VRIENDENWANDELING 27 MEI 2018 VRIENDENWANDELING ‘IN EUROPA’
Welkom bij de jaarlijkse Vriendenwandeling van Stadsherstel. We wande- len langs monumenten die Stadsherstel de afgelopen zestig jaar heeft ge- red en gerestaureerd met Vriendenbijdragen. Een aantal daarvan is speci- aal voor de wandelaars opengesteld.
THEMA: ‘IN EUROPA’ Het thema van de Stadsherstelwandeling van dit jaar sluit aan bij het thema van de Open Mo- numentendagen 2018 ‘In Europa’ en bij dat van het Europees Jaar van het cultureel Erfgoed. De organisaties hebben onder andere als doelstelling het bewaren, restaureren en hergebruiken van Europees erfgoed. En dan zit u bij Stadsherstel goed; dat is wat Stadsherstel al ruim zestig jaar doet. Ook internationale bouwstijlen ontsnapten niet aan onze aandacht. Panden met die achter- grond zijn ook in de Stadsherstelwandeling opgenomen.
OPENGESTELDE PANDEN De route begint bij een pand in restauratie, Geldersekade 15. Ook Oudezijds Voorburgwal 61, een pand waar de restauratie binnenkort van start gaat is te bezichtigen. Bijzonder stucwerk is te vinden in restauratiepand Prinsengracht 25. En onze nieuwste aankoop, de vervallen Haarlem- merpoort, is ook te bewonderen. In elk open huis staan Stadsherstellers klaar om meer over de geschiedenis en de restauratie te vertellen.
PANDEN OP DE ROUTE Alle Stadsherstelpanden zijn te herkennen aan het blauwe Stadsherstellogo op het pand. In dit boekje zijn de panden als volgt te herkennen:
1 Panden geopend voor bezoek 2 Panden op de route
Panden gerestaureerd door 3 Stadsherstel
WANDELING EN BORREL Om teleurstelling te voorkomen is het goed te weten dat het laatste pand, de imposante Haar- lemmerpoort, open is tot 17.00 uur. De borrel vindt plaats in de Posthoornkerk, aan de bruisende Haarlemmerstraat.
We wensen u veel wandelplezier toe en danken u voor uw bijdrage als Vriend. Uw steun en betrok- kenheid zijn van groot belang voor Stadsherstel. Niet alleen omdat u de projecten van Stadsher- stel ondersteunt maar u draagt ook letterlijk bij aan het bewaren van gebouwd erfgoed in en om Amsterdam voor nu en de toekomst. Daarnaast hebben al meer dan 250 donateurs bijgedragen aan de restauratie van de Haarlemmerpoort. Er is nu al meer dan 25 procent van het benodige bedrag, 171.000 euro, binnen door kleine en grote gevers. Elke bijdrage is natuurlijk nog van harte welkom.
1 | Vriendenwandeling 2018 INLEIDING: EUROPESE INVLOEDEN IN AMSTERDAM
De kleine nederzetting aan de monding van het IJ, dan nog Aemstelledam geheten, wordt voor het eerst genoemd in 1275. Aemstelledam kampt met overstromingen. Leven van landbouw is daardoor moeilijk en de bevolking stort zich noodgedwongen op scheepvaart en visserij. Aan de binnenhaven van het Damrak ontwikkelt zich al snel een levendige handel.
In de veertiende eeuw beginnen de plaatselijke vissers hun vangsten te exporteren naar Hamburg, waar zij hun vis ruilen voor bier. In het jaar 1341 verkrijgen de Amsterdamse vissers/handelaars een monopolie voor alle export van bier uit die stad naar Holland en Vlaanderen. In Vlaanderen wordt het bier geruild voor textiel, dat daarop wordt verscheept naar de Hanzesteden aan de kus- ten van de Oostzee. Daardoor ontwikkelt Amsterdam zich gedurende de Middeleeuwen tot een handelsknooppunt tussen Scandinavië en de rest van Europa.
AMSTERDAM EN EUROPESE INVLOEDEN 1600-1700 Amsterdam en Europa zijn een goede combinatie gebleken door de eeuwen heen. Gemeenschap- pelijke belangen, doorgaans zakelijk van aard, liggen daaraan ten grondslag. Rond 1600 vinden we veel schippers, masten- en zeilenmakers in de stad en alles wat verder ver- want is aan de scheepvaart. Vanuit Amsterdam wordt gevaren met goederen naar heel Europa en ook overslag van goederen vindt plaats in de stad. Vanaf de kades gaat het eerst richting Gelder- land naar Arnhem en Nijmegen. Uitbreiding van bestemmingen naar Londen, Rouen, Antwerpen, Hamburg en Duisburg kan met de goede handelspositie in de gouden 17e eeuw niet uitblijven. Als havenstad dankt Amsterdam zijn snelle groei vooral aan de handel met de Oostzeelanden. Am- sterdamse kooplieden halen graan uit Pruisen en Polen en verspreiden dit over Europa. Amster- dam wordt ‘de graanschuur van Europa’.
AMSTERDAM EN EUROPESE BOUWMATERIALEN In 1660 telt Amsterdam al 220.000 inwoners en in omvang is het na Londen en Parijs de derde stad van Europa. Zoveel mensen betekent ook heel veel woningen en dus bouwmaterialen. Bak- steen komt van dichtbij. Hout komt eerst uit Zweden en later zo’n beetje uit half Europa. Er is veel hout nodig voor heipalen, maar ook voor balken en kapconstructies. Veel verschil in houtsoort per herkomstland is er wel. Zo komt het grenen-, eiken- en vurenhout al sinds de 15e eeuw uit Polen, totdat de bossen zijn kaalgekapt. Zandsteen komt uit Duitsland en hardsteen, dat wordt gebruikt om de huizen een voornamere uitstraling te geven, komt uit de Ardennen. IJzer, de grondstof voor muurankers, spijkers, haardplaten en kachels wordt uit Spanje gehaald. Het marmer voor vloeren, schoorsteenmantels en niet te vergeten beelden, wordt geïmporteerd uit deCarrara-streek in Italië. Later, als buitenlands natuursteen voor de representatieve ruimten uit de mode raakt, verplaatst men het marmer naar eenvoudiger ruimten als de keuken. De nieuwe mode is houten vloeren. In Amsterdam heerst een voorkeur voor grenen. Maar ook eiken, citroenhout en notenhout wordt ge- bruikt. Natuurlijk worden de bouwmaterialen voornamelijk ook weer over het water vervoerd. We zullen daarom in deze wandeling veel panden tegenkomen die te maken hebben met de handel en scheepvaart.
Wij wensen u een behouden vaart!
2 | Vriendenwandeling 2018 GELDERSEKADE 15 - IN RESTAURATIE EN 1 BINNENKIJKEN
We beginnen gelijk met een pand met veel Engelse, Duitse en Scandinavische invloeden als we kijken naar eigenaar, huurders en de naam van het pand. Het Wa- pen van Engeland zo wordt het al in 1663 genoemd en in 1780 heet het pand De graaf van Noorwegen.
Deze zijde van de Geldersekade wordt na 1578 o cieel bebouwd, daarvoor zijn er illegale bouwsels. Dit zeer smalle pand is amper 2 meter breed en 10 meter diep en daarmee is dit het smalste pand van Stadsherstel. Het rijksmonument is vermoedelijk gebouwd in het laatste kwart van de 16e eeuw en heeft een latere gevel, de klokvormige top onder rollagen is 19e-eeuws. In het pand zijn nog resten aanwezig van de houtskeletbouw.
VRIENDENGIFT Van onder de betonnen trap zijn de originele natuur- stenen tevoorschijn gekomen. De Vrienden betalen de restauratie van de stoep en het aanbrengen van een bijpassend hekwerk.
Loop het pand uit en ga rechtsaf Verderop ziet u Gel- dersekade 2 GELDERSEKADE 3 Dit eenvoudige woonhuis werd in de eerste helft van de 17e eeuw gebouwd. Het kreeg omstreeks 1750 een in- gezwenkte halsgevel met een zandstenen bekroning in Louis XIV-stijl boven een houten pui.
In 1958 kocht Stadsherstel het pand. Het was op dat moment het oudste pand in het bezit van Stadsherstel. De laatste bewoners voor de restauratie, het echtpaar T. Dijkhuizen, moesten het pand verlaten na een onbe- woonbaarverklaring van bouw- en woningtoezicht. Zij hadden een waterschip voor de deur liggen. Dijkhuizen voorzag schepen, die in de Amsterdamse haven lagen en die onder andere naar verschillende steden Europa voeren, van drinkwater.
GELDERSEKADE EN EUROPA De Geldersekade was een deel van de eind 15e eeuw gegraven stadsgracht, die liep vanaf de tegenwoordige Waag en mondde bij de Schreierstoren uit in het IJ. Aan stadzijde werd een stadsmuur gebouwd. Het oostelijke deel dat tot 1585 buiten de stad lag, heette Keulse kaai en verder Gelderse kaai maar ook korte tijd Londense kaai of Engelse kaai. De namen ontstonden doordat zich hier steigers bevonden waar de schepen aanlegden naar Gelderland, Keulen en Engeland. Sinds 1912 heet de hele kade Geldersekade.
U gaat nu linksaf en loopt richting de Schreierstoren
3 | Vriendenwandeling 2018 Op de Scheierstoren is een plaquette te zien van de Engelse zeevaarder en poolonderzoeker Henry Hud- son (1560/1570 – ca. 1611). Hij maakte reizen waarbij hij onder andere op zoek was naar de Noordoostelijke Doorvaart. 3 GELDERSEKADE 8 Als u de Geldersekade ingaat, dan ziet u rechts op num- mer 8 het huis Het Tabaksvat. Het 17e eeuwse winke- linterieur is een van de weinige overgeblevenen uit die tijd. De winkel diende om de schepen van bevoorrading te voorzien, voordat zij vertrokken. De kapitein kwam persoonlijk de orders plaatsen en de goederen lagen boven in het pakhuis netjes opgestapeld en werden met kleine boten naar de grote schepen gebracht in de haven.
GELDERSEKADE 14: ‘T SALIGH ROEMERS- 4 HUYS
Hier woonde Roemer Pieterszoon Visscher (1547-1620). Hij was een Nederlands graankoopman, tussenpersoon en dichter. Hij leerde Frans, Italiaans en Latijn en han- delde in graan op de Oostzee en op Archangelsk (een havenstad in Europees Rusland). Bij een scheepsramp op de Rede van Texel gingen 44 volgeladen koopvaar- dijschepen verloren. Daarbij leed ook Visscher aan- zienlijke schade en hij vernoemde zijn dochter naar die gebeurtenis Tesselschade.
