Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

KRZYSZTOF WROTEK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Sadowne (453) (z 1 fig., 2 tab. i 6 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2007 Autor: Krzysztof WROTEK Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyñska 39, 03–908 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz PERYT

ISBN 978-83-7538-003-3

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 10

III. Budowa geologiczna ...... 13

A. Stratygrafia...... 13

1. Kreda ...... 14

a. Kreda górna ...... 14

Mastrycht ...... 14

2. Paleogen ...... 14

a. Paleocen? ...... 14

b. Eocen? ...... 15

c. Oligocen? ...... 15

3. Neogen ...... 16

a. Miocen ...... 16

4. Czwartorzêd ...... 16

a. Plejstocen ...... 17

Zlodowacenie najstarsze ...... 17

Zlodowacenie Narwi ...... 17

Stadia³ dolny ...... 17

Interstadia³ ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

Interglacja³ augustowski ...... 19

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 20

Zlodowacenia Nidy ...... 20

Interglacja³ ma³opolski...... 21

3 Zlodowacenie Sanu 1 ...... 21

Interglacja³ ferdynandowski ...... 22

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 22

Interglacja³ wielki ...... 23

Interglacja³ mazowiecki ...... 23

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 25

Zlodowacenie Odry ...... 25

Interglacja³ lubawski ...... 27

Zlodowacenie Warty ...... 29

Stadia³ dolny ...... 29

Stadia³ œrodkowy ...... 30

Interglacja³ eemski ...... 32

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 34

Zlodowacenie Wis³y ...... 34

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 35

c. Holocen ...... 35

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 36

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 36

IV. Podsumowanie ...... 41

Litreratura ...... 42

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Przekrój geologiczny E–F

Tablica V — Rozpoznanie sytuacji geologicznej kopalnego zbiornika jeziornego z okresu interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y w Zambrzyñcu

Tablica VI — Profile sond dokumentuj¹cych osady interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ce w niektórych zag³êbieniach wytopiskowych

4 I. WSTÊP

Granice obszaru arkusza Sadowne wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 21°45’–22°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 52°30’–52°40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Omawiany teren wed³ug Kondrackiego (2002) obejmuje fragment Doliny Dolnego Bugu, wschodni¹ czêœæ Rów- niny Wo³omiñskiej oraz pó³nocny skraj Wysoczyzny Siedleckiej. Administracyjnie teren arkusza Sadowne znajduje siê w województwie mazowieckim, na terenie powiatów: wyszkowskiego (gminy Brañszczyk), wêgrowskiego (gmin: Sadowne, £ochów, Sto- czek i Miedzna), soko³owskiego (gminy Kosów Lacki) i ostrowskiego (gminy Ma³kinia Górna). Arkusz Sadowne Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 zosta³ opracowany w oparciu o projekt prac geologicznych zatwierdzony przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natu- ralnych i Leœnictwa decyzj¹ KOK/15/97 z dnia 22.04.1997. Zdjêcie geologiczne ca³ego obszaru zosta³o wykonane przez autora w latach 1998–2000. W trakcie prac terenowych wykonano i sprofilowano: 501 sond mechanicznych WH (W) o g³êbokoœci od 2,4 do 17,0 m (³¹cznie 1982,9 m), 676 sond rêcznych o g³êbokoœci od 2,3 do 4,5 m (³¹cznie 1749,6 m), wykonano równie¿ 16 wierceñ sond¹ Geoprobe o g³êbokoœci od 4,6 do 14,4 m (³¹cznie 92,0 m). Sondy Geoprobe by³y wykonane, jak najbli¿ej wczeœniej wykonanych sond WH, g³ównie dla sprecyzowania profili osadów organicznych. Ponadto opisano 33 ods³oniêcia, wkopy i rowy o g³êbokoœci do 7 m. £¹czna liczba punktów dokumentacyjnych na obszarze arkusza wynosi 1226, czyli na 1 km2 przypada œrednio oko³o cztery punkty (tab. 1). Materia³ dokumentacyjny zebrany w trakcie prac terenowych uzupe³niono: 27 profilami otworów hydrogeologicznych, 153 profilami otworów surowcowych i geologiczno-in¿ynierskich oraz profilami sond i otworów wykonanych w celu udokumentowania torfowisk (12 opracowañ). Wykorzystano rów- nie¿ wyniki badañ geofizycznych uzyskane w ramach prac nad badanym obszarem. Cel badañ by³ ró¿ny. G³ównie dotyczy³y one rozpoznania utworów czwartorzêdu (ok.1/3 ich ca³kowitej mi¹¿szoœci). Wykorzystano równie¿ inne prace o wiêkszym zasiêgu (Graniczny i in.1995).

5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 2 34 567

1 Sr-355a sr Ociête 95,0 2,5 piaski tarasów nadzalewowych

2 W-52a sm Orze³ek 109,0 8,0 torfy interglacja³u eemskiego

3 Sr-138 sr Sadowne — przejazd PKP 108,3 2,1 piaski tarasów nadzalewowych

4 Sr-174 sr Mrozowa Wola 107,0 2,1 piaski tarasów nadzalewowych

5 W-337 sm Sokó³ka 108,0 2,4 osady organiczne interglacja³u eemskiego

osady organiczne interglacja³u eemskiego 6 W-361 sm Ukazy 112,0 3,0 (nieprzewiercone)

osady organiczne interglacja³u eemskiego 7 W-387 sm Ukazy–Bojewo 113,0 2,8 (nieprzewiercone)

osady organiczne interglacja³u eemskiego 8 W-263 sm Bojewo 119,0 9,0 (przewiercone)

gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlo- 9 W-282 sm Polkowo 111,0 2,2 dowacenia Warty

torfy interglacja³u eemskiego i piaski ta- 10 W-284 sm Polkowo 110,0 2,4 rasu nadzalewowego w dolinie rzeki Ugoszcz

gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego 11 W-58 sm Stoczek–Grabiny 115,0 3,0 (Wkry) zlodowacenia Warty, w rejonie miejscowoœci Grabiny

torfy holoceñskie na namu³ach intergla- 12 W-304 sm Brzózka 115,0 2,4 cja³u eemskiego

osady organiczne interglacja³u eemskiego 13 W-306a sm Stare Lipki 118,0 2,4 w dolinie Ugoszczy

namu³y interglacja³u eemskiego w dolinie 14 W-419 sm Stare Lipki 116,0 2,4 Ugoszczy

torfy interglacja³u eemskiego w krawêdzi 15 W-473 sm Stare Lipki–Podborze 130,0 2,8 wysoczyzny

wytopisko wype³nione materia³em piasz- 16 W-34 sm Baczki–Ostrówek 111,0 6,0 czysto-¿wirowym, zjawisko bocznej termoerozji

Geo- osady interglacja³u eemskiego udokumen- 17 so Gajówka Zachodnia 111,0 7,2 Gajówka Zachodnia towane palinologicznie

18 W-212 sm Stoczek – las 123,0 6,0 osady organiczne interglacja³u eemskiego

19 Geo-Stoczek so Stoczek – stacja paliw 119,0 6,0 osady organiczne interglacja³u eemskiego

osady organiczne interglacja³u eemskiego 20 W-432 sm Wycech 119,0 2,4 w dolinie Ugoszczy

osady organiczne interglacja³u eemskiego 21 W-492 sm Kolonia Ugoszcz 124,0 2,4 w dolinie Ugoszczy

osady organiczne interglacja³u eemskiego 22 W-12 sm Twarogi 112,0 6,8 przebadane palinologicznie

szczegó³owo udokumentowany strop osa- dów interglacju eemskiego i zlodowace- 23 Rów-foto wk Zambrzyniec 114,0 3,3 nia Wis³y (Vistulianu) — rysunki, zdjê- cia, orzeczenia palinologiczne

osady organiczne interglacja³u eemskiego 24 W-11 sm Zambrzyniec 114,0 17,0 udokumentowane palinologiczne

osady organiczne interglacja³u eemskiego 25 Geo-Zgrzebichy so Zgrzebichy 114,0 6,0 udokumentowane palinologiczne

osady organiczne interglacja³u eemskiego 26 W-50 sm Zgrzebichy 114,0 7,5 udokumentowane palinologiczne

6 cd. tabeli 1

1 2 34 567

gliny zwa³owe na mu³kach i piaskach 27 W-52 sm Kolonia Zgrzebichy 115,0 8,0 (stadia³ œrodkowy zlodowacenia Warty)

28 W-208 sm Stoczek – las 127,5 6,0 osady organiczne (interglacja³ eemski?)

29 W-253 sm Drgicz – las 128,0 8,0 osady organiczne (interglacja³ eemski?)

30 W-216 sm Gajówka Lubiesz 131,0 6,0 osady organiczne interglacja³u eemskiego

31 W-217 sm Gajówka Lubiesz 134,0 6,0 osady organiczne interglacja³u eemskiego

32 W-581 sm Majdan – las 130,0 2,8 osady organiczne interglacja³u eemskiego

33 W-577 sm Majdan – las 135,0 2,4 osady organiczne interglacja³u eemskiego

maksymalna mi¹¿szoœæ osadów organicz- 34 W-222 sm Miednik – rezerwat 132,5 15,0 nych interglacja³u eemskiego i nadk³adu

osady organiczne interglacja³u eemskiego 35 W-598 sm Miednik – rezerwat 132,5 13,0 opróbowane

piaski humusowe interglacja³u eemskiego 36 W-571 sm Gajówka Stara Wieœ 130,0 2,8 pod nadk³adem

nawiercone gliny zwa³owe stadia³u 37 W-562 sm Ka³êczyn 136,0 2,4 dolnego zlodowacenia Warty pod nadk³adem w rejonie B³oniewa

przebadane i opublikowane w 1957 r. sta- B³oniewo (stanowisko publi- 38 wyrobisko wk 138,0 3,5 nowisko B³oniewo z osadami organiczny- kowane) mi interglacja³u eemskiego

przewiercone gliny zwa³owe stadia³u œrodko- wego zlodowacenia Warty — sonda Geopro- 39 Geo-B³oniewo so B³oniewo 138,0 4,8 be wykonana na po³udnie od wyrobiska tor- fów interglacja³u eemskiego (punkt dok. 38)

osady organiczne interglacja³u eemskiego 40 W-239 sm Kozo³upy 137,0 9,0 i zlodowacenia Wis³y (Vistulianu)

osady organiczne interglacja³u eemskiego 41 W-231 sm Kozo³upy 137,0 9,0 i zlodowacenia Wis³y (Vistulianu) le¿¹ce pod glinami deluwialnymi

osady organiczne interglacja³u eemskiego 42 W-238 sm Kozo³upy 137,0 6,8 i zlodowacenia Wis³y (Vistulianu) le¿¹ce pod glinami deluwialnymi

43 Geo-Karczewizna so Karczewizna 106,0 3,0 cokó³ tarasu erozyjnego rzeki Liwiec

*sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna, so — sonda Geoprobe, wk — wykop

W celu pe³nego rozpoznania budowy geologicznej utworów czwartorzêdowych oraz ich bezpo- œredniego pod³o¿a, dla potrzeb niniejszego opracowania, zosta³y wykonane trzy pe³nordzeniowe otwory badawcze (kartograficzne): Wilczogêby P-4 (otw. 1, g³. 208,7 m), Polkowo P-5 (otw. 13, g³. 199,0 m) i Majdan P-6 (otw. 27, g³. 124,0 m). W oparciu o wykonane pomiary geoelektryczne, miêdzy innymi wzd³u¿ linii przekroju A–B, zosta³a sporz¹dzona dokumentacja badañ elektrooporowych dla omawianego obszaru (Jagodziñski, 2000). Powi¹zano j¹ z wczeœniej wykonanymi badaniami elektrooporowymi na SSW od miejscowoœci Majdan (Wrotek, 1999a). Wstêpna, robocza interpretacja tych prac pomog³a w lokalizacji otworów kartograficznych, w konstrukcji przekroju geologicznego A–B oraz pozwoli³a wyjaœniæ pozycjê osadów interglacjalnych w Ostrówku (otw. 15) uznawanych dotychczas za trzeciorzêdowe (Nowak, 1971c). Celem prac wiertniczych prowadzonych na terenie arkusza Sadowne by³o miêdzy innymi usta- lenie mi¹¿szoœci utworów czwartorzêdowych. Uda³o siê go zrealizowaæ jedynie w trzech otworach

7 kartograficznych, gdzie zosta³y one przewiercone. W dwóch z nich, w Wilczogêbach (otw. 1) i Polko- wie (otw. 13), w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych, nawiercono osady kredy górnej — mastrychtu, a w jednym, w Majdanie (otw. 27), osady neogenu (fig. 1). Z rdzeni wiertniczych pobrano i przebadano 180 próbek osadów neogeñskich i czwartorzêdo- wych. W trakcie standardowych badañ litologiczno-petrograficznych wykonano analizy: uziarnienia; sk³adu petrograficznego ¿wirów frakcji 5–10 mm, wyseparowanych z glin zwa³owych; sk³adu mine- ralnego frakcji ciê¿kiej; obtoczenia ziaren kwarcu 0,5–1,0 mm; zawartoœci wêglanu wapnia (we frakcji poni¿ej 0,1 mm) (Komacka-Makowiecka, 2000). Analizê palinologiczn¹ 20 próbek osadów czwartorzêdowych, pobranych z rdzeni otworów kartograficznych, wykona³ Krupiñski (2000e). Analizê palinologiczn¹ 21 próbek uzyskanych z sond WH i Geoprobe pobranych w okolicy miejscowoœci: Drgicz, Twarogi, B³oniewo (wed³ug archiwalnych opracowañ kartograficznych, obecnie jest to czêœæ koloni miejscowoœci Syberia), Gajówka Zachodnia i Zambrzyniec wykona³ Krupiñski (2000a–d). Opracowanie oœmiu próbek osadów trzeciorzêdowych z otworu Majdan P-6 (otw. 27) wykona³a S³odkowska (2000). Oznaczenia mikrofauny 12 próbek pobranych z profilu Wilczogêby (otw. 1) i Polkowo (otw. 13) dokona³a Gawor-Biedowa (1999). Na obszarze arkusza Sadowne nie by³o dotychczas otworów przebijaj¹cych osady czwartorzêdo- we. W wyniku prac wiertniczych przeprowadzonych na tym terenie i na obszarach s¹siednich arkuszy (Jadów i Kamieñczyk) oraz wykorzystuj¹c dotychczasowe wyniki prac geofizycznych (elektrooporowych) stwierdzono wystêpowanie na tym obszarze rozleg³ego obni¿enia powierzchni podczwartorzê- dowej, a¿ do wysokoœci 120 m p.p.m. Mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych na terenie arkusza jest wiêc ponad dwukrotnie wiêksza ni¿ dotychczas przyjmowano. W œwietle uzyskanych nowych danych osady opisywane w Ostrówku jako trzeciorzêdowe (Nowak, 1971c) s¹ osadami czwartorzêdowymi (toczeñce, porwaki lub kry?). Pierwszym opracowaniem dotycz¹cym miêdzy innymi tego obszaru jest Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Warszawa (Ró¿ycki, Zwierz, 1952; Rühle, 1953). Budowê geologiczn¹, stratygrafiê plejstocenu i paleogeomorfologiê rejonu Dolnego Bugu omówiono w pracy Straszewskiej (1968), a zagadnienia petrografii w pracy Turnau-Morawskiej (1952). W pracy Stra- szewskiej (1968) znajduje siê opis wczeœniejszych badañ z zakresu geomorfologii (Ró¿ycki, 1967; Michalska, 1967) i geologii osadów powierzchniowych. Wielu cennych informacji na temat budowy tarasów nadzalewowych dostarczy³o opracowanie Galona (1972). W tym samym czasie zosta³y wykonane i przedstawione przegl¹dowe badania kartograficzne Nowak (1971a–c, 1972a–c) dla Mapy geologicznej Polski 1:200 000 arkusz Warszawa Wschód. Wyniki tych badañ przedstawiono równie¿ w publikacji Nowak (1969). Wymienione wy¿ej opracowania kartograficzne jako jedyne ca³oœciowo ujmowa³y budowê geologiczn¹ omawianego terenu i stanowi³y g³ówne Ÿród³o wiedzy o stratygrafii i wykszta³ceniu utworów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a. W latach póŸniejszych ukaza³a siê praca

8 Otw. 27 m n.p.m. Majdan P-6 127,0 m n.p.m. 130 0,0 3,9 ** Otw. 13 6,3 ** ** Polkowo P-5 9,6 ** W 108,0 m n.p.m. 13,8 Qp3 ** 0,0 ** Otw. 1 2,1 ** ** ** 1,16-0,91-1,04 ** Wilczogêby P-4 ** 100 8,0 ** 27,6 ** 94,0 m n.p.m. R=0,50 11,5 ** R=0,50 0,0 Qp4 ** 33,0 ** ** 1,45-0,72-1,32 ** ** 1,57-0,66-1,45 ** ** ** ** 1,98-0,51-1,91 9,3 ** ** 41,5 ** 11,6 1,21-0,87-1,09 ** ** ** 27,4 ** 46,5 ** R=0,52 15,0 W ** W Qp3 ** R=0,26 Qp3 58,2 41,6 ** L 59,8 ** R=0,27 ** ** Q 3 ** L ** p ** 35,0 49,3 R=0,10 69,3 ** R=0,49 ** Qp3 52,0 ** ** 39,5 ** 55,8 ** 72,8 ** 58,3 1,85-0,57-1,62 77,0 R=0,55 50 ** O O ** R=0,65 Q 3 84,7 p ** Qp3 ** 68,0 ** ** 1,31-0,82-1,11 88,5 ** 59,3 93,0 Q ** ** 63,7 ** ** 95,2 ** M 67,0 81,0 ** R=0,24 ** ** ** ** ** 104,7 ** ** 1,54-0,68-1,42 R=0,39 ** 88,0 ** ** 76,1 Qp2-3 ** ** G ** ** ** Q 2-3 ** 82,5 Qp2 p ** ** ** 119,0 ** 88,0 ** R=0,79 121,4 89,2 ** 1,64-0,62-1,56 ** F ** ** Q 2 124,0 ** F 108,0** p 0 ** Q 2 ** 98,5 ** R=0,72 p ** ** 112,0 100,5 ** ** S ** 2 ** 1,55-0,67-1,41 Qp ** 122,5 ** 112,0 ** ** 1 ** K 123,2 ** ** N Qp2 K 116,2 ** Q 2 ** Q 2 ** p ** p 2 ** 1,42-0,73-1,33 132,9 ** ** ** 3 127,6 ** ** 1,47-0,73-1,32 129,7 ** R=0,25 ** ** ** N ** 148,5 Qp2 4 ** A ** 1,07-0,98-0,97 ** Qp1 ** 5 ** 156,3 ** -50 ** 159,0 ** ** 1,49-0,71-1,33 ** A 6 ** ** Qp1 ** ** ** ** 7 ** 1,66-0,62-1,51 ** 174,3 ** ** 163,7** ** 8 164,9 ** R=0,53 ** 182,4 **** ** R=0,53 ** 9 ** ** 1,36-0,79-1,20 ** A ** 10 ** Qp1 195,3 ** Q 181,4 ** ** ** Cr ** 199,0 ** 11 ** ** ** 1,54-0,68-1,41 ** R 12 -100 ** ** 201,7 ** Q 1,31-0,82-1,11 13 Cr 208,7

Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1 — ¿wiry, 2 — piaski, 3 — piaski py³owate, 4 — mu³ki, 5 — i³y, 6 — gliny zwa³owe, 7 — margle, 8 — znaleziska flory kopalnej, 9 — znaleziska fauny kopalnej, 10 — glaukonit, 11 — miejsce pobrania próbek, 12 — wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwarcu, 13 — wspó³czynniki petrograficzne frakcji ¿wirowej wypreparowanej z glin zwa³owych (O/K–K/W–A/B); liczba oznacza g³êbokoœæ wystêpowania osadów w metrach; symbole zgodne z map¹ geologiczn¹

