117 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki

Przegląd Archeologiczny Vol. 65, 2017, pp. 117-131 PL ISSN 0079-7138 DOI: 10.23858/PA65.2017.010

Marian Rębkowski

Badania milenijne na Pomorzu Zachodnim. Przebieg, znaczenie, skutki

Millennial studies in . Course, significance, effects

The course, character and conditions of the excavations conducted in 1948-1966 in Pomerania as part of the program research on the origins of the Polish State were discussed in the paper. Their effects and significance for the development of archaeology in this region of were evaluated. KEY WORDS: history of archaeology, Pomerania, millennial studies

I. Podglebie (1946-1948)

Kiedy w drugiej połowie lat 40. XX w. pojawił znalazły się na mocy ustaleń jałtańskich. Z punktu się pomysł badań nad początkami Polski i rozpoczę- widzenia interesujących nas tutaj zagadnień Pomo- to prace nad ich założeniami, odbudowywany kraj rze Zachodnie miało jednak kilka specyficznych dopiero podnosił się po wojennych zniszczeniach, cech, odróżniających je np. od Dolnego Śląska, w nowych warunkach politycznych i w nowych które w istotny sposób będą w późniejszych latach granicach. Na Pomorzu Zachodnim, stanowiącym rzutowały także na przebieg i skutki badań mile- część tzw. Ziem Odzyskanych, pierwsze powojen- nijnych. Nie chodzi tu oczywiście od nadmorskie ne lata były jednak okresem nie tyle odbudowy, położenie, ale o charakter i tempo budowanego od co tworzenia od podstaw polskiej administracji podstaw szkolnictwa wyższego, instytucji życia na- i innych struktur życia społecznego na terenach, ukowego i muzeów. które przed II wojną światową wchodziły w skład Dla zobrazowania powyższej tezy wystarczy niemieckiej prowincji Pommern. Sytuacja taka do- przypomnieć, że w latach 1946-1954 w Szczeci- tyczyła oczywiście wszystkich ziem zachodnich nie – największym mieście Pomorza Zachodniego i północnych, które w granicach powojennej Polski i stolicy województwa szczecińskiego, powstały 118 marian rębkowski następujące szkoły wyższe: Akademia Handlowa, Były one kontynuowane jeszcze w następnym roku. Szkoła Inżynierska, Akademia Medyczna i Wyższa W ich trakcie dokonano odkryć związanych przede Szkoła Rolnicza. Na liście tej jak widać nie ma wszystkim z funkcjonowaniem samego zamku, ale żadnej uczelni o profilu humanistycznym. Do- po raz pierwszy natrafiono także na nawarstwienia piero w 1968 r. założona zostanie Wyższa Szkoła wczesnośredniowieczne. W badaniach tych brał Nauczycielska, jako filia UAM w Poznaniu. Na oczywiście udział J. Marciniak, który był autorem uniwersytet przyjdzie w tej części Polski czekać opublikowanego sprawozdania (Marciniak 1949; jeszcze kilkanaście kolejnych lat (Lesiński 1998, por. Wieczorowski 1954, 32-34). 428-451). Oznacza to, że w okresie tuż powojen- W tym samym 1947 r. T. Wieczorowski opu- nym jedynymi placówkami na Pomorzu Zachod- blikował w czasopiśmie „Jantar”, wydawanym nim, które mogły stanowić oparcie dla badań ar­ przez Instytut Bałtycki w Gdańsku, krótki artykuł cheologicznych, były dwa muzea: reaktywowane zatytułowany „Stan prehistorii na terenie Szczeci- już w sierpniu 1945 r. Muzeum Miejskie w Szczeci- na” (Wieczorowski 1947), w którym wskazywał na nie, przekształcone w 1948 r. w Muzeum Pomorza potrzeby badań nad najstarszymi dziejami regionu. Zachodniego (Białecki 2001, 441), oraz Muzeum Zwracał uwagę na konieczność „przeprowadzenia w Koszalinie, utworzone w 1947 r. (Skrzypek 1997, systematycznych prac wykopaliskowych, które 77; 2003, 61). W pierwszych latach powojennych przede wszystkim miałyby na celu badanie obiek- kadry archeologicznej w tych instytucjach albo nie tów archeologicznych okresu wczesnohistoryczne- było w ogóle ( – zob. Janocha 1997, 115 go, do których niemieccy historycy odnosili się na nn.), albo była wyjątkowo skromna pod względem ogół z wielką niechęcią”. Celem badań miało być liczebności pracowników (), ograniczona poznanie „kultury prapolskiej” tych ziem, a naj- do dwóch badaczy, którzy ukończyli studia prahi- ważniejszym miejscem wykopalisk miał stać się storyczne jeszcze na początku lat 30. XX w. (Wieczorowski 1947, 140-141). Pierwszym archeologiem, który rozpoczął pra- Abstrahując od tekstu T. Wieczorowskiego cę w placówkach muzealnych Pomorza Zachodnie- i pojawiających się tam motywów podejmowa- go, był mgr Tadeusz Wieczorowski. Do Szczecina nia prac badawczych, całkowicie zrozumiałych przybył w grudniu 1946 r., początkowo jako delegat w okresie tuż powojennym, trzeba wspomnieć, Państwowego Muzeum Archeologicznego w War- że rozpoznanie archeologiczne całego wczesno- szawie, i objął funkcję kustosza w miejscowym średniowiecznego Pomorza było wówczas dość Muzeum Pomorza Zachodniego. T. Wieczorowski wyrywkowe. Wprawdzie w XIX w. i w 1. poło- był uczniem prof. Józefa Kostrzewskiego i przed- wie XX w. opisano całkiem sporo grodzisk da- wojennym absolwentem Uniwersytetu Poznańskie- towanych na ten okres i stworzono podstawo- go, gdzie też w latach 30. XX w. pracował jako we ich katalogi (np. Behla 1888; Kunkel 1932), asystent, a tuż przed wybuchem wojny pełnił także jednak większość badań miała amatorski, często funkcję kustosza w muzeum w Bydgoszczy (Sza- powierzchniowy charakter, lub ograniczała się frański 1970). Drugim, i ostatnim przez kilka lat, do sondaży, z których publikowano krótkie spra- wykształconym archeologiem w regionie był mgr wozdania. Wyjątkiem były pod tym względem Józef Marciniak, który studia ukończył w 1932 r. długoletnie, zapoczątkowane w 1934 r. wykopa- u prof. Włodzimierza Demetrykiewicza na Uniwer- liska w Wolinie (Kunkel, Wilde 1941; por. Bier- sytecie Jagiellońskim, a od następnego roku aż do mann 2013). W czasie wojny powstał też katalog wybuchu wojny pracował w PMA w Warszawie. wczesnośredniowiecznych cmentarzysk Pomo- W Szczecinie osiadł w 1946 r. po powrocie z ofla- rza w postaci maszynopisu rozprawy doktorskiej gu, a od następnego roku zatrudniony został w tu- Anne-Marie Beck (1944), jednak dość długo pozo- tejszym muzeum. W 1949 r. został nawet dyrekto- stawał w powojennej Polsce nieznany (por. Beck rem placówki, którą to funkcję pełnił aż do wyjaz- 1969). Pełny katalog znalezisk okresu przedwo- du ze Szczecina i powrotu do rodzinnego Krakowa jennego – niejako summę niemieckich badań nad w 1952 r. (Woźniak 1974). wczesnośredniowiecznym Pomorzem – dopiero Wkrótce po przyjeździe na Pomorze Zachod- wiele lat później opublikuje Hans Jürgen Eggers nie, bo już w 1947 r., T. Wieczorowski rozpoczął (1960; 1978). z ramienia muzeum ratownicze prace archeologicz- Oceniając ten zarysowany w największym skró- ne związane z odbudową szczecińskiego zamku. cie obraz wypada stwierdzić, że w marcu 1948 r., 119 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki kiedy w Naczelnej Dyrekcji Muzeów w Warszawie rych istnienie i znaczenie wskazywały źródła pisa- odbywała się konferencja mająca na celu wypraco- ne. Za zrozumiałe należy wobec tego uznać, że nie wanie ram organizacyjnych i programu badań nad ma wśród nich np. cmentarzysk czy innego rodzaju początkami Państwa Polskiego (Noszczak 2002, stanowisk archeologicznych. Na liście znalazł się 31-33), na całym Pomorzu Zachodnim nie było ani zarówno Kołobrzeg, o którym pierwsze informacje odpowiednich struktur naukowych, ani kadry ar- odnoszą się do budowy tam piastowskiego biskup- cheologicznej, która mogłaby podjąć wyzwanie. Ta stwa w 1000 r. (Leciejewicz 1960, 314 nn.), jak też ostatnia ograniczała się do dwóch badaczy wykształ- Szczecin, którego nazwa zapisana została dopiero conych w okresie przedwojennym i aktywnych w XII w. (Chłopocka 1948), a w okresie tworzenia w Szczecinie. Tymczasem na liście wskazywanych programu badań milenijnych nie było wcale oczy- do badań miejscowości od początku umieszczano wiste, czy istniał już w X w. Podobnie rzecz się także te leżące w interesującym nas tutaj regionie. miała z Kamieniem, pojawiającym się w źródłach Już w pionierskim tekście, mówiącym o „potrzebie pisanych dopiero w XII stuleciu i to w związku przygotowania wielkiej rocznicy”, Witold Hensel ze znaczeniem, jakie miał wówczas jako siedziba postulował włączenie do programu milenijnego księcia pomorskiego (Kiersnowski 1951, 181 nn.). także „badań nad wczesnym średniowieczem Ziem Jeszcze inaczej należy ocenić umieszczenie na li- Zachodnich”, które w jego ocenie tworzyły „orga- ście Wolina, łączonego tradycyjnie ze wzmianko- niczną całość” z innymi dzielnicami Polski (Hensel wanym przez Adama z Bremy Jumne (Kiersnowski 1946). Końcowy kształt i założenia badawcze pro- 1950, 36 nn.). Jego wczesną metrykę potwierdzały gramu, a tym samym także pierwsza lista miejsco- także przedwojenne badania niemieckie (Kunkel, wości, w których miano podejmować wykopaliska, Wilde 1941, 23 nn.), które notabene spotykały się stworzone zostały ostatecznie w środowisku histo- z zainteresowaniem polskich mediewistów, wizytu- ryków (por. uwagi Kurnatowska 1995, 25). Progra- jących nawet w 1935 r. wykopaliska (Kostrzewski mowy referat na wspomnianej powyżej konferen- 1970, 205). cji, która odbyła się w Naczelnej Dyrekcji Muzeów, Powyższe uwagi pozwalają w dość jednoznacz- wygłosił Aleksander Gieysztor. W proponowanym ny sposób uświadomić sobie szerokość horyzontów przez niego zestawieniu stanowisk archeologicz- naukowych osób przygotowujących program badań nych, które należałoby poddać wykopaliskom, zna- milenijnych. Był on od początku opracowany i re- lazły się także miejscowości zachodniopomorskie: alizowany z rozmachem wielkiego przedsięwzięcia Szczecin, Wolin, Kołobrzeg i Kamień Pomorski naukowego. Wypada jednak przy tym zauważyć, (Noszczak 2002, 33). że dowodzą też znacznego optymizmu badawczego Zestawienie to wymaga krótkiego chociaż- jego twórców. Ów optymizm odnosił się zarówno by komentarza. Wszystkie typowane wówczas do do oczekiwanych rezultatów wykopalisk, jak rów- badań pomorskie miejscowości to bez wyjątku nież stanu organizacyjno-kadrowego archeologii na wczesnośredniowieczne centra grodowe, na któ- Pomorzu.