We lopen terug en gaan links de Oudezijds Kolk in
OUDEZIJDS KOLK In de Middeleeuwen ziet Amsterdam er veel meer uit zoals Venetië. De meeste huizen langs de grachten staan in het water, zoals hier en aan de Oudezijds Ach- terburgwal. Het meeste verkeer vindt over water plaats, vervoer van goederen en mensen is bijna uitsluitend per boot. De meeste straten langs de grachten worden veel later aangelegd ten behoeve van rijtuigen. Dit is een van de laatste locaties in de stad waar langs de grachten geen straten zijn aangelegd.
Sla rechtsaf naar de Zeedijk en daarna linksaf naar de Sint Olofssteeg En loop links de Oudezijds Voorburg- wal op
4 | Vriendenwandeling 2018 5 OUDEZIJDS VOORBURGWAL 2-4 Nummer 2 werd in 1993 aangekocht. Kijk naar boven en u ziet een rechte klossenlijst. Nummer 4 werd in 1966 aangekocht en bezit een 18e-eeuwse klokgevel.
Na jarenlange verloedering kon in 1993 Oudezijds Voorburgwal 2 worden gerestaureerd. Dit project was een leerlingbouwplaats. Hier konden leerlingen kennis- maken met allerlei restauratie-aspecten, zoals jn tim- merwerk, sierstucwerk, bijzondere schildertechnieken, siersmeedwerk en de ingrepen die nodig zijn om een vervallen monument zoveel mogelijk in zijn historische waarde te laten. De leerlingen werkten hier met veel liefde en gevoel voor het ambacht. Al meer dan tien jaar worden al onze restauratieprojecten als leerlingbouw- plaats uitgevoerd.
We lopen verder de Oudezijds Voorburgwal op
OUDEZIJDS VOORBURGWAL 14
Op de hoek van de Oudezijds Armsteeg staat ‘Het Wa- pen van Riga’, een groot koopmanshuis. In 1597 kocht Hendrickje Hendricks, die reeds het halve perceel be- zat, ook de andere helft. In 1604 trouwde haar oudste dochter met een koopman uit Riga.
Ga even rechts en neem een kijkje in de bierbrouwerij U bent van harte welkom
OUDEZIJDS ARMSTEEG, 6 BIERBROUWERIJ DE PRAEL
In de Oudezijds Armsteeg kunt u desgewenst een kof- e- of sanitaire stop maken. Stadsherstel bouwde deze panden in 2010 op een lege plek. De nieuwbouw is geïnspireerd op de miniatuur huisjes van de KLM. Wij lieten ons nogmaals door deze pandjes inspireren bij het maken van onze eigen Stadsherstel miniatuur- reeks bij het NACO-huisje, het politiebureautje en nu de Haarlemmerpoort. Achterin het pand heeft u zicht op de bierinstallatie die in een 19e-eeuws veilinghuisje aangebracht is. VRIENDENGIFT Het tegeltableau in het proe okaal is een cadeau van de Vrienden.
Ga terug en rechts naar de Oudezijds Voorburgwal
Hoe toepasselijk, een deel van de Oudezijds Voorburg- wal heette vroeger de Bierkaai. Hier kwamen de vaten met Duits bier uit Hamburg aan en laadden en losten de sjouwers de zware vaten met bier. De bewoners van dit deel van Amsterdam stonden bekend als onover- winnelijke vechtersbazen. Daarvan is het spreekwoor- delijke vechten tegen de bierkaai afgeleid: je inzetten voor een hopeloze zaak.
5 | Vriendenwandeling 2018 OUDEZIJDS VOORBURGWAL 30
Hier woonde Lambert van Tweenhuysen (1564-1627) Geboren uit een bekend patricisch gezin. Hij handelde in een breed scala van artikelen, waaronder zout, maïs, wijn, hout, lijnzaad, textiel, teer, zeep, bont, specerijen en parels. Hij had handelsbetrekkingen in de Oostzee, Frankrijk, Spanje, Portugal, Spitsbergen (een eilanden- groep in de Noordelijke IJszee), Istanbul en de Middel- landse Zee. In 1612 was Van Tweenhuysen de inves- teerder/beheerder van een bedrijf in Amsterdam dat de eerste Nederlandse walrusjachtexpeditie naar Spits- bergen stuurde. In 1614 was hij een van de oprichters van de Noordsche Compagnie, opgericht om de walvis- vangst in het Noordpoolgebied te monopoliseren. Lambert zijn zoon verbleef tussen 1612 en 1615 te Neurenberg en 1615-1616 in Italië (Venetië), zo niet als vertegenwoordiger van zijn vader, dan toch om de handel te leren. Hij wordt geprezen om zijn uitgebreide talenkennis.
HET KLEINSTE JOODSE THEATER TER WERELD In de tachtiger jaren van de vorige eeuw was in dit pand het Anthony eater gevestigd, waar het Jiddische re- pertoire werd gespeeld. Het theater stond bekend als een van de kleinste theaters ter wereld.
Eens was Amsterdam een centrum van Joods leven. Dat vinden we nog terug in de naam ‘Mokum’ wat in het Jiddisch een koosnaampje is voor Amsterdam. Het woord betekent plaats, omdat de Joden zich hier veilig voelden.
IMMIGRATIE VANUIT ZUID-EUROPA Na de Val van Lissabon in 1580 vluchten vele kapitaal- krachtige Sefardische joden naar het vrije Amsterdam. De Portugezen zijn zeer bedreven in de overzeese handel, waardoor Amsterdam volop kan pro teren van hun kennis en handelscontacten. Als in 1585 ook Antwerpen, de belangrijkste havenstad van Europa, in handen van de Spaanse koning valt, trekken de rijke Zuid-Nederlandse kooplieden massaal naar het noor- den. In hun kielzog volgen de Vlaamse geschoolde ambachtslieden en intellectuelen. Amsterdam wordt een smeltkroes van culturen: in 1600 is één op de drie Amsterdammers immigrant.
Ongeveer de helft van alle Nederlandse Joden heeft door de eeuwen heen in Amsterdam gewoond. De invloed van Joods leven in Amsterdam is tot op de dag van vandaag merkbaar, al was het maar door de vele Jiddische woorden in het Amsterdamse taalgebruik zoals ‘de mazzel’, ‘geinponem’ en ‘lef’.
Loop verder en steek over de gracht naar Oudezijds Voorburgwal
6 | Vriendenwandeling 2018 OUDEZIJDS VOORBURGWAL 61: BINNEN- 7 KIJKEN EN IN RESTAURATIE
Dit fraaie grachtenpand tegenover de Oude Kerk is sinds 1958 in bezit van Stadsherstel. De vrijwilligers laten u graag de bijzondere monumentale onderdelen van dit pand zien.
In november 2017 is het funderingsonderzoek uitge- BIJZONDERE MARMEREN TEGELS voerd. Er wordt dan een gat gegraven ter plaatse van de De rijk gedecoreerde gang blijkt bijzondere marmeren bouwmuur of gevel totdat de fundering blootligt. Dat vloertegels te bezitten. Daarvan waren er maar drie in kan soms erg diep zijn. Vaak komen er dan de houten Amsterdam en Haarlem bekend. Het gaat hier waar- palen en planken tevoorschijn waar de muren opge- schijnlijk om Carrara (italiaans) marmer. Via een akte is metseld zijn. Het is een prachtig schouwspel, elke keer bekend dat per 31 januari 1671 het internationale han- weer wat anders en dus een verrassing wat je aantreft. delsmonopolie van Van der Straten en Sautijn op Carra- Bij dit funderingsonderzoek was het écht een verrassing rese (via Livorno verhandelde) marmeren vloerstenen want er bleken helemaal geen palen onder de muren (dat ze al hadden vanaf 1657 enz) tot 1680 verlengd was aanwezig te zijn. Er was ‘op staal’ gefundeerd zoals maar nu ook uitgebreid met het monopolie op zeskan- dat heet. Het metselwerk draagt gewoon op de grond. ten en achtkanten. Panden zonder palen komen wij wel vaker tegen maar wordt door bouw- en woningtoezicht niet erg gewaar- VRIENDENGIFT deerd. Daarom zal het pand een nieuwe fundering Uw contributiebijdrage zorgt ervoor dat wij straks de krijgen. monumentale gang en stoep kunnen restaureren.
8 OUDEZIJDS VOORBURGWAL 67 Het pand heeft een ingezwenkte halsgevel met festoe- nen uit het laatste kwart van de zeventiende eeuw. De top heeft een hijsbalkgat met dol jnen in de omlijsting. Op de derde verdieping bevinden zich twee oeils-de- boeuf. VRIENDENGIFT De natuurstenen top.
Steek de gracht over ga rechts en loop rechtsom om de Oude kerk heen
ENGE KERKSTEEG 3 / OUDEKERKSPLEIN 9 32
Op dit plein staat het oudste nog bestaande gebouw van Amsterdam: de 14e-eeuwse Oude Kerk. Rond de Oude Kerk lag oorspronkelijk het kerkhof van de Oude Kerk, dat als begraafplaats diende. In 1655 werd die begraafplaats geruimd en verplaatst naar een plek bui- ten de toenmalige stadsgrenzen. Hiermee ontstond het huidige plein.
Hoewel Enge Kerksteeg 3 een van de oudste plekken van Amsterdam is, ging het hier niet om een restauratie, maar om de invulling van een al decennia lang be- staand gat in de gevelwand van het Oudekerksplein. VRIENDENGIFT Passende gevel.
7 | Vriendenwandeling 2018 Loop door en sla rechtsaf naar de Warmoesstraat linksaf naar de Oudebrugsteeg Voordat u het Rokin oversteekt kijkt u even naar links naar de Beurs van Berlage
AMSTERDAM EN DE BEURS VAN AM- 10 STERDAM (17E EEUW)
Dankzij de oprichting van de Beurs van Amsterdam, die eerst op een andere plek stond, en de Amsterdamsche Wisselbank wordt de stad in de Gouden Eeuw ook het nanciële hart van de wereld.