9 Ba³uk (1991) obejmuj¹ca budowê geologiczn¹, ukszta³towanie powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu terenów po³o¿onych na pó³noc od doliny Bugu. W pracy tej stratygrafia utworów plejstocenu przed- stawiona zosta³a odmiennie ni¿ w opracowaniach J. Nowak i K. Straszewskiej. Ostatnie prace Mamako- wej (1998) oraz wyniki badañ interglacjalnych serii rzecznych i jeziornych interglacja³u mazowieckiego wykonanych dla s¹siednich arkuszy przez Janczyk-Kopikow¹, dla profilu otworu Myszad³a P-5 (Wrotek, 2000) i Brañszczyk P-3 (We³niak, 2000) oraz Winter dla profilu otworu Zaszków, po³o¿onym oko³o 21 km na wschód od Sadownego na terenie arkusza Sterdyñ (Wrotek, 1997a), potwierdzaj¹ wczeœniej- sze ustalenia i prace J. Nowak i K. Straszewskiej. W œwietle tych badañ, wczeœniej opracowane arkusze Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000: D³ugosiod³o (Listkowska, 1993a, b), Ostrów Mazowiecka (¯uk, 1993a, b), Ma³kinia Górna (Wrotek, 1993c, 1995a), Kosów Lacki (Wrotek, 1998b) i Wêgrów (Wrotek, 1999b), powi¹zano z pre- zentowan¹ przez Ba³uk (1991) wczeœniejsz¹ stratygrafi¹ dla Przasnysza. Wykonane w okresie póŸniej- szym arkusze: Jadów (z profilem otw. Myszad³a P-5) (Wrotek, 2000), Liw (Wrotek, 1999a) i Kamieñczyk (z profilem otw. Brañszczyk P-3) (We³niak, 2000), s¹ potwierdzeniem najnowszych prac Mamakowej (1998) i zarazem wczeœniejszych opracowañ Nowak (1969, 1971a–c, 1972a–c) i Straszewskiej (1968). Na wszystkich wy¿ej wymienionych arkuszach wykonano otwory kartograficzne. Z przewier- conych utworów czwartorzêdowych i osadów pod³o¿a pobrano próbki do badañ biostratygraficznych i petrograficznych. Uzyskane wyniki dostarczy³y nowych informacji o stratygrafii, genezie i litologii tych osadów na obszarze arkusza Sadowne. Szczególnie istotne s¹ profile archiwalne (Solek, 1973) i nowe profile w Myszad³ach, Stel¹gach, Zaszkowie i Brañszczyku oraz uzyskane wyniki badañ biostratygraficznych potwierdzaj¹ce wystêpowanie na tym obszarze serii interglacjalnych po³o¿onych pod lub pomiêdzy poziomami glin zwa³owych. Oprócz prac kartograficznych prowadzone by³y na tym terenie równie¿ prace w celu poszukiwania surowców, prace inwentaryzacyjne, badania hydroge- ologiczne, geologiczno-in¿ynierskie i geofizyczne. Zakres i wyniki tych badañ zosta³y przedstawione na mapie dokumentacyjnej i za³¹cznikach do niej. Materia³y te zosta³y przeanalizowane i wykorzysta- ne do opracowania niniejszego arkusza.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Sadowne obejmuje fragment Doliny Dolnego Bugu, Równiny Wo³omiñskiej i Wysoczyzny Siedleckiej (Kondracki, 2002) oraz niewielki odcinek doliny Liwca. Wysoczyzna Siedlecka to rozcz³onkowane wzniesienia wysoczyzny morenowej p³askiej, nadbudowane przez osady wodnolodowcowe. Pomiêdzy poszczególnymi fragmentami wysoczyzny wy- stêpuj¹ obni¿enia wytopiskowe, czêsto powi¹zane sieci¹ dolin i parowów. Obszar ten odwadniany jest przez rzekê Liwiec i Ugoszcz. Wykorzystuj¹ one dawne doliny wód roztopowych. Najwy¿szy punkt

10 na terenie arkusza (142,5 m n.p.m.) znajduje siê na pó³noc od miejscowoœci Podborze w obrêbie wy- niesionego fragmentu wysoczyzny zbudowanego z piasków i ¿wirów lodowcowych. W obrêbie po³udniowo-wschodniego fragmentu Wysoczyzny Siedleckiej wystêpuj¹ liczne, ma³e, dobrze widoczne w obecnej rzeŸbie terenu, wytopiska wype³nione osadami organicznymi interglacja³u eemskiego. W pocz¹tkowej fazie zlodowacenia Wis³y (wczesnego Vistulianu) osady te zosta³y przykryte utworami jeziornymi a w okresie póŸniejszym osadami deluwialnymi. W okresie przed i po I wojnie œwiatowej zalegaj¹ce w obni¿eniach pok³ady torfów zosta³y miejscami wyeksploatowane. Powsta³e w wyrobiskach poeksploatacyjnych jeziorka znane s¹ pod lokaln¹ nazw¹ „ósmak”. Jedno z nich, opisywane jest w literaturze geologicznej jako „stanowisko B³oniewo”. Zachodnia jego czêœæ zosta³a przebadana w latach 1954–1957 (Borówko-D³u¿akowa, Halicki, 1957). Badania palinologiczne pozwoli³y zidentyfikowaæ wystêpuj¹ce tu torfy jako osady powsta³e w czasie interglacja³u eemskiego (Borówko-D³u¿akowa, Halicki, 1957). Centraln¹ czêœæ obszaru arkusza zajmuje Równina Wo³omiñska. Ma ona charakter wysoczyzny morenowej p³askiej. Wystêpuje na wysokoœci oko³o 106–115 m n.p.m. Jej powierzchnia by³a rozmy- wana i rozcinana przez wody roztopowe, a nastêpnie nadbudowywana piaskami wodnolodowcowymi, wskutek czego zosta³a zniszczona i zrównana. Osady wodnolodowcowe nadbudowuj¹ce wysoczyznê s¹ pozosta³oœci¹ po równole¿nikowych szlakach sandrowych, którymi kolejno, pocz¹tkowo na po³udnie, a nastêpnie ze wschodu na zachód, odp³ywa³y wody roztopowe w czasie maksymalnego zasiêgu i stopniowego wycofywania siê l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty. W takim ujêciu najdalszy zasiêg tego l¹dolodu wyznaczy³a po³udniowa granica wzglêdnie cien- kiej jego partii. Przekszta³ci³a siê ona w strefy rozpadu na bry³y i p³aty martwych lodów, zmieniaj¹c siê kolejno w wytopiska, pojezierza interglacjalne i dzisiejsz¹ strefê obni¿eñ. Moreny czo³owe powsta³y u czo³a l¹dolodu charakteryzuj¹cego siê znacznie wiêksz¹ gruboœci¹. Powy¿szy pogl¹d autora (Wrotek, 1993a, b; 1998b; 1999a i 2000) koresponduje z okreœleniem strefy B³oniewa, przez Nowak (1971a, c), jako obszaru maksymalnego zasiêgu l¹dolodu stadia³u Wkry dla arkusza Sadowne i Liw (Wrotek, 1999a). Rozpoznana i udokumentowana wówczas iloœæ stanowisk wystêpowania osadów interglacja³u eemskiego by³a niewielka (na omawianym arkuszu tylko w rejonie B³oniewia), natomiast obecnie liczba poznanych przez autora tego typu profili przekracza 600 (Wrotek, 1993a–c; 1995a, b; 1998a, b; 1997a, b; 1999a, b i 2000). Najwiêkszy szlak odp³ywu wód roztopowych zaznaczy³ siê w centralnej czêœci omawianego obszaru, jest on czêœci¹ opisanego wczeœniej odp³ywu tych wód, biegn¹cego od miejscowoœci £apy (Wrotek, 1993c, 1995b, 1997a i 1998a) przez: Ciechanowiec (Wrotek, 1998a), Nur (Wrotek, 1997a), Ma³kiniê Górn¹ (Wrotek, 1995b), Sadowne i dalej na Strachówkê, Okuniew i Poœwiêtne (Wrotek, 2000). W obrêbie Równiny Wo³omiñskiej równie¿ wystêpuj¹ liczne i rozleg³e misy, obni¿enia wyto-

11 piskowe, szczególnie w okolicach miejscowoœci: Bojewo, Nowe Lipki, Ostrówek, Stoczek, Brzózka oraz w Zambrzyñcu i Zgrzebichach. W dolinie Ugoszczy, na odcinku od Wycechu (czêœæ wsi Stare Lipki) do miejscowoœci Grabiny, wiêksze wytopiska lub zespo³y wytopisk zosta³y w³¹czone w szlak dop³ywu wód roztopowych p³yn¹cych z rejonu miejscowoœci Wrotnów i Maliszewa (tabl. I; Wrotek, 1998b). Formy pozytywne pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego z okresu stadia³u œrod- kowego (Wkry), które nie zosta³y rozmyte, to moreny czo³owe wystêpuj¹ce w rejonie: Bojewa, Drgi- cza, Gajówki Zachodniej i miejscowoœci Miednik oraz fragmenty wysoczyzny polodowcowej w okolicach Polkowa po³o¿one na wysokoœci 116,0–118,0 m n.p.m. W pó³nocnej czêœci omawianego terenu dominuj¹c¹ jednostk¹ geomorfologiczn¹ jest Dolina Dolnego Bugu obejmuj¹ca tarasy nadzalewowe i niewielkie fragmenty tarasu zalewowego Bugu. Ukszta³towana zosta³a w czasie interglacja³u eemskiego (Straszewska, 1968; Wrotek, 1993c, 1995b i 1997a) i zlodowacenia Wis³y. Taras zalewowy Bugu po³o¿ony jest na wysokoœci 0,7–2,5 m n.p. rzeki. Wystêpuje od miejscowo- œci Treblinka (ark. Kosów Lacki) do Prostynia, dalej biegnie na pó³nocny zachód w kierunku miasta Brok (ark. Ostrów Mazowiecka), powraca na omawiany obszar w okolicy Wilczog¹b. W rejonie miej- scowoœci Wilczogêby i Zalesie taras jest najszerszy (do ok. 2 km). Powierzchniê tarasu urozmaicaj¹ starorzecza zawodnione oraz dolinki wielu bezimiennych cieków. W okolicy Wilczog¹b, w pobli¿u zachodniej granicy obszaru, znajduje siê najni¿ej po³o¿ony punkt na terenie arkusza Sadowne — 92,3 m n.p.m. (koryto rzeki Bug). Dominuj¹c¹ form¹ w obrêbie Doliny Dolnego Bugu jest taras nadzalewowy po³o¿ony od 3,0 do 11,0 m n.p. rzeki. Przebiega ze wschodu na zachód. Jego powierzchnia jest silnie rozcz³onkowa- na i urozmaicona dolinkami licznych mniejszych cieków. G³ówne koryto rzeki Bug ulega³o czêstej zmianie. Zmienia³ siê równie¿ charakter roœlinnoœci wystêpuj¹cy w obrêbie tarasów zalewowych i nadzalewowych, zwarte kompleksy leœne zosta³y zast¹pione przez uprawy rolnicze. Œlady dawnych lasów zachowa³y siê w starorzeczach doliny Bugu w formie kopalnych pok³adów drzew zwanych tu „czarnymi dêbami”. W rejonie od Z³otek do Sadownego wystêpuj¹ szczególnie rozleg³e równiny torfowe o powierzchni kilkunastu kilometrów kwadratowych. Do tarasu nadzalewowego Bugu nawi¹zuje równie¿ niewielki, po³o¿ony na wysokoœci oko³o 2 m n.p. rzeki, fragment tarasu nadzalewowego Liwca, le¿¹cy w po³udniowo-zachodniej czêœci omawianego obszaru, w okolicach miejscowoœci Kamionna. Wysoczyzny i tarasy rzeczne podciête s¹ w wielu miejscach przez krawêdzie i stoki erozyjne o wysokoœci od kilku do kilkunastu metrów, a w przypadku stoków w rejonie Nowych Lipek i Tre-

12 blinki (na terenie ark. Kosów Lacki) nawet do oko³o 25 m n.p. rzeki. S¹ to fragmenty najstarszych krawêdzi rozmytych przez wody lodowcowe (na tabl. I zosta³y przedstawione jako d³ugie stoki). Powierzchnie sandrowe, a szczególnie tarasy nadzalewowe, nadbudowane s¹ w wielu miejscach przez piaski eoliczne tworz¹ce niekiedy rozleg³e wydmy. Od miejscowoœci Szynkarzyzna przez oko- lice Sadownego, Draku (fragment wioski Sadowne) do Z³otek rozci¹gaj¹ siê jedne z najwiêkszych i rozleglejszych form tego typu w Polsce. S¹ to wydmy paraboliczne i wa³owe, otoczone polami pia- sków przewianych, o wysokoœci wzglêdnej od kilku do kilkunastu metrów, w rejonie Nowych Lipek mog¹ nawet przekraczaæ 30 m. Omawiany obszar odwadniany jest: w czêœci pó³nocnej i zachodniej przez Bug (najwiêksz¹ rze- kê na terenie arkusza Sadowne), a w po³udniowej przez jego dop³yw Liwiec. Innym wiêkszym dop³ywem Bugu jest Ugoszcz, odwadniaj¹cy wschodni¹ i centraln¹ czêœæ badanego obszaru. Istnieje te¿ wiele nienazwanych, ma³ych cieków, które nawi¹zuj¹ do wy¿ej wymienionych g³ównych przep³ywów i s¹ w wiêkszoœci skanalizowane.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Obszar arkusza Sadowne znajduje siê w obrêbie obni¿enia podlaskiego (Praca zbiorowa, 1973, 1983). Utwory starszego pod³o¿a poznano poza omawianym obszarem na arkuszach oœciennych: Kamieñczyk (We³niak, 2000), Jadów (Wrotek, 2000) i Kosów Lacki (otw. Wrotnów IG 1; Wrotek, 1998b). Na terenie arkusza Kamieñczyk pod³o¿e krystaliczne znajduje siê na wysokoœci 2297,6 m p.p.m. i 2015,8 m p.p.m. (We³niak, 2000). Powy¿ej wystêpuj¹ osady paleozoiczne: kambru, ordowi- ku, syluru i permu (luka startygraficzna obejmuje dewon i karbon). Na osadach paleozoicznych le¿¹ serie utworów: triasu, jury i kredy (Kubicki, Ryka, 1982; Praca zbiorowa, 1973, 1983). Powierzchniê stropu osadów mezozoicznych — kredy górnej przedstawiono w pracy Uberny (1974). W ostatnim czasie wykonano wiele otworów przewiercaj¹cych utwory czwartorzêdu, neogenu i paleogenu, pozwoli³o to dok³adniej okreœliæ wysokoœæ stropu osadów kredy górnej na badanym obszarze. Wystêpu- je on na wysokoœci od oko³o 64 m p.p.m. w miejscowoœci Uœcianek (otw. 30), na pó³nocny wschód od obszaru arkusza Sadowne (Wrotek, 1993c, 1995b), przez 98,1 m p.p.m. w miejscowoœci P³atkownica (otw. 58) (¯uk, 1993a, b) i 107,7 m p.p.m. w Wilczogêbach (otw. 1), do 118,0 m p.p.m. w rejonie miasta £ochów, w po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza Kamieñczyk (We³niak, 2000). Niniejsze opracowanie stratygraficzne dotyczy g³ównie utworów czwartorzêdowych, a w mniej- szym stopniu ich bezpoœredniego pod³o¿a, które stanowi¹ osady kredy górnej, paleogenu i neogenu.

13 1. Kreda

a. Kreda górna Mastrycht

Osady kredy górnej — mastrychtu nawiercono w dwóch otworach kartograficznych Wilczogê- by P-4 (otw. 1) i Polkowo P-5 (otw. 13). Na znacznym obszarze arkusza stanowi¹ one bezpoœrednie pod³o¿e utworów czwartorzêdowych. W Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 201,7 m (107,7 m p.p.m.) i w Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 195,3 m (87,3 m p.p.m.) wystêpuj¹ m a r g l e kremowe, bia³e, kruche, z okruchami fauny. W 12-stu próbkach, pobranych z tych osadów, Gawor-Biedowa (1999) oznaczy³a zespo³y otwornic wskazuj¹ce na mastrycht górny. Mikrofauna ta wystêpuje wyj¹tkowo licznie w Wilczogêbach (otw. 1) (Gawor-Biedowa, 1999). Margle kredy górnej — mastrychtu, bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi, nawiercono równie¿ na s¹siednich arkuszach, w P³atkownicy (otw. 58) na wysokoœci 98,1 m p.p.m. (ark. Ostrów Mazowiecka; ¯uk, 1993a, b) oraz w otworze Brzóza P-3 na wysokoœci 115,0 m p.p.m. (ark. Kamieñczyk; We³niak, 2000). W Uœcianku (otw. 30, ark. Ma³kinia Górna; Wrotek, 1993c, 1995b), margle te wystêpuj¹ pod warstw¹ ciemnozielonych piasków glaukonitowych mastrychtu o mi¹¿szoœci 2,7 m. Osady kredy znane s¹ ponadto z obszaru arkusza D³ugosiod³o (Listkowska, 1993a, b) znajduj¹cego siê na pó³nocny zachód od omawianego arkusza. W pracy Ba³uk (1991) przedstawiono przybli¿ony przebieg d³ugiego obni¿enia egzaracyjnego, o kierunku N–S, do wysokoœci oko³o 140 m p.p.m. Doprowadzono je jedynie do doliny Bugu. W obni¿eniu stwierdzono osady kredy — mastrychtu. W pracach autora (Wrotek, 1993a, c; 1995a, b; 1997a; 1998a, b; 1999a, b i 2000) i We³niaka (2000), wykonanych w póŸniejszym okresie, stwierdzono roz- widlenie tego kopalnego obni¿enia w kierunku Myszade³ i Dobrego, na po³udnie, oraz Wêgrowa, na po³udniowy wschód.

2. Paleogen

a. Paleocen?

Osady paleocenu wystêpuj¹ prawdopodobnie na wschodnich obrze¿ach obszaru arkusza Sa- downe w obrêbie sk³onu wschodniej czêœci wielkiego obni¿enia. Rozpoznano je na terenie s¹siedniego arkusza — Ma³kinia Górna (Wrotek, 1993c, 1995b) w otworze Treblinka (otw. 45) na wysokoœci oko³o 40 m p.p.m. S¹ to piaski glaukonitowe drobno- i œrednioziarniste, szare, kremowe, z domieszk¹ frakcji py³owej, z kolcami je¿owców, z detrytusem otwornic i ma³¿y. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 10,2 m (nie zosta³y przewiercone). E. Gawor-Biedowa oznaczy³a w tych osadach zespo³y mikrofauny przewodnie dla paleocenu dolnego (Treblinka — otw. 45, Kañkowo — otw. 23 i Mianowo — otw. 11;

14 Wrotek, 1993c, 1995b). Zarówno mi¹¿szoœæ, jak i wysokoœæ sp¹gu piasków nie zosta³y œciœle okreœlo- ne i s¹ trudne do jednoznacznego zdefiniowania, gdy¿ utwory tego wieku i ni¿ej le¿¹ce osady kredy górnej — mastrychtu s¹ do siebie bardzo podobne. Rozdzielono je hipotetycznie na wysokoœci 60,0 m p.p.m. Osady tego wieku mog¹ równie¿ wystêpowaæ w profilach archiwalnych, na zachód od Ostrowi Mazowieckiej, w sp¹gu piasków ogólnie przyjêtych za oligoceñskie (¯uk, 1993a, b).

b. Eocen?

