MPT- czeniu włączony w skład Floty Czarno- stwową Stocznię w Warnie na zamówie- 1280. Stępkę położono w początkach 1944 morskiej jako trałowiec, a następnie prze- nie niemieckie. W sierpniu 1944 zatopiony w Państwowej Stoczni w Warnie na zamó- klasyfikowany na kuter trałowy. 20.3.1948 przez radzickie lotnictwo w porcie Warna, wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska przekazany do oddziału poszukiwawczego w początkach 1945 wydobyty przez ASS radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- służby awaryjno-ratowniczej (ASS) Floty Floty Czarnomorskiej i po remoncie włą- czeniu włączony w skład Floty Czarno- Czarnomorskiej. Wykorzystywany do po- czony w jej skład jako trałowiec. 26.9.1945 morskiej jako trałowiec, a następnie prze- szukiwania i badania okrętów i statków za- rozbrojony i przekształcony w kuter hy- klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1947 topionych w obrębie szelfu Morza Czarne- drograficzny, a 16.5.1949 w barkas redo- przekazany Ministerstwu Rybołówstwa go. Od 1951 w składzie 409 samodzielnego wy. Skreślony ze stanu marynarki wojen- w celu wykorzystania w charakterze małe- dywizjonu jednostek awaryjno-ratowni- nej w latach 50-tych. go trawlera rybackiego. czych (409 OdASS). Skreślony ze stanu • KFK 582, od 25.06.1945 – T-680, od • KFK 587, od 24.4.1945 – T-689, od marynarki wojennej 10.1.1956. 26.9.1945 – GK-33, od 16.5.1940 – RBZ-120. 5.2.1947 – KT-1281, od 17.6.1947 – MPT- • KFK 578, od 5.1.1945 – T-675, od Zbudowany w latach 1943-1944 przez Pań- 1281. Stępkę położono w początkach 1944 5.2.1947 – KT-1274, od 17.6.1947 – MPT- stwową Stocznię w Warnie na zamówie- w stoczni „Korałowag” w Burgas na zamó- 1274. Stępkę położono w początkach 1944 nie niemieckie. W sierpniu 1944 zatopiony wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska w stoczni „Korałowag” w Burgas na zamó- przez radzieckie lotnictwo w porcie War- radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po wy- wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska na, a w początkach 1945 wydobyty przez kończeniu włączony w skład Floty Czarno- radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- ASS Floty Czarnomorskiej i po remoncie morskiej jako trałowiec, a następnie prze- czeniu włączony w skład Floty Czarno- włączony w jej skład w charakterze trałow- klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1947 morskiej jako trałowiec, a następnie prze- ca. 26.9.1945 rozbrojony i przekształcony przekazany Ministerstwu Rybołówstwa klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1947 w kuter hydrograficzny, a 16.5.1949 w bar- w celu wykorzystania charakterze małego przekazany Ministerstwu Rybołówstwa kas redowy. Skreślony ze stanu marynarki trawlera rybackiego. w celu wykorzystania w charakterze małe- wojennej w latach 50-tych. • KFK ?, od 24.4.1945 – T-690, od go trawlera rybackiego. • KFK 583, od 24.4.1945 – T-685, od 5.2.1947 – KT-1282, od 1951 – KFK-1282. • KFK 579, od 5.1.1945 – T-676, od 5.2.1947 – KT-1277, od 20.3.1948 – MRT- Zbudowany w latach 1943-1944 w Pań- 5.2.1947 – KT-1275, od 17.6.1947 – MPT- 1277, od 3.12.1948 – Dniestrowiec. Stępkę stwowej Stoczni w Warnie na zamówie- 1275. Stępkę położono w początkach 1944 położono w początkach 1944 w Państwo- nie niemieckie. W sierpniu 1944 zatopio- w stoczni „Korałowag” w Burgas na zamó- wej Stoczni w Warnie na zamówienie nie- ny przez radzieckie lotnictwo w porcie wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska mieckie. Zdobyty przez wojska radzieckie Warna, a w końcu 1944 wydobyty przez radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- na pochylni 9.9.1944 i po ukończeniu włą- ASS Floty Czarnomorskiej i po remon- czeniu włączony w skład Floty Czarno- czony w skład Floty Czarnomorskiej jako cie włączony w jej skład jako trałowiec, morskiej jako trałowiec, a następnie prze- trałowiec, a następnie przeklasyfikowa- a następnie przeklasyfikowany na ku- klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1947 ny na kuter trałowy. 20.3.1948 przekaza- ter trałowy. W 1951 (?) przekazany do 409 przekazany Ministerstwu Rybołówstwa ny Ministerstwu Rybołówstwa w celu wy- samodzielnego dywizjonu jednostek awa- w celu wykorzystania w charakterze małe- korzystania w charakterze małego trawlera ryjno-ratowniczych Floty Czarnomorskiej go trawlera rybackiego. rybackiego. (409 OdASS). Skreślony ze stanu marynar- • KFK 580, od 5.1.1945 – T-677, od • KFK 584, od 24.4.1945 – T-686, od ki wojennej 10.1.1956. 5.2.1947 – KT- 1276, od 17.6.1947 – MPT- 5.2.1947 – KT-1278, od 20.3.1948 – MPT- • KFK 588, od 25.6.1945 – T-691, od 1276. Stępkę położono w początkach 1944 1278, od 3.12.1948 – Dunajec. Stępkę po- 5.2.1947 – KT-1283, od 14.6.1947 – SBR- w stoczni „Korałowag” w Burgas na zamó- łożono w początkach 1944 w Państwowej 30, od 16.5.1949 – SBR-22. Zbudowany wienie niemieckie. Zdobyty przez wojska Stoczni w Warnie na zamówienie niemiec- w 1944 przez Państwową Stocznię w War- radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po ukoń- kie. Zdobyty przez wojska radzieckie na nie na zamówienie niemieckie. W sierpniu czeniu włączony w skład Floty Czarno- pochylni 9.9.1944 i po ukończeniu włączo- 1944 zatopiony przez radzieckie lotnic- morskiej jako trałowiec, a następnie prze- ny w skład Floty Czarnomorskiej jako tra- two w porcie Warna, wiosną 1945 wydo- klasyfikowany na kuter trałowy. 17.6.1944 łowiec, a następnie przeklasyfikowany na byty przez ASS Floty Czarnomorskiej i po przekazany Ministerstwu Rybołówstwa kuter trałowy. 20.3.1948 przekazany Mini- remoncie włączony w jej skład jako trało- w celu wykorzystania w charakterze małe- sterstwu Rybołówstwa do w celu wykorzy- wiec, a następni przeklasyfikowany na ku- go trawlera rybackiego. stania w charakterze małego trawlera ry- ter trałowy. 14.6.1947 rozbrojony i prze- • KFK ?, od 25.6.1945 – T-678, od backiego. kształcony w stację demagnetyzacyjną. 26.9.1945 – RK No 22. Zbudowany w la- • KFK 585, od 24.4.1945 – T-687, od Skreślony ze stanu marynarki wojennej tach 1943-1944 przez Państwową Stocz- 5.2.1947 – KT-1279, od 28.10.1947 – MPT- w latach 50-tych. nię w Warnie na zamówienie niemieckie. 1279. Stępkę położono w początkach 1944 • KFK 589, od 25.6.1945 – T-692, od W sierpniu 1944 zatopiony przez radziec- w Państwowej Stoczni w Warnie na zamó- 5.2.1947 – KT-1284, od 13.11.1947 – MPT-

68 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Jednostki zachodnioniemieckiej Morskiej Straży Granicznej zacumowane w 1951 roku w Lubece. Fot. zbiory Reinharda Kramera

1284. Stępkę położono w początkach 1944 KFK, starały się przekazać je w czarter róż- klasyfikowanych jako „Kleine Wachbo- w Państwowej Stoczni w Warnie na za- nym niemieckim firmom rybackim, pro- ote” oraz przebudowany z KFK dwumasz- mówienie niemieckie. Zdobyty przez woj- wadzącym połowy na Morzu Północnym towy żaglowiec szkolny Nordwind. Przy ska radzieckie na pochylni 9.9.1944 i po i Bałtyku. Złowione ryby stanowiły ważny okazji KFK przeszły modernizację, zmie- ukończeniu włączony w skład Floty Czar- element zaopatrzenia żywnościowego po- niającą częściowo ich wygląd. Uzbrojenie nomorskiej jako trałowiec, a przeklasyfi- wojennych Niemiec. dozorowców składało się z automatycz- kowany na kuter trałowy. 13.11.1947 prze- Na oddawanych w czarter KFK przepro- nego działka kal. 20 mm, ustawionego na kazany Ministerstwu Rybołówstwa w celu wadzano niezbędne do połowów modyfi- dziobowej platformie. wykorzystania w charakterze małego traw- kacje: na miejscu dawnych pomieszczeń W 1956 Bundesgrenzschutz wszedł lera rybackiego. załogowych powstawała ładownia, monto- w skład sił morskich RFN (Bundesmarine). • KFK 590, od 25.6.1945 – T-693, od wano 2 maszty (przy czym grotmaszt peł- Kutry dozorowe KFK, klasyfikowano jako 5.2.1947 – KT-1285. Stępkę położono nił równocześnie rolę komina do odprowa- „Küstenwachboote klasse 368”, tworzy- w początkach 1944 w Państwowej Stocz- dzania spalin), montowano windę trałową ły bazujący w Neustadt dywizjon ochrony ni w Warnie na zamówienie niemieckie. i inne wyposażenie połowowe, wzmacnia- wybrzeża. Zdobyty przez wojska radzieckie na po- jąc równocześnie pokład. Nadbudówkę chylni 9.9.1944 i po ukończeniu włączo- przedłużono do rufy, aby pomieścić ma- KFK w Bundesgrenzschutz See ny w skład Floty Czarnomorskiej jako gazyny żywności i zwiększyć pomieszcze- • Od 1953 W 1, od 1956 H 1, od 1960 KW trałowiec, a następnie przeklasyfikowa- nie sterówki. Poza tym montowano echo- 01. KFK 309 zbudowany przez „Burme- ny na kuter trałowy. 12.2.1948 rozbrojony sondę, którą wykorzystywano zarówno ster KG” w Swinemünde, wszedł do służby i przekształcony w stację demagnetyzacyj- w celach nawigacyjnych jak i do poszuki- 22 stycznia 1943 jako kuter dozorowy (Vor- ną Skreślony ze stanu marynarki wojennej wania ławic ryb. Żurawik o udźwigu oko- postensicherungsboot) Vs 1441, od 12 stycz- w latach 50-tych. ło 1 tony był napędzany za pośrednictwem, nia 1945 kuter zop UJ 315, zatopiony • KFK 591, od 25.6.1945 – T-694, od przekładni przez silnik głównego napędu. w maju 1945, wydobyty i wyremontowany, 5.2.1947 – KT-1286. Stępkę położono 2 bębny liny trałowej mieściły po 300 m 7 lipca 1945 przekazany GMSA. W roku w początkach 1944 w Państwowej Stocz- liny o średnicy 14 mm. 1947 przejęty w ramach reparacji przez ni w Warnie na zamówienie niemieckie. W latach 1951-1953 większa część KFK, Wielkiej Brytanii, w 1947 przekazany fir- Zdobyty przez wojska radzieckie na po- znajdujących się pod kontrolą zachodnich mie „Hermann Ludwig Staeglich” jako chylni 9.9.1944 i po ukończeniu włączo- władz okupacyjnych, przeszła pod kon- trawler Antje. 21 maja 1954 przekazany ny w skład Floty Czarnomorskiej jako tra- trolę niemiecką. 11 KFK zostało sprzeda- Bundesgrenzschutz See RFN, która eks- łowiec, a następnie przeklasyfikowany na nych przez władze brytyjskie Holendrom. ploatowała go jako dozorowiec W 1 (Wach- kuter trałowy. 12.2.1948 rozbrojony i prze- W maju 1956 roku 151 KFK było eksplo- boot), 1 lipca 1956 przekazany Bundesma- kształcony w stację demagnetyzacyjną. atowanych przez niemieckich rybaków. rine, gdzie podjął służbę jako patrolowiec Skreślony ze stanu marynarki wojennej W roku 1951 w Republice Federalnej H 1 (Hafenschutzboot), od 1 sierpnia 1963 w latach 50-tych. Niemiec utworzono Morską Straż Granicz- w rezerwie. 30 września 1968 skreślony ze Oba zachodnie zwycięskie mocarstwa, ną (Bundesgrenzschutz See). Od września stanu floty i 12 grudnia 1968 sprzedany będące właścicielami przydzielonych im 1951 w jej skład weszło 10 KFK (W 1–9, 13), prywatnej firmie.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 69 KFK – mali wojownicy wielkiej wojny

Dozorowiec W 3 w początkowym okresie służby pod zachodnioniemiecką banderą. Fot. zbiory Siegfrieda Breyera

• Od 1953 W 2, od 1956 H 2, od 1960 V 829. Skreślony z listy floty i przekazany tym 1951c wszedł w skład amerykańskiej KW 02. KFK 613 zbudowany przez „Bur- miastu Wilhelmshaven. „Labor Service Unit/B” w Bremenhaven, mester KG” w Swinemünde, wszedł do • Od 1953 W 13, od 1 lipca 1956 H 4, następnie przekazany Morskiej Straży służby 17 listopada 1944 jako trałowiec M od 1960 KW 04. KFK ? zbudowany przez Granicznej RFN, która eksploatowała ku- 3253, 27 lipca przekazany GMSA, w 1947 „Burmester KG” w Swinemünde w 1944 ter jako dozorowiec. 1 lipca 1956 przejęty przejęty w ramach reparacji przez Wiel- dla Kriegsmarine, 27 lipca 1945 przekaza- przez Bundesmarine, w której podjął służ- ką Brytanię. W 1947 sprzedany i wyko- ny GMSA. W lutym 1951 wszedł w skład bę jako patrolowiec H 6. 30 kwietnia 1968 rzystywany jako trawler rybacki Concor- amerykańskiej „Labor Service Unit/B” skreślony z listy floty, przekazany MFM- dia i Ingwer. 2 kwietnia 1953 przekazany w Bremenhaven. W 1953 przekazany Mor- -Stelle jako Y 836, później wycofany ze Morskiej Straży Granicznej RFN, która skiej Straży Granicznej RFN, która eks- służby i przekazany towarzystwu morskie- eksploatowała kuter jako dozorowiec W 2. ploatowała kuter jako dozorowiec. 1 lip- mu „Marinekameradschaft Köln”. 1 lipca 1956 przekazany Bundesmarine, ca 1956 przekazany Bundesmarine, gdzie • Od 1953 W 16, od 1 lipca 1956 H 7, a od gdzie podjął służbę jako patrolowiec H 2, podjął służbę jako patrolowiec H 4. Skre- 1960 KW 07. Dozorowiec (Vorpostenboot) od 1 sierpnia 1963 w rezerwie, od 1 paź- ślony z listy floty 2 sierpnia 1963 i prze- Kriegsmarine KFK ?, zbudowany w 1944 dziernika 1969 jednostka szkolna w Bor- kazany Tanzanii, gdzie 30 września 1964 przez „Burmester KG” w Swinemünde. kum. Skreślony ze stanu floty 23 lipca rozpoczął służbę jako patrolowiec Rafiki. 27 lipca 1945 przekazany GMSA. W lutym 1974 i sprzedany Grecji, gdzie 15 sierpnia Skreślony ze stanu floty w 1967. 1951wszedl w skład amerykańskiej „Labor 1974 podjął służbę jako patrolowiec P 288 • Od 1953 W 14, od 1 lipca 1956 H 5, Service Unit/B” w Bremenhaven, następ- Arhikelefstis Stasis, a następnie jednostka od 1960 KW 05. KFK ? zbudowany przez nie przekazany Morskiej Straży Granicznej hydrograficzna A 477 Arhikelefstis Stasis. „Burmester KG” w Swinemünde dla RFN, która eksploatowała kuter jako dozo- Wycofany ze służby w marynarce wojen- Kriegsmarine w roku 1944. 27 lipca 1945 rowiec. 1 lipca 1956 przejęty przez Bunde- nej w latach 1990-1994. został przekazany GMSA. W lutym 1951 smarine, w której podjął służbę jako patro- • Od 1953 W 3, od 1956 H 3, od 1960 wszedł w skład amerykańskiej „Labor Se- lowiec H 7. 6 sierpnia 1963 skreślony z listy KW 03. KFK 561 zbudowany przez „Bur- rvice Unit/B” w Bremenhaven. W 1953 floty i przekazany Grecji, pod której ban- mester KG” w Swinemünde, wszedł do przekazany Morskiej Straży Granicznej derą rozpoczął 22 grudnia 1967 służbę służby Kriegsmarine 17 listopada 1944 RFN, która eksploatowała kuter jako do- jako patrolowiec P ? Anemos. Wycofany jako DW 33. 27 lipca 1945 przekazany zorowiec. 1 lipca 1956 przejęty przez Bun- z eksploatacji w 1975. GMSA, w 1947 przejęty w ramach repara- desmarine, w której podjął służbę jako • Od 1953 W 17, od 1 lipca 1956 H 8, a od cji przez Wielką Brytanię. W 1947 sprze- patrolowiec H 5. W dniu 2 sierpnia 1963 1960 KW 08. Dozorowiec (Vorpostenboot) dany i wykorzystywany jako kuter ry- skreślony z listy floty i przekazany Tan- Kriegsmarine KFK ?, zbudowany w 1944 backi Anke. 2 kwietnia 1953 przekazany zanii, gdzie 30 września 1964 rozpoczął przez „Burmester KG” w Swinemünde. Morskiej Straży Granicznej RFN, która służbę jako patrolowiec Papa. Skreślony ze 27 lipca 1945 przejęty przez GMSA. W lu- eksploatowała kuter jako dozorowiec W 3. stanu floty w 1967. tym 1951 wszedł w skład amerykańskiej 1 lipca 1956 przekazany Bundesmarine, • Od 1953 W 15, od 1 lipca 1956 H 6, a od „Labor Service Unit/B” w Bremenha- gdzie podjął służbę jako patrolowiec H 3, 1960 KW 06. Dozorowiec (Vorpostenboot) ven, następnie przekazany Morskiej Stra- od 1 sierpnia 1953 w rezerwie. 30 listopa- Kriegsmarine KFK ?, zbudowany w 1944 ży Granicznej RFN, która eksploatowała da 1965 wszedł do służby jako jednostka przez „Burmester KG” w Swinemünde. kuter jak dozorowiec. 1 lipca 1956 prze- REB (Radar-Beschickungsboot) klasy 740 27 lipca 1945 przekazany GMSA. W lu- jęty przez Bundesmarine, w której podjął