II. Badania (1949-1966)

W początkowym okresie badań milenijnych, sętą. W trzech miejscowościach (Szczecin, Wolin przed 1952 r., rozpoczęto wykopaliska w 28 miej- i Kołobrzeg) powstaną też jednostki organizacyjne scowościach Polski, z których ostatecznie tylko instytucji prowadzącej badania milenijne. Z listy jedna leżała na Pomorzu Zachodnim; był to Szcze- ostatecznie wypadnie Kamień Pomorski. Bada- cin (Noszczak 2002, 48). Jak można przypusz- nia archeologiczne co prawda rozpoczną się tam czać, przyczyny takiego wyboru tkwiły w cen- w 1958 r. i będą trwały do 1961 r., ale prowadzić je tralnej pozycji administracyjnej miasta w okresie będzie Muzeum Pomorza Zachodniego (Garczyń- powojennym oraz istnieniu tam chociaż zalążków ski 1966, 109 n.). wykształconej archeologicznie kadry naukowej. Już w 1949 r. utworzono w Szczecinie Kie- W następnych latach wykopaliskami objęte zostaną rownictwo Prac Wykopaliskowych, na czele które- także Wolin i Kołobrzeg oraz kilka ważnych stano- go stanął T. Wieczorowski. Jeszcze w tym samym wisk archeologicznych położonych nad dolną Par- roku, w ramach nowo powstałej placówki, podjął 120 marian rębkowski on dalsze wykopaliska na terenie zamku, eksplo- archeologiczne dwóch zasadniczych członów osad- rując na jego dziedzińcu ok. 200 m2 powierzchni niczych wczesnośredniowiecznego Szczecina (por. w ramach trzech wykopów (Wieczorowski 1954, Rulewicz 1963, 181 nn.) i przesunięto jego metrykę 32 nn.). Badania trwały do 1952 r., a w ich trak- aż do VIII w. cie zarejestrowano nawarstwienia wczesnośrednio- Drugim stanowiskiem, które omówić należy wieczne o kilkumetrowej miąższości (Cnotliwy et zgodnie z chronologiczną kolejnością rozpoczy- al. 1983, 7, 15-78; Cnotliwy 2014, 11-12). Równie nania badań milenijnych na Pomorzu, jest Wolin. ważne wyniki, o podstawowym wręcz znaczeniu Do podjęcia badań w mieście nad Dziwną przymie- dla rozpoznania wczesnośredniowiecznego Szcze- rzało się już w 1947 r. Państwowe Muzeum Arche- cina, przyniosą wykopaliska rozpoczęte na obsza- ologiczne w Warszawie (Wieczorowski 1947, 141). rze położonym między zamkiem a korytem Odry, Ostatecznie podjął je kilka lat później Władysław gdzie od XIII w. znajdowało się centrum miasta Filipowiak, od 1947 r. związany ze Szczecinem ja- lokacyjnego (ryc. 1). W latach 1951-1963 założono ko student Akademii Handlowej. W 1952 r. prze- i wyeksplorowano tam do calca arowy (10 x 10 m) prowadził on w Wolinie obserwacje mające charak- wykop na Rynku Warzywnym (Wieczorowski 1955; ter badań ratowniczych, na podstawie których uzy- 1959; 1962). Zarejestrowany układ stratyfikacyj- skał rok później magisterium z archeologii u prof. ny o miąższości blisko 9 m, wraz z zalegającym J. Kostrzewskiego w Poznaniu. W tym samym w nim bardzo bogatym inwentarzem, stanie się na 1953 r. W. Filipowiak stanął na czele powołane- lata punktem odniesienia dla późniejszych wyko- go właśnie Kierownictwa Prac Wykopaliskowych palisk szczecińskich (ryc. 2). Tym samym w trakcie w Wolinie, od razu rozpoczynając intensywną dzia- badań milenijnych zapoczątkowano rozpoznanie łalność terenową. Polegała ona na kontynuowaniu