Osady eocenu wydzielono nawi¹zuj¹c do utworów tego wieku poznanych na s¹siednich arkuszach. Na obszarze arkusza Ma³kinia Górna w otworze Treblinka (otw. 45), na pó³nocny wschód od badanego terenu, wystêpuj¹ mu³ki i piaski glaukonitowe z wk³adkami wêgla brunatnego omi¹¿szoœci 1,1 m (Wrotek, 1993c, 1995b). Akumulacja tych osadów przebiega³a w œrodowisku morskim, wystêpuje w nich przewaga ziaren py³ku roœlin nagonasiennych i bogaty zestaw morskiego fitoplanktonu. Okreœlono je jako serie górnoeoceñskie (Wrotek, 1993c, 1995b). W otworze Wyszomierz (otw. 16), po³o¿onym oko³o 5 km na wschód od miejscowoœci Miêdzylesie na terenie arkusza Kosów Lacki, nawiercono piaski glaukonitowe zawieraj¹ce zespo³y morskiego fitoplanktonu eocenu górnego (Wrotek, 1998b). Ich strop znajduje siê na wysokoœci 9,0 m p.p.m. W otworze Wrotnów IG 1 (otw. 18, ark. Kosów Lacki) strop osadów eoceñskich znajduje siê na wysokoœci 7,0 m p.p.m, a sp¹g wystêpuje oko³o 40 m p.p.m. (Wrotek, 1998b). Oznaczenie biostratygraficzne osadów tego wieku w okolicach miejscowoœci T³uszcz (Nowak, 1983, 1984), na po³udniowy zachód od omawianego obszaru, oraz w wy¿ej opisanych profilach pozwala przypuszczaæ, ¿e osady tego wieku wystêpuj¹ równie¿ w obrêbie arkusza Sadowne.

c. Oligocen?

Osady oligoceñskie nie zosta³y nawiercone na obszarze arkusza Sadowne. Wystêpuj¹ prawdopodobnie w obrêbie sk³onu wielkiego obni¿enia w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych, w czêœci po³udniowej badanego terenu (od miejscowoœci Majdan po Bednarze na terenie arkusza Liw). Ozna- czone zosta³y na obszarze s¹siedniego arkusza — Ma³kinia Górna (Wrotek, 1993c, 1995b) w otworze Treblinka (otw. 45), po³o¿onym na pó³nocny wschód od omawianego terenu. W otworze tym na wy- sokoœci oko³o 37–39 m p.p.m. le¿¹ i³y, mu³ki i piaski, miejscami z wêglem brunatnym,zawieraj¹ce s³odkowodne zespo³y py³kowe, bez morskiego fitoplanktonu, B. S³odkowska okreœli³a je jako osady oligocenu dolnego (Wrotek, 1993c, 1995b). Piaski z glaukonitem oligocenu dolnego wystêpuj¹ na po³udniowy wschód od omawianego obszaru w Chmielewie (otw. 35, ark. Wêgrów; Wrotek, 1999b). Ich strop znajduje siê na wysokoœci 18,5 m p.p.m., a wiek okreœlono na podstawie oznaczeñ biostratygraficznych B. S³odkowskiej wykonanych dla tego terenu. Serie ciemnozielonych, glaukonitowych osadów o znacznej mi¹¿szoœci, zosta³y rozpoznane przez autora na po³ud-

15 nie od omawianego terenu, w obrêbie obszaru arkusza Liw (Wrotek, 1999a). Brak jest jednak jednoznacznych oznaczeñ biostratygraficznych dla tych osadów, ponadto s¹ one zdeformowane tektonicznie (Wrotek, 1999a). Podkreœliæ nale¿y makroskopowe podobieñstwo ciemnozielonych serii piasków i mu³ków glaukonitowych, które na tym i s¹siednim terenie wystêpuj¹ w kredzie (mastrychcie), paleocenie, eocenie i oligocenie. Podstaw¹ do ustalenia ich wieku mog¹ byæ tylko oznaczenia biostratygraficzne.

3. Neogen

Osady neogenu na omawianym obszarze znane s¹ tylko z profilu otworu w Majdanie (otw. 27). Profil ten przeanalizowano w nawi¹zaniu do innych otworów opracowywanych w tym samym czasie, w Przedsiêbiorstwie Geologicznym „Polgeol” w Warszawie (Wrotek, 1993a, c; 1995a, b; 1997a; 1998a, b; 1999a, b i 2000), dla których wykonano oznaczenia biostratygraficzne osadów neogenu. W opraco- waniu tym uwzglêdniono równie¿ profile g³êbszych otworów archiwalnych (Listkowska, 1993a, b; Wrotek, 1993a, c, 1995a, b, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000; We³niak, 2000 i ¯uk, 1993a, b).

a. Miocen

Osady mioceñskie wystêpuj¹ jedynie w po³udniowej czêœci omawianego obszaru w rejonie Maj- danu (otw. 27). Na g³êbokoœci 95,2 m (31,8 m n.p.m.) nawiercono w tym otworze warstwê i³ów i mu³ków z wk³adkami wêgla brunatnego, ciemno-be¿owych, szarych, czarnych, od- wapnionych, z 20-centymetrowymi, nielicznymi, laminami piasków drobnoziarnistych. S³odkowska (2000) okreœli³a w nich wystêpowanie ubogich górnomioceñskich zespo³ów py³kowych. Osady te nie zosta³y przewiercone do wysokoœci 3,0 m n.p.m. W znacznej czêœci serii laminacja i³ów i mu³ków jest skoœna, a jedynie w sp¹gu p³aska. Osady wystêpuj¹ce w sp¹gu nie s¹ zdeformowane. W obrêbie omawianego obszaru s¹ to najm³odsze serie osadów neogeñskich.

4. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe zosta³y przewiercone jedynie w trzech otworach kartograficznych. Maksy- maln¹ mi¹¿szoœæ (201,7 m i 195,3 m) stwierdzono w Wilczogêbach (otw. 1) i Polkowie (otw. 13) w czêœci pó³nocno-zachodniej i centralnej obszaru arkusza natomiast najmniejsz¹ (95,2 m) w Majdanie (otw. 27), w czêœci po³udniowej (fig. 1). Na pozosta³ym terenie mo¿na j¹ oszacowaæ na podstawie szkicu geologicznego odkrytego (tabl. II), uwzglêdniaj¹cego dane z wielu otworów, g³ównie kartograficznych, po³o¿onych na obszarach s¹siednich arkuszy (Wrotek, 1993a, c; 1995a, b; 1997a; 1998a, b; 1999a, b i 2000). Wykszta³cenie osadów czwartorzêdowych rozpoznano na podstawie 32 profili otworów wiert- nicznych, w tym trzech kartograficznych. Liczne sondy, ods³oniêcia, szurfy i wkopy (rowy) wykonane na omawianym terenie pozwoli³y dok³adniej poznaæ utwory przypowierzchniowe.

16 a. Plejstocen

Zasadnicze znaczenie dla poznania wykszta³cenia litofacjalnego i opracowania podzia³u straty- graficznego utworów plejstoceñskich tego obszaru mia³y profile trzech otworów kartograficznych. Interpretacjê genetyczno-facjaln¹ próbek osadów, pobranych z rdzeni otworów kartograficznych, oparto na wynikach badañ litologiczno-stratygraficznych wykonanych przez Komack¹-Makowieck¹ (2000) wraz z niektórymi uwagami Koenig (1998). Uwzglêdniono równie¿ profile otworów archiwalnych oraz stratygrafiê utworów czwartorzêdowych przyjêt¹ w otworach kartograficznych wykonanych na obszarach s¹siednich arkuszy: Ma³kinia Górna, Kosów Lacki, Wêgrów, Liw, Jadów, Sterdyñ i Czy¿ew (Wrotek, 1993a, c; 1995a, b; 1997a; 1998a, b; 1999a, b i 2000) oraz Ostrów Mazowiecka (¯uk, 1993a, b), D³ugosiod³o (Listkowska, 1993a, b) i Kamieñczyk (We³niak, 2000). W œwietle nowych danych uwzglêd- niono opracowania regionalne: Ba³uk (1991), Nowak (1969, 1971a–c, 1973a–c) i Straszewskiej (1968). Dla rozpoznania genezy i wieku osadów przypowierzchniowych istotne znaczenie mia³o odkry- cie wielu obni¿eñ wype³nionych kopalnymi osadami organicznymi. Wœród nich mieœci siê profil zna- nego, od 1957 r., „stanowiska interglacja³u eemskiego w B³oniewie” (Borówko-D³u¿akowa, Halicki, 1957) oraz inne, nowe, stanowiska osadów tego wieku w Twarogach, Gajówce Zachodniej oraz w Zam- brzyñcu i Syberii, w których na utworach organicznych interglacja³u eemskiego udokumentowano wystêpowanie serii osadów wczesnego Vistulianu (Amersfort (?) — Krupiñski, 2000a–d).

Zlodowacenie najstarsze Zlodowacenie Narwi

Dwudzielne utwory lodowcowe zlodowacenia Narwi wystêpuj¹ najprawdopodobniej na wiêk- szoœci omawianego obszaru, stwierdzono je w profilach dwóch g³êbokich otworów kartograficznych w Wilczogêbach (otw. 1) i Polkowie (otw. 13).

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków, stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi przewiercono jedynie w dwóch g³êbokich otworach kartograficznych (otw. 1 i 13). Najprawdopodobniej jednak wystêpuj¹ one na zdecydowanej wiêkszoœci omawianego obszaru i poza nim (np. w Myszad³ach — Wrotek, 2000 i P³atkownicy — ¯uk, 1993a, b) bezpoœrednio na marglach kredy gór- nej lub piaskach glaukonitowych paleogenu. W Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 201,7–181,4 m (107,7–87,4 m p.p.m.) i Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 195,3–182,4 m (87,3–74,4 m p.p.m.) wystê- puj¹ gliny zwa³owe, szare, be¿owe. W Polkowie s¹ one piaszczyste, ciemnobr¹zowe, natomiast w Wil- czogêbach stwierdzono w nich porwaki mu³ków glaukonitowych, ciemnozielonych o mi¹¿szoœci od 3 do 10 cm oraz wk³adki piasków ró¿noziarnistych, py³owatych, o mi¹¿szoœci od 20 do 60 cm, stanowi¹cych inne facje tego poziomu lodowcowego.

17 Gliny zwa³owe charakteryzuj¹ wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,54, K/W–0,68, A/B–1,41 (otw. 1) i O/K–1,36, K/W–0,79, A/B–1,201 (otw. 13). W sk³adzie petrograficznym ¿wirów, w obu otworach, wyraŸnie przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (œr. 44,4% i 41,7%), a w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej amfibole (œr. 37,9% i 40,4%) (Komacka-Makowiecka, 2000). W Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 182,4–176,0 m wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziar- niste, zielonkawe, z 1–2-centymetrowymi laminami detrytusu, przechodz¹ce ku stropowi w mu³ki py³owato-piaszczyste z laminami piasków drobnoziarnistych be¿owych, szarych, zielonkawych (kra?). Powsta³y one czasie recesji l¹dolodu i deglacjacji obszaru. S¹ to prawdopodobnie (nie by³y badane) osady wodnolodowcowe.

Interstadia³

Mu³ki i piaski jeziorne. Okres interstadialny reprezentuj¹ g³ównie utwory ilasto-mu³kowo-piaszczyste le¿¹ce w Wilczogêbach (otw.1) na g³êbokoœci 181,4–164,9 m (87,4–70,9 m p.p.m.). W otworze tym ponad opisan¹ wy¿ej seri¹ glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi wystêpuj¹: w sp¹gu mu³ki piaszczyste, ciemno be¿owe, szare, z laminami czarnego detrytusu roœlinnego (liczny w sp¹gu) i wk³adkami piasków drobno- i œrednioziarnistych, wy¿ej piaski drobno- i œrednioziarniste z wk³adkami mu³ków, w stropie piaski drobnoziarniste. Wed³ug Komackiej-Mako- wieckiej (2000) w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 43,8%), a domieszka wêglanu wapnia waha siê od zera do 3,4% w osadach piaszczystych i od 1,6 do 7,5% w py³owatych. Utwory wystêpuj¹ce w czêœci dolnej profilu powsta³y w zbiorniku zamkniêtym, natomiast w czêœci górnej w zbiorniku przep³ywowym, do którego mia³a miejsce dostawa materia³u obcego. Opisywane mu³ki i piaski to osady jeziorne (Komacka-Makowiecka, 2000). W profilu otworu Polkowo P-5 (otw. 13) na g³êbokoœci 182,4–174,3 m (74,4–66,3 m p.p.m.), wystêpuj¹ piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste, be¿owe, szare, z domieszk¹ frakcji py³owej. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole (œr. 46,2%), a obtoczenie ziaren kwarcu jest s³abe (wartoœæ œrednia R — 0,53), domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 6,2% (Komacka-Ma- kowiecka, 2000). S¹ to osady jeziorne, facji brze¿nej, z wyraŸnym udzia³em rozmytych osadów trze- ciorzêdowych (Komacka-Makowiecka, 2000). W próbce pobranej z otworu w Wilczogêbach (otw.1), z g³êbokoœci 173,7 m, stwierdzono wystê- powanie spektrum czwartorzêdowego i redeponowanego trzeciorzêdowego oraz planktonu morskiego (Krupiñski, 2000e). Nale¿y siê spodziewaæ, ¿e w tym okresie na badanym obszarze wystêpowa³a roœlin- noœæ trawiasta i trawiasto-parkowa (Krupiñski, 2000e).

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

18 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Narwi wyró¿niono w Wilczogêbach (otw. 1) i Polkowie (otw. 13). W swoich analizach autor uwzglêdni³ niektóre sugestie z pracy Koenig (1998) oraz nawi¹za³ do otworu w Myszad³ach (Wrotek, 2000) i P³atkownicy (¯uk, 1993a, b), gdzie gliny zwa³owe tego wieku wystêpuj¹ w podobnym po³o¿eniu. W Wilczogêbach (otw.1) s¹ to gliny piaszczyste, be¿owo-szare, twardoplastyczne, wapniste, ze ¿wirami i g³azikami, le¿¹ce na g³êbokoœci 164,9–129,7 m (70,9–35,7 m p.p.m.), z 20–90-centymetrowymi porwakami mu³ków ciemnozielonych i czarnych w sp¹gu i w stropie. Gliny te charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,49, K/W–0,71, A/B–1,33 (Ko- macka-Makowiecka, 2000). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 41,8%), a domieszka wêglanu wapnia waha siê od 6,6 do 12,4%. W Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 174,3–159,0 m (66,3–51,0 m p.p.m.) wystêpuj¹ gliny zwa³owe, ciemnobe¿owe, szare, twardoplastyczne, ze ¿wirami i g³azikami, s³abo wapniste, z: 2–3-centymetrowymi porwakami ciemnozielonych i czarnych mu³ków, 10-centymetrow¹ wk³adk¹ torfów piaszczystych oraz 30-centymetrow¹ wk³adk¹ piasków humusowych, ciemno br¹zowych i czarnych. W badaniach Komackiej-Makowieckiej (2000) we frakcji ¿wirowej tych glin przewa¿aj¹ wapienie, a charakteryzuj¹ je nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,66, K/W–0,62, A/B–1,51. W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 44,1%), wystê- puje rownie¿ podwy¿szona iloœæ dystenu (œr. 4,2%). Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi od 1,8% w sp¹gu, do 3,8% w stropie. Piaski wodnolodowcowe pochodz¹ce z recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Narwi nadbudowuj¹ gliny zwa³owe tego zlodowacenia. Utwory te rozpoznano w dwóch otworach kartograficznych (otw. 1 i 13). W Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 129,7–127,6 m (35,7–33,6 m p.p.m.) le¿¹ piaski drobnoziarniste, z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych i py³owatych, ze ¿wirami drobnookruchowymi, podœcielone mu³kami piaszczystymi, be¿owymi, szarymi, ze ¿wirami w stropie. Przyjêto, mimo dobrego obtoczenia ziaren, ¿e s¹ to utwory wodnolodowcowe osadzone w œrodowisku o du¿ych wahaniach energii przep³ywu, a dobrze obtoczone ziarna kwarcu mog³y zostaæ redeponowane. W Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 159,0–156,3 m (51,0–48,3 m p.p.m.) wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, jasno be¿owe, szare, znane jedynie z próbek okruchowych (pobranych z koryta).

Interglacja³ augustowski

Mu³ki i piaski jeziorne i rzeczne. Utwory rzeczne i jeziorne interglacja³u agu- stowskiego (podlaskiego) nie zosta³y bezpoœrednio nawiercone na badanym terenie. Wystêpuj¹ one na po³udniowy zachód od badanego obszaru, na terenie arkusza Jadów (Wrotek, 2000) w otworze My- szad³a P-5 (tabl. IV). W profilu tym, pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Narwi i Nidy, na g³êbokoœci 173,3–122,1 m (70,8–19,6 m p.p.m.), le¿¹ mi¹¿sze osady piaszczysto-mu³kowe. Wystê-

19 puj¹ w nich spektra py³kowe o charakterze neogeñskim (Wrotek, 2000), jednak badania mineralogiczno-petrograficzne potwierdzi³y ich rzeczn¹ i jeziorn¹ genezê. W Myszad³ach (Wrotek, 2000) w sp¹gu tej serii le¿¹ piaski drobnoziarniste z wk³adkami pia- sków œrednioziarnistych, z licznymi laminami i z rozproszonym detrytusem roœlinnym. Powy¿ej nich wystêpuj¹ mu³ki ilaste, z laminami piaszczystymi, be¿owe, szare, ciemnobr¹zowe, z domieszk¹, wk³adkami i laminami detrytusu roœlinnego. Miejscami humusu jest w nich tak du¿o, ¿e podobne s¹ do torfów. Ca³¹ seriê rzeczno-jeziorn¹ nadbudowuj¹ i koñcz¹ piaski drobnoziarniste, be¿owe, szare z detrytusem roœlinnym. Mi¹¿szoœæ ca³ej serii utworów interglacjalnych wynosi 51,2 m. Wydaje siê, ¿e dolina wype³niona powy¿szymi utworami kontynuuje siê przez obszar arkusza Sadowne dalej na wschód w kierunku miejscowoœci Zaszków (ark. Sterdyñ; Wrotek, 1997a).

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenia Nidy

Ponad utworami wodnolodowcowymi stadia³u górnego zlodowacenia Narwi wystêpuje poziom glin zwa³owych zwi¹zany ze zlodowaceniem Nidy. Zosta³ on przewiercony w dwóch otworach kartograficznych (otw. 1 i 13). W Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 127,6–116,2 m (33,6–22,2 m p.p.m.) le¿¹ gliny zwa³owe, piaszczyste, be¿owo-szare, z licznymi ¿wirami i g³azikami. W sk³adzie frakcji ¿wirowej wapienie paleozoiczne nieznacznie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi. Gliny te charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,42, K/W–0,73, A/B–1,33 (Ko- macka-Makowiecka, 2000). W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 35,4%), a domieszka wêglanu wapnia wynosi do 20,0%. Poziom glin zwa³owych zlodowacenia Nidy przewiercono równie¿ w Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 156,3–132,9 m (48,2–24,9 m p.p.m.). Wystêpuje w nich wk³adka piasków drobnoziarnistych, z domieszk¹ frakcji py³owej o tej samej barwie (inna facja osadów lodowcowych). W stropie glin stwierdzono liczne 2–5-centymetrowe porwaki ciemnych mu³ków. Sk³ad ¿wirów jest niejedno- rodny. Gliny te charakteryzuj¹ dwa typy wspó³czynników petrograficznych: O/K–1,47 i 1,07, K/W–0,73 i 0,98, A/B–1,32 i 0,97 (Komacka-Makowiecka, 2000). W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 38,5%), a domieszka wêglanu wapnia waha siê od 6,4 do 13,8%. W czasie recesji l¹dolodu i deglacjacji obszaru w wyniku erozji i akumulacji wód roztopowych powsta³a seria piasków wodnolodowcowych,drobno- i œrednioziarnistych rozpoznanych wy³¹cznie w Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 116,2–112,0 m (22,2–18,0 m p.p.m.). Osady te s¹ s³abo wysortowane. Ich cechy wskazuj¹ na spadek energii przep³ywu ku stropowi serii. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej iloœæ amfiboli jest wiêksza ni¿ w glinach, a domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 6,0%.

