DEMOCRATISERING VAN DE ECONOMIE

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 14, nummer 10, december 2012 DEMOCRATISERING INHOUD 3 ÉÉN MENS, ÉÉN STEM BETER DAN ÉÉN VAN DE ECONOMIE AANDEEL, ÉÉN STEM 5 DE LES VAN DE SP: LEREN LUISTEREN 8 UTOPIEËN MET EEN HOOG Deze Spanning is een bijzondere. Op wetenschap, aangezien politici zich bij WERKELIJKHEIDSGEHALTE verzoek van de Partijraad van de SP het nemen van beslissingen nogal eens 10 staan we stil bij de democratisering laten leiden door economen, die ‘MEER MARKT EN MINDER OVERHEID’ IS van de economie. Voor dit nummer ongekozen en niet altijd onafhankelijk EEN ONNOZELE EN KORTZICHTIGE hebben wij bijdragen gekregen van en zijn. GEDACHTE GEBLEKEN’ gesproken met diverse mensen binnen Sharon Gesthuizen gaat in op de 13 en buiten de partij. In het inleidende manier waarop de SP in de Tweede ‘IN DE COÖPERATIE ZIJN WE ALLEMAAL artikel schetst Arjan Vliegenthart aan Kamer omgaat met het bedrijfsleven. GELIJK’ de hand van een achttal vragen, de Zij laat zien dat de voorstellen van 14 noodzaak van het thema onze partij wel degelijk goed zijn voor MEER BETROKKENHEID, MEER ZEGGEN- democratisering van de economie en het midden- en kleinbedrijf en daar SCHAP deze Spanning. ook op de nodige steun kunnen 16 Ronald van Raak en Hans van rekenen. HOE KRIJGEN WE WEER GREEP OP ONZE Heijningen gaan beiden in op Arjan Vliegenthart gaat in twee VOLKSHUISVESTING? utopieën. Maar daar waar Van Raak verschillende bijdragen in op het 18 spreekt over de gevaarlijke utopie van belang van de Flexwet voor de positie DE GEKOZEN RAAD VAN het marktdenken, waar de SP zich fel van flexwerkers en op de toekomst van COMMISSARISSEN tegen verzet, heeft Van Heijningen het de vakbeweging, die bepalend is voor 21 in zijn artikel juist over ‘reële een socialere economie. ‘DE PRAKTIJK LEERT ONS utopieën’, die bruikbaar kunnen zijn Ondernemingsraad-adviseur Peter DAT HET OOK ANDERS KAN’ in onze zoektocht naar sociale Meijer spreekt in zijn artikel over de 22 verandering. mogelijkheden en beperkingen van WAT IS DE DEMOCRATISCHE WAARDE Net als Van Raak betoogt Tiny Kox in ondernemingsraden in Nederland. VAN DE ECONOMISCHE WETENSCHAP? zijn artikel dat de gedachte van ‘meer Europarlementariër Dennis de Jong 24 markt en minder overheid’ bij de gaat in op de vraag hoe werknemers DE SP EN HET BEDRIJFSLEVEN IN privatisering en verzelfstandiging van zich in Europees verband kunnen NEDERLAND HEBBEN ELKAAR HEEL overheidsdiensten onnozel en organiseren, terwijl SP-senator Tuur WAT TE BIEDEN kortzichtig is gebleken. Elzinga dit op mondiaal niveau doet. 26 In enige artikelen over de coöperatie In het kader van consumenten- en ZEKERHEID VOOR FLEX: wordt duidelijk hoe deze burgeracties blikt Tiny Kox terug op EEN EINDE AAN TWEEDERANGS ondernemingsvorm kan bijdragen aan de succesvolle IKEA-acties die de SP WERKNEMERS? meer democratische controle door en eind jaren negentig samen met boze 27 zeggenschap van werknemers en klanten voerde tegen kinderarbeid bij DE TOEKOMST VAN DE VAKBEWEGING: consumenten. de multinational. Spreekt Hans van VAN CRUCIAAL BELANG VOOR EEN SOCIA- SP-senator Geert Reuten schetst in zijn Heijningen onder meer met Jeroen LERE EN MENSWAARDIGE ECONOMIE bijdrage de contouren van een Merk van de Clean Clothes Campaign 28 economische democratie en bepleit over consumentenacties om ONDERNEMINGSRADEN: een eerste stap naar democratisering kinderarbeid in de kledingindustrie in MOGELIJKHEDEN EN BEPERKINGEN van de economie via een gebrekkig Azië tegen te gaan en houdt Seth 30 democratisch gekozen Raad van Lievense, één van de initiatiefnemers ‘EUROPESE ONDERNEMINGSRADEN Commissarissen. van Occupy Amsterdam, een warm SLAAN NU NOG GEEN DEUK IN EEN PAKJE Econoom David Hollanders zet zijn pleidooi voor een werkelijk duurzame BOTER’ vraagtekens bij de democratische economie. 32 waarde van de economische OPLOSSING VOOR CRISIS HEET DEMOCRATIE 34 COLOFON WERKNEMERSBELANGEN IN INTER- Spanning wordt uitgegeven door E [email protected] Redactieraad NATIONAAL PERSPECTIEF het Wetenschappelijk Bureau van Redactieadres Hans van Heijningen 36 de SP Tiny Kox Snouckaertlaan 70 IKEA: VAN VERDACHT BEDRIJF TOT Een abonnement kost 12 euro 3811 MB Amersfoort Ronald van Raak per jaar voor SP-leden en 25 T (088) 243 55 35 Basisontwerp INTERNATIONAAL VOORBEELDCONCERN euro voor niet-leden. De E [email protected] Thonik en BENG.biz 38 betaling gaat per incasso. Redactie Vormgeving NAAR EEN WERKELIJK DUURZAME Tijmen Lucie Robert de Klerk ECONOMIE Abonnementenadministratie Antoni Gracia Arjan Vliegenthart 40 Snouckaertlaan2 70 Tekstredactie Gonnie Sluijs SPANNING DECEMBER 2012 3811 MB Amersfoort Daniël de Jongh Foto cover TOT BESLUIT T (088) 243 55 40 Bas Stoffelsen ÉÉN MENS, ÉÉN STEM BETER DAN ÉÉN AANDEEL, ÉÉN STEM