Ryc. 1. Szczecin. Początek badań na Rynku Warzywnym. Prawdopodobnie 1951 r. Widoczne powojenne zniszczenia miasta. Fot. z Archiwum OAŚKN IAE PAN Fig. 1. Szczecin. Beginnings of excavations on Rynek Warzywny against the background of post-war destructions of the city. Most probably 1951. Photo from the Archives of the Centre for Medieval Archaeology of the Baltic Region, Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences 121 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki

Ryc. 2. Szczecin. Profil wykopu na Rynku Warzywnym, 1963 r. Fot. z Archiwum OAŚKN IAE PAN Fig. 2. Szczecin. A profile of a trench on Rynek Warzywny, 1963. Photo from the Archives of the Centre for Medieval Archaeology of the Baltic Region, Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences prac ratowniczych przy jednoczesnym rozpoczęciu A. Gieysztora. W 1949 r. zamierzał je podjąć Roman systematycznych wykopalisk, w trakcie których Jakimowicz. Przeprowadził on już nawet badania rozpoznawano i eksplorowano nawarstwienia kul- powierzchniowe, celem lokalizacji kołobrzeskiego turowe o znacznej miąższości. Początkowo, w la- grodziska (Jakimowicz 1951), która w okresie mię- tach 1953-1960, eksplorowano wykopy na woliń- dzywojennym była przedmiotem sporu. Ostatecz- skim Starym Mieście, oznaczone numerami 4, 3 i 5 nie R. Jakimowicz zdecydował się jednak na podję- (ryc. 3-4). Miały one wielkości w granicach od 0,5 cie badań w Kruszwicy. Dopiero w 1952 r. pomysł do 1,25 ara, a rejestrowano w nich nawarstwienia reaktywował Witold Hensel. W 1954 r. powołano o miąższości przekraczającej nawet 8 m (Filipo- Stację Archeologiczną IHKM PAN w Kołobrzegu. wiak 1955b; 1956; zob. Stanisławski 2013, 16-17). Do przeprowadzenia wykopalisk skierowana zosta- Jednocześnie w latach 1953-1959 ratownicze ba- ła grupa młodych adeptów archeologii – absolwen- dania na cmentarzysku „Młynówka”, położonym tów Uniwersytetu Poznańskiego, którymi kierował na północnym skraju wolińskiego zespołu osadni- Lech Leciejewicz, chociaż formalne kierownic- czego, prowadził przybyły do Wolina absolwent two spoczywało w rękach W. Hensla (Leciejewicz Uniwersytetu Poznańskiego mgr Jerzy Wojtasik 2010, 15 nn.). W trakcie wykopalisk, które prowa- (Wojtasik 1968, 5 nn.; por. Filipowiak 1957). Od dzono przez pięć sezonów, do 1958 r., rozpoznano 1961 r. rozpoczęto również systematyczne badania grodzisko, a w znacznie mniejszym stopniu także Srebrnego Wzgórza. północne podgrodzie, eksplorując kilka wykopów O tym, że wykopaliska w Kołobrzegu rozpo- o łącznej powierzchni około dwóch arów (ryc. 5). częto stosunkowo późno, bo dopiero w 1954 r., Szczególnie ważne rezultaty uzyskano w wykopach w pewnej mierze zadecydował przypadek. Miejsco- wyeksplorowanych w południowej części grodzi- wość była bowiem od początku na liście stanowisk ska, gdzie zarejestrowano sekwencję nawarstwień archeologicznych wytypowanych do badań przez kulturowych o miąższości 5 m. W 1958 r. dodat- 122 marian rębkowski

Ryc. 3. Wolin. Wykopaliska na Starym Mieście, stan. 4, 1954 r. Fot. z Archiwum OAŚKN IAE PAN Fig. 3. Wolin. Excavations in Stare Miasto (Old Town), site 4, 1954. Photo from the Archives of the Centre for Medieval Archaeology of the Baltic Region, Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences

kowo wytyczono i przebadano wykop na Wyspie ski, Urbańska 1962; Urbańska 1962). W pierwszej Solnej, w którym rozpoznano ślady osadnictwa z nich przebadano ponad 300 m2 powierzchni gro- wczesnosłowiańskiego (Leciejewicz 1955; 1957; dziska oraz sondażowo także osadę podgrodową, 1959; Leciejewicz, Łosiński 1960; Łosiński et al. w drugiej natomiast wykopaliskami o powierzch- 1960). ni niespełna dwóch arów objęto tylko pozostałości Z perspektywy lat można z przekonaniem grodu. ocenić, że jedną z najbardziej znaczących konse- Jeszcze w ramach badań milenijnych, w 1962 r. kwencji rozpoczęcia badań w Kołobrzegu okaza- W. Łosiński rozpoczął systematyczne rozpoznawa- ło się również rozpoznanie archeologiczne zaple- nie wielkiego zespołu osadniczego, którego pozo- cza kołobrzeskiego grodu. Zadania tego podjął się stałości znajdują się nad Parsętą w miejscowościach Władysław Łosiński, który jeszcze jak student do- Bardy i Świelubie. W latach 1962-1965 przebadał łączył do kołobrzeskiej ekipy badawczej. W latach blisko 500 m2 dwuczłonowego grodu w Bardach 1959-1962 podjęto wykopaliska na dwóch grodzi- oraz 50 m2 na jednej z przygrodowych osad. W tym skach położonych na płd.-zach. od Kołobrzegu, nad samym czasie wyeksplorował także wykop o po- rzeczką Dębosznicą, w miejscowościach Kędrzyno wierzchni niespełna ara na grodzisku w Świelubiu i Gołańcz Pomorska (Łosiński 1963; 1965; Łosiń- oraz kilkanaście kopców na położonym tuż obok 123 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki

Ryc. 4. Wolin-Młynówka, 1956 r. Fot. J. Wojtasik, z Archiwum OAŚKN IAE PAN Fig. 4. Wolin-Młynówka, 1956. Photo J. Wojtasik, from the Archives of the Centre for Medieval Archaeology of the Baltic Region, Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences

Ryc. 5. Kołobrzeg-Budzistowo. Wykopaliska na grodzisku, 1955 r. (?). Fot. L. Leciejewicz Fig. 5. Kołobrzeg-Budzistowo. Excavations of the stronghold, 1955 (?). Photo L. Leciejewicz 124 marian rębkowski cmentarzysku kurhanowym (Łosiński 1964; 1965; wczesnośredniowiecznego Pomorza, np. geogra- 1966; 1968). Badania te będą kontynuowane także fii plemiennej, początków lokalnej państwowo- w późniejszych latach, chociaż w znacznie mniej- ści, głównych ośrodków grodowych dolnej Odry, szym natężeniu. wybranych fragmentów kultury materialnej (Gąs- Powyższe zestawienie badań milenijnych sowska 1985, passim), czy wreszcie współtworząc na Pomorzu Zachodnim byłoby niepełne bez katalog pomorskich skarbów (Kiersnowscy 1959). przywołania studiów historycznych bezpośred- Dzieła te, nawet jeśli proponowane w nich hipo- nio związanych z aktywnością Komitetu Badań tezy spotykały się niekiedy z krytyką, tworzyły nad Początkami Państwa Polskiego w tej części podstawowy zrąb wiedzy historycznej, z którą od- Polski, realizowanych niejako równolegle z wy- krycia archeologiczne mogły być konfrontowane. kopaliskami. Ich autorem był przede wszystkim Wiedzę tę równolegle wzbogacali również inni hi- Ryszard Kiersnowski, pełniący funkcję kierow- storycy, działający w środowisku naukowym Po- nika Biura (Wydziału) Badań KBnPPP. W ciągu znania i niezwiązani bezpośrednio z KBnPPP czy kilkunastu lat, począwszy od 1949 r., R. Kier- później z IHKM PAN, tacy jak , snowski opublikował kilka niezwykle istotnych Helena Chłopocka, Władysław Kowalenko i Ka- rozpraw dotyczących różnych aspektów dziejów zimierz Ślaski (por. Leciejewicz 1958, 341-342).

III. Kadra i struktury

Wraz z podejmowaniem badań wykopalisko- Pomorza włączony został w skład Zakładu Archeo­ wych, w kolejnych miastach tworzone były odpo- logii Wielkopolski i Pomorza. Jednocześnie stacje wiednie ramy organizacyjne dla aktywności badaw- w Szczecinie i Wolinie przemianowano na Pracow- czej. Pierwszą z nich było, jak już wspomniano, nie Ar­cheologiczne (Abramowicz 1991, 162-163). Kierownictwo Prac Wykopaliskowych w Szczeci- Ta reorganizacja przypieczętowała kres istnienia nie, powstałe w 1949 r. W 1953 r. analogiczną jed- placówki kołobrzeskiej. Krok ten był dość oczy- nostkę powołano do życia w Wolinie. Po przekształ- wisty wobec faktu, że w Kołobrzegu działała ona ceniu KBnPPP w Instytut Historii Kultury Mate- tak naprawdę jedynie w okresie letnich wykopa- rialnej PAN, w 1954 r. Kierownictwa Badań zostały lisk, a osoby z nią związane mieszkały na co dzień przemianowane na Stacje Archeologiczne. Od tego w Poznaniu. momentu działały zatem na Pomorzu Zachodnim Jak już wspomniano wcześniej, w momencie Stacje Archeologiczne w Szczecinie, Wolinie oraz rozpoczęcia akcji badań milenijnych na całym Po- założona w tym roku Stacja Archeologiczna w Ko- morzu Zachodnim znajdowało się zaledwie dwóch łobrzegu (Abramowicz 1991, 162-163). Tą pierw- archeologów wykształconych w okresie przedwo- szą kierował mgr T. Wojciechowski, drugą – mgr jennym na uniwersytetach w Poznaniu i Krako- W. Filipowiak, a trzecią prof. W. Hensel, chociaż na wie, zamieszkałych w Szczecinie. Oznaczało to, co dzień zawiadywał nią mgr L. Leciejewicz. że zaplanowanych z rozmachem badań nie będzie Początkowo, w latach 1954-1955, stacje w Szcze- można zrealizować bez włączenia do nich młodych cinie, Wolinie i Kołobrzegu podlegały Zakłado- absolwentów studiów archeologicznych (historii wi Archeologii Polski, którego kierownikiem był kultury materialnej), wyedukowanych w okresie W. Hensel, pełniący jednocześnie funkcję dyrekto- tuż powojennym, i zatrudnienia ich w nowopowsta- ra Instytutu. Po kolejnej reorganizacji, jaka nastą- jących pomorskich placówkach KBnPPP, a później piła w 1955 r., stacje zachodniopomorskie wraz ze IHKM PAN. Z perspektywy czasu należy zauwa- Stacją Archeologiczną IHKM PAN w Kruszwicy żyć, że „matecznikiem”, z którego przyjeżdżali na podporządkowane zostały nowopowstałemu Za- Pomorze Zachodnie kolejni młodzi badacze, była kładowi Archeologii Pomorza tegoż Instytutu. Jego Katedra Archeologii Uniwersytetu Poznańskiego. kierownikiem pozostał W. Hensel, a funkcję za- Pierwsze, kilkuosobowe grono stanowili absolwen- stępcy kierownika pełnił L. Leciejewicz. W 1962 r. ci, którzy ukończyli studia w 1955 r. Część z nich doszło do kolejnej zmiany w strukturze IHKM osiedliła się w Szczecinie i Wolinie, inni tylko pro- PAN, która miała oczywiście wpływ także na po- wadzili na Pomorzu badania w sezonach letnich, morskie jednostki Instytutu. Zakład Archeologii mieszkając w Poznaniu, co – jak wskazywałem 125 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki wcześniej – stało się w końcu przyczyną likwidacji odpowiednio w 1956 r. (W. Garczyński) i 1967 placówki kołobrzeskiej. (E. Cnotliwy) przeniosą się do pracy w Szczecinie, Kierownikiem placówek naukowych zwią- w innych instytucjach archeologicznych. zanych z badaniami milenijnymi w Szczecinie Nieco inaczej pod względem doboru kadry był wspomniany już wcześniej T. Wieczorowski. wyglądała sytuacja w przypadku kołobrzeskiej Sta- W 1955 r. Stacja Archeologiczna w Szczecinie cji Archeologicznej. Jej formalnym kierownikiem IHKM PAN zasilona została kadrowo przez dwóch pozostawał prof. W. Hensel, ale w rzeczywistości absolwentów poznańskich studiów archeologicz- badaniami kierował L. Leciejewicz, będący pra- nych – Mariana Rulewicza i Stefana Wesołowskie- cownikiem Katedry Archeologii Uniwersytetu Po- go. Pozostaną oni pracownikami Instytutu aż do znańskiego, a od jesieni 1954 r. studentem studiów emerytury. Z kolei przybyły do Szczecina rok póź- aspiranckich (doktorskich) w IHKM PAN. W pra- niej Kazimierz Siuchniński wróci po kilku latach cach terenowych, w różnych latach, brali udział do Poznania, do pracy na Uniwersytecie Adama koledzy ze studiów, m.in. Stanisław Tabaczyński Mickiewicza. (1954-1957), zatrudniony w pierwszym etapie ba- Inicjatorem i kierownikiem badań wolińskich dań na Uniwersytecie Poznańskim, Eleonora Wia- był Władysław Filipowiak, który pojawił się na trolik (1954-1957) i Mateusz Łastowiecki (1954- Pomorzu stosunkowo wcześnie, bo już w 1947 r., 1956). W 1956 r. do ekipy wykopaliskowej dołą- ale studia archeologiczne ukończy w Poznaniu czył także Władysław Łosiński, wówczas jeszcze w 1953 r. Od początku kierował on placówką student (Leciejewicz 2010, 17 nn.). W badaniach KBnPPP, a następnie Stacją Archeologiczną IHKM innych stanowisk położonych nad Parsętą oprócz PAN w Wolinie, nawet po objęciu w 1955 r. funkcji niego brała udział Alicja Urbańska i M. Łastowiec- kierownika, a potem dyrektora Muzeum Pomorza ki, również studiujący w Poznaniu. Oprócz tego Zachodniego w Szczecinie. W latach 1954-1955 ostatniego wszystkie z wymienionych powyżej placówkę zasilili absolwenci Uniwersytetu Po- osób związanych z wykopaliskami Stacji Archeolo- znańskiego: Eugeniusz Cnotliwy, Władysław Gar- gicznej w Kołobrzegu na stałe zwiążą się z IHKM czyński i Jerzy Wojtasik. Z Wolinem i IHKM PAN PAN, gdzie będą pracować aż do przejścia na eme- na zawsze zwiąże się tylko ten ostatni, a pozostali ryturę.