20 Interglacja³ ma³opolski

Z okresem tego interglacja³u wi¹zaæ mo¿na seriê mu³ków i piasków jeziornych stwierdzonych jedynie w profilu otworu Polkowo P-5 (otw. 13) na g³êbokoœci 132,9–123,2 m (24,9–15,2 m p.p.m.). Seriê t¹ tworz¹ od sp¹gu mu³ki, ciemno be¿owe i szare, drobno i rytmicznie war- stwowane, z laminami jasnoszarymi i ciemno-br¹zowymi, o mi¹¿szoœci 2,2 m. Powy¿ej wystêpuje warstwa piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 3,0 m, z domieszk¹ frakcji py³owej, z 2–3-milimetrowymi laminami mu³ków i 1–2-milimetrowymi laminami humusu ciemno br¹zowego i czarnego. W stropie serii le¿y 4,5-metrowa warstwa mu³ków, nieco piaszczystych, wapnistych, be¿owo-szarych, s³abo i twardoplastycznych, z licznymi 2-milimetrowymi laminami ciemnobr¹zowego detrytusu roœlinnego. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej zbadano w dwóch próbkach: ze œrodkowej warstwy piasków i z le¿¹cych w stropie mu³ków. W obu próbkach dominuj¹ amfibole (œr. 45,4% w piaskach i 32,7% w mu³kach), przy czym w mu³kach równie liczny jest biotyt (Komacka-Makowiecka, 2000). Domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 7,2%. Za Komack¹-Makowieck¹ (2000) przyjêto, ¿e s¹ to osady jeziorne. W Polkowie (otw. 13) w próbkach pobranych z g³êbokoœci 133,6–132,2 m stwierdzono, ¿e osady te s¹ pozbawione sporomorf i p³onne py³kowo (Krupiñski, 2000e).

Zlodowacenie Sanu 1

Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków, zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ bezpoœrednio nad utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia Nidy (otw. 1) i jeziornymi interglacja³u ma³opolskiego (otw. 13). Poznano je g³ównie w Wilczogêbach (otw. 1), gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 112,0–98,5 m (18,0–4,5 m n.p.m.). S¹ to gliny zwa³owe, be¿owo-szare, twardoplastyczne, zasobne w ¿wiry i g³aziki, z wk³adk¹, soczewk¹ osadów wodnolodowcowych na g³êbokoœci 102,5–100,5 m. Utwory wodnolodowcowe to piaski drobnoziarniste, jasno be¿owe, z 30-centymetrowej mi¹¿szoœci lamin¹ mu³ków piaszczystych w stropie. Wœród frakcji ¿wirowej tych glin wapienie paleozoiczne nieznacznie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, a charakteryzuj¹ je wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,55, K/W–0,67, A/B–1,41 (Komacka-Makowiecka, 2000). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole (œr. 36,2%). Domieszka wêglanu wapnia waha siê od 14,1 do 20,0%. W Polkowie (otw. 13) ten poziom lodowcowy reprezentuje bardzo cienka, zredukowana w wyniku erozji, warstwa glin le¿¹ca na g³êbokoœci 123,2–122,5 m (15,2–14,5 m p.p.m.). Piaski rzeczno-peryglacjalne i wodnolodowcowe. WPolkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 122,5–112,0 m (14,5 m p.p.m.–4,0 m p.p.m.) wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarni- ste (10,5 m), be¿owe, szare, z domieszk¹ frakcji py³owej i z 2–3-milimetrowymi laminami czarnego detrytusu roœlinnego. W piaskach tych, w zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej, przewa¿aj¹ amfibole (œr. 39,4%), a domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 6,1%. Przyjêto, ¿e s¹ to osady wodnolodow-

21 cowe (rzeczno-peryglacjalne) (Komacka-Makowiecka, 2000) z recesji. Mog¹ one wystêpowaæ na znacznie wiêkszym obszarze oraz osi¹gaæ wiêksze mi¹¿szoœci (hipoteza) jak zosta³o to przedstawione na przekroju geologicznym A–B. W nastêpnym ciep³ym okresie, w centralnej czêœci tego obszaru, ponownie wyst¹pi³y procesy erozyjne.

Interglacja³ ferdynandowski

Z okresem interglacja³u ferdynandowskiego zwi¹zana jest seria mu³ków jeziornych, z wk³adkami piasków, przewiercona w Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 98,5–89,2 m (4,5 m p.p.m.–4,8 m n.p.m.). S¹ to mu³ki piaszczyste, be¿owo-szare, podœcielone 1,8-metrow¹ warstw¹ piasków drobno- i bardzo drobnoziarnistych, o takiej samej barwie (ok. 10-centymetrowej mi¹¿szoœci lamina podobnych piasków wystêpuje równie¿ w œrodku serii mu³ków). Mu³ki s¹ s³abo wapniste, wystê- puj¹ w nich natomiast bardzo liczne 1–2-milimetrowej mi¹¿szoœci laminy ciemnobr¹zowego i czarnego detrytusu roœlinnego. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej jest w mu³kach wyrównany natomiast w piaskach zmienny, bowiem ku górze wzrasta iloœæ amfiboli i biotytu, a maleje granatów i epidotu (Komacka-Ma- kowiecka, 2000). Stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu w piaskach jest s³aby (wartoœæ œrednia R — 0,72), a domieszka wêglanu wapnia wynosi od 4,3 do 6,8%. S¹ to osady jeziorne (Komacka-Makowiecka, 2000). W Wilczogêbach (otw. 1) w pobranych do badañ palinologicznych dwóch próbkach z g³êbokoœci 92,8 i 90,3 m Krupiñski (2000e) stwierdzi³ istnienie redepozycyjnych spektrów py³kowych, co nie pozwala na wyci¹gniêcie wniosków stratygraficznych i paleoekologicznych dotycz¹cych tych osadów. W Polkowie (otw. 13) utwory interglacja³u ferdynandowskiego zosta³y stwierdzone na g³êboko- œci 112,0–108,0 m (4,0–0,0 m n.p.m.). W sp¹gu serii wystêpuj¹ mu³ki ilaste, ciemnobe¿owe, szare, wapniste, o mi¹¿szoœci 2,5 m. Wy¿ej nad nimi przewiercono 1-metrow¹ warstwê namu³ów piaszczysto-mu³kowych, ze ¿wirami, o tej samej barwie, wapnistych. ¯wiry pochodz¹ z rozmywania wy¿ej le¿¹cych utworów, s¹ wmyte w mu³ki (namu³y), dlatego wilgotne osady s¹ bardzo podobne do glin. W mu³kach, w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej, przewa¿aj¹ biotyt i amfibole. Osady s¹ s³abo wapniste (4,4–8,8%) (Komacka-Makowiecka, 2000). Stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu (jedna prób- ka) jest s³aby (R — 0,79). S¹ to utwory jeziorne. Do zbiornika okresowo dostarczany by³ materia³ grubszy, prawdopodobnie rzeczny (Komacka-Makowiecka, 2000). W Polkowie (otw. 13) w próbce z g³êbokoœci 110,6 m Krupiñski (2000e) stwierdzi³ wystêpowa- nie redepozycyjnych spektrów py³kowych pochodzenia trzeciorzêdowego (na wtórnym z³o¿u).

Zlodowacenie Sanu 2

Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków zaliczone do zlodowacenia Sanu 2 nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu i znane s¹ wy³¹cznie z otworu w Wilczogêbach (otw. 1), gdzie le¿¹ na g³êbo-

22 koœci 89,2–67,0 m (4,8–27,0 m n.p.m.). S¹ to gliny zwa³owe, be¿owo-szare, twardoplastyczne, ze ¿wirami i g³azikami, rozdzielone wk³adk¹, soczewk¹ piasków wodnolodowcowych (Komacka-Ma- kowiecka, 2000) akumulowanych w szczelinach i tunelach (?) lodowych. Do jednego poziomu utworów lodowcowych zaliczone zosta³y obie warstwy glin za Komack¹-Makowieck¹ (2000). Charakterystyka tych osadów opiera siê g³ównie o wyniki badañ uzyskane dla górnej warstwy glin, z ni¿szej pobrana zosta³a tylko jedna próbka. Sk³ad mineralny frakcji ¿wirowej obu glin jest zbli¿ony, przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne (œr. 35,3%). Charakteryzuj¹ je wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,54, K/W–0,68, A/B–1,42 (Komacka-Makowiecka, 2000). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej wystêpuje wyraŸna przewaga amfiboli (œr. 45,4%) nad granatami (œr. 26,8%) i epidotem (œr. 16,1%). Domieszka wêglanu wapnia jest wysoka (18,0–22,2%). W obrêbie osadów tego wieku wy- stêpuj¹ i³y znane z profili otworów studziennych w Ostrówku (otw. 14–22) do tej pory uznawane za „trzeciorzêdowe” (Nowak, 1971a, c). Utwory te wystêpuj¹ na wysokoœci od oko³o 7 do 25 m n.p.m. Wyjaœniono, ¿e i³y rozpoznane w Ostrówku to kry o nieznanej ca³kowitej mi¹¿szoœci (powy¿ej 4–12 m) po³o¿one w obrêbie utworów czwartorzêdowych (Jagodziñski, 2000). Osady pod³o¿a wystêpuj¹ tu dopiero na wysokoœci oko³o 100–120 m p.p.m. i wykszta³cone s¹ jako margle kredy — mastrychtu (We³niak, 2000; ¯uk, 1993a, b). Erozja wód roztopowych w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 spowodowa³a znaczne, a w centralnej czêœci omawianego obszaru ca³kowite, zniszczenie utworów tego piêtra, a miejscami równie¿ starszych osadów (przekrój geologiczny A–B). U schy³ku omawianego okresu zosta³y akumulowane piaski wodnolodowcowe drobno- i œrednioziarniste, py³owate, z domieszk¹ ¿wirów,be¿owe, szare, przewiercone w Wilczo- gêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 67,0–63,7 m (27,0–30,3 m n.p.m.) (nie by³y badane).

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Okres interglacja³u mazowieckiego reprezentuje mi¹¿sza seria mu³ków i piasków jeziornych i rzecznych(?) poznana g³ównie w Polkowie (otw. 13). Wystêpuje ona na g³êboko- œci 108,0–68,0 m (0,0–40,0 m n.p.m.). Akumulacjê tej serii poprzedzi³a erozja, bardzo silna w strefie g³ównej doliny rzecznej, powi¹zana z denudacj¹ i peneplenizacj¹ wiêkszoœci omawianego obszaru. W wyniku tych procesów utwory interglacja³u mazowieckiego le¿¹ bezpoœrednio na osadach jeziornych interglacja³u ferdynandowskiego, w Polkowie (otw. 13, przekrój geologiczny A–B) lub na utworach wodnolodowcowych zlodowacenia Sanu 2, w Wilczogêbach (otw. 1). O ich korelacji z omawianym okresem poza podobnym po³o¿eniem i wykszta³ceniem zadecydowa³y g³ównie wyniki badañ mineralogiczno-petrograficznych (Komacka-Makowiecka, 2000). Na obszarach s¹siaduj¹cych arkuszy

23 Jadów (w Myszad³ach, tabl. IV) i Kamieñczyk (w Brañszczyku) Z. Janczyk-Kopikowa równie¿ wy- ró¿ni³a serie osadów tego wieku (Wrotek, 2000; We³niak, 2000). W Polkowie (otw. 13) utwory interglacja³u mazowieckiego prezentuj¹ pe³ny rozwój g³ównej doliny rzecznej. Osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 40,0 m, a wiêc podobn¹ do stwierdzonej w profilu w Myszad³ach (42,9 m; Wrotek, 2000). Wskazywa³o by to na podobn¹ skalê erozji rzeki na tym obszarze we wczesnej fazie interglacja³u. W Polkowie osady te zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 108,0 m (0,0 m n.p.m.). W sp¹gu serii le¿¹ mu³ki piaszczyste, o mi¹¿szoœci 0,7 m, be¿owo-szare, wapniste, z licznymi laminami czarnego detrytusu roœlinnego. Powy¿ej wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste i py³owate o mi¹¿szoœci 5,3 m, z licznymi 2–3-milimetrowymi laminami czarnego i ciemnobr¹zowego detrytusu roœlinnego, s³abo wapniste. Seria utworów interglacjalnych kontynuuje siê nadal i ponad piaskami le¿¹ mu³ki piaszczyste i py³owate be¿owe, ciemnobr¹zowe, z licznymi (niekiedy co 2–3 centymetry) 1–3-milimetrowymi laminami czarnego detrytusu roœlinnego. Mu³ki w niektórych partiach s¹ s³abo, a w innych bardziej wapniste. Ca³y kompleks osadów koñcz¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, jasno be¿owe, szare, o mi¹¿szoœci 20,0 m. Wysokoœæ stropu serii interglacjalnej przyjêto w Polkowie (otw. 13) w nawi¹zaniu do po³o¿enia stropu po- dobnej serii w Wilczogêbach (otw. 1) i w otworach po³o¿onych na s¹siaduj¹cych obszarach arkuszy: w Myszad³ach (Wrotek, 2000), Brañszczyku (We³niak, 2000) oraz Treblince (Wrotek, 1993c, 1995b, 1998b). W Wilczogêbach (otw. 1) utwory zwi¹zane z interglacja³em mazowieckim wystêpuj¹ na g³êbo- koœci 63,7–59,3 m (30,3–34,7 m n.p.m.). Od sp¹gu seriê t¹ buduje 0,5-metrowa warstwa mu³ków be¿owych, ciemnobr¹zowych, z czarnym detrytusem roœlinnym, na niej le¿y 0,5 m piasków drobno- i œrednioziarnistych, zatorfionych, ciemnobr¹zowych i czarnych. Powy¿ej wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, be¿owo-szare, o mi¹¿szoœci 1,7 m, nad nim ponownie znajduj¹ siê piaski (0,8 m) drobno- i œrednioziarniste, ciemnobe¿owe, szare, z czarnym detrytusem roœlinnym, rozproszonym i w licznych laminach. Seriê t¹ koñcz¹ mu³ki piaszczyste be¿owo szare, plastyczne z humusem, o mi¹¿szoœci 0,5 m. Nad nimi wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, zatorfione, czarne, o mi¹¿szoœci 0,4 m. Z utworów interglacja³u mazowieckiego wystêpuj¹cych w Wilczogêbach (otw. 1) pobrano i przebadano tylko kilka próbek (Komacka-Makowiecka, 2000). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej w sp¹gu przewa¿aj¹ granaty, wy¿ej amfibole, domieszka wêglanu wapnia wzrasta ku stropowi od 0,2 do 7,7%. S¹ to osady jeziorne. Powsta³y w zbiorniku do którego nastêpowa³a okresowa dostawa materia³u i zmienia³y siê facje osadów (Komacka-Makowiecka, 2000). W Polkowie (otw. 13) do badañ petrograficznych (Komacka-Makowiecka, 2000) pobrano prób- ki utworów z serii interglacjalnej wystêpuj¹cej na g³êbokoœci 108,0–87,0 m. W dolnej czêœci, w mu³kach (g³. 108,0–88,0 m), w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ biotyt i amfibole, osady s¹ s³abo wapniste (4,4–8,8%) (Komacka-Makowiecka, 2000). Stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu jest s³aby (war- toœæ œrednia R — 0,79). W sp¹gu s¹ to osady jeziorne natomiast w stropie rzeczno-peryglacjalne, do zbiornika nastêpowa³a okresowo dostawa materia³u grubszego (Komacka-Makowiecka, 2000).

24 W Wilczogêbach (otw. 1) do badañ palinologicznych wybrano próbki z g³êbokoœci: 63,1; 62,9; 62,8 i 60,7 m, w których Krupiñski (2000e) stwierdzi³ wystêpowanie spektrów o zdecydowanej prze- wadze roœlin zielnych (76–95%) nad krzewami i drzewiastymi. Dominuj¹ tu py³ki roœlin: Cypraceae, Gramineae i Artemisia, podrzêdnie wystêpuj¹ ziarna py³ku: Pinus sylvestris, Betula i Salix. Spektra py³kowe odzwierciedlaj¹ wystêpowanie zbiorowisk krzewiasto-zielnych lub zielno-turzycowo-trawia- stych z bylicami i nielicznymi, zdegenerowanymi formami drzewiastymi (Krupiñski, 2000e). Akumula- cjê osadów torfowych, lub torfiastych, wed³ug Krupiñskiego (2000e), wi¹zaæ nale¿y z po³udniow¹ stref¹ tundry. Przyjêto jednak, ¿e omawiane serie utworów z³o¿one zosta³y w czasie krótkiego och³odzenia klimatu w obrêbie interglacja³u. W Polkowie (otw. 13) natomiast wybrano próbki z g³êbokoœci 107,6 i 90,2 m, w których Krupiñ- ski stwierdzi³ wystêpowanie wyraŸnie redepozycyjnych spektrów py³kowych pochodzenia trzecio- rzêdowego (na wtórnym z³o¿u) (Krupiñski, 2000e). W œwietle ró¿nych korelacji litologiczno-wysokoœciowych (Lindner, 1988; Oficjalska i in., 1995) i w³asnych dokonanych dla omawianych profili z Wilczogêb i Polkowa, w nawi¹zaniu do odpowiednich odcinków profili: z Myszade³ (Wrotek, 2000) i Treblinki (Wrotek, 1993c, 1995b, 1998b) oraz Zaszkowa (Wrotek, 1997a) przyjêto, ¿e omawiane serie osadów z³o¿one zosta³y w czasie epizo- dów och³odzenia klimatu interglacjalnego.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Cykl utworów zwi¹zanych ze zlodowaceniem Odry rozpoczynaj¹ piaski wodnolodowcowe (dolne). Zosta³y akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry. Rozpoznano je w Wilczogêbach (otw. 1), na podstawie próbek okruchowych. Na g³êbokoœci 59,3–55,0 m (34,7–39,0 m n.p.m.) wystêpuj¹ tam piaski drobno- i œrednioziarniste, be¿owe, szare, z domieszk¹ frakcji py³owej. Po- dobne piaski stwierdzono na g³êbokoœci 68,0–58,3 m (40,0–49,7 m n.p.m.) w profilu otworu w Polkowie (otw. 13). Osady zlodowacenia Odry rozpoznano równie¿ w g³êbszych archiwalnych otworach studziennych w Ostrówku, Prostyni i Kamionnej. W Ostrówku (otw. 14) s¹ to piaski drobnoziarniste na g³êbokoœci 80,0–62,0 m, Prostyni (otw. 2) piaski drobno- i œrednioziarniste na g³êbokoœci 71,3–53,7miwKamionnej (otw. 26) piaski ró¿noziarniste na g³êbokoœci 84,1–73,2 m. Mu³ki i i³y zastoiskowe. Utwory zastoiskowe pochodz¹ce z transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry rozpoznano wy³¹cznie w profilach otworów archiwalnych. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (15,0 m) mu³ków zastoiskowych, szarych, stwierdzono w Ostrówku (otw. 15), gdzie wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 73,0–58,0 m (33,1–48,1 m n.p.m.), w profilu opisane by³y jako „py³y piaszczyste”. Mu³ki wystêpuj¹ równie¿ w Prostyni (otw. 2) na g³êbokoœci 53,7–40,5 m (47,3–60,5 m n.p.m.), ponadto zna-