Acht vragen aan Arjan Vliegenthart, directeur van het Wetenschappelijk Bureau van de SP, over de noodzaak van democratisering van de economie en van deze Spanning. 1. Waarom een Spanning over de democratisering van de ‘democratisering van de economie’. Voor sommigen gaat economie? het erom dat werknemers de baas worden in hun eigen ‘Deze Spanning verschijnt op verzoek van de Partijraad. bedrijf. Zij wijzen bijvoorbeeld naar coöperaties: bedrijven Tijdens de Partijraadsvergadering van juni 2012 is er waar een soort gildestructuur bestaat. Idealiter besluiten in gesproken over de democratisering van de economie. De een coöperatie de betrokkenen op basis van gelijkwaardig- huidige economische en financiële crisis maakt duidelijk heid over strategische kwesties. In bedrijven die niet als dat een economie die vrij baan krijgt en haar eigen zodanig zijn georganiseerd, kun je denken aan het spelregels bepaalt, uit het lood raakt. Het huidige model organiseren van de macht van werknemers door middel loopt spaak en de rekening hiervan wordt gepresenteerd van vakbonden, ondernemingsraden en een goede aan burgers die part noch deel hebben aan de oorzaken vertegenwoordiging van werknemers in de Raden van van deze crisis. Het is dan ook hoog tijd om nieuwe ideeën Commissarissen. te ontwikkelen over hoe we de economie menselijker en In een andere opvatting van democratisering van de socialer kunnen vormgeven.’ economie stelt de overheid wetten en regels vast, die de grenzen en voorwaarden van de economische competitie 2. Dat klinkt goed, maar wat is dan precies ‘democratisering bepalen, zodat rechten van werknemers gewaarborgd zijn, van de economie’? Betekent dat in de economie dezelfde regels het algemeen belang veiliggesteld is, en er een gelijk moeten gelden als in de politiek? Of is het iets anders? speelveld bestaat voor het bedrijfsleven. Daar zijn veel ‘Dat is een lastige vraag. Op de Partijraad bleek al dat voorbeelden van te geven: het algemeen verbindend mensen vaak verschillende dingen verstaan onder de term verklaren van cao’s en het vastleggen van werk- en

SPANNING DECEMBER 2012 3 winkeltijden. Maar ook op andere terreinen kan de verbonden is aan economische macht en particulier politiek grenzen stellen aan de almacht van de markt. vermogen gaan. Om dat te bereiken - aldus ‘Heel de Denk bijvoorbeeld aan het beschermen van immateriële mens’ - is stelselmatige vergroting van de zeggenschap belangen op het gebied van duurzaamheid en milieu, of van democratisch gekozen organen over de economie het instellen van quota voor mensen met een arbeidshan- nodig. Bijvoorbeeld door structurele uitbreiding van de dicap of het vastleggen van de stem van werknemers en zeggenschap van werknemers in de bedrijven, door andere belanghebbenden dan aandeelhouders in elke wetgeving en belastingheffing of door verandering van de onderneming.’ eigendomsverhoudingen in de economie.’