Aan het einde van 19e eeuw gaat het opnieuw goed met Amsterdam. De handel bloeide en steeds meer mensen besloten om te gaan wonen in de stad. Het Amster- damse bestuur besloot daarom in 1896 de bouw van de nieuwe beurs in gang te zetten. De eer voor het ontwer- pen van de Beurs ging naar architect en stedenbouw- kundige Hendrik Petrus Berlage. Berlage, geïnspireerd als hij als socialist was door het fenomeen volkspaleis in Italië: Palazzo Pubblico, besloot het nieuwe beurs- gebouw zo te ontwerpen dat het in de toekomst, zodra men zou inzien dat de beurshandel geen toekomst had, kon dienen als groot gemeenschapshuis. Hij bouwde de facto een soort symbolisch stadhuis, een volkspaleis dat ‘tijdelijk’ dienst kon doen als beursgebouw.
Steek het Rokin over ga de steeg in en ga linksaf naar de Nieuwendijk Ga uiteindelijk rechtsaf naar de Dirk van Hasseltssteeg 11 DIRK VAN HASSELTSSTEEG 2-4 Stadsherstel kocht de pandjes op nummer 1 en 3 in 2000 en 2, 4 en 6 in 2004. Ze verkeerden toen allen in zeer slechte toestand. De gemeente had de panden 2, 4 en 6 zelfs al opgegeven! Aangezien Stadsherstel zich juist inzet voor de meest bedreigde monumenten, wer- den deze voor het aanzien en de entree van de Dirk van Hasseltssteeg zeer belangrijke 17e-eeuwse huisjes toch onder handen genomen. De vijf panden werden geza- menlijk gerestaureerd zodat dat de bouwkosten drukte. Zo was er maar één steiger nodig die tussen de panden geplaatst werd. In de jaren ’70 van de vorige eeuw ge- noten deze huisjes plaatselijke bekendheid vanwege de vestiging van de Erotic Hairstyling Private Club. Deze onderneming adverteerde met de slogan ‘’Hier kunt u terecht voor een knip en een wip’’. In maart 2006 startten de restauraties van de pandjes. Stadsherstel wilde dat er meer wandelend publiek door de Dirk van Hasselts- steeg zou lopen, daarom is er gekozen om de geschie- VRIENDENGIFT denis van de buurt op de pandjes weer te geven. Historische foto’s in bovenlichten. Deze verfraaiing bestaat uit zes afbeeldingen die de geschiedenis van de Deze steeg is vernoemd naar de schipper Dirk van Has- pandjes weergeven. Zo staan deze panden bijvoorbeeld selt die hier een hoekpand bezat. Dit wordt vermeld in op 13e-eeuwse funderingsresten. Door sommigen de archiefstukken uit 1364 en 1381. fundering van het kasteel van de Heeren van Amstel genoemd.
8 | Vriendenwandeling 2018 DIRK VAN HASSELTSSTEEG 51 EN 53
Kijk op nummer 51 en 53 nog even omhoog. Hiervan- daan begon Stadsherstel 62 jaar geleden haar restaura- ties te bestieren. Ze kreeg boven het kantoor van Bureau Monumentenzorg de beschikking over de zolderkamer.
Loop de Dirk van Hasseltssteeg uit en sla linksaf naar de Nieuwezijds Voorburgwal Meteen aan de linkerkant van de Nieuwezijds Voorburgwal is de Suikerbakkers- steeg
AMSTERDAM EN DE SUIKER UIT PORTUGAL Suiker als product is al heel wat langer bekend in Am- sterdam, waarschijnlijk al vanaf de late middeleeuwen. Het wordt aanvankelijk geïmporteerd via Antwerpen. Die stad haalt het uit Portugal. In het Middellandse Zeegebied is het nét warm en vochtig genoeg om sui- kerriet te laten groeien: hier komen dan ook de eerste ladingen ‘ruwe suiker’ vandaan. Maar veel beter nog groeit het suikerriet in Midden- en Zuid-Amerika, waar de Spanjaarden en Portugezen de baas zijn. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog neemt Amsterdam de economi- sche functie van Antwerpen als doorvoerhaven over, met inbegrip van havengebonden bedrijven als de sui- kerindustrie.
AMSTERDAMSE SUIKER In 1597 vestigt zich de eerste, uit Antwerpen afkomstige, ‘suykercierder’ in Amsterdam, in de Suikerbakkerssteeg. Een suikerfabriek in deze straat tussen de Dirk van Hasseltsteeg en de Nieuwe Nieuwstraat is een uitzon- dering. In 1650 is de stad maar liefst 60 suikerbakkerijen en ra naderijen rijk, vooral in de Jordaan. Omdat die suikerfabriekjes stinken en brandgevaarlijk zijn moeten ze naar de rand van de stad. De Jordaan ligt in de 17e en 18e eeuw aan de westelijke rand van Amsterdam.
Weg vervolgen naar de Korte Lijnbaanssteeg en Lijn- baanssteeg Sla rechtsaf naar het Singel
GROENE GRACHTEN, OOK AL ROND 1600 De bomen langs de grachten waren voor die tijd bij- zonder. Amsterdam was de eerste stad in Europa die op zo’n grote schaal bomen plantte. Tot verwondering van buitenlandse bezoekers werden hier al vóór 1600 bij iedere nieuw gegraven gracht dubbelzijdig linden en later iepen geplant.
‘LONDENVAARDERS’ BIJ LUTHERSE KERK (SINGEL) Het deel van het Singel vanaf de Ronde Lutherse Kerk tot aan de Lijnbaanssteeg waar de schepen op Londen, de ‘Londenvaarders’, hun ligplaats hadden, werd ook wel Londense Kaai en Engelse Kaai genoemd.
9 | Vriendenwandeling 2018 12 SINGEL 1 / STROMARKT 4 D Dit monument heeft twee voorgevels, zowel aan het Singel als aan de Stromarktzijde. Aan de Stromarkt zit een trapgevel, terwijl aan de kant van het Singel een lijst te zien is. De bedrijfsruimte, die zich op de begane grondverdieping bevindt heeft hierdoor de luxe dat het een uitstraling en een in- en uitgang naar twee zijden heeft.
Singel 1 kreeg tijdens een verbouwing in 1892 een door architect G.B. Salm ontworpen pui. Er zat toen een smederij in het pand. Toen de houten puilijst werd weg- gehaald kwam er een prachtige gietijzeren balk tevoor- schijn met rozetten. VRIENDENGIFT Singel: Sierhekken op oude smidsedeuren. Stromarkt: buitenlantaarn + gietijzeren hekwerk. Natuurstenen geveltop beëindiging trapgevel.
SINGEL 2
Tegenover de bocht in de Prins Hendrikkade ligt het 17e-eeuwse monument Singel 2. Het heeft de breedste trapgevel van Amsterdam, ook bekend als de ‘Spaanse G e v e l ’.
STROMARKT 9
Op Stromarkt no. 9 vertelt de gevelsteen dat de wijn- koper en kruidenhandelaar Hendrick Beerenburg zich hier in 1724 vestigde. De ondernemer is vooral bekend geworden door het kruidenmengsel ‘Beerenburg’, waar- mee jenever tot een sterk alcoholisch kruidendrankje gemaakt kan worden. De gevel is voorzien van de af- beelding van een beer in een burcht. Op de gevelsteen is een Venetiaanse leeuw afgebeeld, omdat Beerenburg veel van zijn handelswaar uit Venetië haalde. De leeuw draagt een boek met de letters HB. Beerenburg pro - teerde natuurlijk van de Amsterdamse haven waar veel boten met kruiden en specerijen aanlegden.
Loop rechtdoor naar Prins Hendrikkade
10 | Vriendenwandeling 2018 PRINS HENDRIKKADE 1 / NIEUWENDIJK 1 13 Gelegen aan het begin van de Korte Nieuwendijk nabij de oude Haarlemmersluizen vormt dit pand een be- langrijk onderdeel van de oude monumentale bebou- wing in deze omgeving. Bij aankoop was het pand in zeer slechte staat. Bij de restauratie in 1978 is gebruik gemaakt van het herplaatsen van een geveltop afkom- stig van Utrechtsedwarsstraat 60.
PRINS HENDRIKKADE Sommige zijstegen van de Nieuwendijk, zoals de Ha- ringpakkerssteeg en de Mandenmakerssteeg herinne- ren nog aan de handel die Amsterdam dreef honderden jaren geleden.
De Prins Hendrikkade heeft sinds 1879 deze naam. De straat werd toen vernoemd naar de jongste zoon van Koning Willem II (de broer van Koning Willem III), ook wel Hendrik de Zeevaarder genoemd vanwege zijn be- langstelling voor handel en zeevaart. De Prins Hendrik- kade is vanouds de plaats waar de schepen aanlegden en daarom was het een middelpunt van de handel in Amsterdam. Zijn borstbeeld, dat sinds 1885 voor het Victoria Hotel stond, staat nu voor het Scheepvaarthuis.
Steek het Singel over en ga naar de Haarlemmerstraat
HAARLEMMERSTRAAT 1-3 14 In 1685 werd het pand voorzien van een nieuwe gevel. Op de ingezwenkte klokgevel vinden we dan ook twee cartouches met ‘Anno 1685’. Het dakkapelkozijn aan de zijgevel aan het Singel is voorzien van houtsnijwerk. Het pand heeft een segmentvormig fronton, natuurstenen jaartallinten en in de gevel zijn oeil-de-boeuf-elemen- ten.
Bijzonder aan het pand zijn de drie kelderniveaus, waarvan er één doorloopt in het pothuis aan de Singel- zijde. Via een gang, die nu overigens afgesloten is, be- stond er een directe ondergrondse verbinding met het Singel, althans zo wil de overlevering. Waarschijnlijk werd deze gang gebruikt voor het transport van bierva- ten. Vanuit een schuit die aan de kade lag van het Singel rolde men de vaten direct naar de kelder van de tapperij die zich sinds 1851 op de begane grond bevond. Tot in de jaren 70 van de twintigste eeuw waren in het hoek- pand cafés gevestigd.
De eerste transportakte uit 1598 van nummer 3 laat zien VRIENDENGIFT dat het pand werd bewoond door zeilmakers, kopersla- gers een scheepsgezagvoerder en in 1879 door de zoon Het nieuwe fronton op nummer 1 met daarin opgeno- van tapper H.F. Maks van nummer 1. Het huis werd in men een schellevis en de siervazen op de schouder- 1800 van een lijstgevel voorzien. Er zijn verschillende stukken zijn dankzij steun van de Vereniging Vrienden winkelbestemmingen geweest voor het pand. van Stadsherstel tot stand gekomen. Ook voor de her- bouw van nummer 3 gaf de Vereniging een bijdrage.