IV. Znaczenie i ocena badań

W ocenie badań milenijnych, jakie tu i ówdzie ły na grodziskach (Wolin, Szczecin, Kołobrzeg, pojawiają się w naszym piśmiennictwie nauko- Kędrzyno, Bardy, Świelubie) oraz podgrodziach wym, notabene z reguły na marginesie innych za- i/lub osadach leżących w pobliżu grodów (Szcze- gadnień, ferowane opinie są dość rozbieżne. Zosta- cin, Wolin, Kołobrzeg, Bardy). Jedynym planowo wiając w tym miejscu na boku problem politycznej eksplorowanym cmentarzyskiem była nekropola i propagandowej otoczki ówczesnych wykopalisk kurhanowa w Świelubiu, na której wykopaliska (por. Lech 1998, 65-66), mającej na tzw. Ziemiach rozpoczęto w końcowym etapie badań milenijnych, Odzyskanych w okresie tuż powojennym znaczenie w 1962 r. Nieco inny charakter miały badania na szczególne, spróbujmy podsumować te prowadzo- wolińskiej Młynówce. ne na Pomorzu Zachodnim kilkoma uwagami od- Charakterystyczną cechą wykopalisk prowa- noszącymi się tylko do ich merytorycznego i orga- dzonych w trzech głównych ośrodkach grodowych, nizacyjnego wymiaru. czyli w Kołobrzegu, Szczecinie i Wolinie, była wie- Zacząć wypada od sposobu doboru stanowisk lometrowa miąższość rejestrowanych tam depozy- archeologicznych do badań. Jak już wskazywa- tów kulturowych. Jak pod względem metodyki ich łem wcześniej, na liście wytypowanych obiektów eksploracji mogli radzić sobie z tym problemem znalazły się wyłącznie grodowe zespoły osadni- młodzi adepci archeologii w połowie XX w.? Zna- cze, których istnienie potwierdzały źródła pisane jąc dokumentację tych badań, wypada stwierdzić, że z X-XII w. Początkowo w ogóle nie przewidywano bywało z tym różnie, bo też tak musiało być na tym objęciem wykopaliskami stanowisk archeologicz- etapie rozwoju naszej nauki i metodyki badań tere- nych innego rodzaju. Wykopy zakładano z regu- nowych. Z dzisiejszej perspektywy dostrzec można 126 marian rębkowski na niektórych stanowiskach problemy z rozumie- prawa doktorska L. Leciejewicza z 1958 r. o począt- niem i aplikowaniem terminu „warstwa”, techniką kach miast słowiańskich na Pomorzu (Leciejewicz eksploracji etc. Z drugiej zaś strony wyraźnie ry- 1962) oraz o kilkanaście lat późniejsze studium sują się pewne zasadnicze pod tym względem róż- osadnicze W. Łosińskiego (1972). Nie miejsce tu, nice pomiędzy ekipami prowadzącymi badania na aby wskazywać na dziesiątki artykułów powstałych różnych stanowiskach, wynikające najpewniej ze dzięki wykorzystaniu odkryć dokonywanych w do- zróżnicowanego przygotowania i wyobraźni osób bie badań milenijnych. Na pełne opracowania źró- kierujących wykopaliskami. Wypada też dodać, że deł archeologicznych przyszło jednak czekać nieco podejmowano próby wprowadzania niestandardo- dłużej. wych wówczas metod, jak choćby fotografia lot- Za pierwszą próbę chociaż schematycznego nicza (ryc. 6) czy badania podwodne (Filipowiak przedstawienia całości wyników badań szczeciń- 1955, 81-82; Leciejewicz 1960, 50; 2010, 29, 32). skich na podstawie wykopu z Rynku Warzywnego W powszechnie akceptowanej ocenie jedną ze uznać można drugi zeszyt z serii „Archaeologia słabszych stron milenijnych badań był, w dłuższej Urbium”, przygotowany do druku przez cztero- perspektywie czasowej, brak opracowań osiągnię- osobowe grono autorów (Leciejewicz et al. 1972). tych wyników wykopalisk i publikacji źródłowych Kilkanaście lat później w pełni opracowano rezul- (Kurnatowska 1997, 21). Jak wyglądała pod tym taty badań osiągnięte w dobie milenijnej na wzgó- względem sytuacja w interesującej nas tutaj części rzu grodowym i opublikowano je w jednym tomie Polski? W czasie prowadzenia wykopalisk milenij- wraz z wynikami badań nieco późniejszych (Cno- nych regularnie ukazywały się sprawozdania z ba- tliwy et al. 1983). Pełną publikację źródeł z bardzo dań (por. wyżej), próby publikacji syntetycznych ważnego wykopu na Rynku Warzywnym otrzyma- (np. Leciejewicz et al. 1961), opracowania wybra- liśmy dopiero wiele lat później. Została ona przy- nych kategorii zabytków (np. Cnotliwy 1956) czy gotowana przez badaczy znacznie młodszego już wreszcie rozprawy problemowe, które w zaplano- pokolenia w ramach serii „Origines Polonorum”, wanym kształcie nie mogłyby powstać bez wyko- która takim inicjatywom miała służyć (Kowalska, rzystania wyników badań archeologicznych. Za Dworaczyk 2011). Jeden z pierwszych tomów tej najlepszy przykład tych ostatnich może służyć roz- serii, wydany kilka lat wcześniej, ostatecznie su-