3. Dat zijn toch verschillende visies op wat democratisering van 5. Dat is ons beginselprogramma uit 1999. Hoe zijn deze de economie nu eigenlijk is. Staan die niet op gespannen voet beginselen de afgelopen jaren uitgewerkt? met elkaar? ‘De afgelopen jaren is er in de SP op verschillende ‘Ik zie ze eerder in samenhang; ze kunnen goed op elkaar plekken en manieren nagedacht over de manier waarop aansluiten. Je kunt tegelijkertijd bezig zijn met het de economie ingericht zou moeten worden. Wie onze behartigen van werknemersbelangen binnen een verkiezingsprogramma’s erop naslaat, ziet dat het onderneming en via de politiek pleiten voor regels die onderwerp altijd een belangrijke rol gespeeld heeft in ruimte maken voor een socialere en rechtvaardigere onze voorstellen voor een alternatief voor het huidige inrichting van ons land. Ik denk alleen wel dat voor een beleid. In deze Spanning laten we diverse van onze politieke partij de tweede weg wat natuurlijker is dan de volksvertegenwoordigers aan het woord die aangeven wat eerste. In de politieke arena, die groter is dan alleen het zij concreet doen om de zeggenschap van de politiek over parlement en de gemeenteraden, leveren we immers de de economie te versterken en de markt aan banden te meeste strijd. Denk hierbij aan onze acties voor het in leggen. publieke handen houden van de energiebedrijven en tegen de uitbreiding van de macht van de markt in Sommige van die initiatieven richten zich zuiver op sectoren als de zorg en woningbouw. Nederland. Zie bijvoorbeeld in deze Spanning het initiatief dat SP-Kamerlid Paul Ulenbelt heeft genomen Als het gaat om het emanciperen van de macht van de om de positie van flexwerkers te versterken. Andere factor arbeid in onze samenleving kan een politieke voorstellen van onze partij richten zich meer op de partij dat niet alleen. Daar ben je per definitie internationale verhoudingen. Zie het pleidooi van Dennis aangewezen op samenwerking met de vakbeweging en de Jong om vakbonden meer te laten samenwerken in de andere sociale actoren. Dat kan heel effectief zijn, zoals strijd tegen de neoliberale agenda van de Europese bij de schoonmakers, die in hun succesvolle strijd door Commissie of de initiatieven die Tuur Elzinga beschrijft. onze partij gesteund werden. Maar het succes van de De strijd voor meer zeggenschap over de democratie schoonmakers is toch allereerst hun eigen verdienste en beperkt zich namelijk niet tot Nederland. Onze economie dat is maar goed ook. In die strijd kunnen wij als is in toenemende mate mondiaal georganiseerd en dat politieke partij wel een heel nuttige rol spelen.’ heeft gevolgen, ook voor het aan banden leggen van de macht van het kapitaal. Maar die strijd kan in Nederland 4. Hoe verhoudt zich dan de discussie over de democratisering beginnen, zoals Arnold Merkies in zijn interview betoogt. van de economie tot de standpunten die de SP op dit moment inneemt? Tijdens de Partijraad van juni 2012 noemden we drie ‘Ik denk dat het goed is om inderdaad vast te stellen dat elementen waar we ons als politieke partij de komende onze partij al sinds jaar en dag denkt over hoe de tijd vooral op zouden moeten richten: economie menselijker en socialer vorm gegeven kan worden. In ons beginselprogramma ‘Heel de mens’ uit 1. We moeten alles wat we kern van onze beschaving 1999 vind je dat ook terug. We zeggen daar niet voor noemen, dat wat van ons allemaal is, dat wat we de niets: ‘De democratische hoofdregel één mens, één stem is publieke sector noemen, stevig bewaken en behoeden eerlijker en verstandiger dan de kapitalistische hoofdre- voor vreemde invloeden in de vorm van gel één aandeel, één stem.’ De huidige crisis laat zien waar marktwerking, privatisering en liberalisering. De het toe leidt wanneer het tegenovergestelde gebeurt en democratische gelegitimeerde macht moet hier de financiële en economische markten de baas zijn en volledig de touwtjes in handen houden. aan democratisch gelegitimeerde overheden de wet 2. Dat wat we aan de markt laten moeten we aan strenge voorschrijven. Vraag is of deze onmacht onvermijdelijk is regels onderwerpen; regels met betrekking tot de of het gevolg is van een politieke keuze. Uit deze Span- arbeidstijden, de arbeidsomstandigheden, de ning wordt duidelijk dat we niet te maken hebben met het bepalingen in de cao (algemeen verbindend laatste. verklaring), ontslagbescherming, maar ook met betrekking tot het milieu, energie en In ons beginselprogramma ‘Heel de mens’ uit 1999 staat grondstofgebruik. Deze regels worden democratisch ook dat vanwege de bepalende invloed van de economie vastgesteld en hebben tot doel de negatieve gevolgen op de kwaliteit van het leven, democratische zeggenschap van de eenzijdige fixatie op winstmaximilisatie te over de economie van het grootste belang is. Democrati- beteugelen. sche zeggenschap moet daarom vóór de zeggenschap die 3. Het derde element is de zeggenschap van ‘de factor arbeid’ binnen het domein van de ‘factor kapitaal’,

4 SPANNING DECEMBER 2012 in normaal Nederlands, het antwoord op de belang- jaar als hefboom heeft gewerkt voor steeds verdergaande rijke vraag ‘Wat en hoeveel hebben de werkers ontdemocratisering van de economie. Het vraagstuk over binnen bedrijven eigenlijk te zeggen?’ Het antwoord hoe we greep krijgen op onze economie is in een tijdperk op déze vraag, en met name hoe dat gerealiseerd kan van mondialisering behalve nationaal natuurlijk ook en moet worden, moet nog worden uitgewerkt.’ internationaal.

6. Waarom is het onderwerp juist nu relevant? Daarnaast hebben we diverse experts uit de wetenschap ‘Toch vooral omdat de huidige crisis laat zien wat er en de maatschappij gevraagd om na te gaan of en hoe het gebeurt als de politiek niet optreedt om de macht van de democratisch toezicht op de economie verbeterd kan markt aan banden te leggen. De afgelopen dertig jaar worden. En welke rol vakbonden, consumenten en hebben we de opkomst en glorie meegemaakt van het burgers daarbij kunnen spelen. Vakbondsstrijd en neoliberalisme. Dat ging gepaard met de gedachte dat de consumenten- en burgeracties passeren daarbij de revue. overheid zich minder met de economie moest bemoeien. We kijken ook over de grens om te zien hoe daar de strijd In het bedrijfsleven betekende deze ontwikkelingen voor voor meer democratie in de economie wordt werknemers dat ze minder te zeggen kregen. Maar niet uitgevochten. Dit alles vormt hopelijk een vruchtbare alleen daar. Ook op universiteiten zagen studenten hun bodem voor het aanwakkeren van de discussie over de rechten op zeggenschap verminderen. wijze waarop we het beste inhoud kunnen geven aan onze Woningbouwcorporaties werden van verenigingen uitgangspunten op dit belangrijke maatschappelijke stichtingen, waarmee de huurders onmondig gemaakt terrein.’ werden. De wrange vruchten daarvan plukken we nu. 8. Hoe nu verder? De neoliberale economische ordening blijkt echter niet ‘Het is de bedoeling dat de afdelingen zich de komende de succesformule te zijn, zoals door haar aanhangers was tijd gaan buigen over wat er in deze Spanning naar voren gedacht. De maatschappelijke ongelijkheid neemt toe. is gebracht. Op de regioconferenties in het voorjaar Managers van private banken en voorheen publieke wordt het onderwerp dan verder uitgediept, zodat de instellingen geven zichzelf exorbitante salarissen zonder laatste Partijraad voor de zomer tot besluitvorming kan dat ze zelf risico lopen. Werknemers komen onder zware overgaan.’ druk, naarmate vakbonden minder krachtig zijn. De publieke dienstverlening verschraalt, terwijl de democratische zeggenschap over de private en de semipublieke sector afneemt.