70 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE KFK – mali wojownicy wielkiej wojny służbę jako patrolowiec H 8. Skreślony z li- Straży Granicznej RFN, która eksploato- Parametry techniczne kutrów rybackich sty floty 23 lipca 1974, później wszedł do wała kuter jako dozorowiec. 1 lipca 1956 24m-Kutter: służby jako kuter szkolny (Schulboot) Y 831 przejęty przez Bundesmarine, w której – Tonaż 78 BRT w Borkum. Ponownie wycofany i przeka- podjął służbę jako patrolowiec H 10. Skre- – Długość maks. 24 m zany Grecji, gdzie 30 sierpnia 1975 rozpo- ślony z listy floty 6 sierpnia 1963 i przeka- – Moc głównego silnika 200 KM czął służbę jako patrolowiec P ? Arhikele- zany Tanzanii, gdzie 30 września 1964 roz- – Prędkość 8,5 węzła fstis Maliopoulis. Wycofany z eksploatacji począł służbę jako patrolowiec Salome. – Zasięg 2900 Mm w 1990. Skreślone ze stanu floty w 1967. – Załoga 7 osób • Od 1953 W 18, od 1 lipca 1956 H 9, a od Na dwóch masztach kutry mogły stoso- 1960 KW 09. Dozorowiec (Vorpostenboot) Wersje powojenne wać skośne ożaglowanie pomocnicze. Kriegsmarine KFK ?, zbudowany w 1944 Budowa KFK lub konstrukcji podob- Stocznie, które budowały 24m-Kutter: przez „Burmester KG” w Swinemünde. nych do nich była kontynuowana także po 1. VEB Schiffs-und Bootswerft, Gehls- 27 lipca 1945 przejęty przez GMSA. W lu- roku 1945. Wkrótce po kapitulacji stocz- dorf tym 1951 wszedł w skład amerykańskiej nia „Burmester/Burg” w Bremie-Burg, wy- 2. VEB Boddenwerft Damgarten „Labor Service Unit/B” w Bremenhaven, korzystując przygotowane do wysyłki do 3. VEB Boots-und Reparaturweft Barth następnie przekazany Morskiej Straży stoczni w Swinemünde detale, ukończyła 4. Dänholmwerk C. Und H. Blad, Stral- Granicznej RFN, która eksploatowała ku- budowę 10 KFK (numery stoczniowe 2891– sund ter jako dozorowiec. 1 lipca 1956 przejęty 2900). Te KFK były już budowane jako ty- 5. Wilhelm Wessel, Lauterbach/Rügen przez Bundesmarine, w której podjął służ- powe kutry rybackie, przy czym zamiast 6. Boots-und Yachtwrft Richard Buch- bę jako patrolowiec H 9. Skreślony z listy drewna drzew iglastych wykorzystywa- holz, Greifswald floty 6 sierpnia 1963 i przekazany Tanza- no dębinę. Na 2 masztach kutry posiada- 7. VEB Boots-und Reparaturwerft Gre- nii, gdzie 30 września 1964 rozpoczął służ- ły ożaglowanie pomocnicze (grot, bezam ifswald bę jako patrolowiec Uhuru. Skreślony ze i kliwer). Zbudowane jednostki rybackie 8. Christian Jarling & Söhne, Freest stanu floty w 1967. posiadały oznaczenie burtowe BX 35–363. 9. Schiffwerft Willi Horn, Wolgast • Od 1953 W 19, od 1 lipca 1956 H 10, W okresie późniejszym część z nich została 10. Gebrüder Kruse, Űckermaünde a od 1960 KW 10. Dozorowiec (Vorpo- przebudowana na jachty. 11. VEB Schiffs–und Bootswerft, Al- stenboot Kriegsmarine) KFK ?, zbudowa- W Niemieckiej Republice Demokratycz- twarp ny w 1944 przez „Burmester KG” w Swi- nej (NRD) w latach 1951-1957 w 12 stocz- 12. VEB Volkswerft „Ernst Thälmann”, nemünde. 27 lipca 1945 przejęty przez niach zbudowano 59 kutrów rybackich. Brandenburg GMSA. Od lutego 1951 w składzie ame- Seria otrzymała oznaczenie 24m-Kutter. rykańskiej „Labor Service Unit/B” w Bre- Możliwe, że część z nich została dostarczo- Budowę KFK i ich „klonów” prowa- menhaven, następnie przekazany Morskiej na do ZSRR w ramach reparacji. dziły także stocznie w Polsce. W la-

Wschodnioniemiecki kuter Franz Liszt (SAS 258) opuszcza latem 1956 r. Warnemünde na połów na Morzu Północnym. Kadłub typu 24-m zbudowa- ła w roku 1952 stocznia VEB Schiffs-und Bootswerft w Altwarp na Zalewem Szczecińskim, a wyposażenie zainstalowano w Schiffs-und Bootswerft Gehlsdorf w Rostocku. 1.12.1965 r. skreślony z list kutrów z Saßnitz, dalsze losy, nieznane. Fot. zbiory Reinharda Kramera

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 71 Tekst

Radziecki kuter MRT-89 zbudowany przez Finlandię w ramach reparacji wojennych. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego tach 1947-1950 z zachowanych na stoczni zbudowanych dla ZSRR w Finlandii w la- cji ponad 60 lat, demonstrując rzadko spo- w Świnoujściu (dawne Swinemünde) z nie- tach 40/50-tych (małe trawlery rybackie – tykaną długowieczność. Przykładowo tyl- ukończonych lub uszkodzonych KFK zbu- MRT) ko w rejestrze niemieckim znajdowały się dowano 6 kutrów rybackich (seria SKS Podstawowe parametry MRT budowa- jeszcze 24 KFK – jednostki rybackie, jach- 240). Później w polskich stoczniach zbu- nych w Finlandii: ty, jednostki spacerowe i inne. dowano 46 kutrów rybackich typu B‑12, – Wyporność 135 t a także szereg kutrów serii B‑25, analogicz- – Długość maks. 23,0 m Bibliografia nych z KFK. – Szerokość maks. 6,5 m Giunter Beddecker – Tragedia Germanii. Gore pobież- Dziesiątki bliskich pod względem kon- – Moc głównego silnika 200 KM diennym! Bieżency III Reicha 1941-1945, Moskwa 2009. strukcji z KFK kutrów rybackich zostało Liczne KFK znajdują się już w eksploata- Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna 1941-1945. Enci-

Polski kuter GDY-238 typu B-25, będącego ulepszoną wersją typu B-12. Fot. Janusz Uklejewski

72 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Gudrun – były KFK o niezidentyfikowanym numerze (szukać należy w przedziałe 1-157). Gudrun ma ostro zakończoną rufę, charakterystyczną dla większości kutrów. Z Rostocku oferowane są wycieczki dla wędkarzy oraz przejażdżki dla zainteresowanych. Fot. Reinhard Kramer kłapedija, Moskwa 1985. Patianin S.W, Morozow M.E, Nagirniak W.A. – Krieg- World War Two, Annapolis 1979. Bogatyriew SW., Strielbickij K.B. – Potieri fłotow pro- smarine. Wojenno-morskoj fłot Trietjego Reicha, Mo- Müller Wolfgang – Schiffsschicksale Ostsee 1945, Ham- tiwnika na Morskom TWD Wielikoj Otieczestwiennoj skwa 2009. burg 1996. wojny 1941-45 gg, Lwow 1992. Docenko W.D., Getmaniec G.M. – Fłot w Wielikoj Jackson Robert – Battle of the Baltic. The Wars 1918- Piereczniew J.G. – Sowietskaja bieregowaja artillerija, Otieczestwiennoj Wojnie 1941-1945 gg, Moskwa 2006. 1945, Barnsley 2007. Moskwa 1976. Danner Herwig – Kriegsfishkutter: KFK, Hamburg, Internet Biereżnoj S.S. – Trofieji i reparacji WMF SSSR, Jakuck Berlin, Bonn 2001. Tłumaczenie z języka rosyjskiego: 1994. Jak P. Mallmann Schowell – The German Navy In Maciej S. Sobański

Zufriedenheit – przedstawiciel grupy KFK z rufą pawężową. Kuter znajduje się przy urządzeniu opuszczająco-podnoszącym stoczni Tammsen, w Rostocku-Gehlsdorfie, gdzie zazwyczaj dokonuje się remontów i przeglądów technicznych niemieckich kutrów rakietowych typu 143. Również Zufriedenheit należy do ulubionych „transportowców” wędkarzy z wschodniego wybrzeża Bałtyku. Fot. Reinhard Kramer

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 73 Nastrojowa fotografia nieustalonego z nazwy niszczyciela projektu 56. TekstJan Radziemski Fot. zbiory Anatolija Odajnika

część I Najpiękniejsze w całej klasie Niszczyciele projektu 56 (Kotlin) W pierwszych dniach maja 1954 roku grupa zagranicznych turystów niedaleko Kronsztadu za- prędkość maks. 39 w (36); zasięg pływania uważyła i utrwaliła na kliszy aparatu najnowszy radziecki niszczyciel. Zachodni eksperci wojsko- z 14 węzłową prędkością 4000 Mm (5500), wi – zgodnie z praktyką przyjętą w NATO nadali mu kod „Kotlin” pochodzący od miejsca gdzie autonomiczność 10 dób (20). Liczebność po raz pierwszy został zauważony. Od tej chwili – patrząc na to z dzisiejszego punktu widzenia- serii ustalono na 100 jednostek2. okręt stał się gwiazdą medialną, chętnie i często prezentowaną we wszystkich morskich roczni- Prace rozpoczęto od razu od etapu pro- kach flot. Tylko w Związku Radzieckim – nie wiedzieć czemu- ukrywano tego „krasawca” przez jektu technicznego z uwagi na pozostawie- długie 12 lat. W „Morskom Sbornikie” pierwszą fotografię niszczyciela „Spokojnyj”, bo taką nazwę nie bez większych zmian podstawowych nosił, zamieszczono dopiero w majowym numerze z 1966 roku. rozwiązań w zakresie siłowni i uzbroje- nia. W tym ostatnim przypadku zmiana Geneza jednostek. Wielu specjalistów twierdzi, że polegała jedynie na zastąpieniu czterech W chwili zakończenia drugiej wojny warto było to zrobić, albowiem proj. 41 podwójnych stabilizowanych 45-mm au- światowej WMF ZSRR posiadał 44 nisz- dysponował niezaprzeczalnymi atutami tomatów SM-16 czterema poczwórnymi czyciele. Wszystkie moralnie przestarza- w postaci: dużej żywotności, autonomicz- niestabilizowanymi 45-mm automatami łe i zużyte materialnie. Podobnie rzecz się ności, zasięgu pływania i, w szczególno- typu SM-20 ZIF. miała z okrętami otrzymanymi w ramach ści, zapasu na modernizacje. Wybiegając Przed głównym konstruktorem sta- reparacji wojennych. Pilnym zadaniem nieco do przodu można powiedzieć, że nęło zadanie zmniejszenia wyporności stała się budowa jakościowo nowych nisz- jego następca w tym zakresie mu nie do- okrętu, podniesienia prędkości maksy- czycieli kolejnego pokolenia. W okresie równywał1. malnej i polepszenia dzielności morskiej. 1945-1953 do służby weszło 10 niszczycieli Przy czym Fiszer doskonale zdawał so- projektu 30K i 70 jednostek projektu 30bis Projektowanie bie sprawę z tego, że mniejsza wyporność – wszystkie zbudowane według założeń Zadanie „zmodernizowania” niszczy- oznacza zmniejszenie zasięgu działania przedwojennych i odpowiadające pozio- ciela projektu 41 powierzono A.L. Fiszero- i autonomiczności. Konstruktor skrócił mem technicznym połowie lat 30-tych wi z CKB-53, piastującemu do tego czasu kadłub o 10 metrów na konstrukcyjnej li- XX wieku. Pierwszym zasadniczo nowym funkcję głównego konstruktora niszczy- nii wodnej, czyniąc go bardziej „pękatym”. okrętem tej klasy w ZSRR był niszczyciel cieli proj. 30bis, a wcześniej pracującego W związku z tym trzeba było przekompo- Nieustraszimyj projektu 41. Początkowo nad liderem proj. 47. Pikanterii tej nomi- nować układ pomieszczeń wewnętrznych. przewidziany do produkcji wielkoseryj- nacji dodaje to, iż Fiszer należał do gro- Mniejsza objętość kadłuba spowodowała, nej (110 jednostek) pozostał ostatecznie na największych krytyków poprzedniego że część pomieszczeń trzeba było zapro- jedynakiem. Decyzja o zaprzestaniu bu- projektu. Oficjalny dokument – postano- dowy seryjnych jednostek tego projektu wienie RM ZSRR z 2 czerwca 1951 roku 1. Dość kuriozalnie brzmi teza o konieczności „mo- dernizacji” proj. 41 w sytuacji kiedy główny okręt proj. budzi do tej pory zdziwienie. Nie budzi Nr 1867-891 o „…zmianie Elementów tak- 56 Spokojnyj założono w marcu 1953 r. tj. 1,5 roku wcze- wątpliwości fakt, że Nieustraszimyj miał tyczno-technicznych projektu 41” okre- śniej niż Nieustraszimyj rozpoczął próby odbiorcze. wiele mankamentów, ale większość z nich ślał podstawowe parametry nowego okrę- W tej sytuacji mowa o plusach i minusach okrętu była przedwczesna. można było usunąć, a już na pewno moż- tu (w nawiasie odpowiednie wartości dla 2. W.P. Kuzin, Eskadriennyje minonoscy projekta 56. na było skorygować projekt dla seryjnych proj. 41): wyporność pełna 3150 t (3770); „Sudostrojenije” nr 1/1994, s. 80.

74 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie jektować w nadbudówkach. Rozwinięty dwa półzbalansowane stery. Według ob- ty bojowe i statki przeciwnika, osłona ze- kompleks nadbudówek na górnym pokła- liczeń biura nowy niszczyciel powinien społów okrętów przed atakami lotnictwa, dzie wpływał niekorzystnie na stateczność osiągać z powodzeniem prędkość 38 wę- okrętów podwodnych i lekkich sił nawod- okrętu. W celu obniżenia wagi nadbudó- złów. Później okazało się to założeniem nych. Pełnienie służby dozorowej i roz- wek zostały zastosowane stopy aluminio- zbyt optymistycznym, na próbach nisz- poznawczej w strefie oceanicznej. Do- wo-magnezowe typu AMG. Pomysł był czyciel osiągał prędkość o 4 węzły niższą. datkowym zadaniem miała być ochrona dość ryzykowny, bo jak pokazała prakty- Zmniejszenie zapasu zabieranego paliwa konwojów, stawianie min, wsparcie ognio- ka obniżył się przez to poziom bezpieczeń- zredukowało zasięg pływania o 1500 Mm. we operacji desantowych i ostrzeliwanie stwa przeciwpożarowego3. Łącznie dzięki różnym zabiegom, w tym obiektów brzegowych5. Projektując nowy okręt, Fiszer nie znał skróceniu autonomiczności, udało się ob- przyczyn osiągania zbyt niskiej prędko- niżyć wyporność o 600 t i 350 t std. Budowa i próby odbiorcze ści przez Nieustraszimego. Aby zapewnić Zmiany zaszły także na pokładzie Jeszcze przed zatwierdzeniem projek- swojemu nowemu „dziełu” wysoką pręd- niszczyciela. O rozbudowanym komplek- tu, w lutym 1952 roku stocznia nr 190 im. kość maksymalną postanowił zaprojekto- sie nadbudówek była już mowa. Skład A.A. Żdanowa w Leningradzie przystąpiła wać nowe linie teoretyczne kadłuba, które uzbrojenia niewiele się zmienił za to jego do cięcia blach na kadłuby dwóch pierw- żmudnie testowano w basenie doświad- rozmieszczenie było bardziej racjonalne. szych niszczycieli nowej serii. 4 marca na- czalnym. Początkowo nie wzbudził tym Na Nieustraszimym całe uzbrojenie mie- stępnego roku odbyło się oficjalne poło- entuzjazmu przedstawicieli WMF. Cho- ściło się bezpośrednio na górnym pokła- żenie stępki pod kadłuby nr S-701 i S-702. ciażby admirała I.S. Isakowa, który, po- dzie, natomiast na proj. 56 czterolufo- Przy czym ten pierwszy znajdował się już wołując się na swoje doświadczenia, za- we działa plot SM-20 ZIF kalibru 45 mm w 33% technicznej gotowości. 19 sierp- proponował przyjęcie linii teoretycznych umieszczono na nadbudówkach w ukła- nia miało miejsce kolejne ważne wydarze- niszczycieli typu Nowik, pochodzących dzie rombu: na dziobie, rufie i obu bur- nie, obu okrętom nadano nazwy Spokoj- jeszcze sprzed I wojny światowej. Powsta- tach. Dzięki temu obsady dział były lepiej nyj i Swietłyj. Wkrótce budowę kolejnych ły na tym tle spór musiał rozstrzygnąć chronione przed bryzgami wody mor- niszczycieli podjęła stocznia im. 61 kom- ostatecznie sam Stalin. Zdecydowano się skiej. Ponadto polepszono kąty ostrzału munarda w Nikołajewie (pierwszy nisz- na kształt zaproponowany przez projek- tej broni, trzy z czterech automatów mo- czyciel Bliestiaszczyj). Trzecim ośrod- tantów, co okazało się strzałem w „dzie- gły prowadzić ogień w dowolnym kierun- kiem stał się Komsomolsk nad Amurem, siątkę”. Starannie zaprojektowany kadłub ku. Z innych zmian warto odnotować re- chociaż chronologicznie to tutaj najwcze- znacznie poprawił parametry dzielno- zygnację z 25-mm działek plot i SPN-500, śniej, bo już 20 lutego 1953 roku, położo- ści morskiej okrętu. W porównaniu z po- zamiast którego zainstalowano stabili- no stępkę pod niszczyciel Wyzywajuszczij przednikiem proj. 56 miał wyższą bur- zowany pomost dalmierzowo-dowódczy – główny okręt tego zakładu. Tymczasem tę i mocniej rozchyloną nawodną burtę na SWP-42-50 z artyleryjską stacją radiolo- budowa Spokojnego postępowała bardzo dziobie w rejonie górnego pokładu. Roz- kacyjną Jakor-M. szybko, a to dzięki zastosowanej po raz wiązanie to powielano jeszcze przez długie Projekt techniczny był gotowy w listo- pierwszy w ZSRR metodzie potokowo-po- lata na kolejnych okrętach (proj. 58, 1134 padzie 1951 r., ale zatwierdzono go dopie- zycyjnej. Jej istota polegała na wykonaniu i 1134A). Nawet amerykanie przyznali, że ro w kwietniu 1952 r. Wkrótce stało się ja- maksymalnej ilości prac montażowo-wy- okręty radzieckie z tego typu kadłubami, sne, że utrzymanie założonych wielkości kończeniowych w krytej hali i wodowanie własnościami morskimi przewyższały ich w zakresie wyporności, prędkości i zasię- kadłuba nasyconego maksymalnie wypo- jednostki o podobnej wyporności4. gu działania nie jest możliwe. Mimo to sażeniem i mechanizmami. Praca zosta- Oczywiście, same linie teoretyczne – postanowienie RM ZSRR (Nr 1648-592 ła zorganizowana na czterech tzw. pozy- choćby najlepsze – nie mogły rozwiązać z 4 kwietnia 1954 r.), zatwierdzające osta- cjach. Na pierwszej z nich wykonywano problemu prędkości. Postarano się więc tecznie charakterystykę niszczyciela proj. montaż i spawanie kadłuba. Na drugiej o „podrasowanie” siłowni głównej. Po- 56 wprowadziło niewielkie zmiany: wy- i trzeciej pozycji kadłub otrzymywał izo- prawki wniesione do konstrukcji tur- porność pełna 3230 ton, prędkość maksy- lację, wyposażenie pomieszczeń, ponadto bin oraz podniesienie wydajności kotłów malna 38,5 węzła i zasięg 3880 Mm/14 w. montowano na nim urządzenia, systemy parowych pozwoliły zwiększyć jej moc Pozostałe elementy nie uległy korekcie. i mechanizmy pomocnicze a także wcią- do 36 000 KM na wał napędowy. Napęd Głównym przeznaczeniem okrętów gano trasy kablowe. Na czwartej pozycji przenoszony był na dwie 3-łopatowe śru- proj. 56 miało być wykonywanie uderzeń następował montaż siłowni głównej okrę- by napędowe. Manewrowanie zapewniały torpedowych i artyleryjskich na okrę- tu wraz z mechanizmami pomocniczymi i przygotowanie do wodowania. Kadłub Tabela nr 1. Dane porównawcze mas niszczycieli proj. 41 i 56 ustawiano na wózkach, wyprowadzano z hali na przesuwnicę i po slipie spuszcza- Projekt techniczny 41 Projekt techniczny 56 Elementy no na wodę. Jego miejsce zajmował na- Waga, t % wyporność std. Waga, t % wyporność std. stępny okręt, przemieszczony z trzeciej Kadłub 1547 51,7 1374 51,6 Opancerzenie 14 0,5 9,3 0,3 3. Zgubne skutki stosowania stopów AMG do kon- strukcji nadbudówek poznano w 1973 r., kiedy to w wy- Uzbrojenie 355 11,9 336 12,6 niku pożaru zatonął niszczyciel Otważnyj proj. 61. Jego Amunicja 157 5,3 136,7 5,1 aluminiowe nadbudówki paliły się niczym suche drew- no. Jeszcze poważniejsze skutki stosowania tych materia- Mechanizmy 700 23,4 702 26,9 łów w okrętownictwie odczuli Brytyjczycy podczas woj- Wyposażenie, załoga i prowiant 134 4,5 95,8 3,6 ny o Falklandy w 1982 r. 4. J.W. Apałkow; Esmincy projektow 56, 57bis i ich Zapas wyporności 43 1,4 12,9 0,5 modyfikacii. Moskwa 2009, s. 22. 5. A.S. Pawłow; Eskadriennyje minonoscy projekta 56. Wyporność std 2950 100 2667,1 100 Jakuck 1999, s. 7.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 75 Najpiękniejsze w całej klasie