Ryc. 6. Zdjęcie lotnicze zespołu grodowego w Kołobrzegu-Budzistowie, 1960 r. Fot. S. Biniewski Fig. 6. An aerial view of the stronghold complex in Kołobrzeg-Budzistowo, 1960. Photo S. Biniewski 127 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki mował wyniki badań kołobrzeskich (Leciejewicz, dowisku plemiennym. Ciągle aktualne pozostają Rębkowski 2007). W nieco inny jeszcze sposób zasadnicze punkty opisu charakteru i kształtu osie- potoczyły się natomiast próby publikacji wyników dli wczesnomiejskich nadbałtyckich Słowian oraz wykopalisk wolińskich. Ostatecznie w latach 2013 ich przemian w zmieniającej się w okresie pomię- i 2014 ukazały się dwa tomy wymienionej wyżej dzy VIII a XIII w. sytuacji społeczno-politycznej, serii, jednak zawierają one w rzeczywistości zbiór sformułowane już w doktoracie L. Leciejewicza studiów poświęconych wybranym problemom (1962), a w późniejszych latach tylko modyfikowa- z dziejów Wolina i kategoriom zabytków oraz źró- ne i rozbudowywane. dłową publikację badań znacznie późniejszych, Za drugie najważniejsze osiągnięcie należy prowadzonych w latach 1992-2002. Pracę nad edy- uznać rozpoznanie plemiennych struktur osadni- cją źródeł pozyskanych w trakcie wykopalisk mile- czych i ich przekształceń, dokonane na przykładzie nijnych rozpoczęto w IAE PAN dopiero w 2013 r., ziem położonych nad dolną Parsętą. Przebadanie w ramach grantu NPRH. Z kolei za skrótowe zesta- kilku położonych tam grodzisk stało się punktem wienie wyników wykopalisk przeprowadzonych na wyjścia do przeprowadzenia analiz i stworzenia innych, poza Kołobrzegiem, grodziskach nadpar- unikatowego do dzisiaj w naszym kraju modelu sęckich, uznać można katalog stanowisk (Łosiński regionalnych przemian osadniczych w okresie po- et al. 1971). W maszynopisie pozostaje opracowa- między VII a X w. (Łosiński 1972). Co szczególnie nie wyników badań ważnego cmentarzyska kurha- istotne, obserwowanym zmianom nadawano zna- nowego w Świelubiu. czenia historyczne. Pomimo tych opóźnień w publikacji źródeł, Dochodzimy tym samym do bardzo istotnej pewna część odkryć na bieżąco wprowadzana była cechy zachodniopomorskich badań milenijnych, do obiegu naukowego w postaci publikacji książ- jaką była dążność do ich interdyscyplinarności. kowych i artykułów. Z przekonaniem można dzi- Szczególnego kształtu nabierała ona w przypadku siaj powiedzieć, że w wielu przypadkach nie tyle konfrontacji pozyskiwanych źródeł archeologicz- nawet przewartościowywały one istniejący wcze- nych ze źródłami pisanymi, co tak bardzo widoczne śniej obraz pierwszych wieków średniowiecza nad było zwłaszcza w publikacjach R. Kiersnowskiego Bałtykiem, co wręcz dawały zręby podstawowej, i L. Leciejewicza. Można wręcz zaryzykować twier- pionierskiej wręcz wiedzy na ten temat. Punktem dzenie, że to właśnie w ten sposób, w dobie badań wyjścia było tu pozyskanie źródeł dających możli- milenijnych, kształtować się zaczęła w naszym kra- wość opisania „profili” przemian w kulturze mate- ju subdyscyplina naukowa, którą dzisiaj tak chętnie rialnej Pomorza w okresie od VII do XII w., ale też określamy mianem archeologii historycznej (Kaj- podstaw ich chronologii. Zasadnicze znaczenie dla zer 1996, 12-15). Archeolodzy inicjowali też próby tych ostatnich miała budowa schematu przemian współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin i datowania najbardziej masowej kategorii źródeł, naukowych, widoczne chociażby na przykładzie jakim jest ceramika (Łosiński 1972, 30-89). Ich badań kołobrzeskich, gdzie podjęto studia nad wykorzystanie, wraz z obserwacjami dotyczącymi środowiskowymi uwarunkowaniami osadnictwa zmian zachodzących w organizacji przestrzeni spo- (Leciejewicz, Solek 1962). Na ten czas przypadają łecznej na różnych jej szczeblach, pozwoliło na for- też pierwsze analizy zwierzęcych szczątków kost- mułowanie nowatorskich tez i otwieranie zupełnie nych odkrywanych w trakcie wykopalisk, wykony- nowych przestrzeni badawczych. wane przez zoologów (np. Kubasiewicz 1959; Kuba­ Już na etapie prowadzenia wykopalisk do naj- siewicz, Gawlikowski 1965; por. Osypińska 2013, większych osiągnięć zaliczano poznanie kultury 26-27). „ośrodków grodowo-miejskich” (Hensel 1966, Na zakończenie tej krótkiej oceny badań mile- 262-263; por. Leciejewicz 1958, 344-345), co w ja- nijnych na Pomorzu Zachodnim wypada słów kilka kimś stopniu wynikało oczywiście z doboru sta- poświęcić także ich konsekwencjom dla regionu, nowisk archeologicznych do wykopalisk. Także widzianym z perspektywy kilkudziesięciu lat. Po- z dzisiejszej perspektywy wypada zgodzić się mijając w tym miejscu ocenę ewentualnych skut- z tym, że jednym z kluczowych i najważniejszych ków społecznych i prób wykorzystywania wykopa- ustaleń doby badań milenijnych było stwierdzenie lisk milenijnych na niwie politycznej, ograniczmy wczesnej metryki procesów urbanizacyjnych nad się jedynie do spraw podstawowych, związanych Bałtykiem, mających swoją genezę jeszcze w śro- z późniejszym rozwojem archeologii w tej części 128 marian rębkowski naszego kraju. Pod tym względem chciałbym zwró- Nieliczna kadra naukowa, która pojawiła się na cić uwagę na trzy zasadnicze kwestie. Po pierwsze, Pomorzu Zachodnim wraz z rozwojem badań mile- dzięki badaniom nad początkami polskiej państwo- nijnych, będzie w latach późniejszych kontynuować wości stworzona została na Pomorzu Zachodnim i inicjować kolejne badania terenowe, zwłaszcza podstawowa struktura organizacyjna dla badań ar- w Szczecinie i Wolinie. W konsekwencji będą to cheologicznych, zwłaszcza nad średniowieczem. stanowiska rozpoznane badaniami terenowymi na Powstałe wówczas jednostki przez następne lata całym Pomorzu w największej skali. były jedynymi w regionie, poza muzeum szcze- Trzeba wreszcie zauważyć, że badania mile- cińskim i koszalińskim, miejscowymi instytucjami nijne prowadzone przez IHKM PAN miały niewąt- prowadzącymi badania archeologiczne. Mimo kil- pliwie wpływ na podejmowanie podobnej proble- ku późniejszych przekształceń, przetrwały do dnia matyki naukowej przez zachodniopomorskie mu- dzisiejszego. Tytułem przypomnienia można jedy- zea. Należy tu zwłaszcza zauważyć zainicjowane nie wspomnieć, że w 1971 r. podporządkowano je w 1958 r. przez W. Filipowiaka i prowadzone przez Zakładowi Archeologii Nadodrza IHKM PAN we Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie wy- Wrocławiu. Wraz z reaktywowaną w 1991 r. pra- kopaliska w Cedyni oraz Kamieniu Pomorskim, cownią kołobrzeską, w 2006 r. połączono je w od- a także rozpoczęte dwa lata później przez Muzeum dział (dzisiaj Ośrodek) IAE PAN w Szczecinie. w Koszalinie wykopaliska na Górze Chełmskiej.