Met het verlies aan geloofwaardigheid van de neoliberale economische ordening wordt de discussie over democratisering van de economie weer actueel. Probleem is dat de meeste politieke partijen inmiddels volledig vervreemd zijn van dat thema. Zij laten hun denken en doen goeddeels bepalen door de vraag hoe de markten erop zullen reageren. Ideologisch zijn ze vrijwel allemaal bewoner van het liberale huis geworden. Dat geldt niet voor de SP. Aan ons is het daarom om het voortouw te nemen in het ontwikkelen van nieuwe toepassingen die het democratisch toezicht op de economie kunnen vergroten en daarmee dienstbaar zijn aan de menselijke waardigheid, gelijkwaardigheid en solidariteit in de samenleving.’

7. Wat is er te vinden in deze Spanning? ‘We hebben voor dit nummer bijdragen en suggesties gekregen van verschillende vertegenwoordigers en afdelingen van onze partij. Ik wil dan ook iedereen die meegedacht heeft bedanken.

In verschillende bijdragen wordt ingegaan op ontwikkelingen op het politieke vlak, waar de SP de afgelopen twee decennia in de diverse volksvertegenwoordigingen stelling heeft betrokken. Daarbij komen parlementariërs uit Tweede en Eerste Kamer aan het woord, maar ook Dennis de Jong, die voor de SP in het Europees Parlement zit. Want juist als het gaat om vormgeven van de economie moeten we vaststellen dat de Europese Unie de afgelopen twintig

SPANNING DECEMBER 2012 5 UIT DE GREEP VAN DE UTOPIE DE LES VAN DE SP: LEREN LUISTEREN Tekst: Ronald van Raak

Bestuurders, managers en directeuren kunnen een voorbeeld nemen aan die rode revolutionairen die langs de deuren gaan om mensen van hun ideeën te overtuigen

‘Utopie’ is een scheldwoord. Als ik u uitmaak voor utopist, En toch ligt hier denk ik de basis voor het succes van de SP. betekent dat weinig goeds. U bent naïef, u bent wereld- Want die jonge SP’ers snapten al snel dat het zo niet veel vreemd, u gelooft in iets wat niet kan. Ik ben socialist. zou worden met die revolutie. Dus gingen ze zich toeleg- Volgens sommigen ben ik daarmee ook een utopist. Ik zou gen op zaken die mensen wel belangrijk vonden: veilige blijven vasthouden aan het verleden, aan een abstracte speelplaatsen voor kinderen, onderhoud van woningen, theorie, aan iets wat toch nooit zal komen. Ik op mijn zorg voor ouderen in de buurt. Daarmee kregen de beurt beschuldig juist politieke tegenstanders van geloof abstracte idealen een concreet gezicht en een praktische in een utopie. Liberalen die geloven dat de markt als uitwerking. Maar vooral ook steun van de bevolking, die vanzelf vrede en voorspoed zal brengen. Een utopie die zag hoe je samen je eigen leven en je eigen buurt kunt onze economie in een crisis heeft gebracht, publieke verbeteren. Gezamenlijk een speeltuin bouwen, samen voorzieningen in de uitverkoop heeft gedaan en de actie voeren tegen de woningcorporatie, zelf een zorgin- tegenstellingen in onze samenleving heeft vergroot. Een stelling oprichten. De revolutie was niet groots en meesle- utopie is gevaarlijk. Zij is geen ideaal, geen droom van een pend, maar bleek kleiner en gezelliger dan gedacht. De betere wereld, maar een dogma dat diep ingrijpt in het boeken werden getoetst aan de burgers. Dat leidde tot leven van mensen. steun voor die idealen, maar ook tot verdere ontwikkeling Nederlanders houden niet van utopieën. Wij vinden daarvan. 1 onszelf gematigd, praktisch en nuchter. Doe maar gewoon, In december 1999 werd ik uitgenodigd op het Congres van dan doe je al gek genoeg. De werkelijkheid is echter de SP, waar een nieuw beginselprogramma werd vastge- anders. Ook wij laten ons graag meeslepen. Door verhalen steld. Daarover was sinds het aantreden van de partij in de van angst: van moralisten die de afbraak vrezen van onze Tweede Kamer in 1994 lang en intensief gediscussieerd. Ik moraal, of van milieuactivisten die de ondergang voorspel- was aangenaam verrast door de taal en de toon van dit len van onze aarde. We laten ons ook graag meevoeren programma, met als titel ‘Heel de mens’. Deze socialisten door verhalen van hoop: door idealen van liberalen, die formuleerden geen theoretisch dogma, maar een prakti- spreken over de ongekende mogelijkheden van het sche meetlat voor de dagelijkse politiek. Zelf zeiden ze het individu. Of van socialisten, die prachtige vergezichten zo: ‘Het socialisme is geen blauwdruk voor een toekom- schetsen over waar we samen toe in staat zijn. Wanneer stige samenleving. Het is ook geen heilsprofetie, die wordt een ideaal een utopie? Wanneer maakt een verhaal volstaat met de belofte dat het achter de horizon allemaal ons enthousiast om dingen te verbeteren, wanneer beter zal zijn. Het socialisme verwoordt op de eerste plaats ontneemt het ons het zicht op de werkelijkheid? een bepaalde visie op mens en samenleving. Dat biedt een perspectief voor de toekomst maar heeft vooral ook VAN HET BOEK NAAR DE BURGER betekenis in het hier en nu.’ 2 De SP is ontstaan in een tijd van grote verhalen. De SP is opgericht in oktober 1972 – veertig jaar geleden – door VAN DE MENS NAAR DE MARKT jonge idealisten. In die tijd werden veel linkse partijen Op het moment dat de SP definitief afscheid nam van haar opgericht: van marxisten, maoïsten, trotskisten en wat niet dogma’s werd zij echter geconfronteerd met een nieuwe meer. Vaak door intellectuelen, die in boeken de zekerheid utopie: het marktdenken, in ‘Heel de Mens’ aangeduid als vonden van een snelle revolutie. Al die partijtjes van een ‘Brutopia’. ‘De vrijwel volledige vrijheid van kapitalisti- intellectuelen zijn snel weer verdwenen, maar de SP bestaat sche ondernemingen leidt ertoe dat wereldwijd miljoenen nog steeds – en is uitgegroeid tot een brede volkspartij. mensen hun leven in onvrijheid moeten doorbrengen, Hoe kon dat gebeuren, wat is het geheim? Dat heeft te uitgebuit, onderdrukt, ondervoed, onderontwikkeld. maken met het activisme van de jonge SP’ers, die langs de Grote morele vraagstukken omtrent de kwaliteit van het deuren gingen om mensen te enthousiasmeren voor hun leven, het respect voor dieren, de maakbaarheid van politiek. En dat heeft te maken met het verhaal van die genetisch materiaal (...) zijn bij de vrije markt in verkeerde jonge SP’ers, dat aanvankelijk niet erg aansloeg. Als handen, omdat de markt geen moraal kent. Hetzelfde mensen opendeden en die SP’ers vertelden over klassen- geldt voor de steeds urgenter wordende problemen van strijd en revolutie, werden zij niet al te serieus genomen. milieuvernietiging, milieuvervuiling, roofbouw en Vooral niet in kleine steden en in dorpen, zoals Boxmeer verspilling van grondstoffen. Al deze zaken vereisen een of Oss. veel zorgvuldiger afweging dan alleen een eng-economi-