wielu prób prowa- dzonych zarówno w warunkach natu- ralnych jaki i w tu- nelu kawitacyjnym wyjaśniło się, że to wsporniki wałów wywoływały kawi- tację przy prędko- ściach, zbliżonych do maksymalnych i w widoczny spo- sób wpływały na pracę śrub napę- dowych. Wyjściem z tej sytuacji mia- ło być zwiększenie liczby piór śrub z 3 Przemieszczanie kadłuba niszczyciela na slip z hali budowlanej stoczni im. A.A. Żdanowa w Leningradzie. do 4. W grudniu Fot. zbiory Oty Janečka 1954 roku przystą- piono do testów na- pozycji, którą zajmował kadłub z drugiej, uwięzi. 27 sierpnia wyszedł na stoczniowe turalnych zaproponowanych rozwiązań. na zwolnione miejsce przemieszczano ka- próby marszowe, które odbywały się w Za- W próbach wzięły udział niszczyciele Spo- dłub z pierwszej pozycji, gdzie zakładano toce Gdańskiej niedaleko Bałtijska i prze- kojnyj i Swietłyj na Bałtyku i Bliestiaszczyj kolejny kadłub6. ciągnęły się do sierpnia następnego roku. na Morzu Czarnym. Pierwszy testowano W montażu kadłuba zastosowano Po ich zakończeniu okręt przedstawiono z jednym sterem o powierzchni 11,5 m2 w szerokim zakresie spawanie. Sekcje łą- Państwowej Komisji odbiorczej. Już pierw- i standardowymi śrubami o średnicy 3,8 czono na styk i spawano metodą tzw. ob- sze wyjścia w morze we wrześniu 1954 r. m; Swietłyj – z dwoma sterami w ukła- wodowej nakładkowej spoiny (nazwanej ujawniły „piętę achillesową” okrętu: nie- dzie wyjściowym i 4-piórowymi śrubami przez przeciwników tego sposobu łączenia dobór prędkości. Spokojnyj nie był w sta- o zwiększonej do 4 metrów średnicy; Blie- – „kiełbasianą szparą”). Zastosowana me- nie rozwinąć prędkości powyżej 34 węzłów. stiaszczyj otrzymał opływki wałów na- toda upraszczała i skracała cykl prac mon- Powtarzał się koszmar Nieustraszimego. pędowych zamiast wsporników i 2 zba- tażowych kadłuba. W większym zakre- Specjaliści CKB-53 uznali, że główna przy- lansowane stery półpodwieszane. Na tej sie można było też zautomatyzować prace czyna tkwi w nieudanej kompozycji sterów ostatniej jednostce kolejno testowano trzy spawalnicze. Nowa technologia wywo- stawiających nadmierny opór i ujemnie warianty śrub napędowych8. łał rozbieżność zdań na temat jej efektyw- wpływających na śruby napędowe. ności. Dopiero po serii burzliwych narad Specjaliści CNII im. akademika 6. W.D. Docenko; Korabli i suda wojenno-morskogo fłota, postrojennyje na sudostroitielnom zawodie „Siewier- i spotkań na wysokim szczeblu metoda A.N. Kryłowa, mimo pewnej różnicy zdań naja Wierf” (1887-2007). St. Petersburg 2007. nakładkowa uzyskała pełną akceptację7. zgodzili się iż konieczna jest zamiana 7. W. N. Burow; Oteczestwiennoje wojennoje korablie- strojenije w tretem stoletni swojej istorii. St. Petersburg Spokojnego wodowano 28 listopada dwóch sterów na jeden umieszczony cen- 1995, s. 288. 1953 r., a 26 kwietnia rozpoczął on próby na tralnie w osi symetrii kadłuba. W wyniku 8. J.W. Apałkow; Esmincy..., s. 29.

Niszczyciel Spiesznyj przygotowany do bocznego wodowania w stoczni im. A.A. Żdanowa w Leningradzie. Fot. zbiory Oty Janečka

76 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie

Tabela nr 2. Daty budowy okrętów proj. 56 Data Nazwa Nr budowy Uwagi stępka wodowanie w służbie Stocznia im. A.A. Żdanowa w Leningradzie Spokojnyj 701 04.03.1953 28.11.1953 27.06.1956 Swietłyj 702 04.03.1953 27.10.1953 17.09.1955 Spiesznyj 703 30.05.1953 07.08.1954 30.09.1955 Skromnyj 704 27.07.1953 26.10.1954 30.12.1955 Swieduszczij 705 07.12.1953 17.02.1955 31.01.1956 Smyszliennyj 706 23.02.1954 24.05.1955 28.06.1956 Od 29.10.1958 – Moskowskij Komsomolec Skrytnyj 707 25.07.1954 27.09.1955 30.09.1956 Soznatielnyj 708 25.09.1954 15.01.1956 31.10.1956 Sprawiedliwyj 709 25.12.1954 12.04.1956 20.12.1956 Przekazany Polsce 25.06.1970 Niesokruszimyj 710 15.06.1955 20.07.1956 30.06.1957 Od 08.04.1988 – SM-251 Nachodcziwyj 741 19.10.1955 30.10.1956 18.09.1957 Nastojczywyj 742 03.03.1956 23.04.1957 30.11.1957 Nieułowimyj 743/765 23.02.1957 27.02.1958 30.12.1958 Ukończony wg proj. 56M Stocznia im. 61 Kommunarda w Nikołajewie Bliestiaszczij 1201 20.02.1953 27.11.1957 30.09.1955 Bywałyj 1202 06.05.1953 31.03.1954 21.12.1955 Brawyj 1203 25.07.1953 28.02.1955 09.01.1956 Biedowyj 1204 01.12.1953 31.07.1955 30.06.1958 Ukończony wg proj. 56EM Biessliednyj 1205 01.04.1954 05.11.1955 31.10.1956 Burliwyj 1206 05.05.1954 28.01.1956 28.12.1956 Błagorodnyj 1207 05.03.1955 30.08.1956 18.07.1957 Płamiennyj 1208 03.09.1955 26.10.1956 31.08.1957 Naporistyj 1209 17.08.1955 30.12.1956 31.10.1957 Prozorliwyj 1210 01.09.1956 30.07.1957 30.12.1958 Zbudowany wg proj. 56M Stocznia im. Leninskogo komsomoła w Komsomolsku nad Amurem Wyzywajuszczij 81 25.07.1953 20.05.1955 31.03.1956 Wieskij 82 30.01.1954 31.07.1955 30.03.1956 Wdochnowiennyj 83 31.08.1954 07.05.1956 31.10.1956 Wozwmuszcziennyj 84 30.12.1954 08.07.1956 31.12.1956 Wozbużdiennyj 85 29.07.1955 10.05.1957 31.10.1957 Wlijatielnyj 86 29.10.1955 10.05.1957 06.11.1957 Od 20.02.1967 Dalniewostocznyj komsomolec, od Wydierżannyj 87 30.06.1956 24.06.1957 10.12.1957 25.04.1992 – PKZ Ukończony wg proj. 56M. Od 14.03.1986 – UTS- Nieudierżimyj 88 23.02.1957 24.05.1958 30.12.1958 567

Generalny wniosek jaki płynął z tych ster zainstalowano dopiero na Dalekim głównego kalibru do celów morskich, po- prób był taki, że na efektywność śrub zasad- Wschodzie, a na Smyszliennom pozosta- wietrznych i naziemnych (708 wystrza- niczy wpływ ma kawitacja wsporników wa- wiono dwa9.Po usunięciu wymienionych łów). Nieco mniej, 14 strzelań wykonano łów napędowych i nieznane wcześniej kawi- usterek okręty zaczęły uzyskiwać bardzo z automatów SM-20 ZIF. Wykazały one tacyjne wzajemne oddziaływanie między dobre rezultaty. Spokojnyj rozwinął pręd- dobrą pracę wież SM-2-1 i kiepską jakość nimi i śrubami napędowymi. Konstrukcja kość 39 węzłów, a według świadectwa pracy systemu kierowania ogniem Sfe- sterów nie miała przy tym większego zna- uczestników prób odbiorczych, na niektó- ra-56. Zbyt mały zasięg radarów Fut-N czenia. Wspólnym wysiłkiem specjalistów rych seryjnych niszczycielach udało się i Jakor-M nie zapewniał efektywnej obro- CKB-53 i CNII im. Akademika A.N. Kryło- nawet przekroczyć tę wartość, np. Nastoj- ny plot. okrętu, szczególnie na dużych wy- wa, którzy utworzyli specjalną komisję pod czywyj w 1957 r na płytkiej mili pomiaro- sokościach. Czterokrotnie testowano broń kierunkiem znanego fachowca w dziedzi- wej pobił rekord prędkości – 41 w!10 torpedową. Bez zastrzeżeń wypadły próby nie teorii okrętu inżyniera kontradmirała Dużo mniej problemów sprawia- broni pop i minowej. W.G. Własowa, udało się wyjaśnić przyczy- ło uzbrojenie. Testy wież głównego kali- Testy siłowni okrętowej zakończyły się nę niedoboru prędkości i opracować nowy bru przeprowadzono w dwóch etapach: pomyślnie. Udało się osiągnąć moc tur- schemat układu napędowo-sterującego. od 8 sierpnia do 8 września 1955 roku na bin wyższą od projektowanej, tj. 73 000 Przeróbek dokonywano stopniowo, Zatoce Fińskiej i od 3 do 16 grudnia 1955 zazwyczaj podczas pierwszego remon- roku w rejonie Bałtijsk–Tallin. Wykona- 9. A.S. Pawłow; Eskadriennyje…, s. 8. tu stoczniowego, na Bliestiaszczym jeden no 17 próbnych strzelań z dział artylerii 10. W.P. Kuzin, Eskadriennyje…, s. 81.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 77 Tekst

Trzy ciekawe ujęcia niszczyciela Soznatielnyj wykonane w Leningradzie w 1957 roku. Ukazują one w ciekawy sposób poszczególne elementy zewnętrzne okrętu – na grotmaszcie radar „Rif”. Fot. copyright Ota Janeček

78 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Tym razem Spiesznyj w Leningradzie w 1971 r. – na grotmaszcie radar „Fut-N”. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

KM. Drobne usterki zostały szybko usu- W następnym roku – po wejściu do nicą, kojarzyła się z dużą prędkością. Na nięte. Jedyny poważniejszy mankament, służby – Spokojnyj kontynuował próby na górnym pokładzie mieściły się trzy rozbu- to niska ekonomiczność pracy siłowni na Morzu Barentsa, gdzie na długiej fali okręt dowane nadbudówki, dwa lekkie ażurowe pełnej i operacyjno-ekonomicznej pręd- spisywał się jeszcze lepiej. Na innym nisz- maszty i para niskich szerokich i nieco po- kości. Nadmierne zużycie paliwa ograni- czycielu tego typu – Nachodcziwym wy- chylonych kominów. Nadbudówka dzio- czało zasięg działania okrętu. Np. godzina próbowano nowy system sterowania wy- bowa została zwieńczona stanowiskiem marszu pełną prędkością obniżała zasięg suwanymi stabilizatorami (urządzenie dowódczo-dalmierzowym typu SBP-42- działania prędkością operacyjno-ekono- 128). Z innych niedostatków ujawnionych 56 o charakterystycznym kształcie ze sta- miczną o 184 Mm. Dla porównania na podczas prób odbiorczych należy wy- cją radiolokacyjną typu Jakor-M. Przed niszczycielu proj. 30bis tylko o 104 Mm11. mienić nieudaną konstrukcję odkrytego nim oraz na pomoście między grotmasz- Próby morskie przeprowadzone w wa- mostka nie odpowiadającą już współcze- tem i drugim kominem umieszczono po runkach zimowych (od 3 do 16 grudnia snym wymogom, w szczególności obrony jeden stacji radiolokacyjnej kierowania 1955 r.) na Bałtyku przy stanie morza 4 i 5 przeciwatomowej. ogniem typu Fut-B. stopni B i sile wiatru 7-8 stopni ujawni- Jak już wcześniej wspomniano nisz- Kadłub okrętu, całkowicie spawany, ły usterki znane już z poprzednich typów czycieli miało być sto. Po śmierci Stalina wykonano ze stali niskowęglowej typu niszczycieli. Przy stanie morza – 4 stop- w 1953 roku sytuacja zmieniła się i seria SCHL-1, a na ścianki mniej ważnych po- nie B i wyłączonych stabilizatorach, przy została ograniczona do 46 jednostek. Po mieszczeń, fundamenty i platformy uży- prędkości 18 w, zaczynało się zalewanie nich miała nastąpić seria 31 okrętów sko- to stali typu 3. Poszycie kadłuba miało 130 mm wieży SM-2-1, dziobowego i bur- rygowanego projektu z automatycznymi wzdłużny system zładu. Wzdłuż całego towych stanowisk automatów SM-20 ZIF. wieżami 130 mm SM-62 i wzmocnionym kadłuba na wysokości linii wodnej cią- Ograniczało to bojowe możliwości okrę- uzbrojeniem pop13. W 1954 r. zrezygnowa- gnął się pas poszycia o większej grubo- tu ponieważ w konsekwencji zalewania no z dalszych zamówień ograniczając licz- ści zabezpieczający pływanie w lodach. stanowisk obniżała się celność i szybko- bę jednostek do 2714. Budowa całej serii W celu zaoszczędzenia na ciężarze nad- strzelność artylerii. Dodatkowo, podczas trwała od 1953 do 1958 r. W leningradz- budówki wykonano z duraluminium, ale przechyłów w czasie cyrkulacji i kołysaniu kiej stoczni im. A.A. Żdanowa zbudowa- już podczas prób odbiorczych docho- okrętu powyżej 20° celowniki optyczne no 13 jednostek. W Nikołajewie w stocz- dziło do dużych deformacji i wibracji. i radary artylerii głównej traciły cel z pola ni im. 61 kommunarda powstało 10 takich Okręt trzykrotnie kierowano do stocz- widzenia. Stawianie min i używanie broni okrętów, a w Komsomolsku nad Amu- ni w celu ich wzmocnienia. W efekcie pop było możliwe przy prędkości poniżej rem w stoczni im. Leninskogo Komsomo- wzmocnione stalą nadbudówki waży- 14 węzłów. Jedynie broń torpedowa mogła ła ukończono 8 „Kotlinów”. Cena prototy- być użyta bez ograniczeń. Przy prędkości pu (w cenach 1961 r.) wyniosła 24,2 mln 11. tamże, s. 81. 24 węzłów okręt okrywał tuman bryzgów rubli, seryjne jednostki kosztowały poło- 12. tamze, s. 82. 13. Według A.N. Sokołowa; Raschodnyj materiał fło- uniemożliwiając użycie całego uzbroje- wę tej sumy. ta. Moskwa 2007., s. 19 – seria miała liczyć 46 jednostek, nia. Co gorsza zwiększenie prędkości po- a od 31 okrętu planowano uzbrajać je w bardziej no- Opis konstrukcji woczesne automatyczne uniwersalne 130 mm wieżowe wodowało gwałtowny spadek efektywno- działo SM-62. ści działania stabilizatorów. Przy bocznym Niszczyciele proj. 56 były okrętami nie- 14. Jeszcze 4 jednostki dokończono wg proj. 56EM wietrze o sile 8 stopni przechyły dochodzi- zwykłej urody i elegancji. Ich gładkopo- i 56M w charakterze okrętów rakietowych. Jednocześnie miała się rozpocząć budowa serii 40 jednostek proj. 57 ły do 4 stopni (przy włączonych stabiliza- kładowa sylwetka z wysokim wzniosem w tychże kadłubach uzbrojonych w dwie wyrzutnie po- torach) i 10 stopni przy wyłączonych12. dziobu i mocno nachyloną prostą dziob- cisków-samolotów typu KSSZCZ.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst

Swietłyj z rufową platformą zabudowaną dla prób morskich śmigłowca Ka-15. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