BIBLIOGRAFIA

Abramowicz A. 1991. Historia archeologii polskiej: XIX Eggers H.-J. 1978. Funde der wendisch-wikingischen Zeit i XX wiek. Warszawa-Łódź. in Pommern. Kiel. Beck A.-M. 1944. Die slawischen Grabfunde Pommerns. Filipowiak W. 1955a. Kotły brązowe z wczesnośrednio- (mps pracy doktorskiej). wiecznego portu Wolina. Materiały Zachodniopomor- Beck A.-M. 1969. Die wendische Grabfunde aus Pommern. skie 1, 81-90. Baltische Studien NF 55, 7-32. Filipowiak W. 1955b. Sprawozdanie z prac wykopalisko- Behla R. 1888. Die vorgeschichtliche Rundwälle im östli- wych w Wolinie w latach 1953-1954. Sprawozdania chen Deutschland. . Archeologiczne 1, 179-193. Białecki T. 2001. Pierwszy okres pracy Muzeum Pomorza Filipowiak W. 1956. Wyniki badań archeologicznych Zachodniego w świetle dokumentów. (W:) E. Wilgoc- w Wolinie w latach 1954-1955. Archeologické Rozh- ki et al. (red.), Instantia est mater doctrinae. Szczecin, ledy 8, 686-697. 441-448. Filipowiak W. 1957. Badania ratunkowe na cmentarzysku Biermann F. 2013. A Slavic or a Viking Town? The excava- wczesnośredniowiecznym w Wolinie (Młynówka). tions at Wolin 1934/1941 and their interpretation. (W:) Sprawozdania Archeologiczne 3, 131-137. S. Moździoch, B. Stanisławski, P. Wiszewski (red.), Garczyński W. 1966. Stan badań nad wczesnośrednio- Scandinavian Culture in medieval Poland. Wrocław, wiecznym Kamieniem i okolicą. Rocznik Kamieński 179-191. 1966, 109-115. Chłopocka H. 1948. Początki Szczecina. Roczniki Histo- Gąssowska M.J. 1985. Bibliografia prac Prof. dr Ryszar- ryczne 17 (2), 281-335. da Kiersnowskiego za lata 1949-1984. (W:) S.K. Ku- Cnotliwy E. 1956. Wczesnośredniowieczne przedmioty czyński et al. (red.), Nummus et historia. Warszawa, z rogu i kości z Wolina, ze stanowiska 4. Materiały 7-23. Zachodniopomorskie 4, 155-240. Hensel W. 1946. Potrzeba przygotowania wielkiej roczni- Cnotliwy E. 2014. Archeologia Zamku Książąt Pomorskich cy. Poznań. w Szczecinie. Szczecin. Hensel W. 1966. Dwadzieścia lat badań archeologicznych Cnotliwy E., Leciejewicz L., Łosiński W. (red.) 1983. na Ziemiach Zachodnich PRL (1945-1965). Przegląd Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zam- Zachodni 1966 (4), 244-267. kowe. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Janocha H. 1997. Archeologia w muzeum w Koszalinie. Eggers H.-J. 1960. Die wendische Burgwälle in Mittelpom- Koszalińskie Zeszyty Muzealne 21, 115-162. mern. Baltische Studien NF 47, 13-46. Kajzer L. 1996. Wstęp do archeologii historycznej w Pol- sce. Łódź. 129 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki

Kiersnowscy T. i R. 1959. Wczesnośredniowieczne skarby Leciejewicz L., Łosiński W., Tabaczyńska E. 1961. Koło- srebrne z Pomorza. Materiały. Warszawa-Wrocław. brzeg we wczesnym średniowieczu. Wrocław. Kiersnowski R. 1950. Legenda Winety. Studium historycz- Leciejewicz L., Rębkowski M. (red.) 2007. Kołobrzeg. ne. Kraków. Wczesne miasto nad Bałtykiem. Warszawa. Kiersnowski R. 1951. Kamień i Wolin. Przegląd Zachodni Leciejewicz L., Rulewicz M., Wesołowski S., Wieczorow- 1951 (9-10), 178-225. ski T. 1972. La ville de Szczecin des IXe-XIIIe siècles. Kostrzewski J. 1970. Z mego życia. Wrocław-Warszawa- Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Kraków. Leciejewicz L., Solek Z. 1960. Z badań nad krajobrazem Kowalska A.B., Dworaczyk M. 2011. Szczecin wczesnośre- naturalnym wczesnośredniowiecznego Kołobrzegu. dniowieczny. Nadodrzańskie centrum. Warszawa. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 9 (3), 387- Kubasiewicz M. 1959. Szczątki zwierząt wczesnośrednio- 394. wiecznych z Wolina. Szczecin. Lesiński H. 1998. Uczelnie wyższe i nauka. (W:) T. Bia- Kubasiewicz M., Gawlikowski J. 1965. Szczątki zwierzę- łecki, Z. Silski (red.), Dzieje Szczecina 4. Szczecin, ce z wczesnośredniowiecznego grodu w Kołobrzegu. 425-459. Szczecin. Łosiński W. 1963. Badania wykopaliskowe Stacji Ar­ Kurnatowska Z. 1997. Badania nad początkami państwa cheologicznej Kołobrzeg IHKM PAN w 1961 roku. polskiego. Próba bilansu. Slavia Antiqua 38, 25-38. Sprawozdania Archeologiczne 15, 177-184. Kunkel O. 1937. Burgwallforschung in Pommern. Pom- Łosiński W. 1964. Sprawozdanie z badań archeologicznych mersche Heimatpflege 3, 81-92. Ekspedycji Wykopaliskowej IHKM PAN w Świelubiu Kunkel O., Wilde K.A. 1941. Jumne, ““, , i Bardach, pow. Kołobrzeg, w 1962 roku. Sprawozda- Julin. 5 Jahre Grabungen auf dem Boden der wikin- nia Archeologiczne 16, 153-169 gerzeitlichen Grossiedlung am Dievenowstrom 1934- Łosiński W. 1965. Z badań nad osadnictwem wczesnośre- 1939/1940. . dniowiecznym w rejonie środkowej Parsęty. Materia- Lech J. 1998. Between captivity and freedom. Polish ar- ły Zachodniopomorskie 11, 281-315. chaeology in the 20th century. Archaeologia Polona Łosiński W. 1966. Badania archeologiczne w Świelubiu 35-36, 25-222. i Bardach, pow. Kołobrzeg, w 1964 roku. Sprawozda- Leciejewicz L. 1955. Sprawozdanie z badań archeologicz- nia Archeologiczne 18, 161-172. nych w Kołobrzegu w 1954 r. Sprawozdania Archeo­ Łosiński W. 1968. Badania archeologiczne w Bardach logiczne 1, 165-178. i Świelubiu, pow. Kołobrzeg, w 1965 roku. Sprawoz- Leciejewicz L. 1957. Badania archeologiczne w Kołobrze- dania Archeologiczne 19, 144-157. gu w 1955 r. Sprawozdania Archeologiczne 3, 119- Łosiński W. 1972. Początki wczesnośredniowiecznego 130. osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty Leciejewicz L. 1958. Badania archeologiczne nad wcze- (VII-X/XI w.). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. snym średniowieczem na Pomorzu Zachodnim w os­ Łosiński W., Olczak J., Siuchniński K. 1971. Źródła ar­ tatnim dziesięcioleciu. Studia i Materiały do Dziejów cheologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecz- Wielkopolski i Pomorza 4 (1), 339-354. nym osadnictwem grodowym na terenie województwa Leciejewicz L. 1959. Badania archeologiczne w Kołobrze- koszalińskiego 4, Poznań. gu w 1956 r. Sprawozdania Archeologiczne 5, 133- Łosiński W., Tabaczyńska E., Tabaczyński S. 1960. Bada- 143. nia archeologiczne w Kołobrzegu w 1957 r. Sprawoz- Leciejewicz L. 1960. Wczesnośredniowieczny Kołobrzeg. dania Archeologiczne 9, 67-76. Slavia Antiqua 7, 307-390. Łosiński W., Urbańska A. 1962. II Sprawozdanie z badań Leciejewicz L. 1962. Początki nadmorskich miast na Po- wykopaliskowych na grodzisku wczesnośrednio- morzu Zachodnim. Wrocław-Warszawa-Kraków. wiecznym w Kędrzynie, pow. Kołobrzeg. Sprawozda- Leciejewicz L. 2010. W Kołobrzegu i nie tylko. Fragmenty nia Archeologiczne 14, 163-176. wspomnień z lat 1953-1960. (W:) R. Ptaszyński (red.), Marciniak J. 1949. Tymczasowe wyniki badań wykopali- Kołobrzeg i okolice poprzez wieki. Studia i szkice. skowych na Zamku w Szczecinie. Z otchłani wieków Szczecin, 15-38. 18, 105-111. Leciejewicz L., Łosiński W. 1960. Badania archeologiczne Noszczak B. 2002. „Sacrum” czy „profanum”? – spór w Kołobrzegu w 1958 r. Sprawozdania Archeologicz- o istotę obchodów milenium polskiego (1949-1966). ne 11, 43-57. Warszawa. 130 marian rębkowski