25 ne s¹ one z obu profili otworów studziennych w Kamionnej (otw. 25 i 26), gdzie opisane zosta³y jako „i³y piaszczyste” o mi¹¿szoœci 14,0 i 7,0 m. Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków wodnolodowcowych. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry tworz¹ prawie ci¹g³y poziom na ca³ym omawianym obszarze, niemal wszêdzie podœcielone s¹ utworami miêdzymorenowymi. Tylko na po³udniu w rejonie Majdanu (otw. 27) le¿¹ bezpoœrednio na osadach pod³o¿a czwartorzêdu. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych jest bardzo zmienna od kilku centymetrowego reziduum (otw. 1) do 42,1 m (otw. 26). W Wilczogê- bach (otw. 1) jest to 8-centymetrowa wk³adka ¿wirów gliniastych po³o¿ona na g³êbokoœci 55,0 m (39,0 m n.p.m.). W Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 58,3–55,8 m (49,7–52,2 m n.p.m.) wystêpuj¹ gliny zwa³owe piaszczyste, be¿owo-szare ze ¿wirami i g³azikami zawieraj¹ce (w sp¹gu) 80-centymetrow¹ wk³adkê mu³ków piaszczystych o tej samej barwie. W sk³adzie petrograficznym tych glin zdecydowanie dominuj¹ wapienie paleozoiczne (œr. 39,5%), a charakteryzuj¹ j¹ wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,85, K/W–0,57, A/B–1,62. W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej zdecydowanie przewa¿aj¹ amfibole (Komacka-Makowiecka, 2000). W Majdanie (otw. 27) bezpoœrednio na osadach mioceñskich, na g³êbokoœci 95,2–84,7 m (31,8–42,3 m n.p.m.), wystêpuj¹ dwudzielne gliny zwa³owe, piaszczyste, be¿owo-szare, twardoplastyczne, ze ¿wirami i g³azikami, w sp¹gu dolnej warstwy o teksturze skoœnej. Charakteryzuj¹ je nastê- puj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,31, K/W–0,82, A/B–1,11. W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej, w dolnej warstwie glin, wystêpuje du¿o materia³u pod³o¿a (Komacka-Mako- wiecka, 2000), w górnej brak tego materia³u i dominuj¹ amfibole (œr. 41,0 %). Gliny rozdziela 5,5-metrowa wk³adka piasków wodnolodowcowych, ró¿noziarnistych, szarych, jasno be¿owych, z domieszk¹ frakcji py³owej, osadzonych przez wody roztopowe w tunelu lub jaskini œródlodowej (próbki okruchowe). Erozja wód roztopowych, u schy³ku zlodowacenia Odry i w czêœci m³odszego okresu ciep³ego, spowodowa³a znaczne (w niektórych miejscach ca³kowite) zniszczenie osadów tego piêtra. Piaski, miejscami z mu³kami i ¿wirami, wodnolodowcowe (górne). W Wil- czogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 55,0–39,5 m (39,0–54,5 m n.p.m.) wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednio- ziarniste, z 2–20-milimetrowymi laminami i wk³adkami mu³ków, jasno be¿owe, szare, podobne utwory stwierdzono równie¿ w Stoczku (otw. 23, 24). Piaski wodnolodowcowe zlodowacenia Odry poznane w Wilczogêbach (otw. 1) wystêpuj¹ rów- nie¿ w wielu innych profilach. W Majdanie (otw. 27) na g³êbokoœci 84,7–77,0 m (42,3–50,0 m n.p.m.) przewiercono warstwê piasków drobnoziarnistych, z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych i nielicznymi ¿wirami oraz z otoczakiem o œrednicy 10-centymetrów, be¿owych, jasno szarych, s³abo wapnistych. W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 34,4%), stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu jest s³aby (wartoœæ œrednia R — 0,65). Wed³ug Komackiej-Makowieckiej (2000) s¹ to osady fluwioglacjalne.

26 W wystêpuj¹cych na g³êbokoœci 77,0–72,8 m piaskach drobnoziarnistych, dominuj¹ amfibole (œr. 34,4%) (Komacka-Makowiecka, 2000), natomiast stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu jest s³aby (wartoœæ œrednia R — 0,55), domieszka wêglanu wapnia dochodzi do 17,6%. Okreœlono, ¿e s¹ to osady fluwioperyglacjalne (Komacka-Makowiecka, 2000). W wy¿ej le¿¹cych mu³kach ilastych (g³. 72,8–69,3 m) be¿owych, szarych, s³abo- i twardoplastycznych wystêpuj¹ laminy ciemnobr¹zowego humusu, rozproszonego i w laminach. Mu³ki charakteryzuj¹ siê wysok¹ domieszk¹ wêglanu wapnia (15,0%). Uznano je za utwory zastoiskowe (?) (Komacka-Makowiecka, 2000). Wy¿ej (g³. 69,3–67,2) wystêpuje warstwa (2,1 m) piasków drobnoziarnistych i py³owatych, be- ¿owych, szarych, jasno be¿owych, z laminami i wk³adkami mu³ków piaszczystych o mi¹¿szoœci od 10 do 50 cm. W piaskach i w mu³kach licznie wystêpuj¹ 2–3-milimetrowe laminy ciemnobr¹zowego i czarnego humusu. Piaski te charakteryzuje sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej o wysokiej liczebnoœci gra- natów (œr. 39,4%) (Komacka-Makowiecka, 2000), s³aby stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu (wartoœæ œrednia R — 0,49) oraz wysoka domieszka wêglanu wapnia, œrednio 13,1%. Warstwy piasków i mu³ków le¿¹ce na g³êbokoœci 67,2–65,2 m nie by³y badane b¹dŸ nie zosta³y opróbowane. Piaski i mu³ki wystêpuj¹ce wy¿ej (g³. 65,2–58,2 m) to 7-metrowa seria piasków drobnoziarnistych, jasno br¹zowych, szarych, w stropie zielonkawych z laminami ciemno br¹zowego humusu i mu³ków (tak jak wy- ¿ej). Charakteryzuj¹ siê one odmiennym sk³adem mineralnym frakcji ciê¿kiej: w mu³kach dominuj¹ amfibole (œr. 55,7%), a w piaskach granaty (œr. 44,0%). W piaskach stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu jest bardzo dobry (wartoœæ œrednia R — 0,27), a domieszka wêglanu wapnia maleje ku stropowi od 6,9 do 4,5%. W profilach archiwalnych odpowiadaæ im mog¹: piaski œrednioziarniste ze ¿wirami le¿¹ce w Ostrówku (otw. 14) na g³êbokoœci 60,5–40,5 m oraz rozpoznane w Starych Lipkach (otw. 19) piaski drobnoziarniste ze ¿wirami na g³êbokoœci 52,5–37,0 m. W Polkowie (otw. 13) s¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, be¿owe, szare, w sp¹gu ze ¿wirami, o mi¹¿szoœci 3,8 m, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 55,8–52,0 m (52,2–56,0 m n.p.m.).

Interglacja³ lubawski

Utwory zwi¹zane z interglacja³em lubawskim wystêpuj¹ na terenie arkusza Sadowne. Pierwsz¹ czêœæ tego okresu ciep³ego zdominowa³a erozja, dlatego osady rzeczne interglacja³u lubawskiego s¹ wciête w utwory wodnolodowcowe zlodowacenia Odry. Mu³ki, namu³y i piaski jeziorne i rzeczne. Osady rzeczne omawianego okresu le¿¹ w Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 52,0–41,6 m (56,0–66,4 m n.p.m.). W sp¹gu s¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, be¿owe, szare, luŸne, ze ¿wirami. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ granaty, ziarna kwarcu s¹ bardzo dobrze obtoczone (wartoœæ œrednia R — 0,10), a do-

27 mieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 3,8%. W tej badanej serii s¹ to osady rzeczne (Komacka-Ma- kowiecka, 2000). Ponad nimi, na g³êbokoœci 49,3–45,7 m, le¿¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, ciemno be¿owe, br¹zowe, czarne, torfiaste, z licznymi 3–7-centymetrowymi laminami humusu, mu³ków z okruchami drewna i namu³ów torfiastych, czarnych oraz piaski drobnoziarniste, be¿owe, szare. Jeszcze wy¿ej (na g³. 45,7–41,6 m) wystêpuje warstwa mu³ków piaszczystych, be¿owo-szarych, s³abo- i twardoplastycznych, z ciemnobr¹zowymi laminami ilastymi i humusu, s³abo wapnistych. W osadach le¿¹cych na g³êbokoœci 49,3–41,6 m w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa- ¿aj¹ amfibole. Utwory te s¹ albo bezwapniste, albo z niewielk¹ domieszk¹ wêglanu wapnia dochodz¹c¹ ku stropowi warstwy do 1,5%. W tej partii s¹ to osady jeziorne. Do zbiornika okresowo dostarczany by³ grubszy materia³ (Komacka-Makowiecka, 2000). W Wilczogêbach (otw. 1) na g³êbokoœci 39,5–35,0 m (54,5–59,0 m n.p.m.) le¿¹ mu³ki piaszczyste, be¿owe, twardoplastyczne, wapniste. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ granaty (jedna próbka), a domieszka wêglanu wapnia waha siê od 4,1 do 9,1%. Powy¿sze cechy wskazuj¹ na ich jeziorn¹ genezê (Komacka-Makowiecka, 2000). Do badañ palinologicznych pobrano próbki z g³êbokoœci 38,1 i 36,9 m. Rozpoznano pojedyncze sporomorfy, wed³ug Krupiñskiego (2000e) znajduj¹ siê one na wtórnym z³o¿u. W Polkowie (otw. 13), w jednej próbce z g³êbokoœci 48,8 m stwierdzono spektrum py³kowe odzwierciedlaj¹ce wystêpowanie p³atów lub skupieñ sosny z olsz¹, ja³owcem, brzozami i modrzewiem w obrêbie panuj¹cych zbiorowisk trawiasto-turzycowych (Krupiñski, 2000e). By³y to silnie rozrze- dzone zbiorowiska leœne z bardzo dobrze rozwiniêt¹ i obficie wystêpuj¹c¹ warstw¹ runa, cechuj¹ce obecnie po³udniow¹ czêœæ tundry (Krupiñski, 2000e). Dokonano korelacji litologiczno-wysokoœciowych odpowiednich fragmentów profili z omawianego obszaru, z odpowiadaj¹cymi im profilami z terenu arkusza Sterdyñ — otwór Zaszków (Wro- tek, 1997a) i Jadów — otwór Myszad³a P-5 (Wrotek, 2000). W tych profilach wystêpuj¹ utwory zwi¹zane z interglacja³em lubawskim w bardzo jednoznacznej sytuacji geologicznej. Ponadto w ramach prac terenowych prowadzonych na obszarze arkusza w wybranych miejscach, w rejonie Myszade³, Twarogów, Zambrzyñca i Zgrzebich wykonano zagêszczon¹ siatkê sond i rowów (tabl. IV). Celem tych prac by³o wyjaœnienie po³o¿enia utworów organicznych, le¿¹cych pod glinami zwa³owymi i piaskami wodnolodowcowymi, pochodz¹cych z okresu interglacja³u lubawskiego, dla których Z. Janczyk-Kopikowa (Wrotek, 2000) okreœli³a wystêpowanie interglacjalnej sukcesji py³kowej. Pocz¹tkowo wiek tych osadów odnoszono do interglacja³u eemskiego, zarazem podkreœlaj¹c mo¿liwoœæ ich innej pozycji stratygraficznej (pomiêdzy utworami zlodowacenia Odry i Warty) (Wrotek, 2000). W ramach prac prowadzonych na terenie arkuszy Sadowne i Ka- mieñczyk uzyskano profile py³kowe pochodz¹ce niew¹tpliwe z interglacja³u eemskiego i wystêpuj¹ce nad glinami zwa³owymi. Zosta³y one przebadane zarówno przez Z. Janczyk-Kopikow¹ dla arkusza

28 Kamieñczyk (We³niak, 2000), jak i przez Krupiñskiego (2000a–d) dla arkusza Sadowne. Po³o¿enie serii utworów z³o¿onych w okresie ciep³ym interglacja³u lubawskiego, zawieraj¹cej „eemskie” suk- cesje py³kowe (Jañczyk-Kopikowa, 1998), przedstawiono na tablicy IV. Prace te potwierdzaj¹ przyjêt¹ na obszarze arkusza Jadów (Jañczyk-Kopikowa, 1998) pozycjê osadów organicznych wystêpuj¹cych w profilu Myszad³a (g³. 42,0–40,0 m), jako serii interglacja³u lubawskiego.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne). Piaski wodnolodowcowe zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ na ca³ym omawianym obszarze, podœcielaj¹ poziom glin zwa³owych tego stadia³u (przekrój geologiczny A–B). Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 13,5 m w Ostrówku (otw. 14), jednak najczêœciej oscyluje wokó³ 10–12 m. Poznano je, na podstawie próbek okruchowych, w dwóch profilach otworów kartograficznych (otw. 1 i 13). Na g³êbokoœci odpowiednio 35,0–15,0 m (59,–79,0 m n.p.m.) i 41,6–27,4 m (66,4–80,6 m n.p.m.) wystê- puj¹ w nich piaski ze ¿wirami, drobno- i œrednioziarniste, z przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych, jasno be¿owe, br¹zowe. Osady wodnolodowcowe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ równie¿ w Majdanie (otw. 27), s¹ to piaski drobnoziarniste, jasno br¹zowe, be¿owe, z domieszk¹ frakcji py³owej, z 2,7-metrow¹ wk³adk¹ mu³ków piaszczystych (w stropie serii wodnolodowcowej), przewiercone na g³êbokoœci 58,2–41,5 m (68,8–85,5 m n.p.m.). W badaniach mineralogiczno-petrograficznych (Komacka-Makowiecka, 2000) opróbowano wy³¹cznie wk³adkê mu³ków okreœlaj¹c jej warunki sedy- mentacji na fluwioperyglacja³ (Komacka-Makowiecka, 2000). W sp¹gu poziomu glin zwa³owych stadia³u dolnego wystêpuj¹ utwory zastoiskowe zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu tego stadia³u. Znane s¹ one wy³¹cznie z profili otworów archiwalnych. Naj- wiêksz¹ mi¹¿szoœæ (13,0 m) osi¹gaj¹ w Kamionnej (otw. 25). W otworze tym na g³êbokoœci 38,0–25,0 m wystêpuj¹ mu³ki zastoiskowe,ilaste, szare. Gliny zwa³owe,miejscami z wk³adkami piasków, ¿wirów i mu³ków, stadia³u dolnego zlodowacenia Warty tworz¹ niemal ci¹g³y poziom na ca³ym omawianym terenie. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza wystêpuj¹ one na powierzchni terenu. Najlepiej poznano je w otworach kartograficznych Polkowo P-5 (otw. 13) i Majdan P-6 (otw. 27). W Polkowie na g³êbokoœci 27,4–11,5 m (80,6–96,5 m n.p.m.) le¿¹ gliny zwa³owe, piaszczyste, szaro-be¿owe, twardoplastyczne, ze ¿wirami i g³azikami, silnie wapniste. Charakteryzuj¹ je wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,57, K/W–0,66, A/B–1,45 (Komacka–Makowiecka, 2000). W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (œr. 42,0%), a domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 13,9%.

29 W Majdanie (otw. 27) na g³êbokoœci 41,5–33,0 m (85,5–94,0 m n.p.m.) wystêpuj¹ podobne gliny, a charakteryzuj¹ je nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,98, K/W–0,51, A/B–1,91. W sk³adzie frakcji ¿wirowej przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (œr. 40,2%) (Komacka-Ma- kowiecka, 2000). Domieszka wêglanu wapnia wynosi œrednio 8,2% (Komacka-Makowiecka, 2000). W Wilczogêbach (otw. 1) równie¿ przewiercono gliny zwa³owe stadia³u dolnego. Wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 11,6–9,3 m (82,4–84,7 m n.p.m.). Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka (2,3 m), zosta³a zredukowana w wyniku erozji. Charakteryzuj¹ je nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,21, K/W–0,87, A/B–1,09 (Komacka-Makowiecka, 2000). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole (œr. 42,8%), a domieszka wêglanu wapnia waha siê od 14,2 do 19,7%. W okolicach miejscowoœci Ka³êczyn niektóre wyniesione fragmenty wysoczyzny, zbudowane z glin zwa³owych, nadbudowane s¹ przez piaski py³owate, ¿wiry i g³aziki, nieco py³owate, lodowcowe,bêd¹ce facj¹ tych glin. Lokalnie, w rejonie Starych Lipek, i Maliszewa na terenie ark. Kosów Lacki), ich mi¹¿szoœæ wynosi maksymalnie oko³o 15 m. W czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty i deglacjacji obszaru powsta³y zasadnicze rysy rzeŸby omawianego terenu. W wyniku erozji i akumulacji wód roztopowych utworzy³y siê sandry i powsta³y zastoiska. W Polkowie (otw. 13) na g³êbokoœci 11,5–8,0 m (96,5–100,0 m n.p.m.) wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, be¿owo-jasnobr¹zowe oraz ¿wiry wodnolodowcowe (górne) poznane w próbkach okruchowych. Utwory te powsta³y w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. W Majdanie (otw. 27) na g³êbokoœci 33,0–27,6 m (94,0–99,4 m n.p.m.) le¿¹ piaski drobnoziarniste, jasnobe¿owe, szare, w sp¹gu ze ¿wirami. W zespole mineralnym frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole (œr. 35,4%), a wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwarcu jest s³aby (wartoœæ œrednia R — 0,50). Powy¿ej piasków, na g³êbokoœci 27,6–13,8 m (99,4–113,2 m n.p.m.), wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste i mu³ki ilaste zastoiskowe,be¿owe, szare, ciemno be¿owe, w stropie z laminami ciemnobr¹zowego humusu, i przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 40–50 cm. S¹ to utwory zastoiskowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. Znane s¹ równie¿ z innych profili archiwalnych.