ły więcej niż ich wyłącznie stalowe od- ści do 10 mm. Komory amunicyjne dla na wał napędowy i dwa główne kotły typu powiedniki. Zjawiska wibracji nie udało dział głównego kalibru nie miały pance- KW‑41 wytwarzające parę o temperatu- się zlikwidować, natomiast wzmocnie- rza, ich jedyną ochronę (od góry) stano- rze 450° C i ciśnieniu 64 kgs/cm2. W celu nia zmniejszyły kąty ostrzału dział kali- wił wzmocniony pokład pod 130 mm wie- zapewnienia dużej żywotności siłowni bru 45 mm. żami i pogrubiony pas przeciwlodowy oba przedziały kotłowo-turbinowe zosta- Kadłub podzielono grodziami na 16 (z boku). ły rozdzielone dwoma pośrednimi prze- przedziałów wodoszczelnych połączo- Dzielność morska niszczycieli proj. 56 działami i jednym zbiornikiem na pali- nych drzwiami wodoszczelnymi lub tam- miała być jednym z ich ważniejszych atu- wo. Konstrukcyjnie zespół turbin TW-8, burami. Podobnie jak na Nieustraszimym, tów. Podniesiono stewę dziobową i zwięk- składał się z dwóch turbin: wysokiego ci- podczas sztormu można było przejść szono wysokości części nawodnej burty śnienia – typu aktywnego, turbiny niskie- z dziobu na rufę bez wychodzenia na gór- okrętu na dziobie do 12,2 m (o 1,5 m wy- go ciśnienia – dwuprzepływowej typu ny pokład okrętu. Okręt posiadał dwa żej niż w pr. 41), na śródokręciu do 7,4 m nawrotnego oraz kondensatora i dwu- pokłady: górny i dolny a między nimi i na rufie do 7,65 m. Dobrze dobrane li- stopniowej zębatej przekładni z głównym trzy platformy. Okręt zachowywał nie- nie teoretyczne kadłuba oraz specjalne łożyskiem oporowym. zatapialność przy jednoczesnym zalaniu przedsięwzięcia w postaci instalacji sta- Zautomatyzowane kotły KW-4115 nale- trzech dowolnych sąsiednich przedziałów, bilizatorów przechyłów, stępek bocznych żały do typu pionowych wodnorurkowych za wyjątkiem przedziałów maszynowo- oraz dwóch głębokich zbiorników na pali- kotłów z naturalną cyrkulacją i forsowa- -kotłowych gdzie ten warunek dotyczył wo zapewniały okrętom stateczność i bez- nym nadmuchu powietrza bezpośrednio dwóch przedziałów. pieczne pływanie w każdych warunkach w palenisko. Nadmuch powietrza zapew- Podobnie jak poprzednicy (proj. 30bis pogodowych. niały agregaty nadmuchu typu TWK-9. i 41) „Kotliny” otrzymały częściowe opan- Kompaktowe wymiary kotła nie przewyż- cerzenie. Dotyczyło to przede wszyst- Siłownia szające 6 m, pozwoliły na umieszczenie kim wież artylerii głównej i stanowisk Siłownia główna została rozmiesz- 2 kotłów w jednym przedziale z zespołem MZA, które otrzymały pancerz o gru- czona naprzemiennie (schemat eszelo- turbin. Kotły ustawiono frontem jeden do bości 20-40 mm. Pomost bojowy, osłona nu) w dwóch autonomicznych przedzia- drugiego. Parę do celów pomocniczych mostka nawigacyjnego, ścianki AT, ko- łach. W każdym przedziale mieścił się wytwarzał kocioł pomocniczy KWS-41, żuchy kotłów, chronił pancerz o grubo- zespól turbin TW-8 o mocy 36 000 KM który wypracowywał 5 ton pary o ciśnie- niu 28 kgs/cm2 w ciągu godziny. Siłownia Tabela nr 3. Parametry siłowni niszczycieli proj. 41 i 56 mogła być uruchomiona w krótkim czasie Podstawowe elementy Projekt 41 Projekt 56 bez wstępnego podgrzewania. Pełna moc siłowni, KM 66 000 72 000 Normalny zapas paliwa wynosił 280 Długość MKO po długości okrętu, m 28 25 ton, zaś pełny – 560 ton mazutu. Okręt Ogólna masa siłowni, t 700 702 rozwijał maksymalną prędkość 38 wę- Masa jednostkowa siłowni kg/KM 10,6 9,8 Jednostkowy rozchód paliwa przy prędkości techniczno-ekonomicznej, kg/KM 0,765 0,797 15. Wg niektórych autorów, m.in. W.P. Kuzina były to kotły typu KW-76 o tych samych parametrach co Jednostkowy rozchód paliwa przy pełnej prędkości, kg/KM 0,330 0,394 KW-41.

80 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie SWIETŁYJ SPOKOJNYJ Rys. copyright Siegfried Breyer copyright Rys.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 81 Tekst

Dziobowa wieża działowa SM-2-1 kal. 130 mm, widoczna kopuła radaru artyleryjskiego. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

złów. Prędkość techniczno-ekonomicz- na – 14,0 w, operacyjno-techniczna – 17,9 w, natomiast długotrwała na wstecznym biegu – 14 w, pełna wstecz – 19 węzłów. Zasięg pływania wynosił z prędkością techniczno-ekonomiczną 3850 Mm, ope- racyjno-ekonomiczną 3240 Mm, prędko- ścią maksymalną – 414,5 Mm System elektroenergetyczny okrętu o sumarycznej mocy 1200 kWt składa- ła się z dwóch turbogeneratorów TD-12 o mocy po 400 kWt, dwóch generatorów diesla DG-200/1 o mocy po 200 kWt, dla 3-fazowego prądu zmiennego o napięciu 220V i 50 Hz. Źródła energii zostały roz- dzielone na dwie elektrownie, co podnosi- ło ich żywotność i niezawodność. Dziobo- wa elektrownia znajdowała się na górnym międzypokładzie za dziobowym przedzia- łek kotłowo turbinowym, a rufowa pod Ujęcie wieży od tyłu, radar z kopułą jest już zdemontowany. Fot. zbiory Anatolija Odajnika międzypokładem za rufowym kotłowo- -turbinowym. Tabela nr 4. Podstawowe parametry t-t artylerii niszczyciela proj. 56 Elementy SM-2-1 SM-20 ZIF Uzbrojenie Kaliber/długość lufy 130/58 45/78 Uzbrojenie artyleryjskie składało się Liczba luf 2 4 z dwóch dwulufowych 130 mm L/58 sta- Zasięg strzału, km 27,7-28 10,5-11 bilizowanych półautomatycznych uniwer- salnych dział typu SM-2-1. Wieże chronił Pułap strzału, m 20 800-21 000 6800-7900 lekki pancerz: czoło – 20, 10 mm, ściany Szybkostrzelność, strz/min. na lufę 12-14 160 boczne – 10 mm, dach 10-mm. Dach wie- Prędkość początkowa pocisku, m/s 950 1000 ży był zdejmowany. Wieże półodkryte- Masa pocisku, kg 33,4 1,4 go typu stwarzały niestety duże problemy Masa ładunku, kg 14,7 0,7 dla obsługi dział, szczególnie przy niskich Masa całego działa, t 58,6 14,9* temperaturach, a w dziobowej wieży – Kąt podniesienia luf, stopnie -7 +82 -13+85 i podczas sztormowej pogody. Masa wieży Prędkość pionowego naprowadzania na cel, stopnie/s 18 25 wynosiła 58,6 t. Obsługa 21 ludzi. Ładowanie SM-2-1 odbywało się ręcz- Prędkość poziomego naprowadzania na cel, stopnie/s 18 30 nie i półautomatycznie amunicją rozdziel- Obsada, ludzie 21 7 no-gilzową. Długość gilzy z ładunkiem * z systemem chłodzenia luf. wynosiła 1024,5 mm a waga gilzy z peł-

82 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Najpiękniejsze w całej klasie nym ładunkiem osiągała 28,0 kg. Cię- Tabela nr 5. Amunicja do 130-mm dział SM-2-1 żar pełnego prochowego ładunku – 15,3 Waga Długość, Waga mater. Prędkość pocz. Zasięg, Typ pocisku Indeks kg. Masa wystrzału wynosiła 60,5 kg. pocisku, kg kalibry wybuch., kg pocisku, m/s m Maksymalny zasięg strzału 27, 8 km, pu- Pół- przeciwpancerny PB-42 33,4 4,68 1,4 950 27764 łap 21 km. Szybkostrzelność tych dział Odłamkowo-burzący OF-42 33,0 4,73 2,49 950 27764 jest oceniana różnie w różnych publika- cjach. Najprawdopodobniej przy łado- Plot. ES-42 32,675 4,79 2,5 955 23777 waniu półautomatycznym szybkostrzel- Plot. ES-42R 33,08 4,7 1,95 955 23777 ność do celów morskich dochodziła do 14 Oświetlający SP-42 25,8 4,43 - 750* 15912 strz./min, a do powietrznych – 10. Z jed- Przeciwradiolokacyjny - - - - 750 - nej lufy można było wystrzelić bez przerw * przy zmniejszonym ładunku prochowym maksymalnie 54 pociski, po czym lufa musiała być schładzana przez okres 4-5 minut. Jednostka ognia wynosiła 800 po- cisków w komorze amunicyjnej plus 50 szt. w skrzyniach pierwszych wystrzałów. Artyleria okrętowa dysponowała szero- ką gamą pocisków: od pół-przeciwpancer- nych, odłamkowo-burzących, plot. z za- palnikiem radiolokacyjnym, plot. z rurką dystansową, oświetlających ze spadochro- nem po przeciwradiolokacyjne i ćwiczeb- ne. Oprócz tego w połowie lat 60. otrzy- mała ona na wyposażenie głębokowodne pociski pop. W skład wystrzału wchodziły trzy ładunki: bojowy, zmniejszony bojowy i specjalny do strzelania pociskami oświe- tlającymi16. Artyleria główna mogła być kierowana zdalnie – z centralnego stanowiska artylerii za pośrednictwem zdalnego systemu kiero- wania D-2, półautomatycznie lub ręcznie. Każda wieża mogła prowadzić ogień samo- Czterolufowy zestaw SM-20 ZIF kal. 45 mm. Fot. zbiory Anatolija Odajnika dzielnie wykorzystując do tego własny ra- Ćwiczebne strzelanie na niszczycielu Wydierżannyj. Fot. zbiory Anatolija Odajnika diolokacyjny dalmierz „Sztag-B” (zasięg 15 km), wieżowy automat strzelania BAS-1-B i optyczny celownik AMO-3-1s. Niezbędne dane do strzelania wypra- cowywała stacja radiolokacyjna Jakor-M wspomagana przez stabilizowane stano- wisko naprowadzania SPW-42-50 z wbu- dowanym dalmierzem DMS-3. Dane z wymienionych urządzeń trafiały do sys- temu PUS typu „Sfera-56”, gdzie ostatecz- nie były obrabiane. System ten pozwalał na prowadzenia ognia do celów: morskich, powietrznych i brzegowych. Radar Ja- kor-M wykrywał samoloty w odległości 35 km (później zamieniony, ze zwiększe- niem odległości do 44 km). Artyleria przeciwlotnicza okrętu obej- mowała cztery 45 mm L/76 poczwórne nie- stabilizowane automaty typu SM-20 ZIF z systemem zdalnego kierowania D-20 i re- zerwowymi celownikami kolimatorowy- mi WKM-45-4M. Łączny zapas pocisków wynosił 12 000 sztuk w komorach amu- nicyjnych i 1200 w pojemnikach pierw- szych wystrzałów. W skład jednostki ognia wchodziły pociski odłamkowo-trasują- ce i burzące unitarne. Każde ze stanowisk

16. J.W. Apałkow; Esmincy…, s. 33.

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 83 Najpiękniejsze w całej klasie mogło oddać 640 strzałów/min. (po 160 na celów nawodnych i powietrznych typu Uzbrojenie torpedowe było typowe jedną lufę). Po wykonaniu 65 strzałów na „­Fut-N” umieszczoną na grotmaszcie dla ówczesnych radzieckich niszczycie- lufę potrzeba było minuty na jej schłodze- i dwie stacje kierowania ogniem artylerii li i składało się z dwóch pięciorurowych nie. Zasięg balistyczny SM-20 ZIF wynosił plot. typu „Fut-B” (na mostku i za grot- 533 mm aparatów typu PTA-53-56 z syste- 11 000 m, zasięg wysokości – 7900 m. Poci- masztem). Stacje lokalizowały obiekty mem kierowania ogniem PUTS Stalingrad ski wyposażono w samolikwidatory na dy- w zasięgu do 11 km i do pułapu 6,7 km. T-56 otrzymującego dane ze stacji radiolo- stansie 6700 m. Masa jednego stanowiska Z powodu niedokładności wskazań stacji kacyjnej „Zarja”. Używano głównie torped art. plot. wynosiła 14,9 t. Obsługę stanowi- „Fut-N” na pierwszych okrętach zainsta- typu 53-56 o prędkości 50 lub 40 w i zasię- ło 7 ludzi, nie licząc dostarczających poci- lowano stację radiolokacyjną ogólnej ob- gu odpowiednio 8 i 13 km niosących gło- ski. Działo mogło prowadzić ogień autono- serwacji typu „Rif”, którą potem zamie- wicę o masie ładunku wybuchowego 400 micznie za pomocą własnych przyrządów niono. Na okręcie funkcjonowały dwa kg. Uzbrojenie pop nie odbiegało pozio- celowniczych na dystansie do 4000 m17. systemy kierowania ogniem w które mo- mem od tego z końca drugiej wojny świa- System kierowania ogniem obejmo- gło się włączać do trzech stanowisk SM- towej. Zestaw 6 gazodynamicznych mio- wał stację radiolokacyjną wykrywania 20-ZIF18. taczy bomb głębinowych typu BMB-2 Dziobowy aparat torpedowy PTA-53-56. Fot. zbiory Anatolija Odajnika umieszczonych na rufie (po trzy na burtę) i dwie zlokalizowane pod rufowym pokła- dem zrzutnie bomb (na 9 bomb każda) to było wszystko. Ponadto 30 bomb głębino- wych spoczywało na stelażach. Kierowa- nie jednym i drugim rodzajem broni od- bywało się ręcznie lub zdalnie za pomocą system PUSB Szar-U, który przyjmował i obrabiał dane celów ze stacji hydroloka- cyjnej Pegas-2. Miotacze mogły wystrzeli- wać bomby gł. BB-1 lub BPS na odległość 40, 80 lub 120 m19. Tory minowe, ciągnące się wzdłuż obu burt na górnym pokładzie, mogły pomie- ścić do 36 dużych min AMD-1000 lub 50 małych min typów KB-3, AMD-500, AGSB lub kontaktowych ochraniaczy min GMZ. Miny okręty mogły zabierać po wcześniejszym usunięciu wszystkich tor- ped i części amunicji artyleryjskiej.

Środki łączności i obserwacji Obok wymienionych już stacji radio- lokacyjnych okręt posiadał jeszcze radar nawigacyjny typu Neptun. Środki łączno- Ujęcie rufy – widoczne miotacze BMB-2 a na pawęży rufowej tory minowe, pod nimi pokrywy zrzutni bomb głębinowych. Fot. zbiory Anatolija Odajnika ści radiowej obejmowały 3 radionadajni- ki, 5 radioodbiorników, 2 nadajniko-od- biorniki.

Urządzenia nawigacyjne Mózg niszczyciela tj. główne stanowi- sko dowodzenia (GSD) obejmowało mo- stek, kabinę nawigacyjną, kabinę łącz- ności wewnątrzeskadrowej i stanowisko szyfrowe. GSD wyposażono w bojowe sta- nowisko informacyjne „Zwieno-56”. Jego podstawę stanowił okrągły elektronicz- ny planszet, na który translatowano mapę radiolokacyjną ze stacji „Fut-N”. Zestaw przyrządów nawigacyjnych składał się z żyrokompasu „Kurs-4”, logu „LG-40” i echosondy NEL-4SU oraz radionamier- nika ARP-50. Oprócz tego okręt posiadał samowykreślacz „Put’-1”20.

17. tamże, s. 37 18. tamże, s. 40 19. W.P. Zabłockij; Pod imieniem „Kotlin”. „Oczerki wojenno-morskoj istorii” nr 7, s. 23. 20. J.W. Apałkow, s. 43.

84 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ujęcie nadbudówki z pmostem niszczyciela Swietłyj z 1970 r. Nad pomostem widoczny okrągły radar „Fut-B”, za nim koliste stanowisko SWP-42-50. Z boku pomostu widoczny kuter proj. 378. Fot. zbiory Anatolija Odajnika Środki pływające i ratunkowe Fokmaszt z radarami „Zarja” (ten większy) i „Neptun”, ponadto radionamiernik oraz inne anteny. Wyposażenie szalupowe powtarza- Fot. zbiory Anatolija Odajnika ło w zasadzie schemat proj. 41. Składało się z jednego rozjezdnego (dowódczego) ku- tra proj. 378, umieszczonego na górnym po- kładzie na prawej burcie od dziobowej nad- budówki, dużego motorowego barkasa, ustawionego po przeciwnej burcie, i 6-wio- słowego jola, który mieścił się na środkowej nadbudówce po lewej burcie za 45 mm au- tomatem. Kuter i barkas obsługiwano dwo- ma ładunkowymi bomami, mającymi jedną elektryczną windę. Środki ratunkowe sta- nowiło 8 sztywnych 24 miejscowych tratew. Rozmieszczono je po obu burtach na kożu- chach kominów i na dziobowej nadbudów- ce przed 45 mm automatem, W połowie lat 60. na wszystkich okrętach sukcesywnie za- mieniano je na nadmuchiwane tratwy ra- tunkowe. Na początku lat 70. praktycznie na wszystkich niszczycielach kutry proj. 378 zamieniono na kutry proj. 1390. Grotmaszt z radarem „Fut-N”. Fot. zbiory Anatolija Odajnika Załoga Załoga liczyła 284 ludzi (19 oficerów, 17 podoficerów nadterminowych, 248 pod- oficerów i marynarzy). Oficerowie zajmo- wali 11 dwuosobowych kajut dodatkowe dwie kajuty zarezerwowano dla dowód- cy zespołu i 2 oficerów jego sztabu. 3 ka- juty (4, 6 i 8 osobowe) zajmowali podofi- cerowie. Załoga mieszkała w 8 kubrykach poczynając od dziobu były to: 18, 24, 2 x 30, 47, 48, 39 i 33 osobowe. W kubrykach koje ustawiano w trzech poziomach. Na jednego marynarza przypadał 1,3 m2 po- wierzchni bytowej. 21

(ciąg dalszy nastąpi)

21. tamże, s. 44

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 85 U 10 w Neustadt 4 czerwca 1991 r. TekstHartmut Ehlers (Niemcy) Fot. Hartmut Ehlers

Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej część III 6. Formacje U-Bootów z II wojny światowej o nazwach Hai i Hecht wania akumulatorów LP 1 (Batterie-Lade- Pierwszą formacją okrętów podwod- typu XXIII, do których, w październiku prahm LP 1). W okresie od marca 1965 r. nych młodej Bundesmarine była powo- 1960 r. dołączył holownik morski Passat do września 1967 r. w skład grupy szkolnej łana do życia rozkazem Nr 96 z 16 lipca występujący w roli jednostki zabezpiecze- wchodził jeszcze U 3 typu 201. 1959 r. Unterseeboot-Lehrgruppe (ULG), nia. W grudniu 1962 do składu ULG włą- Po katastrofie Haia, która miała miej- czyli Szkolna Grupa Okrętów Podwod- czono duży, oceaniczny okręt podwod- sce we wrześniu 1966 r. i wycofania pod nych i 1 sierpnia 1959 r. sformowano ją ny Wilhelm Bauer typu XXI, a w styczniu koniec roku 1968 ze służby Hechta, liczeb- w Eckernförde. Już 31 sierpnia 1960 została 1963 r., do ULG dołączył, jako druga jed- ność ULG skurczyła się do jedynego okrę- przebazowana do Neustadt w Holsztynie. nostka zabezpieczenia, były kuter trałowy tu szkolnego, którym był Wilhelm Bauer. Pierwszymi jednostkami szkolnymi Merkur. W lutym 1964 r. przybyła zupeł- Dopiero 1 października 1969 r. ULG do- były małe okręty podwodne, pochodzące nie nowa jednostka, pływająca stacja łado- stał nowe jednostki szkolne we formie wła- snej eskadry składającej się z okrętów pod- Hecht w latach służby w Bundesmarine. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa wodnych U 4 do U 8 typu 205. Wilhelma Bauera wycofano ze służby w kwietniu roku 1970. Po wycofaniu ze służby jedno- stek U 4 do U 8, co nastąpiło między ma- jem a październikiem 1974 r., eskadrę 9 października 1974 r. szkolną rozwiązano, a po tym czasie szkolenie kontynuowano z wykorzystaniem drugorzędnych okrętów podwodnych. Jednostki zabezpieczenia Passat i Mer- kur wycofano ze służby w sierpniu 1967 r. wzgl. dopiero październiku 1968 r. Dopie- ro w lipcu 1969 r. ULG, była wstanie prze- jąć, ale tylko przejściowo, holownik ra- towniczy Fehmarn, który służył również jako jednostka zabezpieczenia w składzie 1. Eskadry Zaopatrzenia (1. Versorgungs- geschwaders). ULG przeniosła swoją sie- dzibę w dniu 13 marca 1989 r. ponownie