6 SPANNING DECEMBER 2012 sche, waartoe de markt zich beperkt.’ Nergens is de utopie van de markt zo dominant als in de Tegenwoordig is dit een analyse die kan rekenen op veel Europese politiek. Na de Tweede Wereldoorlog is in steun, maar toen de leden van de SP deze beginselen Europa een proces gestart van samenwerking tussen bespraken, was dit een eenzaam geluid. Het was de tijd dat landen, om een nieuwe oorlog te voorkomen en de Wim Kok de PvdA de ideologische veren afwierp en Frits welvaart te vergroten. Sinds het Verdrag van Maastricht in Bolkestein zei dat in de Tweede Kamer iedereen, behalve 1992 werd dat Europese project een neoliberaal project. de SP, liberaal was.3 Terwijl de SP op zoek ging naar de Doel was niet meer om landen beter te laten samenwerken, menselijke maat, kozen veel andere partijen voor een maar om in die landen een marktpolitiek door te voeren. nieuw dogma: de vrije markt. Dit dogma kent een specifiek Ongeacht de steun van de bevolking. Een dieptepunt is het beeld van de mens, als rationeel wezen dat volledig inzicht Europees referendum in 2005, toen het ‘nee’ van de heeft in de markt. Helaas, dit wezen bestaat niet. Dit bevolking hautain opzij werd geschoven. De invoering van dogma schetst ook een bijzonder beeld van de samenle- de euro, de uitbreiding van de Europese Unie, het ving: dat als mensen vooral denken aan hun eigen belang, afschaffen van het toezicht op de financiële sector, politici dit leidt tot het grootste gemeenschappelijke goed. Die raakten in de greep van een gevaarlijke utopie. samenleving bestaat ook niet. Deze neoliberale politiek is een utopie. SLOT: LEREN LUISTEREN In 2000 ging ik werken voor het Wetenschappelijk Bureau Geloven in een utopie kan verleidelijk zijn. Dat geldt zeker van de SP. Daar besloten we onderzoek te doen naar de voor de utopie van de markt. Wat is er mooier voor een gevolgen van de marktwerking in de (semi)publieke sector. bestuurder dan dat de markt zijn problemen zal oplossen? Onder de titel ‘De uitverkoop van…’ verschenen delen Dat een onzichtbare hand van vraag en aanbod als vanzelf over de energie (2001), het openbaar vervoer (2001), leidt tot de beste maatschappij? Dat is even naïef als publieke diensten (2002) en de sociale zekerheid (2002). 4 geloven in een revolutie die als vanzelf leidt tot een betere In dat onderzoek beoordeelden we de vermarkting aan de wereld. Graag wil ik de bestuurders van nu de SP’ers van hand van de uitgangspunten van de regering. Die ging het eerste uur voorhouden. Zij waren bereid hun idealen te ervan uit dat vermarkting zou leiden tot lagere kosten, toetsen aan de werkelijkheid. Zij hebben naar mensen minder bureaucratie, meer innovatie en meer economi- geluisterd, zij hebben van anderen geleerd. Bestuurders, sche groei. Al snel bleek dat aan die beloften zelden werd managers en directeuren kunnen een voorbeeld nemen voldaan. Verzelfstandigen (door onafhankelijke uitvoer- aan die rode revolutionairen die langs de deuren gaan om ders) of privatiseren (door commerciële bedrijven) leidde mensen van hun ideeën te overtuigen. Ik beloof ze dat het meestal tot hogere kosten en meer bureaucratisch toezicht. louterend zal werken. Prikkels om winst te maken beperkten juist de innovatie en de groei. Probeer burgers te overtuigen dat zij rationele wezens zijn die volledig inzicht hebben in de markt. Dat eigenbelang IN DE GREEP VAN DE UTOPIE leidt tot het grootste gemeenschappelijke goed. Dat meer Ook de reacties op dit soort studies waren opmerkelijk. In markt leidt tot een betere samenleving. Probeer mensen te 2003 werd ik lid van de Eerste Kamer, waar ik ministers overtuigen dat publieke voorzieningen in betere handen regelmatig confronteerde met de uitkomsten van onze zijn bij bedrijven, dat financiële markten beter werken onderzoeken. Steevast zeiden die ministers dat de proble- zonder toezicht en dat Brussel hun belangen beter men niet te wijten waren aan te veel, maar juist aan te behartigt dan Den Haag. En als dat niet lukt, probeer dan weinig marktwerking. Nog meer markt, zo verzekerden zij, niet alsnog je eigen wil door te drijven, maar probeer te zou de problemen met de marktwerking alsnog oplossen. luisteren. Waarom mensen je niet geloven, waarom Toen ik in 2006 lid werd van de Tweede Kamer bleek daar mensen je niet vertrouwen en hoe zij denken dat het wel überhaupt geen ruimte te zijn voor een fundamenteel zou kunnen. Dat voorkomt dat ideeën met je aan de haal debat over de gevolgen van de neoliberale politiek. Een gaan. Dat voorkomt dat mooie idealen veranderen in een moderne bestuurder was een manager en Nederland was gevaarlijke utopie. een BV. Wie daar niet in geloofde was ouderwets en conservatief. Die kritiek kwam van rechts, maar opmerke- lijk genoeg ook van andere linkse partijen. 5 Directeuren van woningcorporaties die zich vergrijpen aan onbetaalbare prestigeprojecten, op kosten van de huur- ders. Managers op hogescholen die onterecht diploma’s 1. Kees Slager, Het geheim van Oss. Een geschiedenis uitdelen, om meer geld binnen te halen. Bestuurders van van de SP (2001) ziekenhuizen die problemen verzwijgen, om investeerders 2. www.sp.nl/partij/theorie/kernvisie niet af te schrikken. De utopie van de markt had grote 3. 11 december 1995 tijdens de Den Uyl-lezing en 10 gevolgen voor mensen. En die gevolgen bleven niet beperkt december 1994 in weekblad Elsevier tot de (semi)publieke sector. Minder regels en minder 4. http://sp.nl/9z6os toezicht, meer vertrouwen op het eigenbelang van mana- 5. Ondertussen heeft de Eerste Kamer een kritisch onder- gers en ondernemers, hebben geleid tot onverantwoord zoek verricht naar de vermarkting van publieke gedrag bij banken en andere financiële instellingen. De diensten: Verbinding verbroken? Onderzoek naar de idee dat de markt geen regulering behoeft heeft geleid tot parlementaire besluitvorming over de privatisering en een diepe economische crisis, die het vertrouwen van verzelfstandiging van overheidsdiensten (2012) mensen in de economie en in de politiek heeft aangetast.