Stadia³ œrodkowy

Utwory zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u œrodkowego s¹ ma³o znane na tym terenie. W tym czasie mia³a zapewne miejsce egzaracja. Przeobrazi³a ona istniej¹c¹ wówczas rzeŸbê terenu, powsta³¹ u schy³ku poprzedniego stadia³u. Osady zwi¹zane z tym stadia³em to piaski drobno-, œrednioziarniste i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) be¿owe, szare, z domieszk¹ frakcji py³owej, nawodnione, poznane w profilu archiwalnym w Miedniku (otw. 28) na g³êbokoœci 26,0–16,0 m (107,0–117,0 m n.p.m.). Znane s¹

30 one równie¿ z profili otworów kartograficznych (z próbek okruchowych) w Wilczogêbach (otw. 1) i Polkowie (otw. 13), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ odpowiednio 3,2 i 2,5 m. Na omawianym obszarze wystêpuje maksymalny zasiêg l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Wkry). Aktywny „¿ywy” l¹dolód przemieszcza³ siê po urozmaiconej powierzchni terenu i charakteryzowa³ siê zmienn¹ mi¹¿szoœci¹. W³aœnie dlatego osady z nim zwi¹zane wystêpuj¹ na ró¿nych wysokoœciach i charakteryzuj¹ siê zró¿nicowan¹ mi¹¿szoœci¹. Utwory lodowcowe stadia³u Wkry poznano w Polkowie (otw. 13). Na g³êbokoœci 8,0–2,1 m (100,0–105,9 m n.p.m.) wystêpuj¹ tam gliny zwa³owe, piaszczyste, be¿owe, br¹zowe, szare, twardoplastyczne, ze ¿wirami i g³azikami, wapniste. Gliny te charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne (wartoœci œrednie): O/K–1,16, K/W–0,91, A/B–1,04 (Komacka-Makowiecka, 2000). Mi¹¿szoœæ tych glin wynosi 5,9 m. Osady te zosta³y przewiercone równie¿ w Koloni Zrzebichy (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych glin (13,0 m) stwierdzono w Miedniku (otw. 28). Nowak (1971c), uwzglêdniaj¹c informacje o rejonie B³oniewa, aktualne do 1957 r., przedstawi³a zasiêg l¹dolodu i sandrów stadia³u Wkry, w nawi¹zaniu do strefy rozpadu na bry³y martwego lodu. Au- tor, dysponuj¹c wiêksz¹ iloœci¹ informacji o tym terenie (ok. 600 profili z kopalnymi osadami organicznymi; Wrotek, 1993a–c, 1995a, b, 1998a, b), jest przekonany, ¿e l¹dolód stadia³u Wkry w swym maksymalnym, najdalszym zasiêgu, charakteryzowa³ siê zmienn¹, coraz mniejsz¹ mi¹¿szoœci¹ (w po- równaniu z „¿ywym l¹dolodem”; Wrotek, 1998a, b). Ta strefa maksymalnego zasiêgu zaznaczy³a siê przez rozpad na liczne bry³y, p³aty i wiêksze pola martwych lodów. W nastêpnej kolejnoœci wytapiania siê lodu powsta³y w tej strefie wytopiska. W interglacjale takie strefy przekszta³ca³y siê niejednokrotnie w pojezierza (obecnie kopalne). Czêœæ obni¿eñ wytopiskowych by³a przekszta³cana przez ró¿ne, m³odsze procesy (We³niak, 2000; Wrotek, 1993a–c, 1995a, b, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000 i 2006). Na omawianym terenie (na wysoczyŸnie) w rejonie B³oniewa i Syberii, l¹dolód stadia³u Wkry topi³ siê i dzieli³ na mniejsze czêœci. Pomiêdzy bry³ami martwych lodów sk³adane by³y, wy¿ej opisane, gliny zwa³owe oraz ¿wiry, piaski i g³aziki lodowcowe,miejscami zaglinione, z domieszk¹ frakcji py³owej, z³o¿one bez³adnie. Ich mi¹¿szoœæ wynosi przeciêtnie oko³o 5 m. W miejscu wyst¹pienia najwiêkszych bry³ martwego lodu brak jest glin zwa³owych, a materia³ ablacyjny sk³adany by³ na obrze¿u bry³y. W innych strefach gromadzi³y siê ¿wiry, piaski, gliny zwa³owe i g³azy, moren czo³owych znane z okolic Drgicza, Gajówki Zachodniej, Nowych Lipek i Miednika. W rejonie Stoczka i Majdanu, w utworzonych tam zastoiskach, osadzi³y siê mu³ki piaszczyste, czasem i ³ y , brunatne, szare, z piaskami bardzo drobnoziarnistymi. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 12,0 m mu³ki zastoiskowe osi¹gaj¹ w Starych Lipkach (otw. 19).

31 W rejonie Starych Lipek, Bojewa i Podborza, wystêpuj¹ kemy znacznych rozmiarów. Zbudowa- nes¹onez piasków drobnoziarnistych, z domieszk¹ ¿wirów, mu³ków,czasem z przewarstwieniami i³ów i glin zwa³owych z³o¿onych w otulinie ablacyjnej kemów. Obszary zbudowane z piasków drobno- i ró¿noziarnistych, wodnolodowcowych (górnych) jasnobr¹zowych, szarych, ze ¿wirami iotoczakami powstawa³y etapami. Tworz¹ one najwy¿ej po³o¿one starsze sandry, sypane pocz¹tkowo na po³udnie od B³oniewa, a nastêpnie na po³udniowy-zachód w kierunku Jadowa i T³uszcza (dwa pierwsze etapy). W czasie recesji l¹dolodu tworzy³y siê nastêpne, m³odsze odp³ywy sandrowe i sk³adane by³y piaski drobno- i œrednioziarniste wodnolodowcowe (trzeci etap akumulacji osadów wodnolodowcowych) jasno br¹zowe, szare, ¿ó³te, o mi¹¿szoœci od 1,5 do oko³o 15 m. Osady te tworz¹ du¿y szlak odp³ywu wód roztopowych, istniej¹cy od Z³otek przez miejscowoœci Mrozowa Wola po Ostrówek (z NE na SW). W obni¿eniach wytopiskowych po³o¿onych w rejonie Bojewa, Nowych Lipek, Stoczka, Ogrod- nik, Gajówki Zachodniej, Zambrzyñca, Baczek, Gajówki Stara Wieœ, Majdanu, Miednika i miejsco- woœci Orze³ek z³o¿one zostaj¹ piaski drobno-, œrednioziarniste ze ¿wirami miejscami z domieszk¹ frakcji py³owej, miejscami z mu³kami, wytopiskowe,omi¹¿szoœci od oko³o 3 do 10 m. W obrêbie osadów wype³niaj¹cych obni¿enia stwierdzono równie¿ torfy i namu³y organiczne, najczê- œciej nie przebadane biostratygraficznie.

Interglacja³ eemski

W trakcie prac geologiczno-kartograficznych wykonanych na obszarze arkusza Sadowne stwierdzono liczne miejsca wystêpowania kopalnych utworów organicznych interglacja³u eemskiego. Wype³niaj¹ one 35 obni¿eñ jeziornych dobrze wyra¿onych w rzeŸbie terenu. Wczeœniej na tym obszarze znane by³o wy³¹cznie stanowisko „B³oniewo” (Borówko-D³u¿akowa, Halicki, 1957; Nowak, 1969, 1971a–c, 1972a–c; We³niak, 2000; Wrotek, 1993a, c, 1995a, b, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000 i 2006). Interglacja³ eemski reprezentuj¹ torfy, namu³y torfiaste i piaski z detrytusem roœlinnym jeziorne i rzeczne.Ichmi¹¿szoœæ wynosi od 0,4 do 5,6 m. Le¿¹ one pod torfami, namu³ami i piaskami jeziornymi i rzecznymi zlodowacenia Wis³y oraz osadami deluwialnymi o mi¹¿szoœci do 2,6 m. Jest to sytuacja podobna do rozpoznanej przez autora na obszarach s¹siednich arkuszy: Kosów Lacki, Ma³kinia Górna, Czy¿ew, Liw, Wêgrów i Jadów (We³niak, 2000; Wrotek, 1993a, c, 1995a, b, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000 i 2006) i na terenach nieco oddalonych od badanego obszaru, w okolicach miasta Glinojeck i miejscowoœci Sochocin (Wrotek, 2006). Zidentyfikowane utwory interglacja³u emskiego wykszta³cone s¹ na terenie arkusza Sadowne jako torfy zbite, sprasowane, czêsto z domieszk¹ frakcji mineralnej, z okruchami ³odyg, drewna, ciem-

32 nobr¹zowe, czarne, namu³y torfiaste i piaszczyste, czarne i brunatne, piaski z rozproszonym detrytusem roœlinnym, lokalnie gytie wapienne, szare i be¿owe. W wyniku realizacji projektowanych prac i uzyskanych dodatkowych œrodków mo¿liwe by³o rozpoznanie sytuacji geologicznej wybranych przez autora jeziorzysk. W pierwszej kolejnoœci szczegó³owo zbadano zbiorniki w rejonie Twarogów i Gajówki Zachod- niej (tabl. IV i VI). Po etapie prac kartograficznych uzyskano wstêpne profile osadów, które mo¿na by³o identyfikowaæ z omawianym interglacja³em (metoda I; Wrotek, 1997b) oraz okonturowano za- siêg zbiorników jeziornych. Nastêpnie, w wy¿ej wymienionych dwóch zbiornikach (i w dziewiêciu innych wybranych poza omawianym terenem) wykonano g³êbsze sondowania mechaniczne i pobrano próbki osadów. W Twarogach (punkt dok. 22; tab. 1) przebadano piêæ próbek torfów brunatnych (le¿¹ one od g³. 8,6 m) i stwierdzono w nich wystêpowanie m³odszej czêœci poziomu py³kowego Corylus a nastêpnie poziomu Carpinus interglacja³u eemskiego (Krupiñski, 2000a–d). W Gajówce Zachodniej (punkt dok. 17) przebadano dwie próbki torfów brunatnych i gytii wapiennej (wystêpuj¹cych od g³. 7,2 m). Uzyskano spektra py³kowe poziomu py³kowego Carpinus — faza grabowa (próbka dolna) i starszej czêœci najm³odszego poziomu py³kowego Pinus, eemskiej sukcesji interglacjalnej (punkt dok. 17, tabl. IV i VI) (Krupiñski, 2000a–d). Podobn¹ metodykê stosowano w dziewiêciu innych rejonach na znacznie wiêkszym obszarze, oraz na omawianym terenie w okolicy Zambrzyñca (punkty dok.: 23–26, tabl. V) i w rejonie Gajówka Stara Wieœ-B³oniewo-Syberia (punkty dok.: 34, 35, 37–42, tabl. III; materia³y terenowe do ark. Sa- downe; Morawski, 2001). Po wykonaniu typowego rozpoznania kartograficznego (do g³. 4,0 m) zbiornik okonturowano i wykonano g³êbsze sondowania mechaniczne (do g³. ok. 21 m). Zalegaj¹ce na piaskach drobno- i œred- nioziarnistych oraz ró¿noziarnistych osady organiczne (otw. 41 i punkt dok. 42 — tabl. III) opróbowano, pobieraj¹c z wybranych sond materia³ do dalszych badañ palinologicznych (Krupiñski, 2000a–d). W stanowisku Syberia (tabl. III; w Krupiñski, 2000a–d nazwany b³êdnie „B³oniewo”) przebadano piêæ próbek szarych namu³ów oraz torfów brunatnych. W najni¿szej próbce pobranej z namu³ów wystêpuje spektrum py³kowe poziomu py³kowego Carpinus eemskiej sukcesji interglacjalnej (Kru- piñski, 2000a–d). Natomiast powy¿ej (granica na g³. 4,0 m), w namu³ach i torfach wystêpuj¹ spektra py³kowe wczesnego Vistulianu (tabl. III) (Krupiñski, 2000a–d). Opracowany dawniej diagram py³kowy dla B³oniewa (tabl. III) ró¿ni siê od diagramu uzyskanego dla stanowiska w Syberii sk³adem spektrów py³kowych (charakteryzuj¹ one nieznacznie m³odsze czêœci tego samego interglacja³u). Podaæ nale¿y równie¿, ¿e 1,5 km na zachód od wyrobiska w B³oniewie, pod koniec prac terenowych, nawiercono ko³o Gajówki Stara Wieœ, inny, wyró¿niaj¹cy siê w terenie zbiornik jeziorny, wype³niony utworami interglacjalnymi o jednej z najwiêkszych na omawianym obszarze mi¹¿szoœci (ok. 14 m). Nie zosta³ on jednak przebadany palinologicznie.

33 Podobne prace wykonano w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie zbiorni- ków w Zambrzyñcu i Zgrzebichach (tabl. V). W Zambrzyñcu na g³êbokoœci 14,2–8,4 m le¿¹ piaski drobnoziarniste, szare i jasno szare, nad nimi (do g³. 1,2 m) wystêpuj¹ namu³y torfiaste i torfy. Ustalono, ¿e cechy zespo³ów py³kowych, uzyskane z próbek torfów szarobrunatnych i jasnobr¹zowych, pobranych z g³êbokoœci 8,0 i 5,4 m, pozwalaj¹ wi¹zaæ te utwory z m³odsz¹ czêœci¹ poziomu Carpinus w sp¹gu oraz z poziomem py³kowym Pinus interglacja³u eemskiego (Krupiñski, 2000a–d). W Zambrzyñcu sedymentacja osadów jeziornych, w tym organicznych, trwa³a przez ca³y Vistulian (pocz¹tek zlodowacenia Wis³y) i trwa do czasów obecnych. W torfach jasnobr¹zowych i namu³ach brunatnych, wystêpuj¹ spektra py³kowe wczesnego Vistulianu (tabl. III, V). W Zambrzyñcu, jak i w innych rejonach, mia³y miejsce dalsze prace badawcze, o czym ni¿ej. Z oko³o 20-stu miejsc rozpoznano dziewiêæ stanowisk i wykonano piêæ wykopów (We³niak, 2000; Wrotek, 1993a, 1995a, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000 i 2006). Jedno- czeœnie zrezygnowano z dalszych badañ nastêpnych stanowisk.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Na obszarze arkusza Sadowne, w pocz¹tkowej fazie zlodowacenia Wis³y (Amersfort), w Zam- brzyñcu i Syberii, kontynuowa³a siê sedymentacja w obrêbie zbiorników jeziornych (Borówko-D³u¿a- kowa, Halicki, 1957; Krupiñski, 2000a–d) (punkty dok.: 23, 24 i 35–43, tabl. III). Z³o¿one zosta³y torfy mszyste, we³niankowe, trzcinowe, drzewne, zbite, czasem zapiaszczone, ciemnobr¹zowe, czarne i brunatne, namu³y torfiaste ipiaszczyste, szare i brunatne oraz piaski humuso- w e ró¿nej granulacji, brunatne, czarne, szare, jeziorne. Mi¹¿szoœæ tych utworów dochodzi do 4,5 m (tabl. III), w sp¹gu s¹ one mokre, nawodnione. Jak wy¿ej wspomniano, wystêpuj¹ w nich spektra py³kowe wczesnego Vistulianu (tabl. III i V). W wykopach, wykonanych w obrêbie piasków, rozpoznano struktury pogr¹zowe, „kliny”, „fa³dy” (punkt dok. 23, tabl. V, materia³y terenowe do ark. Sadowne; Morawski, 2001) wype³nione ró¿nym materia³em, w tym organicznym (torfy piaszczyste, namu³y). Rozpoznano w nich (w piaskach) równie¿ „kieszenie” wype³nione piaskami ró¿noziarnistymi, zaglinionymi, ze ¿wirami oraz glinami sp³ywowy- mi (tabl. V) wystêpuj¹cymi w piaskach „punktowo”. Na mapie geologicznej powy¿sze utwory ujêto ³¹cznie jako piaski ze ¿wirami jeziorne oraz piaski i gliny (pseudogliny) deluwialne zokresu zlodowacenia Wis³y. Gliny deluwialne i gliny sp³ywowe rozpoznano równie¿, poza Zambrzyñcem (tabl. III–V), w 20-stu innych profilach wierceñ oraz trzech wykopach po³o¿onych poza omawianym terenem (We³niak, 2000; Wrotek, 1997a, 1998a, b, 1999a, b, 2000 i 2006). Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, piaski i i³y (mady), rzeczne tara- sów nadzalewowych 3,0–11,0 m n.p. rzeki. Ze schy³kiem zlodowacenia Wis³y wi¹¿e siê równie¿ formowanie odp³ywów rzecznych na dalekim przedpolu l¹dolodu. W tym czasie na

34 terenie arkusza mia³a miejsce pocz¹tkowo erozja, a nastêpnie akumulacja osadów rzecznych w dolinie Bugu, Liwca i Ugoszczy, powsta³y tarasy nadzalewowe. Najlepiej z nich wykszta³cony jest taras nadzalewowy Bugu, po³o¿ony w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Sadowne. Tarasy zbudowane s¹ najczêœciej z piasków ró¿noziarnistych, przemytych i ¿wirów, jasnobr¹zowych, szarych i jasnosza- rych. Ich budowê najlepiej poznano w sondach wykonanych do g³êbokoœci oko³o 2–3 m. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów (25,0 m) stwierdzono w Grabinach.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i piaski py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) tworz¹ pokrywy na niektórych obszarach zbudowanych z glin zwa³owych. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otocza- kami, czasem py³owate, br¹zowe, rude i szare, rozpoznane na przyk³ad w okolicach miejscowoœci: D¹browa, Baczki i Polkowo. Na powierzchniach piaszczystych, sandrowych i tarasów rzecznych, uformowa³y siê, jedne z wiêkszych w Polsce, pola piasków eolicznych w wydmach.Zbudowane s¹ z piasków przewianych, drobno- i bardzo drobnoziarnistych, jasno ¿ó³tych i ¿ó³tych. Ich mi¹¿szoœæ w obrêbie pól piasków eolicznych jest niewielka, od 0,8 do 1,6 m, ale w wydmach mo¿e byæ du¿o wiêksza, w rejonie Sadownego dochodzi do oko³o 18–20 m, a w okolicach Nowych Lipek mo¿e przekraczaæ 30 m. Od postglacja³u po holocen, w obrêbie krawêdzi i stref krawêdziowych, nagromadzi³y siê piaski i gliny deluwialne.S¹topiaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, czêsto py³owate, za¿ela- zione, z domieszk¹ frakcji py³owej lub gliny silnie piaszczyste. Osady te powstawa³y zw³aszcza tam, gdzie materia³ móg³ byæ przemieszczany i ponownie sk³adany w postaci pokryw w dolnych partiach stoków. Na obszarze arkusza Sadowne do tych procesów dochodzi³o dwukrotnie, przed i po interglacjale eemskim (np. w strefie krawêdzi w rejonie Miêdzylesia i Syberii). Mi¹¿szoœæ osadów deluwial- nych mo¿e przekraczaæ 2,5 m.

c. Holocen

Utwory z³o¿one w tym okresie to g³ównie piaski drobno- i ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿ w i - rów rzeczne tarasów zalewowych 0,7–2,5 m n.p. rzeki Bug, Liwiec i innych mniejszych cieków. Pomiêdzy Szynkarzyzn¹ i Wilczogêbami taras zalewowy buduj¹ równie¿ mu³ki, piaski i i³y (mady).Wobrêbie ca³ego omawianego obszaru, w niektórych obni¿e- niach wytopiskowych, w najni¿szych fragmentach dolin, nagromadzone zosta³y piaski humusowe i namu³y piaszczyste den dolin oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych. W innych obni¿eniach wystêpuj¹ namu³y torfiaste i torfy. S¹to torfy niskie, drzewne, drzewno-mszyste, sfagnowe, we³niankowe. Du¿y obszar, na którym odbywa³a siê akumulacja torfów (o powierzchni powy¿ej 23 km2), wystêpuje od Sadownego do Prostynia i kontynuuje siê dalej na wschód (Wrotek, 1993c, 1995b, 1997a, 1998a, b).