86 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej do Eckernförde, gdzie została już ostatecz- zmodernizowanych jednostek typu 206A; wania akumulatorów LP 2 (Batterie-Lade- nie rozwiązana w dniu 31 sierpnia 1989 r. (U 25, U 26, U 28 do U 30). prahm LP 2). W charakterze jednostki za- W jej miejsce powołano istniejące tam do Wycofywanie sześciu niezmodernizo- bezpieczenia w składzie flotylli szkolnej dzisiaj „Centrum Kształcenia Załóg Okrę- wanych U-Bootów typu 206 rozpoczę- znajdował się okresowo od polowy 1969 tów Podwodnych” (Ausbildungszentrum ło się w czerwcu 1996 r., a pierwszym był holownik Fehmarn. Bardzo nietypowym Unterseeboote). U 27, a zakończyło się w czerwcu roku przyrostem jakościowym okazał się być Drugą w historii Eskadrą Okrętów Pod- 1998 na U 21. Tym samym 1. UG dyspo- dla 1. UG, na początku roku 2002, kiedy po wodnych Bundesmarine była 1. Eskadra nowała już tylko zaadoptowanymi do ce- rozwiązaniu „flotylli służbowo-badawczo- Okrętów Podwodnych (1. Unterseeboot- lów specjalnych jednostkami U 11 i U 12, -dowódczej” (Marineführungsdienstflot- geschwader [1. UG]), powołana do życia na lecz te zostały wycofane ze służby jeszcze tille), skierowano do niej obie dotychcza- mocy rozkazu Nr 108 z 13 września 1961 r., przed przybyciem pierwszych przedstawi- sowe jednostki „badawcze”1 Alster, Oker a utworzona 1 października 1961 r. w Kilo- cieli typu 212A, co miało miejsce w paź- i Oste typu 423. Chodzi w nich jednost- nii. 1. UG podlegała do 1 listopada 1962 r. dzierniku roku 2005. Czwarta i ostatnia ki hydrograficzne, rozpoznawcze i nasłu- Oddziałowi Sił Amfibijnych (Kommando jednostka tego lotu typu 212A weszła do chu elektronicznego, które weszły do służ- der Amphibischen Streitkräfte). służby w maju 2007 r.; przedtem z dniem by w latach 1988/89. W skład 1 UG wchodziły najpierw U 1 30 czerwca 2006 r., 1. UG włączona zo- 3 Unterseebootgeschwader została i U 2 typu 201, a między listopadem 1962 r stała pod rozkazy nowosformowanej Ein- utworzona w dniu 1 kwietnia 1972 r. w Ec- i lipcem 1964 r. zasilona została przez pięć satzflottille 1 (Flotylla Operacyjna 1), kernförde a w jej skład weszło dwanaście następnych UBootów, o numeracji od U 4 a obie przeniosły się już w 1998 r. do Ec- okrętów podwodnych typu 206 (U 13 – do U 8 typu 205. Także U 3 typu 201, po kernförde. U 24). Po modernizacji wszystkie jednost- zwróceniu go przez Norwegię, skierowany Po rozwiązaniu 3. UG, w lutym 2006 r., ki typu 206A zostały zgrupowane w 3 UG, został w czerwcu 1964 r. do 1 UG. 1. UG dostała dziesięć jednostek typu natomiast nie zmodernizowane 3 OW za- W październiku 1966 r. wraz z poja- 206A, z których do grudnia 2008 r., czte- siliły 1 UG w Kilonii. wieniem się U 2 (II) rozpoczęło się zasila- ry wycofano ze służby (U 29, U 30, U 25, 3 Eskadrze OP dodano we wrześniu nie eskadry sześcioma kolejnymi okręta- U 22). Pozostałą szóstkę (U 15 do U 18, 1974 r. pływającą ładowarkę akumulato- mi podwodnymi ulepszonego typu 205, U 23, U 24) wycofano w połowie roku rów LP 3, lecz na okręt-bazę eskadra mu- którego ostatnim przedstawiciel był U 12. 2010 z eksploatacji. W dniu 30 sierpnia siała czekać do lutego 1975 r., a okazał się Wszedł on do służby w styczniu 1969 r., 2010 r. okręty te wyszły jednak jeszcze być nią tender Lech. W charakterze jed- a w październiku 1969 r. pięć jedno- raz wspólnie w morze, gdzie odbyły nie- nostki zabezpieczającej przydzielono stek typu 205 przekazano eskadrze szkol- wielkie ćwiczenia, po których do końca przejściowo jeszcze holownik pełnomor- nej. Od maja 1974 r. do marca 1975 r. do marca 2011 zostały już ostatecznie wyco- 1 Eskadry doszło pod postacią U 25 do fane z floty. 1. w zasadzie jednostka nasłuchu radiowego (niem. Flottendienstboot). Te specyficzne jednostki pojawiły się U 30 w sumie sześć U-Bootów typu 206, Z okrętów baz do dyspozycji 1. UG, w dobie tzw. Zimnej Wojny i był to jednostka pomoc- co oznaczało, że 1. UG dysponowała w tym znajdowały się następujące jednostki: ten- nicza, wyposażona w specjalistyczny sprzęt z fachowca- czasie w sumie 12 jednostkami. Między der Lahn (marzec 1964 – kwiecień 1991 r.), mi od wywiadu strategicznego na pokładzie, przez stro- nę przeciwną najczęściej określana mianem „szpiegow- czerwcem 1986 r. a kwietniem 1988 r., do tender Lech (grudzień 1994 – marzec skiej”. Do najsłynniejszego „specjalisty” w tej bardzo eskadry skierowano również pięć niezmo- 1968 r.), zaopatrzeniowiec Meersburg (gru- specyficznej dziedzinie „badań” zaliczyć należy Pueblo dernizowanych okrętów z dotychczasowej dzień 1989 – grudzień 2004 r.) i od maja (AGER-2), który był amerykańskim statkiem badaw- czym (wywiadowczym), znanym z powodu zajęcia go 3 UG; (U 13, U 14, U 19, U 20, U 21). W za- 2005 tender Main typu 404. W kwietniu przez żołnierzy północnokoreańskich w 1968 r. Zdarze- mian 1 musiała jednak oddać 3. UG pięć roku 1964 doszła pływająca stacja łado- nie to jest znane jako incydent Pueblo. (wikipedia).

Tender Lahn w kilońskiej bazie morskiej, 19 czerwca 1983 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 87 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej ski Spiekeroog, który do tej pory służył 1 U 3, jednokadłubowe z mierzącym oko- trieb). Jedna pięcioskrzydłowa śruba napę- Eskadrze Zaopatrzeniowej. 3 UG rozwią- ło 30 m kadłubem sztywnym (twardym) dowa Ø 2,30 m. zano w dniu 13 lutego 2006 r. a będące o Ø 4,55 m, z częścią rufową w kształ- • Prędkość: ↑ 10,0 w: ↓ 17,0 maksymalna jeszcze w tym czasie w służbie i wchodzą- cie stożka i kompletną częścią dziobową. • Zasięg: ↑ 3800 mil/100 w; ↓ 230 mil/4,0 w ce w jej skład okręty przekazano 1 Eska- Jednostki nie miały typowego kiosku tyl- • Elektrownia: pobiera moc z akumula- drze (U 15 – U 18, U 22 – U 25, U 29 ko centralną nadbudowę znajdującą się torów i U 30). nad włazem, do którego przedniej kra- • Załoga: 21; 14 koi (1 pojedyncza, 5 po- Tzw. Typkommando (Dowództwo ds. wędzi przylegało zabezpieczone po obu dwójnych, 1 potrójna) = 1 dowódca, 4 ofi- Klasy) zostało utworzone 1 listopada stronach relingiem stanowisko manew- cerów, 4 podoficerów starszych, 5 podofi- 1962 r. pod nazwą „Kommando der Unter- rowe. Można było pomyśleć, że człowiek cerów młodszych i marynarzy seeboote” (Dowództwo Okrętów Podwod- przemieścił się czasie, bo taka konstruk- • Uzbrojenie: 8 dziobowych wyrzutni nych) w Kilonii. (Rozkaz nr 115 z 3 paź- cja żywo przypominała pierwsze U-Bo- torpedowych kal. 533 mm lub 16 min dziernika 1962). W dniu 7 marca 1963 r. oty cesarskiej marynarki wojennej: U 1 • Przyrządy nawigacyjne: radar nawiga- przeniesiono je do Eckernförde, by na podczas prób miał stanowisko przykryte cyjny; żyrokompas firmy Anschütz; telefo- 1 października 1975 r. powrócić do Ki- dachem, natomiast U 3 do końca zacho- nia podwodna systemu firmy Atlas lonii, a w roku 1998 ostatecznie osiadła wał „klasyczny” wygląd. • Środki operacyjne: przelicznik torpe- już w Eckernförde. Określane już od po- W połowie 1962 roku na U 1 i także na dowy Mk 106/112/113, H.S.A. Mk 8/1, TC- łowy lat 60. dowództwo flotylli okrętów U 2 pojawiły się zatrważająco silne oznaki 1-106; Sonar: SRS M 1/4 (aktywny), szumo- podwodnych zostało rozwiązane w dniu korozji na kadłubach, która rozprzestrze- namierniki = Gruppenhorchgerät (GHG) 30 czerwca 2006 r. a jego jednostki prze- niała się nieustannie. Dokładne bada- Atlas AN 5039A1, bierny system pomiaru szły w skład 1 Flotylli Operacyjnej (Ein- nia wykazały, że zastosowana przy budo- odległości DVUX 26 satzflottille 1). wie stal nie nadawała się prawdopodobnie • Wyposażenie techniczne: sprężarka na rodzime wody. Rozmiar i rodzaj koro- produkcji firmy Poppe o wydajności 60 7. Okręty Podwodne Deutsche Marine zji był powodem do chwilowego wstrzy- m³/h oraz 250 atm., 6 butli ze sprężonym w szczegółach mania prac nad następnymi okrętami. powietrzem 100 l oraz 4 butle 325 l; ciśnie- 7.1 Typ 201 U 1 i U 2 zostały z powodu pojawiającej nie magazynowania 250 atm. dwustopnio- Ogólnie: się rdzy wycofane ze służby. Po wymon- wa, tłokowa pompa zęzowa produkcji fir- W dniu 23.10.1954 r. EWG, opiera- towaniu wszystkich mechanizmów zbu- my Halberg; olejowa pompa hydrauliczna jąc się na postanowieniach Traktatu Pa- dowano je następnie od nowa w ramach (śrubowa) o wydajności 2,4 m³/h i ciśnie- ryskiego, udzieliła Republice Federalnej typu 205. Przebudowa i koszt nowej budo- niu roboczym 80 atm.; wentylator odśrod- Niemiec zezwolenie na budowę wła- wy zamknęły się w sumie kwotą około 23 kowy 2000 m³/h, 12 butli ze sprężonym snych okrętów podwodnych o wyporno- mln DM. powietrzem 50 dm3 oraz 200 atm.; prze- ści do 350 ts. 8.3.1955 r. IKL (Ingenieur- Na podstawie uzyskanych doświad- twornik kompasu, dwie przetwornice prą- kontor Lübeck, Prof. Dipl.-Ing. Gabler) czeń w wykorzystaniu torped kierowa- du przemiennego; jeden transformator otrzymało zlecenie ze strony ówczesne- nych przewodowo, rozważano możliwość wzbudzenia silnika elektrycznego napę- go Urzędu Blancka (Amt Blanck), które- odpalania takowych z wyrzutni rufowej. dzającego śrubę; trzy hydrauliczne maszy- go owocem okazał się być «U-Boot 55». W związku z tym na U 1, po wycofaniu ze ny sterowe Pierwsze dwa projekty IKL-u przedłożo- służby zainstalowano przylegającą do za- • Wyposażenie operacyjne: 1 peryskop no 29 wzgl. 30 stycznia 1958 r. a w maju sadniczej konstrukcji, ostro zakończo- Zeissa, 1 tratwa ratunkowa, 1 kotwica, 1958 r. nastąpiła prezentacja mode- ną w kształcie stożka skierowanego w kie- urządzenie MES uodparniające zadziała- lu przestrzennego w skali 1:1. Miał on runku rufy nasadę, która znajdowała się nie wrogich min dopomóc w wyborze odpowiedniego na wysokości około 4,5 m nad rufą. Próby Wyposażenie pozostałe: silniki MB uzbrojenia. Zdecydowano się na projekt z taką torpedą na uwięzi przeprowadzało 820 S/1 zostały zaprojektowane do pracy IK 10 z ośmioma dziobowymi wyrzut- w stoczni BWB. W tym celu jednostkę na w układzie ciśnienia wstecznego wydechu niami torpedowymi. 10 października krótko oddano do służby z cywilną załogą gazów, o właściwościach antymagnetycz- 1958 r. podjęto stosowną decyzję, 15 paź- na pokładzie. nych, odporne na wstrząsy, o zdolnościach dziernika 1958 r. wydano dla tego pro- Dane techniczne: kompensacji momentu dipolowego. Nad jektu zezwolenie. 14 listopada 1958 r. ma- • Wyporność: ↑ 433 m³ (bojowa), 395 ts silnikami zainstalowano na stałe tłumiki. rynarka sformułowała swoje militarne (konstrukcyjna); ↓ ~ 460 m³ Maksymalna głębokość zanurzenia = wymogi dot. antymagnetycznego sposo- • Wymiary: długość 42,4 m (pp); szero- 150 m. Wyrzut środków pirotechnicznych bu budowy. W marcu 1959 r. stoczni Ho- kość 4,59 m; zanurzenie 3,8/4,0 m (KLW/ następował przez śluzę. U 1 ze swoją nad- waldtswerke w Kilonii (późniejsze Ho- wyporność bojowa) budową, w której mieściła się rufowa wy- waldts-Werke-Deutsche Werft = HDW) • Napęd: napęd elektryczny; dwa czte- rzutnia torpedowa miał długość maksy- udzielono zlecenia na budowę dwuna- rosuwowe – 12-cylindrowe silniki wyso- malną 46,9 m. stu jednostek, które rozszerzone zostało koprężne typu Maybach Mercedes-Benz Uwaga dotycząca wszystkich U-Bootów 13 kwietnia 1959 r. o ww. wymóg zasto- MB 820 S/1, o maksymalnej mocy ciągłej – w tym również kolejnych typów: data po- sowania konstrukcji antymagnetycznej. 600 KM/441 kW, z ładowaniem generatora łożenia stępki = rozpoczęcie budowy danej Oficjalna informacja Niemieckiej Repu- BBC 405 kW; przy 1400 min-1; silnik prą- jednostki lub 1 sekcji, lub tzw. pierwszy szus bliki Federalnej o rozpoczęciu budowy du stałego 1500 KM/1100 kW, sprzężone = czyli sekcji dziobowej oraz data wodowa- U-Bootów podana została ogólnej pu- na jednym wale, energia pochodząca z ba- nia = wypłynięcie w doku lub osadzenie na bliczności w dniu 28 stycznia 1956 roku. terii akumulatorów 92 ogniw. Przy użyciu wodzie za pomocą dźwigu stoczniowego. Pierwszymi przedstawicielami typu chrap i podczas marszu istnieje możliwość Nazwa 201 były okręty o numeracji od U 1 do ładowania akumulatorów (niem. Pufferbe- Stocznia [Nr budowy]

88 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

Położenie stępki Rys. zbiory Hartmuta Ehlersa Wodowany W służbie U 1 (S 180) HDW, Kilonia [1150] 08.06.1960 21.10.1961 20.03.1962 Okręt nr 201/01. Próby zanurzeniowe i testy sprawności (trym) 29.1.1962 r., rej- sy próbne 12 i 13.2.1962 r., wstępny od- U 1 - U 3 – pierwotny wygląd biór przez BWB2 28.2.1962 r. Oddany do służby w: 1. Unterseebootgeschwader. 22.6.1963 r. wycofany ze służby celem przebudowy, z zamiarem przeprowadze- nia na nim prób i testów z zamontowanym na jego rufie wyrzutni torpedowej mającej strzelać do tyłu. Od 4.3.1965 r. ponownie w służbie, wa- runkowo; ostatecznie wycofany ze służby 25.3.1966 r. i do 29.3.1967 r. „na sznurku” w MArsie Kilonia, w międzyczasie wyko- rzystywany do prób minerskich. Po wy- korzystaniu kadłuba jako rezerwuaru części zamiennych, 3.4.1967 r., za pośred- U 1 – zmiany dot. kształtu rufy i steru, 1965 r. nictwem firmy VEBEG zaoferowany do sprzedaży. W październiku 1968 ponowne 03.05.1962 „wypatroszeniu” kadłuba, tam też sprze- próby minerskie i w sierpniu 1971 r. sprze- Okręt nr 201/02. Próby zanurzeniowe dany w 1971 r. za pośrednictwem firmy dany firmie Zerssen & Co., Kilonia, która i testy sprawności (trym) 22.2.1962 r., rej- Zerssen & Co., Kilonia, złomowany. go pocięła na złom. sy próbne 21 i 23.3.1962, r.; wstępny odbiór przez BWB 14.4.1962 r., przez Deutsche U 3 (S 182) U 2 (S 181) Marine 28.4.1962 r. i oddany do służby HDW, Kilonia [1152] HDW, Kilonia [1151] w składzie: 1. Unterseebootgeschwader. 2. Bundesamt für Wehrtechnik und Beschaffung 01.09.1960 15.8.1963 r. wycofany ze służby, a na- (BWB); Federalne Biuro ds. Technologii Obronnej i Za- 25.01.1962 stępnie „na sznurku” w MArsie Kilonia. Po mówień U 3 na „sznurku“ w MArsie Kilonia, 8 września 1969 r., czyli niemal dwa lata po wycofaniu ze służby. Na drugim planie tender Main. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 89 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