SPANNING DECEMBER 2012 7 Polo Garaia een van de coöperaties van Mondragón UTOPIEËN MET EEN HOOG WERKELIJKHEIDSGEHALTE Tekst: Hans van Heijningen Foto Mondragón-Corporation

Socialisten zijn geen luchtfietsers en hebben in die zin niets met romantische vergezichten die het zicht op de werkelijke wereld eerder versluieren dan verhelderen. Daarbij komt dat de weg naar de hel geplaveid is met schone voornemens. Wat we nodig hebben zijn ‘reële utopieën’, reële projecten die richtinggevend zijn bij onze zoektocht naar sociale verandering, naar haalbare idealen, die op sommige plaatsen in praktijk worden gebracht. Erik Olin Wright ging de uitdaging aan en schreef een boek over het huidige kapitalisme, de alternatieven daarvoor en de manier waarop die stapje voor stapje gerealiseerd zouden kunnen worden.

Met de kennis van nu kunnen we het verleden duiden, voorbeelden, die model staan voor de door hem gewenste maar met zekerheid iets zeggen over de toekomst is een ontwikkelingen. In zijn uitwerking gaat de auteur brug te ver. Het determinisme van Marx, die het buitengewoon grondig te werk. Hij is niet alleen op zoek mechanisch karakter van de overgang van het kapitalisme naar argumenten en voorbeelden die zijn betoog naar het socialisme theoretisch onderbouwde, blijkt niet onderbouwen, maar ook naar praktijkvoorbeelden die zijn juist te zijn. Zeker in de huidige tijd hebben socialisten eigen positie relativeren of onderuit dreigen te halen. Een meer vragen dan antwoorden. Het zoeken naar nieuwe voorbeeld daarvan is Mondragón; want prachtig hoor, die antwoorden op oude en nieuwe uitdagingen is in het kort omvangrijke coöperatieve beweging in Baskenland, maar de inzet van een complex studieproject van de Analytical wat te denken van het feit dat slechts 40 procent van de Marxism Group, waar Erik Olin Wright sinds 1981 deel van werknemers eigenaar-werknemer is, dat de coöperatie op uitmaakt. Wright, die zijn bevindingen vanaf 2005 tijdens grote schaal gebruik maakt van loonarbeid en dat de vijftig lezingen in achttien landen deelde met andere Brazilianen die er zakelijk bij betrokken zijn geraakt het onderzoekers, docenten, studenten en activisten, heeft zijn qua participatie behoorlijk af laten weten. Wright maakt het ervaringen en inzichten te boek gesteld in Envisioning Real zichzelf niet gemakkelijk, wat zijn zoektocht naar het Utopias. Daarbij gaat Wright niet over een nacht ijs; hij zoekt sociale in het begrip socialisme overtuigend maakt. de nuance en komt bij voorkeur met praktische