35 B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Teren arkusza Sadowne znajduje siê w obrêbie obni¿enia podlaskiego (Praca zbiorowa, 1973, 1983). W po³udniowej czêœci obszaru w pod³o¿u czwartorzêdu ods³aniaj¹ siê osady miocenu. W Maj- danie (otw. 27) ich strop znajduje siê na wysokoœci 32,0 m n.p.m., to najwy¿sze po³o¿enie utworów neogenu na badanym terenie. Ich wysokie po³o¿enie mo¿e byæ zwi¹zane z deformacjami o genezie tektonicznej, poznanymi bezpoœrednio na po³udnie od omawianego terenu, w rejonie miejscowoœci Pniewnik i Nojszewo (Wrotek, 1999a). Serie miocenu mog¹ byæ czêœciowo (w stropie) zdeformowane glacitektonicznie. Omawiany obszar stanowi „ostrogê” rozdzielaj¹c¹ na dwie czêœci jedno z najwiêk- szych i najd³u¿szych w Polsce obni¿eñ egzaracyjnych (Ba³uk, 1991). Wiercenia powi¹zane z ró¿nymi badaniami (Graniczny i in., 1995) w tym geofizycznymi, miê- dzy innymi elektrooporowymi, wykonane w obrêbie obszaru badañ i na terenach s¹siednich arkuszy (Listkowska, 1993b; We³niak, 2000; Wrotek, 1998a, 1999a, b, 2000; ¯uk, 1993a, b) potwierdzi³y wy- stêpowanie w centralnej i zachodniej czêœci tego obszaru obni¿enia w pod³o¿u utworów czwartorzêdu do wysokoœci 120,0–110,0 m p.p.m. (tabl. II). Kontynuuje siê ono na zachód i po³udniowy zachód, na teren arkusza Kamieñczyk i Jadów (We³niak, 2000; Wrotek, 2000). W obni¿eniu tym, pod utworami czwartorzêdowymi, wystêpuj¹ osady kredy — mastrychtu. Wydaje siê, ¿e linie nieci¹g³oœci w obrêbie tych osadów stwarza³y korzystne warunki dla ruchu strumieni lodowych l¹dolodu zlodowacenia Na- rwi oraz mia³y wp³yw na egzaracjê lodowcow¹. Od wschodu zaznacza siê kopalny sk³on ograni- czaj¹cy wyniesienia pod³o¿a czwartorzêdowego po³o¿one na terenie arkusza Ma³kinia Górna (Wrotek, 1993c, 1995a) i Kosów Lacki (Wrotek, 1998b). Nawi¹zuj¹c do profili poznanych na obszarze tych arkuszy mo¿na stwierdziæ, ¿e pod³o¿e czwartorzêdu podnosi siê, np. w rejonie Prostynii i Tre- blinki do oko³o 40 m p.p.m.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W okresie kredy górnej, na omawianym terenie, trwa³a sedymentacja g³êbokomorska. W paleocenie i eocenie górnym obszar arkusza znajdowa³ siê w zasiêgu p³ytkiego morza. Nieobecnoœæ osadów eocenu dolnego i œrodkowego wskazuje na lukê sedymentacyjn¹ spowodowan¹ prawdopodobnie rucha- mi postlaramijskimi (schy³kowej fazy orogenezy alpejskiej). W strefie przybrze¿nej, w lagunach, mia³a miejsce akumulacja osadów mu³kowych, ilastych i piaszczystych, rozpoznanych na terenie s¹siedniego arkusza Ma³kinia Górna (Wrotek, 1993c, 1995a) i Kosów Lacki (Wrotek, 1998), w otworach w Tre- blince (otw. 45) i w Wyszomierzu (otw. 16). W oligocenie dolnym nast¹pi³o sp³ycanie zbiorników morskich i s³odkowodnych, sk³adane by³y osady mu³kowo-piaszczyste stwierdzone na obszarze s¹siedniego arkusza Kosów Lacki i Ma³kinia Górna, ale winny wystêpowaæ równie¿ na terenie arkusza Sa-

36 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja organiczna i mineralno-organiczna w obni¿eniach wytopiskowych Namu³y torfiaste — Q i dolinach rzecznych nht Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i starorzeczy — Q nh Akumulacja rzeczna i epizodycznie ruchy masowe Namu³y piaszczyste den dolinnych — Q nhp

Piaski humusowe i namu³y piaszczyste den dolinnych Akumulacja organiczno-mineralna w oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych podmok³ych zag³êbieniach bezodp³ywo- — Q ph h wych i dolinach rzek Mu³ki, piaski i i³y (mady) tarasów zalewowych 0,7–2,5 m n.p. rzeki — f Q t Akumulacja rzeczna i powodziowa ma h f Holocen Piaski i ¿wiry rzeczne — Q p¿ h Akumulacja rzeczna Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych Erozja i akumulacja rzeczna 0,7–2,5 m n.p. rzeki — f Q t p¿ h Powstanie tarasów rzecznych Sp³ywy, spe³zywanie, soliflukcja. Inne Piaski i gliny deluwialne — d pgQ ruchy masowe. Akumulacja w obni¿eniach Piaski eoliczne — e Q p Formowanie wydm i pól piasków Piaski eoliczne w wydmach — ewQ przewianych p

Piaski, piaski py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) Denudacja, wietrzenie, rozmywanie — z pQ glin Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, piaski i i³y (mady), rzeczne Erozja i akumulacja rzeczna tarasów nadzalewowych 3,0–11,0 m n.p. rzeki — f Q Bt p¿ p4 Piaski ze ¿wirami jeziorne oraz piaski i gliny deluwialne — lid Q B p¿ p4 Akumulacja jeziorna, erozja rzeczna. Wis³y Tworzenie pokryw stokowych, delu- Torfy, namu³y torfiaste i piaski humusowe jeziorne Zlodowacenie Zlodowacenia li B wialnych pó³nocnopolskie — Q t p4 Torfy, namu³y torfiaste i piaski z detrytusem roœlinnym Interglacja³ jeziorne i rzeczne —li-f Q Akumulacja jeziorno-bagienna i rzeczna eemski t p34– fg W2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Piaski wodnolodowcowe — Q 3 p p na przedpolu l¹dolodu b W2 Akumulacja w obni¿eniach wytopisko- Piaski, miejscami z mu³kami, wytopiskowe — Q 3 p p wych w okresie zaniku l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fgQW2 p¿2 p3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Akumulacja w szczelinach l¹dolodu oraz Piaski, ¿wiry, mu³ki i gliny zwa³owe kemów — k QW2 p¿ p3 pomiêdzy p³atami i bry³ami martwego lodu Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — bQ W2 mi p3 Akumulacja zastoiskowa ¯wiry, piaski, gliny zwa³owe i g³azy moren czo³owych — gc Q W2 Akumulacja w strefie czo³a l¹dolodu ¿p p3 g W2 ¯wiry, piaski i g³aziki lodowcowe — Q 3

C zwartorzêd ¿p p Stadia³ œrodkowy (Wkry) Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — gQ W2 gzw p3 Plejstocen Zlodowacenie Warty Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fgQW2 p¿1 p3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa g W1

Zlodowacenia œrodkowopolskie Piaski, ¿wiry i g³aziki lodowcowe — Q p¿ p3 Akumulacja lodowcowa

Akumulacja w szczelinach l¹dolodu oraz Piaski kemów — k Q W1 p p3 pomiêdzy p³atami i bry³ami martwego (Rogowca)

Stadia³ dolny lodu

37 cd. tabeli 2

Mu³ki i mu³ki ilaste zastoiskowe — bQ W1 mmi p3 Akumulacja zastoiskowa Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fgQW1 p¿2 p3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków, ¿wirów i mu³ków — gQ W1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 Mu³ki zastoiskowe — bQ W1 m p3 Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie Warty Stadia³ dolny (Rogowca) Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fgQW1 p¿1 p3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Interglacja³ lif L Mu³ki, namu³y i piaski jeziorne i rzeczne — Q 3 Erozja i akumulacja rzeczna i jeziorna lubawski mn p Piaski, miejscami z mu³kami i ¿wirami, wodnolodowcowe (górne) — fgQO Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p2 p3 Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków wodnolodowcowych — gQ O Akumulacja lodowcowa gzw p3 Zlodowacenia œrodkowopolskie Mu³ki i i³y zastoiskowe — bQ O mi p3 Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie Odry fg O Erozja i akumulacja wodnolodowcowa. Piaski wodnolodowcowe (dolne) — Q 3 p1 p Egzaracja lodowcowa Interglacja³ Interglacja³ lif M Mu³ki i piaski jeziorne i rzeczne (?) — Q 23– Erozja i akumulacja rzeczna i jeziorna wielki mazowiecki mp p fg G Piaski z domieszk¹ ¿wirów wodnolodowcowe — Q 2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenie p p Sanu 2 Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków — gQ G Egzaracja lodowcowa i akumulacja lo- gzw p2 dowcowa Interglacja³ li F Mu³ki jeziorne — Q 2 Akumulacja jeziorna ferdynandowski m p Piaski rzeczno-peryglacjalne i wodnolodowcowe Akumulacja rzeczna w warunkach pery- —f-pgQS Zlodowacenie p p2 glacjalnych i wodnolodowcowa Sanu 1 Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków — gQ S gzw p2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Interglacja³ li K Mu³ki i piaski jeziorne — Q 2 Akumulacja jeziorna ma³opolski mp p Piaski wodnolodowcowe — fgQN p p2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy Gliny zwa³owe — gQ N gzw p2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Interglacja³ lif Mu³ki i piaski jeziorne i rzeczne — Q 12– Akumulacja jeziorna i rzeczna augustowski mp p Piaski wodnolodowcowe — fgQA3 p p1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa g A3

Stadia³ górny Gliny zwa³owe — zwQ 1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Plejstocen g p Inter- li A1– 3 Mu³ki i piaski jeziorne — Q 1 Akumulacja jeziorna stadia³ mp p Czwartorzêd Piaski wodnolodowcowe — fgQA1 p p1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa

Zlodowacenie Narwi Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków g A1

Stadia³ dolny Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenia najstarsze — Q gzw p1 I³y, mu³ki i piaski, z wk³adkami wêgla brunatnego i glaukonitem, paleogeñsko-neogeñskie jako kry i porwaki w osadach Egzaracja i akumulacja lodowcowa plejstoceñskich — Q Pg+Ng p

I³y i mu³ki z wk³adkami wêgla brunatnego — im M Akumulacja l¹dowa i jeziorzyskowa Miocen Neogen

I³y, mu³ki i piaski, miejscami z wêglem brunatnym Akumulacja jeziorzyskowa i morska i glaukonitem — impOl Oligocen Mu³ki i piaski glaukonitowe z wk³adkami wêgla brunat- Akumulacja jeziorzyskowa i morska nego — mp E Eocen

Paleogen Piaski glaukonitowe —pGk Pc Akumulacja morska Paleo- cen

Mastrycht Margle — meCr m Akumulacja morska Kreda Kreda górna

38 downe w strefie sk³onu wielkiego obni¿enia. W oligocenie œrodkowym nast¹pi³o wynurzenie obszaru i przez pozosta³¹ czêœæ tego okresu wystêpuje luka sedymentacyjna. W miocenie, w s³odkowodnych zbiornikach wodnych i na l¹dzie, mia³a miejsce wielocykliczna akumulacja osadów ilasto-py³owatych, z wk³adkami wêgla brunatnego i piasków, poznanych na terenie s¹siedniego arkusza Kosów Lacki i Ma³kinia Górna. Omawiany obszar by³ przykryty l¹dolodem zlodowaceñ najstarszych (tab. 2). W wyniku akumulacji lodowcowej w czasie stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Narwii powsta³y dwa poziomy glin zwa³owych. Wystêpuj¹ one przewa¿aj¹cej czêœci terenu arkusza. W ich obrêbie zosta³y z³o¿one porwaki (kry) osadów starszych (paleogeñsko-neogeñskich). W Wilczogêbach (otw. 1) poziomy glin zwa³owych rozdzielaj¹ utwory jeziorne powsta³e w okresie interstadia³u. W wyniku erozji wód roztopowych strop glin zwa³owych stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Narwi zosta³ zniszczony. W czasie recesji l¹dolodu zosta³y one nadbudowane przez osady wodnolodowcowe. W okresie interglacja³u augustowskiego na terenie arkusza istnia³y jeziora i rzeki. Utwory rzeczne i jeziorne rozpoznano w Wilczogêbach (otw. 1) oraz na po³udniowy zachód od omawianego terenu (otw. Myszad³a P-5; ark. Jadów; Wrotek, 2000). Kolejnym l¹dolodem, który pokry³ obszar arkusza, by³ l¹dolód zlodowacenia Nidy. Odpowiadaj¹cy mu poziom glin zwa³owych zachowa³ siê na przewa¿aj¹cej czêœci omawianego terenu. W jego obrêbie wystêpuj¹ porwaki (kry) osadów starszych (paleogeñsko-neogeñskich). On równie¿ zosta³ silnie zniszczony w wyniku erozji wód roztopowych, a nastêpnie nadbudowany przez osady wodnolodowcowe z³o¿one w czasie recesji l¹dolodu. W okresie interglacja³u ma³opolskiego w centralnej czêœci omawianego terenu istnia³o jezioro. Utwory jeziorne rozpoznano w Polkowie. L¹dolód zlodowacenia Sanu 1 pozostawi³ poziom glin zwa³owych na przewa¿aj¹cej czêœci terenu arkusza. W wyniku erozji wód roztopowych równie¿ i on zosta³ silnie zniszczony, a nastêpnie nadbudowywany przez osady wodnolodowcowe z³o¿one w czasie recesji l¹dolodu. W okresie interglacja³u ferdynandowskiego na omawianym obszarze zosta³y akumulowane utwory jeziorne, poznane g³ównie w Wilczogêbach. W wyniku transgresji, postoju i zaniku na terenie arkusza l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 powsta³ poziom glin zwa³owych. W jego obrêbie wystêpuj¹ porwaki (kry) osadów starszych (paleogeñsko-neogeñskich). Poziom glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 zosta³ nastêpnie bardzo silnie zniszczony, porozrywany przez wody roztopowe i nadbudowany przez osady wodnolodowcowe z³o¿one w czasie recesji l¹dolodu. W utwory te, w okresie interglacja³u mazowieckiego, wciê³a siê dolina rzeczna. Osady rzeczne i towarzysz¹ce im utwory jeziorne rozpoznano: od Zaszkowa, na wschód od omawianego terenu, przez Polkowo i dalej ku Myszad³om, po³o¿onym tu¿ za po³udniowo-zachodni¹ granic¹ obszaru arkusza. W czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry pocz¹tkowo dominowa³a erozja wód roztopowych a nastêpnie akumulowane by³y osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. W wyniku akumulacji lodowcowej powsta³ poziom glin zwa³owych. W okresach wiêkszej aktywnoœci l¹dolodu nastêpowa³a

39 egzaracja. Gliny zwa³owe tego zlodowacenia w czasie recesji l¹dolodu zosta³y nadbudowane przez utwory wodnolodowcowe. W okresie interglacja³u lubawskiego w dolinach rzecznych i zbiornikach wodnych zosta³y akumulowane osady rzeczne i jeziorne. L¹dolód stadia³u dolnego zlodowacenia Warty pokry³ ca³y omawiany obszar. W czasie jego transgresji pocz¹tkowo utworzy³y siê sandry i zastoiska, a nastêpnie zosta³ z³o¿ony poziom glin zwa³owych. Z glin zwa³owych stadia³u dolnego zbudowana jest powierzchnia wysoczyzny w czêœci po³udniowo-wschodniej terenu arkusza Sadowne. W pocz¹tkowym etapie recesji — zanikania l¹dolodu wystêpowa³a zapewne erozja wód roztopowych. Nastêpnie w rejonie Majdanu i Polkowa wysoczyzna zosta³a nadbudowana przez utwory wodnolodowcowe. W okolicach Majdanu powsta³o niewielkie zastoisko. W czasie recesji l¹dolodu w rejonie Ka³êczyna gliny zosta³y nadbudowane przez osady lodowcowe, nieco innej facji, bardziej piaszczyste. Utwory z recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty akumulowane by³y przez wody odp³ywaj¹ce od l¹dolodu przez bramê Wê- growsk¹, na po³udnie, w niewielkiej czêœci równie¿ na po³udniowy zachód ku Warszawie. L¹dolód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty równie¿ pokry³ ca³y omawiany obszar. W czasie jego transgresji lokalnie utworzy³y siê sandry, a nastêpnie zosta³ z³o¿ony poziom glin zwa³owych. Gliny te tworz¹ powierzchniê wysoczyzny w centralnej czêœci terenu arkusza. W czasie recesji l¹dolodu w rejonie B³oniewa i Syberii wysoczyzna zosta³a nadbudowana przez utwory lodowcowe (¿wiry, piaski). W okolicach Stoczka, Majdanu i Starych Lipek zosta³y akumulowane osady zastoiskowe. W wytopi- skach po³o¿onych w rejonie Z³otek, Bojewa, Nowych Lipek, Stoczka, Baczek i Gajówki Stara Wieœ mia³a miejsce akumulacja utworów piaszczystych. W czasie recesji l¹dolodu i deglacjacji obszaru powsta³y ostateczne rysy rzeŸby omawianego terenu. W strefach arealnego rozpadu l¹dolodu, w okolicach Bojewa i Nowych Lipek, powsta³y du¿e obni¿enia (misy) wytopiskowe, a w ich otoczeniu kemy. Najwiêkszy kem wystêpuje na pó³noc od Nowych Lipek. Niewielkie moreny czo³owe akumulacyjne powsta³y tylko w kilku miejscach, ko³o Drgicza, Gajówki Zachodniej, Nowych Lipek i Miednika. Od wysoko po³o¿onych rejonów wysoczyzny, w rejonie Miednika, Podborza i Gajówki Stara Wieœ, pod- czas recesji l¹dolodu dobrze rozwin¹³ siê system odp³ywów wód roztopowych i powsta³y poziomy sandrowe. Szlaki sandrowe przebiega³y skoœnie, przez centraln¹ czêœæ obszaru, do dolin Ugoszczy i Liwca. Poziom sadrowy najwy¿szy (najstarszy) akumulowany by³ z rejonu B³oniewa na po³udnie w bramê wêgrowsk¹ (Wrotek, 1993b, 1999a, b). Po kapta¿u wód (zmianie kierunku odp³ywu) na po³udniowy zachód ku Warszawie powsta³ poziom sandrowy ni¿szy (starszy). Poziom ten kontynuuje siê dalej na teren arkusza Liw i Jadów. W nastêpnym etapie powsta³ poziom sandrowy najni¿szy (m³odszy). W literaturze znany jest on jako „sto¿ek nap³ywowy” (Nowak, 1971a, c, 1972c, 1983, 1984). Poziom ten jest najszerszy. Wystêpuje w rejonie Z³otek, Mrozowej Woli i kontynuuje dalej w kierunku po³udniowo-zachodnim na Jadów, £ochów ku Warszawie. Najm³odsze szlaki sandrowe odprowa- dza³y wody roztopowe z licznych topniej¹cych bry³ martwego lodu, tak¿e z poza omawianego terenu, do sandrowej doliny marginalnej, któr¹ dalej p³ynê³y ku Kotlinie Warszawskiej.

40 W okresie interglacja³u eemskiego, w niektórych z licznych zag³êbieñ po martwym lodzie, powsta³y jeziora a w nich tworzy³y siê osady organiczne. W jeziorach po³o¿onych w rejonie Syberii i Zambrzyñca osady organiczne akumulowane by³y jeszcze w czasie zlodowacenia Wis³y. W tym okresie rozwija³y siê równie¿ doliny rzeczne. W czêœci pó³nocnej terenu arkusza Sadowne formy polodowcowe zosta³y rozciête przez wody odprowadzane dolin¹ Bugu. Gdy powstawa³y tarasy nadzalewowe w dolinie Bugu i Liwca, w obrêbie tych dolin za- chodzi³y procesy termoerozji. Schy³ek plejstocenu to okres rozwoju procesów wietrzeniowych i denudacyjnych, zrównuj¹cych wysoczyzny i modeluj¹cych krawêdzie. W tym czasie nast¹pi³ równie¿ rozwój procesów eolicznych. Powstawa³y tak¿e pokrywy deluwialne. Pocz¹tek holocenu zaznaczy³ siê erozj¹ w dolinach rzecznych i tworzeniem tarasów zalewowych. W niektórych zag³êbieniach bezodp³ywowych i w zamar³ych odcinkach dolin rzecznych akumulowane by³y namu³y i zaczê³y tworzyæ siê torfowiska. Formy antropogeniczne to g³ównie wyrobiska piaskowni w Zieleñcu-Sadownym, Z³otkach i w kilku mniejszych miejscowoœciach.