12.10.1960 Rys. zbiory Hartmuta Ehlersa 07.05.1962 20.06.1964 Okręt nr 201/03. Próby zanurzenio- we i testy (trym) 17.5.1962 r., próbne rej- Schürer Techel sy 6 i 8.6.1962 r., wstępny odbiór przez BWB i Bundesmarine 26.6.1962 r. Wypo- życzony Norwegii: 10.7.1962 r. w służbie jako Kobben (S 310) pod banderą norwe- ską. 16.6.1964 r. zwrócony Bundesmari- ne i od 20.6.1964 r. w służbie jako U 3 w 1. oraz IKL-u, zlecenie nr IK 6. jako VUB KM/243 kW, przy 1500 min1; zarówno sil- Untersee­bootgeschwader. Od 22.3.1965 r. 1 i VUB 2, otrzymane w lutym 1959 r. nik marszowy o mocy 350 KM/260 kW; w Grupie Doświadczalnej Okrętów Pod- Koszty budowy 15 mln DM, konstrukcja jak i elektryczny silnik cichego pływa- wodnych. jednokadłubowa z użyciem stali antyma- nia o mocy 27 KM/20 KW zasilane ener- 15.9.1967 r. wycofany ze służby i wy- gnetycznej. gią z baterii akumulatorów. 4-skrzydłowa korzystywany przez Erprobungsstelle 71 Obu jednostkom nadano nazwy kon- (Schürer) wzg. 5-skrzydłowa śruba napę- Bundeswehry3 jako Versuchsobjekt (obiekt struktorów, którzy włożyli znaczny wkład dowa (Techel) doświadczalny) U 3, typu 242 (okręt pod- pracy, przyczyniając się do rozwoju przy- • Prędkość: ↑ 10,0 w; ↓ 13,0 w (maksy- wodny-cel). czynili do rozwoju budownictwa niemiec- malna) Od 30.9.1968 r. „na sznurku” w MArsie kiego budownictwa okrętów podwod- • Zasięg: ↑ 400 mil/10,0 w; ↓ 270 mil/5 w Kilonia, tam też używany w październiku nych. Jednostki różniły się od siebie innym • Elektrownia: pobór z baterii akumula- 1968 r. do prób minerskich. 3.4.1971 r. za kształtem rufy, w przypadku Hansa Te- torów pośrednictwem firmy VEBEG zaoferowa- chela późniejszego typu 201, a Friedrich • Załoga: 6 ny na sprzedaż, w lipcu 1971 sprzedany fir- Schürer miał dyszę Korta. 3. Erprobungsstelle 73 (73 Centrum Doświadczalne mie Zerssen & Co., Kilonia. Złomowany. Dane techniczne: zajmujące się techniką okrętową utworzone 1 września • Wyporność: ↑ 137 m³ (bojowa), 100 ts 1965 r. w Kilonii, przejęło pewne obowiązki tamtejsze- 7.2 Typ 202 (konstrukcyjna) go arsenału morskiego. W roku 1974 weszło w skład tzw. Erprobungsstelle 71 (WTD 71), czyli Centrum Tech- Informacje ogólne: • Wymiary: 23,1/22,0 maksymalna (pp) nicznego ds. Obrony Narodowej dot. Okrętów i Broni Miniaturowe (doświadczalne) okrę- (Techel) x 3,4 x 2,7 m (KLW) Morskiej wchodzących w skład Sił Zbrojnych – Bunde- swehr = Heer + Marine będąc i jest nadal urzędem fede- ty podwodne, prekursorzy lub też pro- • Napęd: silnik elektryczny, czterosu- ralnym ds. techniki wojskowej oraz zleceniodawcą usług totypy większej serii miniaturowych, wowy 8-cylindrowy + silniki wysoko- w stosunku do cywilnych podmiotów. Jej główna siedzi- przybrzeżnych okrętów podwodnych prężne firmy Maybach typu Mercedes- ba mieści się w Eckernförde. Utworzona w roku 1912 jako Torpedoversuchanstalt (TVA), czyli Instytut ds. Prób z roku 1957, bazujące na wcześniejszych -Benz MB 837 Aa (V) o maksymalnej z Bronią Torpedową (poligon). http://de.wikipedia.org/ projektach stoczni Atlaswerke z Bremy mocy ciągłej z ładowaniem generatora 330 wiki/Wehrtechnische_Dienststelle_71 (przyp. red.)

Ta fotografia dobrze ukazuje nam wielkość oraz szczegóły konstrukcji Hansa Techela. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

90 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

• Uzbrojenie: 2 dziobowe wyrzutnie tor- Rys. zbiory Hartmuta Ehlers pedowe o kal. 533 mm • Przyrządy nawigacyjne: radar nawi- gacyjny; żyrokompas Anschütz; telefonia podwodna Atlas • Środki operacyjne: kalkulator celow- nika torpedowego (Torpedoleitanlage) H.S.A. Mk 8/1, sonar • Wyposażenie operacyjne: 1 peryskop, 1 tratwa ratunkowa, urządzenie MES uod- parniające zadziałanie wrogich min Uwagi: Silnik typu MB 837 Aa (V) był zaprojektowany również do usuwania spa- lin, wykonany ze stali antymagnetycznej, odporny na wstrząsy i wyposażony był w dodatkową ochronę z aluminium. Był silnikiem prototypowym. U 4 – U 8, pierwotny wygląd

Hans Techel (S 172) należało do najszczęśliwszych. Z powo- kiosk o takim sam kształcie otrzymały Atlaswerke, Brema [404] du takiego właśnie kształtu tylnej części również U 4 i U 6. 10.10.1961 kiosku stało się bowiem przyczyną po- 15.03.1965 wstawania bardzo dużego oporu wody, Dane techniczne: 15.10.1965 który w przypadku jednostek typu 201 • Wyporność: ↑ 455 m³ (bojowa), 419 ts Nr okrętu 202/01. Oddany do służ- był o wiele niższy. Oprócz tego kadłub (konstrukcyjna); ↓ ~ 485 m³ by wraz z powstaniem grupy roboczej ds. okrętów nowego typu został wydłużony • Wymiary: długość 44,04/43,04 m; mak- prób i testowania okrętów podlegającej Er- o około 1,8 m, co się okazało jak najbar- symalna/pp; szerokość 4,59 m; zanurzenie probungsstelle 71 Bundeswehry (patrz od- dziej potrzebne – w ten sposób stworzono 3,80/4,26 m (KLW/wyporność bojowa) nośnik nr 1). więcej wolnego miejsca na zainstalowa- • Napęd: jak w przypadku typu 201. Wycofany ze służby 15.12.1966 r., na- nie nowego, nowoczesnego, ale i gaba- • Prędkość: ↑ 10,0 w; ↓ 17,0 w (maksy- stępnie „na sznurku” w MArsie, w Kilo- rytowo bardziej przestrzennego sonaru. malna) nii; znajdował się tam jeszcze we wrześniu Koszty budowy tych 5 okrętów podwod- • Zasięg: ↑ 3800 mil/10,0 w; ↓ 230 mil/4 w 1969 r. Po tej dacie złomowany. nych typu 201 zamknęły się sumą około • Elektrownia: pobór z baterii akumula- 50 mln DM, a właściwe koszty zainstalo- torów Friedrich Schürer (S 173) wanych w kadłubie różnych systemów dla • Załoga: 21; 14 koi (1 pojedyncza, 5 po- Atlaswerke, Brema [405] ww. okrętów i trzech typu 201 wyniosły dwójnych, 1 potrójna) = 1 dowódca, 4 ofi- 10.10.1961 po 25 mln DM na sztukę. cerów, 4 podoficerów starszych, 5 podofi- 10.11.1965 Jednostki serii od U 4 do U 8 były w mo- cerów młodszych i marynarzy 06.04.1966 mencie pojawienia się kryzysu stalowego • Uzbrojenie: 8 dziobowych wyrzutni Nr okrętu 202/02. Oddany do służ- na tyle gotowe, że marynarka nie wyrazi- torpedowych kal. 533 mm lub 16 min by wraz z powstaniem grupy roboczej ds. ła zgody na przerwanie prac na nich. Wy- • Przyrządy nawigacyjne: radar nawiga- prób i testowania okrętów podlegającej Er- korzystywano różne metody, aby usunąć cyjny Thomson-CSF Calypso; żyrokompas probungsstelle 71 Bundeswehry (patrz od- problemy związane z pojawiającą się rdzą. Anschütz; telefonia podwodna Atlas nośnik nr 1). Jedną z nich było pokrycie kadłubów, jesz- • Wyposażenie techniczne: kalkulator Wycofany ze służby 15.12.1966 r., na- cze przed wodowaniem, warstwą rozpy- celownika torpedowego H.S.A. Mk 8/1, so- stępnie „na sznurku” w MArsie w Kilonii, lonego cynku oraz zastosowanie dodat- nar SRS M-1 H, szumonamierniki Atlas- tam też pocięty na złom. kowej ochrony w postaci protektorowych -GHG AN 5039A 1, ESM: DR 874 anod magnezowych (niem. Opferanoden). • Wyposażenie: 1 tratwa ratunkowa, 7.3 Typ 205 Środki te nie okazały się jednak w prak- 1 peryskop Zeissa, urządzenie MES uod- Informacje ogólne: tyce za bardzo skuteczne i problemu zu- parniające na działanie wrogich min, (Przybrzeżne) okręty podwodne, pier- pełnie nie zlikwidowano. Dzięki jednak 1 kotwica wotnie typu 201. Zbudowane według pla- powyższym metodom zapobiegawczym • Środki operacyjne: jak w przypadku nów IKL jako IK 10 W z lat 1958/59 ze wspomniane okręty można było wykorzy- typu 201, ale z przekształtnikami i pompa- zmianami z roku 1960. Zlecenia na bu- stywać przynajmniej jako jednostki szkol- mi wrzecionowymi dowę udzielono w marcu 1959. Jednostki ne. Wyrzutnie torpedowe zostały zatkane, te charakteryzowały się, w wyniku licz- a nominalne zanurzenie zostało ograni- U 4 (S 183) nych, przeprowadzanych przebudów, in- czone do 100 m i określone współczynni- HDW, Kilonia [1153] nym kształtem kiosku: nie zdecydowano kiem bezpieczeństwa wynoszącym 2,5. 01.04.1960 się już na otwarte stanowisko manewro- U 7 różnił się od swoich czterech bliź- 25.08.1962 we, lecz zostało one osłonięte. Dalszym niaków kształtem kiosku, który po eksplo- 19.11.1962 wyróżnikiem tych okrętów podwodnych zji gazu piorunującego w 1956 r., upodob- była zakrzywiona i opadająca w kierun- niony został później wyglądem do kształtu 4. VEBEG – Das Verwertungsunternehmen des Bun- des (Federalne Przedsiębiorstwo [Składowania] i Uty- ku rufy linia centralnej, dużej nadbu- jaki wyróżniał z kolei jednostki typu 205 lizacji. https://www.vebeg.de/web/de/start/index.htm dowy (kiosk).To akurat rozwiązanie nie (ulepszonego). W późniejszym okresie (przyp. red.)

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 91 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

Rys. zbiory Hartmuta Ehlersa Nr okrętu: 205/03. próby morskie 9 i 11.4.1963 r., zanurzenia i testy (trym) 22.4.1963 r. Wstępny odbiór przez BWB 25.6.1963. W składzie: 1. Unterseeboot- geschwader, od 1.10.1969 Grupa Szkol- nych U-Bootów, wycofany ze służby 23.8.1974 r., „na sznurku” w MArsie Ki- lonia. Po wykorzystaniu jako rezerwuaru czę- ści zamiennych, 25.2.1977 r. za pośrednic- twem firmy VEBEG zaoferowany na sprze- daż. Nabywca: Zerssen & Co., Kilonia. Od 26.4.1977 r. tam pocięty na złom.

U 7 (S 186) HDW, Kilonia [1156] 01.02.1962 10.04.1963 16.03.1964 Nr okrętu: 205/04. próby morskie U 4, U 6, U 7 po zmianie kształtu kiosku 3 i 4.5.1963 r., zanurzenia i testy (trym) 4.6.1963 r. Wstępny odbiór przez BWB Nr okrętu 205/01. Próby zanurzeniowe Nr okrętu 205/02. Próby zanurzenia 10.3.1964 r., w służbie w: 1. Unterseeboot- i testy (trym) 29.8.1962 r., próby morskie i wyważenia trymu 28.11.1962 r., próby geschwader. 14 oraz 18.9.1962 r. Wstępny odbiór przez morskie 18 i 20.12.1962 r. Wstępny odbiór Podczas przeglądu stoczniowego BWB 5.11.1962. W służbie w: 1. Unterse- przez BWB 17.5.1963. W składzie: 1. Unter- w 1965 r. na pokładzie doszło do eksplo- ebootgeschwader, od 1.10.1969 r. Grupa seebootgeschwader, od 1.10.1969 r. Grupa zji gazu piorunującego; duże szkody, stąd Szkolnych U-Bootów, wycofany ze służby Szkolnych U-Bootów, 17.5.1974 r. wycofa- 30.9.1965 r. skierowany do stoczni remon- 1.8.1974 r. ny ze służby, „na sznurku” w MArsie Ki- towej, gdzie go poddano przebudowie. Po wykorzystaniu kadłuba jako rezer- lonia. Po wykorzystaniu jako rezerwuaru W dniu 22.5.1968 r. ponownie w służbie, wuaru części zamiennych w MArsie Kilo- części zamiennych, zaoferowany na sprze- 1.10.1969 w Grupie Szkolnej Unterseebo- nia, zaoferowany 19.5.1976 r. do sprzedaży daż 27.05.1975 r. za pośrednictwem firmy ot-Lehrgruppe. 12.7.1974 r. wycofany osta- za pośrednictwem firmy VEBEG4 firmie VEBEG i sprzedany firmie Zerssen & Co., tecznie ze służby; „na sznurku” w MArsie Zerssen & Co., Kilonii. Tam też w 1977 r. Kilonia, dokąd kadłub przetransportowa- Kilonia. złomowany. no 7.7.1975 r. i tam pocięty na złom. Po wykorzystaniu kadłuba jako rezer- wuaru części zamiennych zaoferowany U 5 (S 184) U 6 (S 185) 19.1.1976 r. za pośrednictwem firmy VE- HDW, Kilonia [1154] HDW, Kilonia [1155] BEG na sprzedaż. Nabywcą okazał się być 01.06.1961 08.11.1961 ponownie Zerssen & Co. z Kilonii, która 20.11.1962 30.01.1963 się zajęła pocięciem na złom. 04.07.1963 24.07.1963

U 6 w pierwotnej konfiguracji kiosku. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

92 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

U 8 w składzie 1 Eskadry OP w bazie, w Kilonii, 7 maja 1969 r. Na drugim planie tender Lahn. Fot. Hartmut Ehlers

U 8 (S 187) zbudowano ze stali PN 18 S2 z zakładów żowników pancernych. Było to powodem, HDW, Kilonia [1157] Phoenix-Rheinrohr-Stahl, U 12 Amanox że na ogół lekceważeni i pogardzani do- 20.02.1963 182 M 9 zakładów Stahlwerke Südwestfa- tychczas przedstawiciele „nie honorowego” 19.06.1963 len. Najlepiej sprawdził się PN 18 S2, któ- sposobu prowadzenia walki, bo w ukryciu 22.07.1964 ry od tej pory był stosowany w zachod- i pod wodą, zyskali od razu, przynajmniej Nr okrętu: 205/05. Próby morskie i za- nioniemieckim budownictwie okrętów w cesarskiej marynarce wojenny, należne nurzenia 30.9.1963, ponowne próby podwodnych. im uznanie i priorytet. 12.11.1963 r. i 19.6.1964 r. Wstępny od- Czas, powstały po wstrzymaniu budowy, biór przez BWB 26.6.1964. W służbie w: IKL wykorzystało do opracowania nowego Dane techniczne: 1. Unterseeboot­geschwader, od 1.10.1969 r. zmodyfikowanego projektu, który otrzymał • Wyporność: ↑ 455 m³ (bojowa), 419 ts Grupa Szkolna U-Bootów. 9.10.1974 r. wy- sygnaturę IK 10 Wm. Przewidziano w nim (konstrukcyjna); ↓ ~ 485 m³ cofany ze służby, „na sznurku” w MArsie zastosowanie całego szeregu ulepszeń w po- • Wymiary: 44,04 m maksymalna (U1, Kilonia. równaniu do poprzedniej serii U 4 – U 8. U 2, U 9), 43,79 m (U 10), 45,80 m (U 11, Od 9.1. do 24.3.1975 r. w dyspozy- Cechą charakterystyczną tego nowego typu U 12), wszystkie 43,04 m pp; szerokość 4,59 cji MArsa Kilonia a od kwietnia do był bardziej smukły kształt kiosku, co się m; zanurzenie 3,80/4.26 m (KLW/bojowa) 23.10.1975 r. przekazany do dyspozycji natychmiast rzucało w oczy oraz mniej- • Napęd: jak na jednostkach typu 201, Erprobungsstelle 71 Bundeswehry. Am sza obudowa sonaru. Celem uzyskania lep- w przypadku U 11 oraz U 12 tylko jeden ster 25.2.1977 r. za pośrednictwem firmy VE- szego momentu skrętu i poprawienia stop- w strumieniu nadążnym śrub napędowych BEG zaoferowany na sprzedaż. Po wyko- nia manewrowania okrętu, zainstalowano • Prędkość: ↑ 10,0 w; ↓ 17,0 w maksy- rzystaniu kadłuba jako rezerwuaru części nad jego śrubą napędową klin spiętrzający malna zamiennych sprzedany 26.4.1977 r. firmie (Staukeil) tzw. Totholz; inna stosowana jesz- • Zasięg: ↑ 3800 mil/10.0 w; ↓ 228 mil/4 Zerssen & Co., Kilonia, która go pocięła cze nazwa to Heckteil (klin rufowy). w, 3950 mil/4 w z chrapami na złom. Jednostki tego typu zbudowano rów- • Elektrownia: zasilanie z akumulatorów nież ze stali antymagnetycznej St 52, były • Załoga: 21 7.4 Typ 205 (ulepszony) w praktyce identycznymi budowami za- • Rozmieszczenie uzbrojenia, środków Informacje ogólne: stępczymi za U 1 oraz U 2. Wyloty ich wy- dowodzenia jak w przypadku typu 205 Polecenie wstrzymania budowy wyda- rzutni torpedowych zostały uszczelnione. • Systemy operacyjne jak w przypadku ne w roku 1963, w wyniku pojawienia się Na U 1 (II) kilkakrotnie przebudowy- typu 201, wyposażony jednak w przetwor- tzw. „kryzysu stalowego”, dotknęło ostat- wano system napędowy. Podobnym celom niki statyczne i pompy odśrodkowe nie cztery okręty podwodne budowane służył również U 12, na którym z kolei te- Uwagi: Jednostki wyposażono w ulep- w ramach tzw. „dwunastki”. Ostatecznie stowano różne typy sonarów. Poddawany szone baterie akumulatorów. W niektórych wykonane zostały następnie przy uży- był także częstym zmianom profilu kiosku z nich, podczas przeglądów technicznych ciu trzech rozmaitych rodzajów stali an- i kadłuba. wymieniono dotychczasowe silniki napę- tymagnetycznej. W przypadku U 9 i U 10 U 9, zdobił na kiosku Krzyż Żelazny dowe MTU 12V493AZ80, instalując w ich budulec gatunku stali AM 53 pochodził I Klasy, nadany Otto Weddigenowi, pierw- miejsce silniki typu MB 820 S/1, o tej sa- od austriackiego producenta, firmy Scho- szemu dowódcy, legendarnego już U 9, mej mocy. Maksymalna głębokość zanu- eller & Bleckmann Stahlwerke AG, któ- z I wojny światowej za zatopienie w cią- rzenia – 150 m. ra dostarczył również loty stali AM 10 gu kilku godzin, w początkowym okresie Po przebudowie na jednostkę doświad- i AM 20 przeznaczone dla typu 201. U 11 działań wojennych, trzech brytyjskich krą- czalną U 1 (II) charakteryzował się nastę-

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 93 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

Rys. zbiory Hartmuta Ehlersa Podczas przeprowadzonych prób wy- korzystano silnik Coswortha o mocy 250 kW, współpracujący z silnikiem wy- sokoprężnym typu MTU 8V183, jednym urządzeniem absorpcji spalin Mk 3 oraz tzw. systemem zarządzania wodą. Znaj- dująca się w tym czasie w eksploatacji cy- wilnej jednostka została pomalowana na kolor granatowy z pomarańczową górną częścią kiosku. Na przewidzianym do zbudowania w ra- mach typu 212 U 12 przetestowano zintegro- wany system radarowy typu Krupp-Atlas DBSQS-90FTC w skład, którego wchodzi- ły następujące komponenty: boczny sonar typu FAS 3-1 umocowany na kadłubie, pa- sywne urządzenie pomiaru odległości PRS 3-15, pasywne urządzenie podsłuchu pod- U 1 (II), U 2 (II), U 9, U 10 , pierwotny wygląd wodnego AN 5039A1 (GHG), aktywny sys- tem typu Atlas DSQS-21DG na dziobie, urządzenie ostrzegające przed minami Fer- ranti FMS 52 HF, wysuwany elektrycznie, holowany sonar typu TAS-3.