8 SPANNING DECEMBER 2012 NOOIT ACHTEROVERLEUNEN moeten we de open ruimten die binnen de markteconomie Of we het nu leuk vinden of niet, van het kapitalisme zijn ontstaan op niet-kapitalistische wijze invullen, moeten we we volgens Wright voorlopig nog niet af. Niet dat dit – zoals dat in Duitsland en de Scandinavische landen systeem deugt, want de vrijemarkteconomie is in gebruikelijk is – polderen en compromissen sluiten die niet tegenspraak met gelijke kansen voor iedereen, bevordert alleen de stabiliteit van het land versterken, maar ook de het kortetermijndenken, is verspillend en springt emancipatie van werknemers en consumenten bevorderen. onverantwoord om met natuurlijke reserves, afval en Bij dit alles is het belangrijk dat wij ons ervan bewust zijn vervuiling. Om nog maar te zwijgen van de grote excessen dat het systeem minder solide is dan wij denken en dat er in die voortkomen uit het imperialisme en militarisme. Juist de toekomst mogelijk ruimte ontstaat voor radicale omdat het te veel mensen ontbreekt aan eten, kleding, een maatschappijhervorming. Die toekomst laat zich zoals dak boven het hoofd, toegang tot gezondheidszorg en de gezegd niet vastleggen. Onbedoelde effecten blijken op tal mogelijkheid om volwaardig mee te draaien in de van momenten de loop van de geschiedenis te bepalen. De maatschappij, is het zoeken naar alternatieven een morele strijd tegen apartheid en raciale achterstelling en de plicht en een politieke noodzaak. Bij ons zoeken hebben we emancipatie van de vrouw in de moderne samenleving zijn behoefte aan een socialistisch kompas: uitzoeken wat er mis voorbeelden van diep ingrijpende maatschappelijke is, de kritiek op het kapitalisme toegankelijk maken, met transformaties die vrijwel niemand voorzag voordat ze geloofwaardige alternatieven komen en nadenken over plaatsvonden. strategieën om tot de gewenste veranderingen te komen. Volgens Wright gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat het In zuivere vorm bestaat het kapitalisme overigens niet. Of kapitalisme voor een meerderheid van de mensheid we het nu over kapitalisme, etatisme (de sterke staat als momenteel een natuurlijk gegeven lijkt. De overtuiging en bron van welvaart en welzijn) of socialisme hebben, in de het optimisme dat volgens Gramsci nodig is om tot een praktijk zijn het hybride systemen waarin elementen van de andere wereld te komen, is momenteel ver te zoeken in de andere systemen terug te vinden zijn. Puur kapitalisme ontwikkelde landen. Ervan uitgaande dat radicale bestaat bijvoorbeeld niet omdat dit systeem zonder alternatieven (de vernietiging van het kapitalisme en de staatsregulering volstrekt kopje onder zou gaan. opbouw van een socialistisch systeem) gepaard gaan met Staatsinterventies hebben de crisisbestendigheid van het een langere periode van crisis en ontberingen, is het kapitalisme in feite versterkt. Tegelijkertijd is de sturende twijfelachtig dat een meerderheid van de bevolking in de capaciteit van de staat de laatste decennia ernstig in verval hoogontwikkelde landen zich met zo’n perspectief zal geraakt. Onder invloed van de neoliberale globalisering verbinden. hebben staten in veel gevallen het nakijken; ze zijn niet in Vanuit een negatief perspectief kun je aanvoeren dat het staat om de financiële markt en de reële economie te opvullen van gaten gerommel in de marge is, dat nergens reguleren. toe zal leiden. Van symbiotische initiatieven kun je zeggen dat ze puur systeembevestigend zijn en dat radicale Voor moderne socialisten dient het vraagstuk van de alternatieven binnen de economisch hoog ontwikkelde democratie centraal te staan. Daarbij moeten we ons niet in landen vrijwel geen kans maken. Vanuit een optimistisch de eerste plaats richten op de sterke staat, maar op het perspectief kan het ontwikkelen van kleinschalige ontwikkelen en opbouwen van sociale machtsstructuren alternatieven het bewustzijn versterken dat een andere vanuit de ‘civil society’. Concreet gaat het dan om de praktijk wereld mogelijk is. Het toepassen van symbiotische van stedelijke budgetplanning, zoals die door de PT (de strategieën zou de ruimte kunnen vergroten om vanuit de partij van Lula) al tientallen jaren in Braziliaanse steden als basis nieuwe initiatieven te ontwikkelen. Zo’n aanpak zou Sao Paolo en Porto Alegre wordt toegepast; het wereldwijde er op termijn toe kunnen leiden dat zich systeembreuken encyclopedische Wikipedia-netwerk (gebaseerd op voor gaan doen en dat projecten die aansturen op radicale vrijwilligheid, onbetaalde participatie, vrije toegang en omvorming een kans krijgen. Zoveel mag duidelijk zijn: democratische regulering); Quebecs sociale economie socialisme is allesbehalve eenvoudig en het vergt een lange rond kinder- en ouderenzorg; internationale adem. solidariteitsfondsen, fairtrade-initiatieven, ruilsystemen en opvanghuizen; de Mondragón-coöperaties in Baskenland en tal van andere initiatieven die vanuit de basis ontstaan zijn en op gespannen voet staan met de kapitalistische markteconomie. Socialisten moeten voorwaarden scheppen die gunstig zijn voor meer democratie en rechtvaardigheid. Het socialisme als systeem waarin de sociale tegenstellingen en destructieve krachten geleidelijk aan verdwijnen en waarin een permanent emancipatoir evenwicht zal ontstaan, zijn volgens Wright een illusie. ‘We can never relax.’ Envisioning Real Utopias Voor socialisten is en blijft het belangrijk om de meest Erik Olin Wright schadelijke praktijken van het kapitalisme te bestrijden. Bij Uitgever: Verso Books het verwezenlijken van onze alternatieven is het raadzaam 288 pagina’s om gebruik te maken van meerdere strategieën, die elk ISBN: 9781844676170 afzonderlijk niet eenvoudig of onproblematisch zijn. Zo Prijs: €24,99