Osypińska M. 2013. Zwierzęta w gospodarce wczesnośre- drzynie, pow. Kołobrzeg. Sprawozdania Archeolo- dniowiecznego Szczecina. Poznań. giczne 14, 154-162. Rulewicz M. 1963. Badania archeologiczne nad wczesno- Wieczorowski T. 1947. Stan prehistorii na terenie Szczeci- średniowiecznym Szczecinem. Z otchłani wieków 29 na. Jantar 5 (2), 139-141. (3), 181-187. Wieczorowski T. 1954. Szczecin w świetle wykopalisk. Skrzypek I. 1997. Z historii muzealnictwa środkowopo- (W:) Szczecin i Wolin we wczesnym średniowieczu. morskiego. Koszalińskie Zeszyty Muzealne 21, 5-113. Wrocław, 31-44. Skrzypek I. 2003. Z przeszłości muzeum w Koszalinie. Wieczorowski T. 1955. Sprawozdanie z prac wykopalisko- Rocznik Koszaliński 31, 59-66. wych w Szczecinie w 1954 r. Sprawozdania Archeolo- Stanisławski B. 2013. Wstęp do archeologii wczesnośre- giczne 1, 195-205. dniowiecznego Wolina. (W:) B. Stanisławski, W. Fi- Wieczorowski T. 1959. Kilka uwag w sprawie wyników lipowiak (red.), Wolin wczesnośredniowieczny 1. War- badań archeologicznych na Starym Mieście w Szcze- szawa, 13-42. cinie. Szczecin 1959 (11-12), 9-14 Stanisławski B., Filipowiak W. (red.) 2013. Wolin wczesno- Wieczorowski T. 1962. Najnowsze odkrycia archeologicz- średniowieczny 1. Warszawa. ne na podgrodziu w Szczecinie. Szczecin 1962 (6), Stanisławski B., Filipowiak W. (red.) 2014. Wolin wczesno- 179-184. średniowieczny 2. Warszawa. Wojtasik J. 1968. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na Szafrański W. 1971. Tadeusz Wieczorowski. Z otchłani wzgórzu „Młynówka” w Wolinie. Szczecin. wieków 31 (1), 49-50. Woźniak Z. 1974. Dr Józef Marciniak. Archeologia Polski Urbańska A. 1962. Sprawozdanie z badań wykopalisko- 19 (2), 531-537. wych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kę-

Millennial studies in Pomerania. Course, significance, effects

Summary

When in the second half of the 1940s an idea of re- The research was conducted by young archaeologists who search on the origins of Poland appeared, in Pomerania graduated from the University of Poznań in 1954-1957. it was the time of establishing Polish administration, as They had to face a methodological challenge of exploring those areas were a part of German province Pommern be- cultural deposits with the thickness reaching up to several fore World War II. In the whole region there were neither metres. academic structures nor enough scientists, except for two The political and propaganda-oriented character of the archaeologists educated before the war. However, on the excavations was not discussed in the paper, even though list of objects chosen for excavations there were a few lo- this aspect was quite important in the area of the so-called cations from Pomerania, as the region was thought to have right after World War II. The author formed an “organic entirety” with other districts of Poland focused only on the factual evaluation. (Hensel 1946). Some discoveries were systematically brought into In 1949-1954 excavations started in three stronghold- academic circulation in books and published papers. The based settlement complexes that were mentioned in the research provided basic knowledge on the archaeology of written sources from the 10th-12th centuries – Szczecin, the Slavic part of the region, especially on the Wolin and Kołobrzeg. In those towns units of the Depart- culture of large settlement complexes which transformed ment for Studies on the Origins of the Polish State were into early urban centres very early, in the tribal period. established. They were later transformed into Archaeo- Nevertheless, it took a lot of time to publish comprehensive logical Stations of the Institute for the History of Mate- works on the results of those excavations. They started to rial Culture of the Polish Academy of Sciences. In 1959- be released in the first years of the 21st century. 1965 also a few strongholds situated on the lower Parsęta Interdisciplinary approach was an important charac- River (Gołańcz Pomorska, Kędrzyno, Bardy, Świelubie) teristic of the millennial studies in Pomerania. It had partic- and a mound burial ground in Świelubie were excavated. ularly special character when archaeological sources were 131 badania milenijne na pomorzu zachodnim. przebieg, znaczenie, skutki confronted with written sources. In this way, a new sub- few staff, who appeared there at that time, in the following discipline, often referred to as historical archaeology, was years continued and initiated further excavations, especial- born in Poland. Archaeologists also initiated cooperation ly in Szczecin and Wolin. This resulted in the fact that both with representatives of other disciplines, reconstructing the locations are now the best archaeologically surveyed sites original natural environment and using animal skeletal re- of . It is worth noting that the millennial mains analyses in the research. studies conducted by the Institute for the History of Mate- Basic organisation structure of archaeological research rial Culture of the Polish Academy of Sciences definitely in Western Pomerania that still functions was formed thanks influenced the choice of subjects that were taken up by the to the studies on the origins of the Polish statehood. Very museums in Szczecin and Koszalin.

Adres Autora:

Prof. dr hab. Marian Rębkowski Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich Instytut Archeologii i Etnologii PAN ul. Kuśnierska 12/12a 70-536 Szczecin e-mail: [email protected] 132 marian rębkowski