U 9 (S 188) HDW, Kiel [1158] 10.12.1964 20.10.1966 11.04.1967 Nr okrętu: 205/06. Próby zanurzenia i wyrównywania trymu 21.12.1966 r., pró- by morskie 18 i 20.1.1967 r. Wstępny od- biór przez BWB 15.2.1967 r., w służbie w: 1 Unterseebootgeschwader. 26.6.1978 r. eksplozja wodoru. Wycofany ze służby 3.6.1993 r. Za pośrednictwem firmy VEBEG U 11, U 12, pierwotny wygląd przekazany Muzeum Techniki w Spirze (Nadrenia Palatynat [Technik-Museum Speyer]), w dniach 9-10.8.1993 r.; via Rot- terdam, Nową Mozą i Renem przetrans- portowany na holowanym pontonie do Spiry (Speyer), następnie na platformie przeznaczonej dla przesyłek ponadgaba- rytowych przewieziony do muzeum; obec- nie eksponat muzealny.

U 10 (S 189) HDW, Kiel [1159] 15.07.1965 05.06.1967 28.11.1967 Nr okrętu 205/07. Próby zanurzenia i wyrównywania trymu 21.6.1967 r., pró- by 16 i 18.8.1967 r. Wstępny odbiór przez BWB 30.8.1967 r., w momencie oddania do służby w: 1 Unterseebootgeschwader. Wy- U 11 z drugą nadbudową na kadłub jako okręt-cel cofanie ze służby 16.2.1993 r., „na sznurku” w Wilhelmshaven. pującymi wymiarami: długość maksymal- Urządzenie testujące nowych ogniw pa- 2.12.1994 r. przekazany miastu Wil­ na = 46,57 m, Lpp = 45,75 m, natomiast liwowych na U 1 (II) produkowało w swo- helmshaven; stacjonarny eksponat mu- U 12 odpowiednio maksymalną = 53,43 m ich 6 ogniwach w sumie 150 kW, które na- zealny. i Lpp = 50,68 m. stępnie ładowały baterie akumulatorów.

94 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

U 10 (wewnątrz) i U 9 (na zewnątrz) po wycofaniu ze służby, na „sznurku” w pobliżu m mostu Wiesbadeńskiego (Wiesbadenbrücke), w Wilhelmshaven, 3 lipca 1993 r. Fot. Hartmut Ehlers

U 11 (S 190) niowy od 5.1.1987 r. do 30.9.1988 r.; okręt marn; tam ustawiony na lądzie 2.5.2005 r. HDW, Kiel [1160] dostał drugi „kadłub”; od tego czasu jako Obecnie obiekt muzealny. 11.04.1966 okręt-cel, typu 205A. 3.2.1997 r. starano- 09.02.1968 wany przez fiński zbiornikowiec Natu- U 12 (S 191) 21.06.1968 ra we mgle koło wyspy Langeland, śred- HDW, Kiel [1161] Nr okrętu 205/08. próby 12 i 14.3.1968 r., nie uszkodzenia. 30.10.2003 r. wycofany ze 01.09.1966 próby zanurzenia i trymu 22.4.1968 r. służby i „na sznurku” w MArsie Wilhelm- 10.09.1968 Wstępny odbiór przez BWB 29.5.1968 r, shaven. 14.01.1969 wraz z oddaniem do służby w składzie: 1. Sprzedany firmie Beneken, 12.4.2005 r. Nr okrętu 205/09. Próby zanu- Unterseebootgeschwader. Przegląd stocz- na holu do Burgstaaken, na wyspie Feh- rzenia i trymu 1.10.1968 r., próby 16

U 11 po przebudowie na okręt-cel. Fotografia wykonana w MArsie Kilonia, 15 sierpnia 1992 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tekst

U 12 w Kilonii, 15 sierpnia 1992 r. Fot. Hartmut Ehlers i 18.10.1968 r. Wstępny odbiór przez my VEBEG sprzedany firmie Ras­mussen Nr okrętu 205/10. zastąpił pierwszy U 1, BWB 11.12.1968 r., w momencie odda- w Danii. typu 201. Próby zanurzeniowe i wywa- nia do służby w składzie 1. Unterseebo- żenia trymu 20.3.1967 r., dalsze próby 29 otgeschwader. 2. 4.1971 r. około 6 mil U 1 (II) (S 180) i 31.3.1967 r. Wstępny odbiór przez BWB na wschód od wyspy Fehmarn, w gę- HDW, Kiel [509] 26.4.1967, w momencie oddanie do służ- stej mgle doszło do kolizji z frachtow- 01.02.1965 by w składzie 1. Unterseebootgeschwader. cem NRD Fritzem Reuterem; 1 ranny, 17.02.1967 17.9.1982 r. kolizja z frachtowcem Walen- w kadłubie około 5 m³ wody zaburtowej. 26.06.1967 burgh. Przy pomocy Fehrmana (A 1458) na holu do Kilonii, tam 30.4.1971 r. wycofany ze Rys. zbiory Hartmuta Ehlersa służby (koszt usunięcia szkód: 12 mil. DM). W styczniu 1972 r. przejęty przez dwa duże holowniki portowe Heppens (Y 1681) oraz Neuende (Y 1680) i przeho- lowany do Emden; po drodze 27.1. zerwał się na Morzu Północnym, w sztormie, z holu, lecz „przechwycony” został przez Eisbära (A 1402) przy wsparciu holow- ników oceanicznych Helgoland (A 1457) i Norderney (A 1455). Od 28.1.1972 r. do 27.2.1974 remont w stoczni Nordsee-Rheinstahlwerke (obec- nie Thyssen-Nordseewerke), Emden. 15.2.1972 r., tam następnie przetransporto- U 12 jako jednostka doświadczalna wany na ląd w dniu 21.3. celem renowacji rozcięty na dwie części. Wyciągnięte z ka- dłuba części przeznaczono na złom firmie Heeren w Leer. 10.11.1973 r. wodowany i od 8.1.1974 r. ponownie w 1 Eskadrze Okrętów Pod- wodnych. Był pierwszą jednostką przebu- dowaną celem przeprowadzenia na nim testów z sonarem (typ 90 FTC). Od 1989 r. przyporządkowany typowi 205B, gdyż ta jednostka została wybrana, aby na niej jako pierwszej po odpowiedniej przebu- dowie zainstalować do przetestowania so- nar 90 FTC. W następnych latach drobne przebudowy w ramach testów ze sonarem, wycofany ze służby 14.7.2005 r. i odsta- wiony „na sznurku” w MArsie Wilhelm- shaven. 24.9.2008 r. za pośrednictwem fir- U 1 (II) jako jednostka eksperymentalna i doświadczalna

96 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

U 1 (II) w czasie przygotowywania do testów ogniw paliwowych, Travemünde 16 grudnia 1989 r. Fot. Hartmut Ehlers

19.3.1987 r. wycofany ze służby i prze- Pierwsze próby zanurzenia przeprowa- i 18.8.1966 r. Wstępny odbiór przez BWB prowadzony do stoczni HDW w Kilo- dzono 2.3.1993 r. Po zakończeniu prób, 31.8.1966 r., w momencie oddania do służ- nii; tam wmontowano w środek jego ka- 29.11.1993 r. przekazany firmie VEBEG by w składzie 1 Unterseebootgeschwader. dłuba dodatkowy moduł (sekcję) celem celem sprzedaży pocięcia na złom; na- 15.7.1970 r. wycofany ze służby. Remont, przeprowadzenia testów nowych ogniw bywca firma Evert Heeren, w Leer, pocię- 10.2.1971 r. ponownie w służbie. Wyco- paliwowych. Od 21.9.1987 r. ponownie ty na złom w firmie TNSW. fany ze służby 19.3.1992 r., „na sznurku” w służbie. Od 26.9.1991 r. niesprawny ru- w MArsie Wilhelmshaven. chowo. U 2 (II) (S 181) 18.3.1993 r. za pośrednictwem firmy 29.11.1991 r. wycofany ze służby i od- HDW, Kiel [508] VEBEG sprzedany Jade-Stahl, Wilhelm- dany do dyspozycji stoczni Thyssen- 01.09.1964 shaven, do pocięcia na złom. -Nordseewerke w Emden, jako jednost- 15.07.1966 ka doświadczalna. Przebudowa na silnik 11.10.1966 (ciąg dalszy nastąpi) pracujący wg. systemu Coswortha i z tego Nr okrętu 205/11. Zastąpił pierwszy U 2, powodu przeniesiony na ląd. Ponow- typu 201. Próby zanurzeniowe i wyważe- Tłumaczenie z języka niemieckiego: ne wodowanie jako EX U 1 13.11.1992. nia trymu 18.7.1966 r., Próby morskie 15 Michał Jarczyk U 2 (II) po wycofaniu ze służby w Wilhelmshaven, 4 lipca 1992 r. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 97 Fotografia Ranger wykonana w marszu w listopadzie 1981 TekstJarosław Palasek roku. Równolegle do jego prawej burty fregata rakietowa typu Knox. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” Część VIb – Służba „Ranger” (CVA/CV-61)

Na Daleki Wschód lotniskowiec wyszedł po raz kolejny w dniu untdown”1 w reżyserii Dona Taylora. Okręt zastępował w nich 21 lutego 1979 roku. Na początku oddelegowania Ranger został lotniskowiec atomowy Nimitz (CVN-68). Podczas tej tury Ran- skierowany ku zachodniej części Oceanu Indyjskiego dla demon- ger odwiedził Perth w Australii, Colombo na Sri Lance oraz Hong- stracji siły w obliczu wojny granicznej pomiędzy Jemeńską Repu- kong. Powróciwszy do Kalifornii w dniu 5 maja 1981 roku, okręt bliką Arabską oraz Ludowo-Demokratyczną Republiką Jemenu. przeszedł min. przegląd w stoczni marynarki w San Diego. W cza- Po zakończeniu misji okręt powrócił na akwen ćwiczebny koło sie tego remontu, w dniu 6 sierpnia na pokładzie lotniskowca wy- filipińskiej bazy Subic Bay, podczas szkolenia na którym w dniu buchł pożar, który szczęśliwie nie miał większych konsekwencji. 29 marca uszkodzeniu uległa jedna z jego turbin głównych. Usu- Następną oddelegowanie na zachodni Pacyfik oraz do północnej nięcie awarii wymagało kilkudniowego postoju, po którym Ran- części Oceanu Indyjskiego jednostka rozpoczęła w dniu 7 kwiet- ger odszedł ku cieśninie Malakka. Zanim jednak okręt zdołał ją nia 1982 roku. W jego początkowej fazie, w maju uczestniczy- pokonać, w dniu 5 kwietnia u jej wschodniego wejścia w okolicach ła min. we wspólnych z lotniskowcem Midway (CV-41) ćwicze- Singapuru uległ kolizji z liberyjskim zbiornikowcem Fortune Mon- niach „Readex’82”. Ten etap służby, podczas której odwiedził min. rovia. Skutkiem zderzenia była wyrwa w lewej burcie statku od li- australijskie Perth oraz Singapur, lotniskowiec zakończył w dniu nii wodnej do pokładu głównego. Lotniskowiec doznał uszkodze- 12 września 1982 roku. Będąc zluzowanym przez bliźniaczy Forre- nia dziobu włącznie z rozszczelnieniem dwóch zbiorników paliwa. stal, Ranger w dniu 19 września powrócił do Kalifornii. Szczęśliwie, nikt z załóg obydwu jednostek nie odniósł obrażeń. W początkach następnego roku okręt wszedł do historii ame- Ranger został zmuszony do powrotu do Subic Bay gdzie dokonano rykańskiego lotnictwa morskiego. W dniu 21 marca na jego po- prowizorycznych napraw jego dziobu. Następnie, dla komplekso- kładzie miało bowiem miejsce pierwsze na lotniskowcu lądo- wego usunięcia odniesionych uszkodzeń okręt przeszedł do japoń- wanie samolotu obsadzonego całkowicie przez załogę kobiecą. skiej bazy floty amerykańskiej w Yokosuka. Tę turę służby na Za- Maszyną, którą dowodziła porucznik Elizabeth M. Toedt był chodnim Pacyfiku lotniskowiec zakończył w następnym roku transportowy Grumman C-1A „Trader”2 z dywizjonu VRC-40. wracając do San Diego w dniu 22 lutego. W dniu 14 maja na pokładzie jednostki złożył wizytę wiceprezy- Kolejne oddelegowanie na Daleki Wschód i Ocean Indyjski Ranger rozpoczął w dniu 10 września 1980 roku. W drodze na za- 1. W Polsce pod tytułem: „Jeszcze raz Pearl Harbor”. 2. Długość 12,85 m; rozpiętość 21,18 m; wysokość 4,95 m; masy: własna 8,51 t; maks. chód jednostka najpierw zawinęła na Hawaje gdzie, w Pearl Har- startowa 13,23 t; 2 silniki tłokowe po 1525 KM; prędkość maks. 460 km/h; pułap maks. bor na jej pokładzie zrealizowano kilka scen filmu „The Final Co- 4,82 tys. m; zasięg 2,1 tys. km; zał.: 2-4 os.

98 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” dent George Bush, któremu towarzyszył wiceadmirał Crawford których scen filmu „Top Gun” w reżyserii Tony Scotta. Okręt A. Easterling – dowódca Floty Pacyfiku. Pod dwóch miesiącach zastępował lotniskowiec atomowy Enterprise (CVN-65), na któ- – 15 lipca – Ranger rozpoczął kolejną turę służby poza macierzy- rym rozgrywała się akcja. Październik tego roku załoga Range- stą bazą. Trzy dni później, kiedy okręt bunkrował około 100 mil ra spędziła na szkoleniach mających na celu osiągnięcie gotowo- od San Diego, uległ kolizji ze zbiornikowcem floty Wichita ści bojowej. (AOR-1). Skutkiem zderzenia było uszkodzenie jednego z pod- W pierwszej połowie 1986 roku jednostka ponownie była miej- nośników samolotów lotniskowca oraz zniszczenie oprzyrządo- scem pracy filmowców. Tym razem na jej pokładzie realizowano wania do podawania paliwa i uszkodzenie rufowej nadbudówki kilka scen z filmu „Star Trek IV: The Voyage Home” w reżyserii na tankowcu. Szczęśliwie, nie ucierpiał żaden z członków za- Leonarda Nimoya. Zastępowała w nich ona ponownie Enterpri- łóg jednostek. Kolejnej awarii Ranger doznał w dniu 1 listopada se, który w rzeczywistości znajdował się wówczas w morzu. Jako w czasie kiedy operował na Morzu Północnoarabskim na wschód scenografię wykorzystano siłownię główną Nr 2 Rangera z jej od Omanu. Tym razem na skutek wycieku podczas przepompo- Główną Tablicą Rozdzielczą, która imitowała przedział „reakto- wywania paliwa wybuchł pożar w jednej z jego siłowni. Mimo, ra jądrowego”, a także hangar i podnośnik lotniczy Nr 1. Podczas że ogień został ugaszony w ciągu godziny skutkiem pożaru była trwającej tydzień pracy filmowców w realizowanych scenach śmierć 6 oraz zranienia 35 członków załogi okrętu. Uszkodzeniu uczestniczyli żołnierze oddziału piechoty morskiej lotniskow- uległa jedna z turbin głównych lotniskowca oraz dwie linie wa- ca ścigający parę aktorów grających głównych bohaterów, którzy łów, z których jedną udało się wkrótce uruchomić. Skutkiem po- wtargnęli na okręt. Wpadką realizatorów filmu było to, że żoł- żaru było także uszkodzenie przyległej siłowni pomocniczej Nr 2 nierze biorący udział w niektórych scenach rozgrywających się oraz kilku mniejszych, przyległych pomieszczeń. Szczęśliwie, ża- przecież na Enterprise mieli na głowach bejsbolówki z emblema- den z samolotów jednostki nie znajdował się wówczas w powie- tami Rangera. trzu bowiem jej odległość od najbliższego lądu była dość duża. Czerwiec 1986 roku lotniskowiec spędził na ćwiczeniach „Rim- Mimo uszkodzeń, Ranger kontynuował działalność operacyjną Pac 86”, w których uczestniczyło przeszło 50 okrętów, 250 samolo- do połowy listopada wracając na Filipiny po 121 dniach poby- tów i śmigłowców oraz ponad 50 tys. osób personelu wojskowego tu w morzu. Do swej kalifornijskiej bazy lotniskowiec powrócił Australii, Kanady, Japonii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczo- w ostatnim dniu lutego 1984 roku. nych. W drugiej połowie roku Ranger odbył kolejną turę służby Począwszy od maja 1984 roku do czerwca 1985 roku okręt prze- na Północnym i Zachodnim Pacyfiku, która trwała od 18 sierp- szedł remont kapitalny w Puget Sound Naval Shipyard w Bremer- nia do 20 października. W czasie jej trwania min. odwiedził Pu- ton w stanie Waszyngton. Po jego zakończeniu Ranger powrócił san w Korei i kanadyjski Vancouver. Początek następnego roku, do Kalifornii zawijając w dniu 8 czerwca do San Diego. Tam pod- od 2 marca do 29 kwietnia jednostka spędziła również na Północ- czas postoju przy kei bazy lotnictwa floty North Island jego cen- nym Pacyfiku. W maju okręt uczestniczył wraz z krążownikiem trala bojowa była przez pewien czas planem zdjęciowym dla nie- atomowym Long Beach (CGN-9) i fregatą rakietową Lewis B. Pul-