11 | Vriendenwandeling 2018 IMMIGRATIE VANUIT NOORD-EUROPA Veel Duitse en Scandinavische immigranten kwa- men begin 1600 naar Amsterdam. Daar aangekomen, moesten ze ontdekken dat de beste baantjes al waren vergeven. Afgaande op de ondertrouwregisters werden sommige beroepen in Amsterdam geheel gedomineerd door immigranten. Van de schoenmakers, de losse arbeiders en de droogscheerders (lakenbereiders) die in deze eeuw in Amsterdam in ondertrouw gingen, was meer dan 80% afkomstig van buiten Amsterdam. Onder de bakkers, de kleermakers en de opperlieden liep dit zelfs op tot 90%. In veel andere beroepen bedroeg hun aandeel de helft of meer.
Loop verder de Haarlemmerstraat in
HAARLEMMERSTRAAT 75 – HEREN- 15 MARKT 91-95: STUYVESANT WIJNLO- KAAL
Even een tussenstop? Dat kan bij Stuyvesant Wijnlokaal. Bij dit wijnlokaal kunt u terecht voor een kop ko e, een lunch of een verrassende wijn. Neem plaats aan een tafeltje en bekijk het publiek dat voorbij komt in de Haarlemmerstraat. Vergeet vooral niet binnen te kijken in de Commandeurszaal. Deze ruimte is voor het eerst sinds twee eeuwen open voor publiek.
Dit pand opende in 1617 als vleeshal en wachtruimte voor de schutterij. In 1623 verbouwde men het tot hoofdkantoor van de WIC. Het werd vergroot: er kwa- men dwarsvleugels en een muur die de binnenplaats af- sloot. Het nieuwe hoofdkantoor herbergde alle functies van de compagnie; grote opslagplaatsen in de kelders, kantoorruimten en vergaderzalen.
De belangrijkste vergaderzaal was die van de Heren XIX, de bewindhebbers van het bedrijf. In de kelders werd de buit (zilver, specerijen, zijde en amber) van admiraal Piet Hein, die in 1628 de Spaanse Zilvervloot veroverde, opgeslagen.
BEHOUD NA BRAND In 1975 brandde het pand volledig uit. Geurt Brink- greve, de geestelijk vader van Stadsherstel, was één van de initiatiefnemers van de Stichting Het West-Indisch Huis, die het pand redde. Het gebouw is nu in bedrijf als kantoorruimte en locatie voor congressen, huwelijken en andere evenementen. Stadsherstel werd in 1996 eigenaar.
Sla linksaf naar de Herenmarkt
12 | Vriendenwandeling 2018 HERENMARKT 9
De restauratie van Herenmarkt was niet makkelijk. De tegenslagen waren de toestand van de kap, de onderlig- gende balklaag en de achtergevel, welke alle vernieuwd moesten worden. In de voorgevel werden T-ramen ver- vangen door ramen met een driedeling zoals die op de bovenste verdiepingen nog te zien waren. De originele onderpui die in de vorige eeuw werd betimmerd is her- steld, de stoep en de kelderingang moesten vernieuwd worden.
HERENMARKT 19
Het pand is zowel aan het begin als aan het eind van de 19e eeuw ingrijpend verbouwd. Alleen de bouwmuren waren nog 17e-eeuws. Er hebben zich bij restauratie geen onaangename tegenslagen voorgedaan. De ge- pleisterde voorgevel, de rustieke onderpui met blokver- deling en het terugliggende portiek zijn in de bestaande toestand hersteld, waardoor het uiterlijk van het pand dat karakteristiek is voor de tweede helft van de 19e eeuw, fraai is hersteld.
HERENMARKT 21
Het pand was een ‘vergeten’ monument. Lijstgevel werd vervangen door halsgevel op basis van de gege- vens van monumentenzorg.
HERENMARKT 23-27 / BROUWERS- GRACHT 60-62
Deze hoek was in de jaren ’70 vervallen en deels ver- dwenen. Brouwersgracht 62, wat een prachtig uitzicht biedt in de lengte-as van de Herengracht, bezit nog de oorspronkelijke bouwhoogte van de gevelrij ter plaatse. Alle overige percelen in die rij zijn sinds de 17e eeuw met één of meer verdiepingen verhoogd. Een deel van beide panden moest in 1973 van Bouw- toezicht worden gesloopt. De in de loop der tijden zeer verarmde en verminkte klokgevel is vervangen door een in het grachtenboek Van Caspar Philips (1768-1771) gevonden aanzienlijk rijkere gevelbekroning. Deze is nu in de stijl van Lodewijk XV, daterend uit het derde kwart van de 18e eeuw. De architect is bij de restauratie uitge- gaan van de verandering in een klokgevel. De vreemde voluten zaten er in 1910 en in 1971 al op en zijn herge- bruikt. Alleen de bovenafdekking is bijgeplaatst.
13 | Vriendenwandeling 2018 SOEPLOODS IN DE HAARLEMMERBUURT De voedselvoorziening van behoeftigen heeft altijd de belangstelling van regenten gehad. In de Franse tijd vielen alle bestaande kanalen stil en moest de voorzie- ning opnieuw gestalte gegeven worden. De spijskokerij ten behoeve van de armen was een initiatief van de verdwaalde Amerikaan Benjamin omas, een minister van de keurvorst van Beieren. Hij kreeg de titel graaf van Rumford en zijn soepinitiatief werd in Europa bekend als de “Rumfordse soepen”. Ook in ons land vond zijn initiatief een goede voedingsbodem. In 1800 werd een commissie benoemd om gedurende de wintermaan- den tot een soepuitdeling te komen voor de armen van Amsterdam. Een geslaagd initiatief want in ruim vijf maanden werden 790.000 porties uitgedeeld. Vanuit het uitdeelpunt in de Haarlemmer Houttuinen bij de Buiten Brouwerstraat waren dat 800 porties per dag, drie dagen per week. In 1803 werd dit uitdeelpunt verplaatst naar de Herenmarkt. Foto van Jacob Olie. In het midden de soeploods ´Aan weldadigheid gewijd´, die op 3 juli 1835 in brand gesto- Sla rechtsaf naar de Brouwersgracht ken werd bij het soeploodsoproer of belastingoproer.
BROUWERSGRACHT 86 / BINNEN BROU- 16 WERSSTRAAT 37
Het rijksmonument Brouwersgracht 86 heeft een echte Amsterdamse stoep waar oorspronkelijk een waterput, secreet en pothuis in zat. De overdekte houten buiten- trap is een bijzonderheid in Amsterdam, de meeste trappen zijn van (natuur)steen. Dit was het eerste pand dat Stadsherstel heeft gered en het monument is in 1960 gerestaureerd.
WONEN IN AMSTERDAM: EEN NIEUW CONCEPT IN EUROPA Amsterdam groeide in de zeventiende eeuw explosief en uitbreiding was broodnodig. De stad beleefde zijn Gouden Eeuw in economisch, politiek en cultureel opzicht. Het stadsbestuur besloot daarom het nieuwe gebied een uitstraling te geven die passend was voor de rijke en machtige handelsstad die Amsterdam was ge- worden. Wat daarbij hoorde was een scheiding tussen wonen, werken en verkeer. Een indeling die nieuw was in Europa. Dat gold echter vooral voor de elite. Echte allure was alleen aan de Herengracht en aan de Keizers- gracht te vinden. 17 BROUWERSGRACHT 97-99 In 1972 is deze cluster van woningen aangepakt. Brou- wersgracht 95 moest partieel worden gerestaureerd. De panden Brouwersgracht 97, 99 en 101 zijn geheel gere- construeerd. In de gevels van 97 en 101 zijn gevelstenen van elders geplaatst. De fraaie bekroning van nummer 99 met het opschrift ‘wolf’ is hersteld door het restaura- tieatelier Uilenburg.
14 | Vriendenwandeling 2018 GEVELSTEEN NR 95 Een groot en een klein schip, de zee en een zeeman die een peillood laat zakken. Deze moderne gevelsteen ver- wijst naar twee bewoners op dit adres, de een in 1619 en de ander in 2002.
Het oudste pand op deze plek werd in 1619 door Hilke Dircksz. gebouwd, die lootsman, oftewel loods van beroep was. In 2002 woonde Lia de Wilde hier. Toen zij in 2002 zestig werd, en bovendien dertig jaar in dit huis woonde, heeft zij in overleg met Stadsherstel deze ge- velsteen laten plaatsen. Op de gevelsteen staat de tekst DE LOOTSMAN 1619 2002 DE WILDE BAREN. De A in het woord BAREN is tevens het peillood. De gevelsteen is gehakt door Edith Sont en Martie van der Loo.
GEVELSTEEN NR 97 Onder de afbeelding staat de tekst: VRIENDEN SIET / EEN SAK SESTHALVE / GEEF IK NIET. Er boven staat de datum: DEN 18 SEPT 1772. Een sesthalf of schel- ling, was een zilveren munt ter waarde van vijf en een halve stuiver. De naam sesthalf betekent letterlijk zes ten halve; de zesde stuiver telde immers maar voor de helft mee. Het was in de 18de eeuw niet ongebruikelijk dat een grote som geld met zakken vol sesthalven be- taald werd. Wat het verhaal is achter de zak met geld en de stellige verklaring op deze gevelsteen, is helaas niet bekend.
BROUWERSGRACHT 101 / PRINSEN- GRACHT 1 In de tweede helft van de 18e eeuw was er een bakkerij gevestigd in het pand. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het als café in gebruik, eerst onder de naam ‘het Vissertje’ en na de restauratie onder de naam ’t Smack- zeijl’. Nu is Café Tabac hier gevestigd. Het pand werd in 1972 gerestaureerd door Stadsherstel. Van Brouwers- gracht 99 en 101 bestonden in de jaren ’60 alleen nog de onderstukken, de bovenste twee verdiepingen waren afgebrand.
GEVELSTEEN NR 101 De gevelsteen met de tekst ‘T SMACK ZEYL’ is hier na de restauratie in 1972 geplaatst. Het smakzeil (ook wel gaelzeil) is de benaming van een vierhoekig zeil op bepaalde typen zeilschepen. Het smakzeil kan van het ene naar het andere boord worden omgegooid.
Een smak was een 18e-eeuws zeilschip voor de kust- vaart. Het schip had twee masten en was voorzien van zijzwaarden en werd gebruikt om goederen te vervoe- ren. De gevelsteen dateert uit de tweede helft van de 17e eeuw, maar over de herkomst is verder niets be- kend.