IV. PODSUMOWANIE

Opracowanie arkusza Sadowne Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 przybli¿y³o poznanie budowy geologicznej pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Siedleckiej, wschodniej czêœci Równi- ny Wo³omiñskiej oraz prze³omowego odcinka doliny Bugu. Wykonanie szczegó³owego zdjêcia geologicznego, prace wiertnicze, analiza materia³ów archiwalnych oraz wyniki badañ litologicznych, geofizycznych, palinologicznych i mikropaleontologicznych, pozwoli³y na rozpoznanie osadów kre- dowych, neogeñskich i czwartorzêdowych, w zakresie ich genezy i wieku. Wœród utworów czwartorzêdowych wydzielono osady zlodowaceñ: najstarszych (zlodowacenia Narwi), po³udniowopolskich (zlodowacenia Nidy, Sanu 1 i Sanu 2), œrodkowopolskich (zlodowacenia Odry i Warty) i pó³nocnopolskich (zlodowacenia Wis³y) oraz rozdzielaj¹ce je osady interglacja³ów: augustowskiego, ma³opolskiego, ferdynandowskiego, wielkiego (mazowieckiego) i eemskiego. Szczególnie istotnym osi¹gniêciem prowadzonych badañ jest rozpoznanie nowego geologicznego po³o¿enia pod³o¿a utworów czwartorzêdowych. Stwierdzono, ¿e na omawianym obszarze i na terenach s¹siednich arkuszy (Jadów i Kamieñczyk) mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych jest du¿o wiêksza, ni¿ dotychczas przypuszczano. Wstêpnie rozpoznano po³udniowe rozga³êzienie wielkiego obni¿enia w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych, które biegnie z pó³nocy od okolic Ostro³êki i docie- ra na omawiany teren. Wyniki szczegó³owego zdjêcia geologicznego i prac dodatkowych, pozwoli³y opracowaæ mapê geologiczn¹ utworów powierzchniowych ca³ego terenu.

41 W wyniku analizy geomorfologicznej przedstawiono sposób powstawania wielu z negatywnych i pozytywnych form geomorfologicznych, w tym szczególnie wielkiej i wielofazowej strefy rozpadu arealnego l¹dolodu. Strefa ta biegnie od Czy¿ewa przez Kosów Lacki i dalej w kierunku na Poœwiêtne i Okuniew. Znajduje siê ona w maksymalnym zasiêgu l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty i mo¿e s³u¿yæ jako przyk³ad dla innych stref marginalnych tego typu. Korelacja wielu serii lodowcowych i miêdzymorenowych plejstocenu, przedstawionych na przekroju geologicznym A–B, mo¿e byæ dyskusyjna, szczególnie ze wzglêdu na niewielk¹ iloœæ wierceñ. Obecny stan wiedzy o wykszta³ceniu i po³o¿eniu utworów plejstoceñskich poza lini¹ przekroju A–B trzeba uznaæ za daleko nie- wystarczaj¹cy. Odnosi siê to do wiêkszoœci obszaru arkusza Sadowne. Wiedza o omawianym terenie pochodzi g³ównie z otworów kartograficznych wykonanych dla potrzeb niniejszego opracowania. W dalszych badaniach prowadzonych na obszarze arkusza, istotne powinno byæ dalsze poznanie budowy pod³o¿a czwartorzêdu. Zbadane powinny byæ mi¹¿sze serie osadów mu³kowo-ilastych zwi¹zanych z paleogenem (eocen–oligocen?), a szczególnie wk³adki organiczne i wk³adki wêgla grunatnego wystêpuj¹ce w tych utworach (badania biostratygraficznie). Dalszym badaniom (w tym biostratygraficznym) winny podlegaæ nowo nawiercane osady miê- dzymorenowe (a szczególnie organiczne) w czwartorzêdzie. Szczególnej uwagi wymagaj¹, wystêpuj¹ce w stropie utworów czwartorzêdu, serie interglacja³u eemskiego i wczesnego Vistulianu, ze wzglêdu na swoje znaczenie biostratygraficzne oraz ze wzglêdów geologiczno-in¿ynierskich i planów zagospodarowania przestrzennego tych obszarów (wiadukty, budyn- ki). Tego typu osady s¹ nieodpowiednim pod³o¿em dla usytuowania na nich jakichkolwiek obiektów.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie w Warszawie

Warszawa, 2000 r.

LITRERATURA

Ba³uk A.,1991 — Czwartorzêd Dorzecza Dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130. Borówko-D³u¿akowa Z., Halicki B., 1957 — Interglacja³y suwalszczyzny i terenów s¹siednich. Acta. Geol. Pol., 7,4. Galon R., 1972 — Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Gawor-Biedowa E., 1999 — Wykonanie ekspertyzy 12-tu próbek z otworu Wilczogêby i z otworu Polkowo. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

42 Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy elementów struktu- ralnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:50 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñski A., 2000 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Janczyk-Kopikowa Z., 1998 — Paleobotaniczne opracowanie próbek z arkusza Jadów (490). Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Koenig K., 1998 — Petrograficzne podstawy stratygrafii glin morenowych Polski pó³nocno-wschodniej. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 380. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN., Warszawa. Komacka-Makowiecka D., 2000 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2000a — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek osadów z otworu wiertniczego Gajówka Zach. II. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa. Krupiñski K., 2000b — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek z otworu wiertniczego Zambrzyniec. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2000c — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek osadów z otworu wiertniczego Twarogi. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2000d — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek osadów z otworu wiertniczego B³oniewo. Szcze- gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2000e — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworów wiertniczych: Wilczogêby P-4, Majdan P-6 i Polkowo P-5. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kubicki S., Ryka W., 1982 — Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeu- ropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. Lindner L., 1988—Zarys stratygrafii plejstocenu rejonu Bia³ej Podlaskiej wraz z prób¹ korelacji z przyleg³ymi obszarami Zwi¹zku Radzieckiego. Prz. Geol., 36, 11. Listkowska H., 1993a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. D³ugosiod³o (413). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Listkowska H., 1993b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. D³ugosiod³o (413). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Mamakowa K., 1998 — Wyniki badañ paleobotanicznych profilu z Przasnysza. W: Stratygrafia plejstocenu Polski. Nowe jednostki stratygraficzne pojezierza Mazurskiego. Mat. V Konf. Iznota, 1–4 wrzeœnia, 1998. Michalska Z., 1967 — Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazowsza w œwietle nowych danych. Acta. Geol. Pol., 17,3. Morawski W., 2001 — Czy ostatnie zlodowacenie obejmowa³o wschodnie Mazowsze i Podlasie. Prz. Geol., 49,6. Nowak J., 1969 — RzeŸba pod³o¿a i stratygrafia osadów czwartorzêdu Wysoczyzny Siedleckiej i obszarów s¹siednich. Kwart. Geol., 13,2. Nowak J., 1971a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód. wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1971b — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Siedlce. Inst. Geol., Warszawa.

43 Nowak J., 1971c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1972a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Siedlce. wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1972b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Siedlce. wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1972c — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Warszawa Wschód. wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1983—Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. T³uszcz (489). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 1984 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. T³uszcz (489). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Oficjalska H., Kobyliñski A., Rojek K., Sopoæko J., 1995 — Zasoby wód podziemnych z utworów czwartorzêdowych i czwartorzêdowo-trzeciorzêdowych zlewni rzeki Liwiec. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL SA., Warszawa. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11. Praca zbiorowa, 1973 — Niecka Brze¿na. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 2. Mezozoik. Wyd. Geol., Warszawa. Praca zbiorowa, 1983 — Stratygrafia i paleografia. Tektonika. W: Budowa geologiczna niecki warszawskiej/p³ockiej i jej pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 103. Ró¿ycki S. Z., 1967 — Plejstocen polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN, Warszawa. Ró¿ycki S. Z., Zwierz S., 1952 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa. wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa. wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S³odkowska B., 2000 — Wyniki badañ palinologicznych osadów trzeciorzêdowych z profilu Majdan. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sadowne (453). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Solek Z., 1973 — Nowe stanowisko torfu interglacjalnego z okolic Œledzianowa nad dolnym Bugiem. Prz. Geol., 21, 8–9. Straszewska K., 1968 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia rejonu dolnego Bugu. Stud. Geol. Pol., 23. Turnau-Morawska M., 1952 — Utwory rzeczne doliny Bugu miêdzy Terespolem a Wyszkowem. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 68. Uberna T., 1974 — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. Biul. Inst. Geol., 281. We³niak A., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kamieñczyk (452) (wraz z Objaœnienia- mi). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1993a — Interglacja³ eemski w rejonie Treblinki i propozycja nowego zasiêgu l¹dolodu stadia³u Wkry. Prz. Geol., 41,6. Wrotek K., 1993b — Jak p³yn¹³ Prabug? Problemy, 3. Wrotek K., 1993c — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ma³kinia Górna (415). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1995a — Nowe stanowiska interglacja³u eemskiego w okolicy Szepietowa (woj. ³om¿yñskie). Prz. Geol., 43,4. Wrotek K., 1995b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ma³kinia Górna (415). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

44 Wrotek K., 1997a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sterdyñ (455) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1997b — Znaczenie wystêpowania osadów eemskich dla rekonstrukcji recesji l¹dolodów zlodowaceñ œrodkowopolskich, okreœlenie sposobu ich poszukiwania oraz zastosowanie dla okreœlania stratygrafii osadów najp³ytszego plejstocenu wschodniej Polski przy opracowywaniu Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1998a— Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czy¿ew (416) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1998b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kosów Lacki (454) (wraz z Objaœnienia- mi). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1999a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Liw (491) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 1999b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wêgrów (492) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Jadów (490) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wrotek K., 2006 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sochocin (408) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯ u k R . , 1993a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ostrów Mazowiecka (414). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯ u k R . , 1993b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ostrów Mazowiecka (414). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

45 21o 45’ 22o 00’ Tablica I o o 52 52 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ 40’ Ark. Sadowne (453)

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Skala 1:100 000

SADOWNE Formy lodowcowe Formy rzeczne

Wysoczyzna morenowa płaska Dna dolin rzecznych oraz tarasy zalewowe 0,7–2,5 m n.p. rzeki

Moreny czołowe akumulacyjne Tarasy nadzalewowe erozyjno-akumulacyjne 3,0–11,0 m n.p. rzeki (wysokości względne 5–10 m)

Formy utworzone w strefie martwego lodu Starorzecza świeże (zawodnione) P Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Krawędzie i stoki

Formy wodnolodowcowe Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne lub dolinki w ogólności

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe (poziomy): Formy denudacyjne

najstarsze Długie stoki

starsze Formy jeziorne

młodsze Równiny jeziorne

Kemy Formy utworzone przez roślinność

Ostrówek Doliny wód roztopowych Równiny torfowe

Równiny erozyjne wód roztopowych Formy antropogeniczne

Zagłębienia powstałe po martwym lodzie P Piaskownie (P)

Formy eoliczne

Wydmy Opracował: K. WROTEK

Równiny piasków przewianych

Zagłębienia deflacyjne

52o 52o 30’ 30’ 21o 45’ 22o 00’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 21o 45’ 22o 00’ Tablica II o o 52 52 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ A 40’ Prostyń Ark. Sadowne (453) Crm Pc? Wilczogęby

1 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY -70

Crm -107,7 -80

SADOWNE Skala 1:100 000 -90 NEOGEN MIOCEN M Iły i mułki z wkładkami węgla brunatnego 6 Q<84,7 OLIGOCEN Ol Iły, mułki i piaski z węglem brunatnym i glaukonitem

EOCEN Mułki i piaski glaukonitowe z wkładkami węgla brunatnego 10 E 11 Q<58,9 E? Q<58,4 PALEOGEN PALEOCEN Piaski glaukonitowe 12 Pc Q<60,8 KREDA Margle MASTRYCHT KREDA GÓRNA Crm

Granice geologiczne Crm Polkowo -120 13 50 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. -110 Crm -87,3

-100 Krawędzie

Kry utworów starszych od czwartorzędu

6 15 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej Q <21,9 Ostrówek (symbol oznacza wiek: M — miocen, Ol — oligocen, E — eocen, Q<84,7 Pc — paleocen, Crm — mastrycht, Cr — kreda; liczba — wysokość Pc? stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia 14 -90 otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) Q <16,9 20 23 Q <6,9 -80 Q<70,0 -70 B -60 24 A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Q<66,5 -50 Stoczek D -40 C Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście Cr ? -30 m -20 -10 10 0 20 30 Opracował: K. WROTEK M Ol? E?

40 C Ol? D Majdan 50 27 M 31,8 60 52o 52o 30’ B 30’ o 21 45’ 22o 00’

Copyright by Ministerstwo Środowiska 012345km and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Sadowne (453)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D C D W E m n.p.m. Gajówka Syberia Międzylesie m n.p.m. Stara Wieś

150 34 35 37 38 39 40 41 42 150

5 12 9 12 19 140 24 1 5 9 140 19 18 30 19 5 30 25 15 18 14 5 16 24 18 2 16

130 130 14 18 30 0 500 1000 m

16 120 120

f Bt g W2 1— t Qh 14 — pżQp4 24 — gzwQp3 Żwiry Gliny zwałowe li B fg W2 2— nt Qh 15 — tQp4 25 — pż1Qp3 Piaski Torfy lif B g W1 5— phQh 16 — tQp3-4 30 — gzwQp3 Piaski i gliny Namuły d b W2 9— pgQ 18 — pQp3 Piaski humusowe Namuły torfiaste z fg W2 12 — pQ 19 — pż2Qp3 Poziom wody Opracował: K. WROTEK

Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Sadowne (453)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY E–F E F WSW ENE ark. Jadów (490) ark. Sadowne (453) Myszadła P-5 Twarogi 102,5 m n.p.m. Geo Zambrzyniec Sr-95 Twarogi WH-4 WH-5 WH-6 WH-7 WH-2 WH-3 Sr-91 W-2a Sr-92 Sr-94 W-3a W-54 22 24 m n.p.m. W-53 43 11

23 VIV 9 1 Liwiec 13 2 11 13 5 1 5 13 19 24 5 5 13 15+14 5 24 100 16 16 30 24 13 30 30 24 17 W-2a–W-54; Sr-91–Sr-95 — sondy 0,0 0,5 1,0 km wykonane w czasie prac kartograficznych WH-2–WH-7 —sondy dokumentujące do ark. Sadowne Zlodowacenie Warty kontynuację poziomu glin zwałowych od (materiały terenowe do ark. Sadowne) otworu Myszadła P-5, poprzez dolinę Liwca W Myszadła, fragment ściany wkopu E do rejonu Twarogi–Zambrzyniec (materiały terenowe dla ark. Sadowne) 0 Interglacjał lubawski

50 Zlodowacenie Odry Zlodowacenie 100 Warty Gleba 1— tQh

Żwiry i głaziki 2— ntQh Interglacjał mazowiecki 200 36,9 Piaski 5— phQh 37,5 d Piaski pyłowate 9— pgQ Interglacjał lubawski 300 [cm] e w 39,4 0 100 200 [cm] Piaski glaukonitowe 11 — pQ 39,5 40,0 f Bt Piaski humusowe 13 — pżQp4 0 i torfy piaszczyste Zlodowacenie Sanu 1 41,2 lid B 14 — Q 4 41,7 Mułki pż p 42,0 Szkic lokalizacyjny li B Iły 15 — tQp4 Zlodowacenie Nidy Ark. Kamieńczyk Ark. Sadowne lif 16 — Q 3-4 Gliny zwałowe t p

44,5 fg W2 17 — Q 3 Zlodowacenie Łochów Torfy p p F Zambrzyniec Odry Kamionna (pkt. dok. 24) g W2 23 — 3 Liwiec Gytie żpQp

Twarogi g W2 24 — 3 Interglacjał augustowski (pkt. dok. 22) Namuły gzwQp IV -50 g W2 Myszadła P-5 Ark. Jadów Ark. Liw 30 — zwQ 3 Starowola Twarogi g p I III II wkop Otw. V Liwiec Myszadła P-5 E Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej

I–V — sondy mechaniczne wykonane 0123km Zlodowacenie Narwi w celu udokumentowania ciągłości poziomu glin zwałowych wokół otworu Myszadła P-5, w czasie prac kartograficznych do ark. Jadów (materiały terenowe do ark. Jadów) Paleogen 193,7 Opracował: K. WROTEK -100

Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica V Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Sadowne (453)

ROZPOZNANIE SYTUACJI GEOLOGICZNEJ KOPALNEGO ZBIORNIKA JEZIORNEGO Z OKRESU INTERGLACJAŁU EEMSKIEGO I ZLODOWACENIA WISŁY W ZAMBRZYŃCU Profile sond m W–2 W–3 W–4 W–1 24 Sr–39 W–45 114,5 114,4 114,2 114,0 114,0 114,0 114,0 0,0 Szkic lokalizacyjny prac Qh

Qp4 W–2

Qp4+Qp3-4 W–3 1 W–4 N 3 W–1 5 5,0 Qp4 6

2 W–4,Sr-39 — numeracja według notatnika 01020m Gleba terenowego do ark. Sadowne (453) 23 23–24 — numeracja według mapy geologicznej 2 Piaski 24 Sr–39 Wh–45 1 6 — fragmenty wkopów 1 Piaski i gliny 10,0 — odcinek profilu zbadany palinologicznie Gliny zwałowe (Krupiński, 2006): 1 1 — Vistulian dolny (Amersfort?) Torfy 2 — interglacjał eemski

Torfy piaszczyste

Namuły

15,0 Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej

Fragmenty wkopów wykonanych w obrębie nawodnionych piasków jeziornych ze strukturami pogrązowymi (fotografie w materiałach terenowych do ark. Sadowne)

3 5 6 1 2 m m m m 0 0 0 0 m 0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 0 0,5 1,0 m

Opracował: K. WROTEK

Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica VI Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Sadowne (453)

PROFILE SOND DOKUMENTUJĄCYCH OSADY INTERGLACJAŁU EEMSKIEGO WYSTĘPUJĄCE W NIEKTÓRYCH ZAGŁĘBIENIACH WYTOPISKOWYCH

26 29 8 19 25 Numeracja według mapy geologicznej W–50 W–253 W–263 Geo- Geo- Geo- Geo- Geo- Geo- Numeracja i nazewnictwo według Stoczek Zgrzebichy I Zgrzebichy II** Drgicz*** Gajówka Zach. Twarogi notatnika terenowego do ark. Sadowne

Głębokość 114,0 128,0 119,0 119,0 114,0 114,0 123,0 111,0 112,0 Rzędna (m n.p.m.) (m) 0 Qh * Qh

Qp4 2 Qp4

4 3,6 Qp3-4 Qp3-4 5 4,8

6 6,0 6,0

7 6,8 7,2 7,5 8 8,0

9 9,0 Zgrzebichy Drgicz Stoczek Zgrzebichy Drgicz Gajówka Zachodnia Twarogi (dolina rzeki Bojewo (st. paliw) IIIKolonia Ugoszczy) (rej. Nowe Lipki)

Gleba Torfy Znaleziska flory kopalnej * Symbole według mapy geologicznej Piaski Gytie ** Sonda zlokalizowana w odległości około 5 m (na północ) od punktu dok. 26 Piaski i gliny Namuły *** Sonda zlokalizowana w odległości około 15 m (na zachód) od punktu dok. 18 Opracował: K. WROTEK Gliny zwałowe Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 21o 45’ 22o 00’ Tablica I o o 52 52 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ 40’ Ark. Sadowne (453)