Ranger w maju 1983 roku wychodzący z kalifornijskiej bazy floty w San Diego. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 99 Tekst

okręt opuścił 10 mar- ca, w połowie miesią- ca dotarł na Zachod- ni Pacyfik. Jego zespół operacyjny stanowi- ły krążowniki rakieto- we Worden (CG-18), Fox (CG-33) i Valley For- ge (CG-50), niszczycie- le Paul F. Foster (DD- 964) i rakietowy Hoel (DDG-13) oraz frega- ty rakietowe Gallery (FDG-26), Elrod (FFG- 55) i Cook (FFG-1083). W dniu 3 sierpnia śmi- głowce grupy powietrz- nej Rangera uratowały 39 uchodźców wiet- namskich, którzy przez 10 dni dryfowali na bar- ce w sztormie i ulew- nych deszczach mon- sunowych po Morzu Południowochińskim. Dziesięciu z nich było na niej kiedy ta zerwa- ła się z cum przy jed- nej z małych wysepek u wybrzeża Wietnamu. Pozostali znaleźli się na barce kiedy zatonęła wioząca ich łódź. Barkę zauważył w odległości 130 km od bazy lotnic- twa marynarki Cubi Point bombowiec A-6E „Intruder” z dywizjo- nu VA-145. Zostali oni później podjęci przez śmigłowce SH-3H „Sea King” z dywizjonu HS- 14 i przewiezieni na lot- niskowiec, z którego po udzieleniu pomocy medycznej przetrans- portowano ich do Cubi Lotniskowiec Ranger podczas wyjścia w dniu 15 lipca 1983 roku z San Diego w kolejne oddelegowanie na Daleki Point. Podczas tego od- Wschód. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III delegowania Ranger za- ler (FFG-23) w obchodach 200-lecia podpisania3 konstytucji Sta- winął min. do Perth w Australii, Hongkongu, Singapuru, Pattaya nów Zjednoczonych. Dla jej upamiętnienia jego załoga ustawiła się w Tajlandii oraz bazy Diego Garcia. Zakończywszy ten okres służ- wówczas na pokładzie lotniczym w formę hasła: „We The People4”. by, w dniu 24 sierpnia okręt powrócił do San Diego. W dniu 14 lipca Ranger opuścił San Diego udając się w kolejną Czas do końca 1990 roku lotniskowiec spędził na przeglą- misję tym razem na Zachodni Pacyfik i Ocean Indyjski. W rejo- dzie, połączonym z dwumiesięcznym dokowaniem oraz ćwi- nie Zatoki Perskiej okręt zluzował lotniskowiec Midway (CV-41) czeniach na wodach Kalifornii. Wśród nich było min. szkolenie wchodząc w skład jednostek operacyjnych 7 Floty. Eskortowały przeciwpodwodne prowadzone wspólnie z fregatą rakietową one w ramach operacji „Earnest Will” podążające do i z Kuwejtu Ford (FFG-54). Na pokładzie lotniskowca nakręcono również zbiornikowce5 zagrożone atakami irańskimi. Do kraju Ranger po- wówczas końcowe sceny filmu „Flight of the Intruder”6 w reży- wrócił w dniu 29 grudnia. Kolejny, 1988 rok lotniskowiec spędził w Stanach Zjednoczo- 3. Formalnie podpisana 17.9.1787 r. nych. Następne oddelegowanie na Daleki Wschód i do Azji Mniej- 4. Ang.: „My Obywatele” 5. Na czas przejścia zbiornikowce kuwejckie były przeflagowywane pod banderę Sta- szej rozpoczął w dniu 24 lutego 1989 roku wyjściem z bazy lotnic- nów Zjednoczonych. twa floty North Island. Po krótkim postoju na Hawajach, które 6. W Polsce pod tytułem: „Lot Intrudera”

100 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE RANGER (1990)

Rys. Tomasz Grotnik Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” serii Johna Miliusa z Danny Gloverem i Willemem Dafoe w ro- lach głównych. Stojący w bazie San Diego okręt zastępował w roli scenografii, znajdujący się wtedy w morzu bliźniaczy In- dependence, na którym rozgrywała się akcja. W dniu 8 grudnia 1991 roku Ranger opuścił Stany Zjednoczo- ne wychodząc w morze na czele 7 Grupy Lotniskowców dowo- dzonej przez kontradmirała Roberta J. Zlatopera. W skład jego zespołu wchodziły krążowniki rakietowe Valley Forge (CG-50) i Princeton (CG-51), niszczyciele Paul F. Foster (DD-964) i Har- ry W. Hill (DD-986), fregata Francis Hammond (FF-1062) oraz zbiornikowiec floty Kansas City (AOR-3) i zaopatrzeniowiec Sha- sta (AE‑33). Po 5-dniowym postoju w Subic Bay na Filipinach jed- nostki zespołu weszły na Ocean Indyjski. Rankiem 15 stycznia na- stępnego roku grupa przeszła cieśninę Ormuz, aby uczestniczyć w rozpoczętej dwa dni później operacji „Desert Storm” – wypar- cia z Kuwejtu okupacyjnych wojsk irackich. Wraz z lotniskowcami Midway (CV-41) i Theodore Roosevelt (CVN-71), Ranger wchodził Start z pokładu Rangera bombowca North American B-25 „Mitchell” w skład sił bojowych „Zulu” operujących na wodach Zatoki Per- podczas obchodów 50-lecia rajdu pułkownika Doolittla na Wyspy skiej. W dniu 18 stycznia samoloty lotniskowców Midway i Ran- Japońskie. Fot. U.S. Navy ger wykryły i zaatakowały bombami oraz pociskami rakietowymi nika Jamesa Doolittlea na Wyspy Japońskie. Ich kulminacją był dwa irackie kutry rakietowe i okręt zaopatrzeniowy, które zatopi- start w dniu 21 kwietnia dwóch odrestaurowanych samolotów ły w ciągu pół godziny. Tego samego dnia cztery bombowce ude- tego typu załadowanych uprzednio na pokład jednostki dźwi- rzeniowe A-6E „Intruder” z dywizjonu VA-155 w osłonie myśliw- giem portowym. Maszyny, odtwarzając wydarzenia z pokładu lot- ców F-14A „Tomcat”, ze wsparciem samolotów przeciwdziałania niskowca Hornet (CV-8) sprzed pół wieku, wzniosły się w powie- radioelektronicznego EA-6B „Prowler” przeprowadziły akcję mi- trze w obecności przeszło 1,5 tys. gości, wśród których znajdowali nowania ujścia rzeki Chawr Az-Zubajr, w którego portach bazo- się przedstawiciele państwowych, militarnych i lokalnych mediów. wały irackie kutry rakietowe. Manewrując na niewielkim pułapie W czerwcu, w ramach końcowej fazy przygotowania do kolejnego ze stosunkowo małą prędkością bombowce postawiły w łachach oddelegowania, Ranger złożył wizytę w kanadyjskim Vancouver minowych 42, z przenoszonych łącznie 48 min dennych Mk 36 w Kolumbii Brytyjskiej. Okręt przeszedł wówczas pod mostem „Destructor”. Sześć min, które nie zostało postawionych na sku- Lions Gate8 z zapasem wysokości niewiele ponad metra i zakotwi- tek zacięcia na zaczepach podskrzydłowych samolotów, awaryj- czył naprzeciw centrum miasta. nie zrzucono w pobliżu należącej do Bahrajnu wysepki Shajk Isa. Następną turę służby na wodach Zachodniego Pacyfiku i Oce- Jeden z wracających z akcji z bombowców został zestrzelony wy- anu Indyjskiego lotniskowiec rozpoczął w dniu 1 sierpnia 1992 strzeloną z brzegu iracką rakietą, prawdopodobnie typu „Strza- roku. Pierwszy jej etap okręt zakończył w dniu 18 sierpnia w ja- ła”7. Samoloty Rangera odniosły sukces w walce powietrznej pońskiej bazie floty amerykańskiej w Yokosuka. Po sześciodnio- kiedy to w dniu 6 lutego myśliwiec F-14A „Tomcat” zestrzelił poci- wym postoju oraz wizycie w koreańskim Pusan jednostka przeszła skiem rakietowym AIM-9M „Sidewinder” iracki śmigłowiec Mi-8 na Ocean Indyjski wchodząc w dniu 14 września na wody Zatoki „Hip”. Podczas zakończonej trzy tygodnie później operacji „Desert Perskiej. Tam następnego dnia zluzowała w składzie Połączonych Storm” maszyny lotniskowca wykonały ponad 4,2 tys. lotów trwa- Sił Operacyjnych Południowo-Wschodniej Azji bliźniaczy lotni- jących przeszło 10 tys. godzin i zrzucając na pozycje wroga niemal skowiec Independence. Po objęciu posterunku samoloty Rangera, 2 tys. ton różnego rodzaju środków bojowych. Ze 166 uderzeń jego w ramach operacji „Southern Watch” bezzwłocznie przystąpiły skrzydła lotniczego 75% zostało wykonanych nocą. Podczas tych do patrolowania przestrzeni powietrznej nad strefą lotów zaka- ataków maszyny Rangera zniszczyły 48 jednostek pływających, zaną dla lotnictwa irackiego9. Podczas tego okresu działań w Za- 115 czołgów, 425 innych pojazdów, most, 72 umocnienia lądowe toce lotniskowiec, oprócz tradycyjnie partnerujących mu jedno- oraz 69 stacji radiolokacyjnych. Ranger był jedynym, bazującym stek floty brytyjskiej i francuskiej, współdziałał także z rosyjskim na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych lotniskowcem niszczycielem rakietowym Admirał Winogradow. Okręty prowa- uczestniczącym w operacji „Desert Storm”. Rejon Zatoki Perskiej dziły wspólne ćwiczenia w łączności, komunikacji i manewro- okręt opuścił w dniu 18 kwietnia pozostając na Dalekim Wscho- waniu. Wtedy też na pokładzie Rangera wylądował rosyjski śmi- dzie do drugiej połowy maja, gdzie min. zaliczył postoje w Pattaya głowiec Kamow Ka-27 „Helix”, co było pierwszym tego rodzaju w Tajlandii i Hongkongu, a następnie przeszedł na Wyspy Hawaj- wydarzeniem w historii operacyjnej floty lotniskowców amery- skie. W dniu 1 czerwca jednostka opuściła Pearl Harbor i tydzień kańskich. Wody Zatoki Perskiej okręt opuścił w dniu 4 grudnia później zawinęła do San Diego. 7. Wg K. Kubiak Działania Sił Morskich po Drugiej Wojnie Światowej. Inne źródła Kolejne miesiące służby Ranger spędził na wodach Zachod- podają artylerię przeciwlotniczą. niego Wybrzeża Stanów Zjednoczonych przechodząc od czerw- 8. Oficjalna nazwa: „First Narrows Bridge” – most wiszący nad pierwszym przesmy- ca 1991 roku do maja następnego roku cykl intensywnych szko- kiem zatoki Burrard Inlet, łączący centrum Vancouver z północnymi jego dzielnicami. 9. Na południe od 32 (od 1996 r. 33) równoleżnika ustanowiona po Wojnie w Zato- leń. Wiosną 1992 roku uczestniczył w obchodach 50-lecia rocznicy ce Perskiej zgodnie z Rezolucją Nr 688 Rady Bezpieczeństwa ONZ z 5.4.1991 r., patrolo- rajdu 16 bombowców North American B-25 „Mitchell” pułkow- wana do czasu inwazji na Irak w 2003 r.

Główne daty dotyczące służby lotniskowca Ranger Okręt Położenie Wycofanie Skreślenie Wodowanie W służbie Nazwa Sygn. stępki ze służby z listy floty Ranger CVA/CV-61 02.07.1954 29.09.1956 10.08.1957 10.07.1993 08.03.2004

102 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” kierując się z pełną prędkością ku wybrzeżom Somalii gdzie brał Dowódcy lotniskowca Ranger (CV-61) 1978-1993 udział w operacji „Restoring Hope” – wielonarodowej operacji mi- Imię i nazwisko Okres dowodzenia okrętem litarnego wsparcia akcji niesienia pomocy humanitarnej10. Ranger Komandor Thomas G. Moore 17.06.1978-28.05.1979 prowadził kontrolę ruchu powietrznego, a jego samoloty zapew- Komandor Roger E. Box 28.05.1979-20.10.1980 niały wsparcie logistyczne i powietrzne jednostkom amfibijnym oraz prowadziły rozpoznanie optyczne i fotograficzne. Z pokładu Komandor Daniel A. Pederson 20.10.1980-11.06.1982 jednostki przesłano wówczas drogą satelitarną do Biura Wywia- Komandor Anhtony A. Less 11.06.1982-08.07.1983 du Marynarki 63 fotografie cyfrowe wykonane podczas obydwu Komandor Arthur H. Fredrickson 08.07.1983-26.06.1985 operacji. Była to pierwsza tego rodzaju, zakończona powodzeniem Komandor William J. Davis, Jr 26.06.1985-08.03.1987 transmisja z okrętu będącego w morzu. Komandor Donald W. Baird 08.03.1987-08.07.1988 W dniu 19 grudnia jednostka została zluzowana w służbie Komandor Robert P. Hickey 08.07.1988-13.02.1990 przez lotniskowiec Kitty Hawk (CV-63), po czym odeszła do Sta- Komandor Ernest E. Christensen, Jr 13.02.1990-21.08.1991 nów Zjednoczonych. Zanim jednak Ranger powrócił do bazy od- wiedził porty Australii zawijając z końcem grudnia 1992 roku Komandor Dennis V. McGinn 21.08.1991-10.07.1993 do Fremantle, gdzie był największym okrętem, jaki kiedykolwiek mal 2 tys. lądowań. Jednostka wzięła także udział w zdjęciach odwiedził ten port. Na początku stycznia 1993 roku lotniskowiec do filmu „Clear and Present Danger”11 wyreżyserowanego przez wszedł do Sydney, a później w drodze do Kalifornii zaliczył krótki Phillipa Noyce na podstawie książki Toma Clancy. W scenach postój w Pearl Harbor. Do San Diego jednostka zawinęła w dniu rozgrywających się w Kolumbii samoloty okrętu „zapewnia- 30 stycznia. ły wsparcie” powietrzne oddziałom piechoty amerykańskiej. Następne miesiące 1993 roku Ranger spędził na wodach W dniu 10 lipca 1993 roku, noszący nadany przez załogi przy- wschodniej części Pacyfiku zawijając min. w dniu 8 marca domek „Top Gun”, Ranger jako pierwszy z lotniskowców typu do hawajskiej bazy floty w Pearl Harbor. Sześć dni później lot- Forrestal, został wycofany ze służby. Jednostkę przebazowano niskowiec zakończył działalność operacyjną. Następnie pełnił 10. Na mocy Rezolucji Nr 794 Rady Bezpieczeństwa ONZ, prowadzona od 5.12.1992 min. rolę platformy szkoleniowej dla kwalifikacji pilotów Ma- do 4.5.1993 r. Jej wsparcie zapewniały jednostki militarne 27 państw. rynarki, którzy w ciągu 10 dni wykonali na jego pokładzie nie- 11. W Polsce pod tytułem: „Stan zagrożenia”. Ranger oraz należący do jego grupy bojowej niszczyciel rakietowy Paul F. Foster (DD-964) podczas bunkrowania w morzu. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE 103 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

Jednostki powietrzne lotniskowca Ranger VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) Jednostka powietrzna VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) Okres (Oznaczenie Literowe) Dywizjony (Samoloty/Śmigłowce) 2 Skrzydło Powietrzne VMA-121 (Grumman A-6E „Intruder”) służby Akwen operacyjny 14.07.1987- (NE) VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) 29.12.1987 Zachodni Pacyfik VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) VF-21 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) Ocean Indyjski VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) VF-154 (McDonnell Douglas F-4J VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) „Phantom”) HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) VA-25 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 2 Skrzydło Powietrzne VA-113 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) 21.02.1979- (NE) VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) 22.02.1980 Zachodni Pacyfik VAQ-137 (Grumman EA-6B „Prowler”) 2 Skrzydło Powietrzne VMA-121 (Grumman A-6E „Intruder”) Ocean Indyjski RVAH-7 (North American RA-5C „Vigilante”) 27.02.1989- (NE) VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) VAW-117 (Grumman E-2B „Hawkeye”) 24.08.1989 Zachodni Pacyfik VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) VS-29 (Lockheed S-3A „Viking”) Ocean Indyjski VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) HS-4 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) VA-25 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 2 Skrzydło Powietrzne 2 Skrzydło Powietrzne VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) VA-113 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) (NE) 10.09.1980- (NE) 08.12.1990- VA-155 (Grumman A-6E „Intruder”) VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) Zachodni Pacyfik 05.05.1981 Zachodni Pacyfik 08.06.1991 VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) VAQ-137 (Grumman EA-6B „Prowler”) Ocean Indyjski Ocean Indyjski VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) VAW-117 (Grumman E-2B „Hawkeye”) Zatoka Perska VS-37 (Lockheed S-3A „Viking”) VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) HS-2 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) 2 Skrzydło Powietrzne VA-25 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) 2 Skrzydło Powietrzne (NE) VA-113 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 01.08.1992- VA-155 (Grumman A-6E „Intruder”) 07.04.1982- (NE) Zachodni Pacyfik VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) 30.01.1993 VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) 19.10.1982 Zachodni Pacyfik Ocean Indyjski VAQ-137 (Grumman EA-6B „Prowler”) VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) Ocean Indyjski Zatoka Perska VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) VS-21 (Lockheed S-3A „Viking”) HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) HS-2 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) ty z przeznaczeniem do bezpłatnego przekazania do roli okrętu VF-24 (Grumman F-14A „Tomcat”) muzeum-pomnika. VF-211 (Grumman F-14A „Tomcat”) W 2010 roku starania o przejęcie lotniskowca rozpoczęła „USS 9 Skrzydło Powietrzne VA-165 (Grumman A-6E „Intruder”) Ranger Foundation”, ustanowiona przez miasta Fairview, Gre- (NG) VA-192 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 15.07.1983- sham, Troutdale i Wood Village, w stanie Oregon. Fundacja pla- Ameryka Środkowa VA-195 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 29.02.1984 nuje wykorzystać lotniskowiec jako muzeum morskie i lotnicze – Zachodni Pacyfik VAQ-138 (Grumman EA-6B „Prowler”) centrum edukacyjne usytuowane w Chinook Landing Memorial Ocean Indyjski VAW-112 (Grumman E-2C „Hawkeye”) Park w Fairview nad rzeką Columbia. Opracowane we wrześniu VS-33 (Lockheed S-3A „Viking”) 2010 roku studium wykonalności tego przedsięwzięcia, dla liczby HS-8 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) zwiedzających założonej na 270-350 tys. rocznie, pokazało możli- VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) wość uzyskania dochodów na rocznym poziomie 46-49 mln do- VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) larów oraz utworzenia około 500 nowych miejsc pracy. Do roli VMA-121 (Grumman A-6E „Intruder”) największego lotniskowca-muzeum świata Ranger miałby być 2 Skrzydło Powietrzne 18.08.1986- VMA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) przystosowany w stoczni Swan Island w Portland w stanie Oregon, (NE) 20.10.1986 VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) do której zgodnie z harmonogramem miałby zostać przeholowa- Północny i Zachodni Pacyfik VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) ny pomiędzy lipcem, a wrześniem 2013 roku. Od lipca następne- VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) go roku do lipca 2015 roku planowane są prace związane z przysto- HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) sowaniem pirsu oraz budową urządzeń cumowniczych i obiektów VF-1 (Grumman F-14A „Tomcat”) lądowych muzeum. Harmonogram przewiduje, że okręt zosta- VF-2 (Grumman F-14A „Tomcat”) nie otwarty dla zwiedzających w październiku 2015 roku. Koszt VMA-121 (Grumman A-6E „Intruder”) wszystkich prac jest szacowany na 20-30 mln USD. Krytyczną datą 2 Skrzydło Powietrzne 02.03.1987- VA-145 (Grumman A-6E „Intruder”) dla projektu będzie 31 września 2014 roku kiedy to Marynarka (NE) 29.04.1987 VAQ-131 (Grumman EA-6B „Prowler”) musi zwolnić pirs w Bremerton, przy którym cumuje Ranger. O ile Północny Pacyfik VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) do tego dnia Fundacji nie uda się zgromadzić odpowiednich środ- VS-38 (Lockheed S-3A „Viking”) ków i przeprowadzić lotniskowca do stoczni zostanie on przezna- HS-14 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) czony do złomowania. do Bremerton w stanie Waszyngton gdzie została zacumowa- (ciąg dalszy nastąpi) na w bazie morskiej obsługi okrętów nieaktywnych – NISMF12. W dniu 8 marca 2004 roku Ranger został skreślony z listy flo- 12. NISMF – Navy Inactive Ship Maintenance Facility

104 Nr 115 (5/2012) • OKRĘTY WOJENNE