15 | Vriendenwandeling 2018 Sla linksaf naar de Prinsengracht
PRINSENGRACHT 25: IN RESTAURATIE 18 EN BINNENKIJKEN
Kijk binnen bij dit pand en zie hoe mooi de details weer terugkomen. De stucwerkornamenten van de Prinsen- gracht 25 zijn schoongemaakt door Meester Stukadoor Roland Vliegers, hij vertelt u daar graag over. Alle verf- lagen die steeds meer details deden vervagen, werden verwijderd door middel van stoom en stekertje.
VRIENDENGIFT De stucwerkornamenten en de plafonds van Prinsen- gracht 25 konden worden gerestaureerd dankzij een bijdrage van de Vriendenvereniging.
Loop meter op de Prinsengracht Steek ter hoogte Na uw bezoek aan de Prinsengracht kunt u de route van de Leliegracht de brug over van de Prinsengracht eventueel inkorten U kunt terug naar de Brouwers- gracht en vervolgens via de Haarlemmerdijk naar de PRINSENGRACHT EN SINGEL Haarlemmerpoort Daarna kunt u naar de Posthoorn- Aan de werkgrachten, het Singel en de Prinsengracht, kerk voor de borrel waren de meeste markten, bedrijven, industrie en pak- huizen te vinden. Het waren de belangrijkste verkeers- aders, met een rechtstreekse verbindingssluis met het IJ. Alle waterverkeer moest daar doorheen. De nieuwe wijken rondom de grachtengordel hadden een gemeng- de bestemming. De middenstand en werklieden woon- den en werkten daar, tegen de rand van de stad, in echte volksbuurten als de Haarlemmerbuurt en Jordaan. Hier dus geen scheiding tussen wonen, werken en verkeer. 19 PRINSENGRACHT 142-144 / 146 / 148 Prinsengracht 142-144-146-148 werden in hetzelfde jaar gezamenlijk gerestaureerd. Nummer 142-144 werden volledig herbouwd en om in de gevellijn een grotere harmonie te bereiken, werd het met één verdieping ver- hoogd. De toegang tot het kantoor in dit perceel werd van een mooi snijraam voorzien.
Bij nummer 146 waren de vierde verdieping en de ge- veltop verwijderd, wegens bouwvalligheid. Het pand heeft sinds de 17e eeuw vele veranderingen ondergaan en bij de restauratie door Stadsherstel is gekozen om het in de laatste verschijningsvorm (4e kwart 18e eeuw) te herbouwen. Het heeft weer de oorspronkelijke bouw- hoogte, bovendien werd in de ramen een roedeverde- ling aangebracht.
Nummer 148 werd bij de restauratie geteerd. Dit was tot in de jaren ’70 een populaire manier van het be- handelen van de gevel. Maar tegenwoordig wordt het zwart maken van bakstenen gevels in alle gevallen beschouwd als historisch onverantwoord en daarom ongewenst. Eens was het gebruikelijk om houten gevels te teren maar voor een toepassing op bakstenen gevels bestaat geen historische grond.
16 | Vriendenwandeling 2018 Loop rechtdoor en ga rechtsaf naar de Bloemgracht
BLOEMGRACHT
De Bloemgracht is, als onderdeel van de Jordaan, aangelegd in de eerste helft van de 17e eeuw tijdens een van de grote Amsterdamse stadsuitbreidingen; de zogenaamde Derde Uitleg. Zes van de elf Jordanese grachten zijn in de 19e eeuw gedempt, de Bloemgracht bleef open, evenals de Egelantiersgracht, Lauriergracht, Looiersgracht en Passeerdersgracht. Tezamen houden zij de open waterverbinding tussen de Prinsengracht en de Lijnbaansgracht in stand.
De Bloemgracht kent vele bijzondere bewoners en ge- bruikers. Rembrandt van Rijn had in de jaren 60 van de 17e eeuw aan de Bloemgracht een atelier. Aanvankelijk waren op en nabij de Bloemgracht meerdere ververijen gevestigd en op nummer 191 is nog steeds een vera- briek. Vooral de familie Calkoen was hier actief op dat gebied in de 17e en 18e eeuw.
Willem Blaeu begon hier in 1635 zijn werkplaats voor cartogra e, die door zijn zoon Joan Blaeu en zijn klein- zoon Joan Junior tot 1698 zou worden voortgezet. De Atlas Maior of Grooten Atlas van Blaeu werd aan de Bloemgracht gemaakt. Het bedrijf was aanvankelijk ge- vestigd op de hoek Bloemgracht / Tweede Leliedwars- straat en later op de hoek van de Derde Leliedwars- straat. In 1672 ging de drukkerij (aan de Gravenstraat) in vlammen op. Daarbij ging een groot deel van de voorraad verloren. In 1696 werd het bedrijf opgeheven.
In de 19e eeuw waren er veertien suikerfabriekjes op de gracht actief. Na de Tweede Wereldoorlog, toen de meeste fabriekjes waren vertrokken, raakte de Bloem- gracht meer op bewoning gericht. Men vindt er naast grachtenpanden en appartementen, restaurants en ga- leries. Kenmerkend zijn de verschillen tussen de grach- tenpanden: er staan zeer grote, maar ook heel kleine. De Bloemgracht staat in diverse reisgidsen (Capitool, Lonely Planet) aangegeven als een van de mooiste grachten van Amsterdam. De Bloemgracht telt 105 rijks- monumenten en enkele gemeentelijke monumenten. Stadsherstel heeft 14 panden aan de Bloemgracht geres- taureerd, voornamelijk aangekocht in de jaren ’60. 20 BLOEMGRACHT 4 Dit pand is zeer mooi gelegen en er is vrij uitzicht op de Westertoren en de Prinsengracht. Het ruime huis heeft een eenvoudige gevel met rechte houten kroonlijst, gedragen door vier consoles en tandlijsten. Het pand heeft vier woonlagen en een souterrain en een zolder. De woningen op begane grond en eerste verdieping hebben een kamer in het achterhuis.
17 | Vriendenwandeling 2018 21 BLOEMGRACHT 32 Pand met halsgevel (XVIIIa) met vleugelstukken van het “type met doorboorde bloem”. Afdekking verdwenen. Deuromlijsting en snijraamhek (XIX A). Werd na de restauratie van nummer 34 als tweeling in ere hersteld.
BLOEMGRACHT 34
Oorspronkelijke halsgevel was vervangen voor een lijst- gevel met daarboven nog een houten versiering. Bij de restauratie in 1963 werd onder andere de entree naar buiten verplaatst en de gevel vervangen. De gevelsteen is in 1994 ingemetseld voor de bewoner, pianist/diri- gent J. Huckriede (geboren 1914), directeur van het Am- sterdamse Kunstmaandorkest, later omgedoopt in het Amsterdams Philharmonisch orkest en oprichter van een informatieblad dat uitgroeide tot de Uitkrant. Deze werd hem aangeboden ter ere van zijn 80ste verjaardag en vanwege zijn vele verdiensten voor het Amsterdamse muziekleven. Afgebeeld is een forel met de beginnoten van het Forellenkwintet van de Oostenrijkse componist Schubert, het lievelingsstuk van Huckriede.
BLOEMGRACHT 36
De gevelsteen van de eenhoorn is in 2001 aangebracht toen hier ‘De Ontdekking van de Hemel’ werd opgeno- men, de lm (op 8.10) naar het gelijknamige boek van Harry Mulisch. In de lm heet het pand ‘De Eenhoorn’ en is het de woning van het personage Ada Brons, de celliste die verstrikt raakt in een complexe driehoeks- verhouding. De steen is een kleinere kopie van de gevelsteen ‘De Eenhoorn’ op Warmoesstraat 16, en is na de lmop- namen op verzoek van de bewoonster van het pand blijven hangen.
BLOEMGRACHT 42
Dit smalle pand, 3.90 meter breed, heeft vier bewoon- bare verdiepingen en een zolder. Souterrain vormt met beletage één woning. Voorhuis en achterhuis samen tellen bijna 16 meter diepte. Inwendig zijn in het souterrain zijn nog grote delen van de wanden bezet met de oude witjes en zijn de vroegere stookplaatsen nog herkenbaar.
Ga rechtsaf de Tweede Leliedwarsstraat in en sla rechtsaf naar de Egelantiersgracht 22 EGELANTIERSGRACHT 51-53 De panden konden in 1973 wel een opknapbeurt ge- bruiken, ernstig vervallen en in de stutten. Stadsherstel heeft alle monumentale details weer teruggebracht. De panden hebben een rechte lijst, mooie snijramen boven de deuren en versieringen in de puilijst.
18 | Vriendenwandeling 2018 Sla linksaf naar de Hilletjesbrug en rechtsaf naar de Egelantiersgracht 23 EGELANTIERSGRACHT 46-48 Kent u de uitspraak ‘iemand in de stoep verwachten’? Vroeger was dit de normaalste zaak van de wereld bij de stadsbewoners. ‘Iemand in de stoep verwachten’ betekent dat er visite kwam. Er stond dan een bankje waar bezoekers konden wachten. Bij onze panden Ege- lantiersgracht 46 en 48 zijn de typische Amsterdamse stoepen gerestaureerd dankzij een bijdrage van de Vrienden. De bewoners van deze monumenten kunnen dus weer netjes hun bezoek ontvangen. VRIENDENGIFT Stoep en hek.
EGELANTIERSGRACHT 35-37-39 (AAN DE OVERKANT)
Egelantiersgracht 35-37-39 was in 1979 ernstig vervallen en in de stutten. Bijzonder is de overdekte steeg naar nummer 37. Het was een lastige restauratie omdat de bouwvallige voorgevels niet gesloopt mochten worden. De gevels werden door een kostbare stutconstructie overeind gehouden. De woningen op de begane grond hebben een diepe tuin met een tuinhuisje gekregen. Deze tuin bevindt zich voor een belangrijk deel op het erf van een inpandig huis (nummer 37) dat al in vroe- ger jaren werd gesloopt. De gang die toegang gaf tot dit achterhuis wordt nu benut als hoofdentree voor alle woningen.
EGELANTIERSGRACHT 13 (AAN DE 24 OVERKANT)
Als restauratiearchitect werd IJsbrand Kok (1911-1980) gekozen. IJsbrand was de zoon van één van de belang- rijkste restauratiearchtitecten van de 20ste eeuw, Abel Antoon Kok (1881-1851). Samen met zijn broer A.J. . Kok (1912) zette hij het bureau van hun vader voort. Zij deden veel restauraties voor Stadsherstel, onder andere aan de Binnenkant en Kalkmarkt, Huis de Pinto, diverse panden aan de Egelantiersgracht (o.a. nr 5).
Sla linksaf naar de Eerste Egelantiersdwarsstraat Na meter ziet u de Tuinstraat
19 | Vriendenwandeling 2018 TUINSTRAAT 53-55-57-59-61 25 GEVELSTEEN NUMMER 57
Boven de pui, in het midden van het fries, zit een ge- velsteen met een over een stok hangend stuk stof. Op de onderhelft van het reliëf valt de stof in plooien over elkaar. Op de onderrand staat: INT OVDE GROEE LAKE. De streepjes boven de tekst (‘tildes’) gelden als vervanging van (in dit geval) de letter ‘N’. De steen is uit de eerste helft van de 17e eeuw. Bij de restauratie van het pand, in 1986, werd de steen in twee stukken aangetroen als afdeksteen van de topgevel. Na samenvoeging en res- tauratie is hij weer in de voorgevel geplaatst.
Loop rechtdoor en sla rechtsaf naar de Westerstraat Voor een koestop kunt u terecht bij de gezellige cafés en terrassen Sla vervolgens linksaf naar de Eer- ste Boomdwarsstraat en loop de hele tijd rechtdoor via de Eerste Lindendwarsstraat naar de Tweede Gouds- bloemdwarsstraat
TWEEDE GOUDSBLOEMDWARSSTRAAT 26 6-10
Na de in 1989 gereedgekomen funderingswerkzaamhe- den in de in deplorabele toestand verkerende panden kon in 1990 begonnen worden met de stabilisatie en het herstel van de casco’s van de panden op nummer 6 en 10. Wel bestond er nog even angst voor instorten van de gevels ten gevolge van de zware stormen in begin dat jaar. Zoals vaker bij oude constructies bleek het gevel- werk uit gewoonte aan elkaar te hangen en kon daarna snel met de opbouw worden gestart.
Bij aankoop van Tweede Goudsbloemdwarsstraat 6 was er in het pand op de begane grond een poeliersbedrijf gevestigd, terwijl de insteek ook bewoond was. De eer- ste verdieping was opslagruimte en de tweede en kap- verdieping zijn sinds 1937 onbewoonbaar verklaard.
Na de restauratie keerde de poelier terug en deze heeft nu op de insteekverdieping zijn kantoortje met een mooie glazen pui.
Ga rechtdoor en vervolg u weg naar de Palmdwars- straat en sla rechtsaf naar de Palmgracht Aan het einde van de gracht steekt u de Brouwersgracht over Na meter gaat u rechtsaf naar het Haarlemmer- plein
20 | Vriendenwandeling 2018 27 HAARLEMMERPOORT: TE BEKIJKEN Wij nodigen u van harte uit om onze nieuwste aanwinst te komen bewonderen. Een pand wat wij graag aan- kochten om te behouden voor de stad met al zijn pracht en praal. Tenminste dat is de bedoeling. Wij als Vrien- den van Stadsherstel zijn daarvoor een crowdfundactie begonnen zodat alle monumentale onderdelen weer gerestaureerd kunnen worden en de poort zijn allure terugkrijgt.
Wij vertellen u graag meer over de poort, de actie en de restauratie. Kom binnen!
WATERTAPPUNT HAARLEMMERPOORT Op badkamergebied was Amsterdam internationaal bepaald geen trendsetter. De oudste baden van Europa stammen van ver voor onze jaartelling. De Romeinen kenden uitgebreide thermen (badinrichtingen) en ook de eerste openbare toiletgelegenheden stammen uit deze tijd. Pas in de tweede helft van de 19e eeuw kwam in Amsterdam het besef dat voor een goede hygiëne o.a. een e ciënte toevoer van schoon water (voor drinken en wassen) nodig was. De stad had in december 1853 zijn eerste waterleiding gekregen, vanuit de duinen naar een pomp bij de Haarlemmerpoort. Initiatiefne- mer was de particuliere Duinwatermaatschappij, met Engels kapitaal. Vrij snel kwamen er tientallen open- bare tappunten bij en geleidelijk werd het buizenstelsel doorgetrokken naar de huizen van Amsterdammers. Een drastische wijziging want voor deze innovatie werd het drinkwater door particulieren vanuit de Vechtstreek naar Amsterdam gevaren en opgeslagen in waterkel- ders.
Ga vanaf de Haarlemmerpoort over het Haarlemmer- plein naar de Haarlemmerdijk
21 | Vriendenwandeling 2018 28 HAARLEMMERDIJK 55 De oudste gedocumenteerde transporten van dit erf met huis dateren van 1642 als Willem Sybrantzen, schil- derijenverkoper van beroep, het pand verkoopt aan Obbe Volkertszn, schipper op Hamburg. Hij betaalt er ƒ 5300 voor. In 1658 wordt het achterhuis aan de gang naar de Vinkenstraat apart verkocht voor ƒ 600. Dit ach- terhuisje wordt in 1688 opnieuw verkocht en ditmaal voor ƒ 800.
In 1737 komen voor en achterhuis weer in gezamenlijk bezit. Koper is dan Maria Schoon, vrouw en gemach- tigde van Harmen de Vrij, schipper in dienst der VOC kamer Amsterdam. Zij betalen ƒ 13750. Het pand wordt omschreven als het pand waar ‘’t scheepje’ in de gevel staat. De vrije ingang van het achterhuis gaat via de Zalmkopersgang naast Vinkenstraat 68. In 1753 nemen zij hun verlies en verkopen de huizen voor ƒ 7500.
Als Stadsherstel het pand in 1974 koopt is er van een achterhuis geen sprake meer, het is bij het hoofdhuis getrokken. Het is een diep winkelpand met lijstgevel met vele originele onderdelen.
Loop door totdat u aan uw linkerkant de Posthoorn- kerk ziet In de kerk vindt de borrel plaats Vergeet vooral niet een kijkje te nemen in de kelders
EINDE: POSTHOORNKERK, HAARLEM- 29 MERSTRAAT 124-126
De Posthoornkerk is de eerste kerk in Amsterdam van P.J.H. Cuypers, die later ook het Centraal Station en het Rijksmuseum zou ontwerpen. De kerk, een kruis- basiliek met driebeukig schip en klaverbladvormige koorpartij, moest op een klein bouwterrein gerealiseerd worden en kreeg daarom twee galerijen boven elkaar. De bouw begon in september 1861. De torens aan de Haarlemmerstraat verrezen in 1887-1889.
De in onbruik geraakte kerk dreigde in de jaren ze- ventig van de 20ste eeuw gesloopt te worden, maar dit werd dankzij een plan van Stichting de Posthoornkerk voorkomen. In 1989 is de vernieuwde kerk in gebruik genomen. Sindsdien wordt de middenruimte verhuurd voor bijzondere gelegenheden voor de particuliere en zakelijke markt.
De Posthoornkerk is geschikt voor onder andere diners, concerten, recepties en lezingen. Als Vriend krijgt u 5% korting op een Bijzondere Locatie voor het organiseren van uw feestelijke bijeenkomst, huwelijk, diner of zake- lijke congres.
22 | Vriendenwandeling 2018 BLAAS DE HAARLEMMERPOORT NIEUW LEVEN IN!
BOUW MEE AAN DIT ICOON VAN AMSTERDAMSE TROTS
DOE MEE! KIJK VOOR MEER INFORMATIE OP: WW.MIJNSTADSHERSTEL.NL
OF DONEER VIA HET REKENINGNUMMER VAN DE VRIENDEN VAN STADSHERSTEL IBAN: NL66 INGB 000 5659 267 O.V.V. HAARLEMMER- POORT, ADRES EN BEDANKJE.
23 | Vriendenwandeling 2018 24 | Vriendenwandeling 2018 NI K EU A W M P N E E I HAMWEG EU R W F KLA E O B PU U E I RM KS L P E LO I R ROZEN E W TE W EG RM
A PAPAVER E E E
R R G P
C LE W I H W N
A EG E N G
G E G L E DI R GENERATORSTRAAT G ST J. VAN HASSELTKANAAL-WEST O N WEG HAPAR W DE IE ANDA RAS E KRUISSTR U
WWW.BLOKPLAN.NL L W G W W
EG T E E E A P R WE A ENGO GEVIEWEG W A U
HOUTHAVEN SST A T R IBE R D M G . R E U S R R R W T W TAV E E S G G AN WA US N DDE I GE R N E W DI DI J RW H K S . T T EL R
E A T G W L SP G S
AARN E N E G P DAMMERDIJK G I E N U R
E E W M
L KABELWEG W R ER
TOLHUISKANAAL
N
P Het IJ N E W
EG E
S RW E E
TO H A DI GROTE G
RM G FO O D D C NS S
A R T O T E L
D
E M R T
L A DIE
A OST K W A
ADE TRANSFORMATORWEG R W W
AA W E R G NOORDHOLLANDSKANAAL
Z D D U E
AA T I E ST
A S R A T E R A W A
E L E N S L D W JOHAN VAN HASSELTWEG W T T T STRA UGSTR ASMANSTRAAT R R U K S E E N E RDIJ MB G I E ME N
IE D R E DAM U EN A HE G E WEN W M EM W L EU M P N L NI ER A POLAN S I DIJK EG EG E BE Z T O W AAN M W OS W
L NO M U VA VE P S ZEMB IE UR T L N RAA E LA D IE STRA N UW ME NSTRAAT GRASWEG ABE AT EN R T DA W
K MM EG VAN DIEMENSTRAAT ERK GROTE AD SP VRIENDENWANDELING E HAGE G HAVEN AA E
W NI M RNDA D G VAN 27 MEI 2018 E E CONTACTWEG DOO R O U W N
NOORDT AT GE NAAR ZIJKNAAL N E N BUIKSLOTERKANAAL I M T RN AARSW N GRACHT AA RA W L IKE M ZSTR D E TS A ER AN ST W EG D AR EG M N CONTACTW B K ADE A E W M DA STRAAT G RA K E G N E Pand geopend voor bezoek ASW ER J RDI 1 R N T O A MM G H AN INKEL ER PE LO A A J D N L ZAM K M ZOUTKEETSGRACHT S E E WESTERKANAAL V N N T IK A RW N N E H U EK U O A W B F O K V W S T EG H E U R HO A E A S D EG A T E T T E W E G M A E KANAAL S R 2 Pand op de route R A A Z ZAND D A A HASSELTWEG ME L N O E HO D FS K IDOORNW T REALENGRACHT E A RA S AT M D
I J K NCIUSSTR NIEUWENDAM
LA 3 Pand gerestaureerd door Stadsherstel P E AAT D R HA A N SLOTE V LAA RDIJKSTRA LK IK EN AT SST W S HAARLEMMERWEG SL EEU CH KE AAN M AA HAARLEMMERWEG ER HAARLEMMERWEG N TS HAARLEMMERWEG 27 O S EILANDSGRACHT N T WESTERDOK R HA A . F HAAR- BICK R A A E G RLEMMER N LEMMER- V R
N OT AN O PLEIN NOORDHOLLANDS-
I R E U
G N S H E D HOUTT ALLST V S A A C NIEUWE N H NK K M WAGENSTR. HAARLEMMERDIJK R A O O U P PR L TTE N ADMIRA INE E TO R T W E WI SPREEU A I N N N E VINKENSTRAAT R AT S ST T D W AL R E Het IJ N D G . AL DE RU E E E E A N R W ME AA D K EUWENL E R X E R A I T IJ T O T S K E N A L R T DE WITTENSTRAAT U
A R A D IKS EN LOMMERWEG EN 28 W RA S U S SINGELGRACHTA BROUWERSGRACHT E STEEKHAV N E A R B N G M TR NI I OS N A A U E E
B T I A XS J T
I U
L T
WE W
E
WILTZANGH- WILL WITTENKADE BI./ BU.
KOSTVERLORENVAART PALM- R
RN
K
G
A E AD
GRACHT
S
U E ORANJESTR
ADE M T
M D K GEDEMP S E
L T E R P H D CA B D E O A 29 AA OK EN ZWIJ C ORDWAL VA A LIJNBAANSGRACHT STRAAT O J L 26 R ST N M L R - E . W N G KATTENSLOOT ILLEMS D M W WA H ERLAAN H M IN A E B ALLSTR R CK K. PRINSENGR. AR E RSST H S LEM IJTUNNEL T T O E A M E TRA ACHT ER UTT LST S UDSBLOEM- STRAATR Het IJ V WESTELIJK MARKTKANAAL EL GO G S UI A A AG B TR D F - R R 16 . N E A N M E DE AAT O E RAAT R LIN N IR - A D U 15 A T BIINNEN AT W BROUWERS- DE RUIJTERKADE A AT STR A E L XKA STR R 17 S 14 N- G NI DE R N T A SUMATRAKADE SUMATRA W R LI AA C S R H G D T ST T E I FREDERIK- R L P RW E MA 13 R E A L R BOOM- I MM E E HENDRIK 18 N LO . U A DE S G R T M EN ST I A T N HEN S S J MARNIXSTRA I O STRAAT K BO UD D A IEUWE E V T D U A E E D I R A R JAVAKADE USS NAERT Z TR REI W I K W N K E ES A ASS AAT T I R G DIJK D G J N ST E R 12 AAT K R. GE ADE E PRINSEN- N WEST DE RUIJTERKADE LA J R 25 STRAAT HEREN- A ISTR VAKADE LA RAAT . T R STRAAT AN A TR
S NJELIERSS A
TOS
AT PIET HEINKADE A AT R KNSM-LAAN ST 23 K V KOSTVERLORENVAART IN BLAUW- LIJN- J TU I Z IJhaven E E 24 BAAN- D R IKSTRAAT TRA BURG- E 2 DENBERCH N D B E RAAT STEEG T PRINSENGRACHT WAL E I I DR E RSS J N . L W 5K D 11 U D ERASMUSGRACHT V LDTS ANTIE E L I DIJKSGRACHT IN S KA EGE 19 N VE SINGELGRACHT LIJNBAANSGRACHT OUDEZIJDS G T E X LELIE- GRACHT RAA E BERG- DAMRAK S NST KEIZERSGRACHT 3 HO LE N ARMSTEEG D GA 22 LANGE NIEZEL 6 A AN R N V STR. T PIET HEINKADE M JA 2 GILL EGELANTIERSGRACHT A O E HEN 21 H Ertshaven F MARNI T UG AAT RA ST. NICOLAAS-BEURS- 1 M L 4 DWEG O ASSAUKADE R 10 AT D ST SINGEL ST A P E A N HERENGRACHT I PASSAGE R TR E G LIE STRAAT 9 L I RC LENS W RO LE 20 W TRAA N E A GA PU G S S OT S DAMRAK K
I OLDENBA R A H ST W A L NIEUW T J AN RAA MARNIXSTRAAT U I E OO TORS V L W AN N ST J D E E T B AA OOSTERDOK A D L E IJ R BEURS R E K M OUDE R E H T E BLOEMGRACHT A I A O M K N
BEURS- S Z D
D E S M K L T DRIE O KERKSPL. S
- K E L A KA E R. V J PLEIN ST. ANNEN- O D AT T D E RA
K KONINGEN I O S ST
I R E EL Z 7 G
TRAA R S D PAPEN- M STRAAT HEN R K - T S N W M A R VA A E E STR. D E O A A J BRUG- DMI I D D I I T BL J
W L BIN
AA E H Z WEN G TR U STEEG A U 8 R I E S E ST. N LENS STR E N A R F AAT I GELDERSEKADE E R C T W D N AAL D N VAN G H JANSSTR. RECH O L . VA N U KANT U L J A J S A . ADMIRALEN- GRACHT E D G E NIXSTRAA I
A E FRANKLINST R T ME R N T N WA A N H N ROZENGRAC B A N A K A O E O C . ON R H TR A U PANAMAKADE RCATO M S IS D PIJLSTEEG OMSLOO H T
L E OFD E AM I T S L N T J NIEUW- I R AT ES REESTR. PA D G A BARNDE E HARTEN S P M KALK- R G W STRAAT GA ST MARKT ST IN T PIET HEINTUNNEL STHUIS- STEEG S R HUGO DE GROOT GRACHT STR. RAA KEIZERSTR.R T H U STRA E EG RS T M MARKT OLEN . E B R R AT A T S O A A STEEG N N E R R L T R T RAPEN ENLAA ROZEN- A D E T ST ST P. JABOBSZ D OOT G R . . R
A T
CQ A R L I R R A I K T T E - JKS S K A U R
. CL W L A K E NT S B E IER KONIJNEN STR. D R D R T M E LIUS N A P G UI U E B STUURMANKADE J T S U T T A LA O O E R N KATTENBURGERVAART R KI A S R N W W R N O E STR. KEIZERS- GRACHT U NI G
PRINSEN- GRACHT G R O E A G . A K M B B L E R R E R M
A I A R WITTENBURGERVAART
V SA HAZEN- M
RAAT S U D T L NBURGERSTRAAT O A S R O R. AN E BORNEOLA ST
EN B -
E S T B R A N A T B. LAURIERGRACHTSTR. O L K B N A SINGELGRACHT - I SINGEL RST T R K R A T L I V S XS E Q FOELIE TE D . UI JAN EVERT C S WI A O R WITTE R R OUDE E RG IT E P DWARS E L E T D U N C BERENSTR. ROKIN E OUDE- SCHANS B J O W E S RA WOLVEN- R ST I D S N 1E LOOIERS SPIEGEL STRAAT OT E R E D DWARSSTR. Z V T LIJNBAANS GRACHT - S L N
VAN SPEIJKSTRAAT W A D STR. E G MERCATOR- R E . UI T E I N STR. . HOOGTE KADIJK I J T A A . E L O N Entrepothaven D K W Z A A N EL A K - PLEIN E . W R L R E . A . I N T N DE S FF O
S N N OOSTENBURGERGRACHT W BILDERDIJKGRACHT GE O.Z. ACHTERBURGWAL J T S GR E R
S T O I
KE A A U RAAT T D LA 2E KOST- VERLORENKADE T A E F
R HEREN- GRACHT N R B T H T U - A S R SDA COSTAGRACHT S BR - G T
N R UILENBURGERGRACHT A T
. E K KLOVENIERSBURGWAL R A T URGW. E E N E
S IE GRIMB K KA RSTRAA A
G A LAND ES G
T T E R S O R O OR D W. T T DIJK OSTEN NKEN
HOOF WEG R P W U R T . R STR E RUNSTR. T G . B R. NIEUWE VAART O VO S S . N T . OOSTENBURGERVAARTLA HUIDEN- U A R R W T E B T TR. WIJDE E K RS E S R U L T L RL E T ZEEBURGERKADE ELIU . E A STR. B RG A G H E S F HUD HEISTEEG R OO V R P D HIMM A M M T N U U C T C S T S E PL. B R WEG ARNIXST A A R A CRUQUIUSWEG S N O NB EN R ENTREPOTDOK VA S A E E P A KADE BAARSJE AT KT L A Z ON ADMIRALEN- GRACHT GR AT A E N R O GR R C N ST N V . D M N
EN S E E E U L S Z LOOIERSGRACHT WA A N P W ID R E TR A Z A O H U N E HOOGTE KADIJK R R E L L N I S H A A - MR. VISSER A A J T H K R UI AT R A AT ST . PASSEERDERSSTR. R PLEIN A ZEN E- N B A BIN AT NEN P CRUQUIUSKADE KINKER-I STRAAT A L MS T T AN KOSTVERLORENVAART A DERDI E NIEUWE VAART A L A NIEUWE VAART L R MOLEN- AMSTEL NTAG L N YST PASSEERDERS PAD A K E L . LAM GRACHT HERENGRACHT R ZEEBURGERPAD L MUNT- G PLANTAGE P E MIDDENLAAN E JK R A B E WATERLOOPLEIN K GU T STR. L PLEIN JACOB VAN LENNEPSTR. IERS N RAAM DWA LOZINGSKANAAL R E W A KINKERSTRAAT STR. S- REMBRANDT UW L IE E ST N P . N R. PLEIN E RGERDIJK UTRECHTSESTRAAT RDIJK ZEEBU A S ZEEBURGE P RGERDIJK HOOF NTSTR S LEIDSE- GRACHT KEIZERSGRACHT ZEEBU A S E S BINNENAMSTEL GRACHT PLANTAGE MUIDERGRACHT S A R OU U S T AMSTEL
OM K KOR L LEIDSE- STRAAT T A DWEG JACOB VAN LENNEPSTR.JACOB VAN LENNEPKANAALO A R T
B NG KER A B A OS R. D M O
KINKERSTRAAT T A P R S A EERSTE CONSTANTIJNB HUYGENSSTRAAT VAN BAERLESTRAATE T E O N A E KST T T N E T O R
2E KOST- VERLORENKADE MERS R REGULIERSGRACHT H A ST L T L N R E N PRINSENGRACHT C T R NIEUWE KEIZERS- A S H E US A E I A A JAN PIETER H 3 R. X AA S T T I SARPHATISTRAAT O EG S R T D A LEIDES T AT R L POSTJESWEG POSTJES- W T A G S R A R LEIDS R A T A T
E TA E T K A S
A E HELMERSS T D N 2 D I S AT E VIJZEL STRAAT KERKSTR E U S A O R D E E T Leidse- M U G D R S W B
S EDWA AT E E R NIEUWE A A M D E SKA ME plein A SINGELGRACHTK TR O A JE L E S L T R S N W OS E G T LI G P H S I E T JAVASTRAAT . S A ME T O T A R M A R R C R ST S PL T N O A J V DE S U C AV KENSTRAA AV ESKA E T E R K A J A ASTR POSTJ ST A S S . ER PL A A E R KS T - AT EE D ID T TR A WEES M L E R A RA UK OVERTOOM H AT T F O L AA KS NIEUWE PRINSENGRACHT JACOB VAN LENNEPKANAAL NWE. SPIEGELGRACHT KER RAAT BALISTRAAT
U T LIST OL T A D B UTRECHTSESTRAAT M
P P A T E W
OST T A E R ZIES A
H RAA RA S E R T T R S K AMSTEL STR STRAAT OOFDWEG LST E L AMSTEL- E E NIEUWE ACHTERGRACHT N T R CURACAOSTRAAT A E A R T ST J A IJESTRAAT AT D N H I AA S TJE ES AN RA D N IS VELD TR A K T VON G K S S 1E P E SPIEGEL- AAT EG S ADE S U EW KA IE C GRACHT ND MERSS 1E VAN SWINDE T LI L H N SU T E R IN A T L E A
DE ER N D E H A A T TRAA AMSTEL SARPHATISTRAAT URITSK I EN S A N D T S SS M IN R R A E N E SW N LANGE T N T
A H O . OVERTOOM C VA R NO E DWA A E 2E P ST ORD TS LGR GRAVESANDE- L ERST CH NGE STRAAT U A E SI NA RA UTR S A AT E S INSULINDEWEG K AD N T TSK AA AURI T DIJ R T M R T AA N S WE A EL TR . LO D S SINGEL- OI E A M K N S R SSTR U G O I S V S . T C S F O E OK T O KE S E V IMO L
R VIJZELSTRAAT NSZ L W
STR U
. . E
T FREDERIKS- T B K
Rijksmuseum A A M GRACHT WIJTTENBACHSTRAATA E K O LIJNBAANSGRACHT R S TO PLEIN L E M J.J. CREMER- R T I S N E N A A O T V E LAERST O R S RA D N SE R PIETER CORNELISZ HOOFTSTRAATT O PLEIN S OOS A T A K N WETER A I S DOM NGSCH K A R KE AN S E J S W T T A UI IT U L E W ES R T A IN S JAN U C A I E T M B S TE D A R A T
BOERENWETERING M PA R E U STRAAT I PERSTRAAT A SURINAME- KOSTVERLORENVAART M N T O R A ATRA- O D S M T K SU R T OOSTERPARK T E E PLEIN V R O N AT V ICOL A A ALENT AAS R IJNKA DE W A ST E CORNELIS LELYLAAN SINGELGRACHT ITS D AT ENK E AD ADE A T A K T S MS A IJNKA R - A NT R L HOBBEMAKADE ST DE R E ADH U T L HAARLEMMERMEERSTRAAT HAARLEMMERMEERSTRAAT O T U I A DERS HO N V KA TEL KS S DE R TAD RUYSCH A N G P E S R E T A RW ER T A D S A DE B R E O T POL IJ O S E K TRAAT U ME R S K U S T T A IK WILLEMSPARKWEG PAULUS POTTERSTRAAT R A P L T RA KE R O S E T R T A ST V V HSTRAA 2E N R A R V SC A T S T Y 1E OOSTERPARKSTRAAT W OOSTE TR. U S A R A E N TRAA AA A S - RINGVAART E R N AAT S E T
N
H G T R IU G S
M G E JACOB O T S E S E SS U W A 3 E
E W O N L D B S D A K L
N R D EE G K AN R T T T A A O S E V P A AA S W T G H E M U AN A IJS E E H GERHA L R L L J E V L S E- KADE W V I G J S S W JO T T T KADE A A TU AN EU E AND BOL A E RA A GE B CONCERT- T R D RA OR N E VAN BAERLEST AA T E T IN O A COR RECHTSTRAAT N PS S L ER H N STR Y R GEBOUWPL. U U AT RAN C TWE LIK C DI O S D RT MR. P HI F E E VLO R B N AL M LOT W E E S ELIS S T A RD F W . DE G E ERA N.
G BOCKSTR. I S THEOPHILE DE ESSTRA AN A AMSTEL B A A W M R BA M A
NT N C E
A T ST U G A A E HUY L A Z R T T U M A. CUY S E E P S O A R G VA L T N R SS M T E A T S AAT A I A D A U N N A T - R A A LAA W J N I S E TR O J A R E S C W T T NI A UUR K S L T WOU T A I SSES RA IN N L E R ST E N E T ADE G
HOBBEMAKADE E AAL I R T E C N HOG G T V K N A A S E LAI A TRAAT S A TR JAN S N NA W AT S E AL E E T ST N AT RS RA U GIN A S EE T VA E IN RK S R DE T - PA - U R N ST TI S G SPAR R A ADE AEL T SCHINKEL O US D H ST A E A S O R K RI Y ARP A T W K E U S AN A TRANS J A A A R V W I T VAL RA EE A K T M T S A T N W R AA L NGD NTSOEN S B S I UR E RAAT E U P R A T O T IN - T G L E CE ER E G E L G S IP O UR R U T L B F N E Z T E V LE G H UST I AA E A AN R I GER L T E R JD D A R A W T RB L S U T U A E E T U R N R T A R A T N . EIN A E RINGVAART S N C V TR G KA S NGI LS K S AAT A O ALST R NI T O NOORDER AMSTELKANAAL STR A SLUI E K RE N T N . - W T IJ . A W E NI R E N A E T ER D WO AA D T A AA L A R R E LAIRESSESTRAAT S OST TR A P O E T E D KA N D AN OLS L LOTE N V T B TRA S G IUSS E M ER S S R MA N E E
E T U S N T N D KA LW HOOFD- L E AT T N A RA S T A VA O AT A N
A ST
P. LAS RA T E K C T I E O R . W G DORPPL. V M R- TMAS R L H AD IN GE LU J. M KE R D FR . E BU A G T L TEN VAALKADE A J ES S I A S N I A K B RU A J W I OWE
R AD WETHOUDER ANNES V Z T E ST K L LI IL AP E B T H
E RAN OLL A NN AT FRANKEWEG O SEMANSTRAAT O T ER U LLOLAAN RA E J PO O T G
AT A LAA A S M A AAN H M S AE APOLLOL N UT A R L LLOLAAN P APO K TSTRA T U NELIS KR 2 E W R R S E S E R VAA CO D IB . PA A RUYSDAELKADE L R Z A NK V T RKWE A O I U S M A A J T N P B DE - OL N S O M T L T S DISONSTRAAT O D ID S DER R E V A N G A L . HIL N E P D L A LIGAER A H A EN T A G A STRAAT T P N S E MARA . E T N N O WEG P OL I H T EU W OLYMPIAPLEIN S B T D E E RS R Y I L H R E O S W M T E N E TS KRUISLAAN N TRAAT E EG A R NS F D W PIAPL VEE M AN DER T KA A AT E RIT V EL A R T T AT S GE A S L G MINE M A A S L R A A ADE IE . K R A LS R A TR RAE GOOISEWE T S E P I G V GS S O IN V R JOSEF RIJ G LL AMSTELKANAAL AMSTELKANAAL DE N EC VALAAN MINERVALAAN E UR B E W O ADE N PR. BERHARD- GO N AM HTSTRAAT V L STELK ELK U IO A ADE MST STR H M O D A PLEIN RIJNS A AN RAT H TA T S A AN H E A ONWEG C A UBL E HU E RC T R G HILLLAAN T B MR. E JULIANA- N W CH C A URCHI HURC PLEIN A IA LLLA HILLL AN AAN P FL M TADIONWEG F S TADIONWEG HO M S LY G CHURC I DIE AAN T D O E HILLLA DSL DEU AN N ‘ D T RLOO- RIJHEI MAX E P W V A A S N E T TR V AMSTELVEENSEWEG AAT TR. WEG A N A
P NS S R W B W AR A R A E TR A
R IJN
G OCKST A L E IET S NW M M L A DIO N L A HUGO DE VRIESLAAN ST TA N S S CHILLE A ST L E RA M T A S S V E R A R AT G S T LAAN EIJER L O A D A A AMEMN USWEG IS R D AT H J H I AT S A GOOISEWEG N I ASONSTRAA T RU S J SS A H. T K CHELDEST T K HARINGV T E N T S R A TRAAT A L A FIZEAUST BEE A L A E S T R D O A T EL T V T A DIONKA R T N TA A S AMSTELKANAAL WIEL SE R I A NG S EN O STRAA ST T O A HOFS TR R K T RAAT M T LE U STADION- STADION- B RG S GRACHT T . ZUIDER- - T US I N RAA M R DD MPE T PLEIN O A TR EN M N
E B INE N WEG
E B
E U E
R U R
T G V R H GOOISEW S
A O P O T N RA SCHINKEL A LA P A V A A R L E P T RDEN SP A AN ST N L A RAAT T N L VE A A E A S SE W I R KL S T N O E M IT S O R R U RI AASS ER SWEG U A WEESPER TREKVAART R J S T A NSTRAAT WE E W
A T E T G T N AI E A R G RA A G A RA ZA STRAAT T A
A L T
R. IRENE- S P T Y L D
A E IJSBAANPA N RINKS D A B TRAAT EN OESKES W K PAD FRED R T IJSBAAN EN INSKYLAAN SID STRAW RE PRESIDEN P T KENNEDYLAAN