SPANNING DECEMBER 2012 9 ‘MEER MARKT EN MINDER OVERHEID’ IS EEN ONNOZELE EN KORTZICHTIGE GEDACHTE GEBLEKEN’ Tekst: Tiny Kox Foto: Arjo Kleinhuis

Het heeft de afgelopen dertig jaar ontbroken aan een samenhangende visie op rijksoverheid en publiek belang bij het privatiserings- en verzelfstandigingsbeleid. Zonder vastomlijnde visie is de rijksoverheid het pad van privatisering en verzelfstandiging opgegaan. Zo luidt het harde oordeel van de speciale parlementaire onder- zoekscommissie van de Eerste Kamer. Als regeren vooruitzien is, zijn opeenvolgende regeringen tekort geschoten en hebben opeenvolgende parlementen dat ten onrechte niet geblokkeerd, te vaak getolereerd en wellicht soms zelfs gestimuleerd. Geen fraaie beoordeling van de Nederlandse politiek.

Deze dagen wordt veel gesproken over aanvankelijk tegenstribbelen van neoliberale denken nooit meer boven de Eerste Kamer, nu er een regering VVD, CDA en PVV kwam het onder- het niveau van de jaren ’70 kunnen aangetreden is die in deze Kamer niet zoek er toch – en nu worden de uitstijgen terwijl de inkomensverschil- op voorhand op instemming met het conclusies ervan bijna kamerbreed len zijn toegenomen en het vertrou- voorgelegde beleid mag rekenen. De omarmd. wen van burgers in de overheid bevoegdheid van de Senaat om afgenomen. Dat zien we in vrijwel heel wetsvoorstellen af te keuren kan de Voornaamste conclusie van het Europa – en ook in Nederland. nieuwe coalitie voor serieuze proble- parlementaire onderzoek is dat het de Hadden we zaken doordachter men plaatsen, zo wordt publiekelijk afgelopen decennia ontbroken heeft aangepakt, in het laatste kwart van de gemeld. Geen wetsvoorstel haalt de aan een samenhangende visie op vorige eeuw en het eerste decennium eindstreep zonder zegen van de Eerste rijksoverheid en publiek belang bij het van deze eeuw, dan hadden we er nu Kamer, die – zoals minister Donker privatiserings- en verzelfstandigings- samen sterker en socialer voorgestaan. Curtius het al in 1848 zei – er niet op beleid. De rijksoverheid is zonder Het parlementair onderzoek bevestigt gericht is het goede te stichten maar vastomlijnde visie het pad van dat ‘meer markt en minder overheid’ het kwade te voorkomen. Een waar privatisering en verzelfstandiging uiteindelijk een eenzijdige, onnozele woord, maar – in moderne termen – opgegaan. Er waren goede intenties en kortzichtige gedachte is gebleken niet het hele verhaal. Want de Eerste maar ondoordachte uitkomsten, in de die de samenleving als zodanig er niet Kamer mag meer dan alleen het woorden van de voorzitter van de beter op heeft gemaakt. Andere, kwade voorkomen. Dat bewijst het commissie. Het is een harde constate- betere keuzes waren mogelijk geweest lijvige rapport van de parlementaire ring, een overheid die opereert zonder maar die hebben we per saldo niet onderzoekscommissie naar privatise- samenhangende visie. Als regeren gemaakt. ring en verzelfstandiging van over- vooruitzien is, zijn opeenvolgende heidsdiensten. Het aannemen van de regeringen tekort geschoten en De commissie heeft een aantal aanbevelingen door de Eerste Kamer hebben opeenvolgende parlementen privatiserings- en verzelfstandigings- moet gevolgen hebben voor het dat ten onrechte niet geblokkeerd, te projecten onderzocht: de verzelfstan- toekomstig handelen van de Senaat en vaak getolereerd en wellicht soms zelfs diging en opsplitsing van NS, de van de hele Staten-Generaal en ook gestimuleerd. Geen fraaie beoorde- verzelfstandiging van de PTT en de dat van de regering. De onlangs ling van de Nederlandse politiek. privatisering van de KPN, inclusief de aangetreden nieuwe regering zal post, de privatisering van re-in- hopelijk komend voorjaar reageren op Veel politieke partijen en de door hen tegratiebedrijven en de Splitsingswet de door de commissie getrokken gevormde regeringen hebben gehoopt voor de energiesector die geleid heeft conclusies en gedane aanbevelingen het gebrek aan een samenhangende, tot de uitverkoop van onze energiebe- waarna die reactie onderwerp zal zijn doordachte visie te kunnen compense- drijven aan het buitenland. De voor een afrondend debat met de ren met een naïef geloof dat het deelonderzoeken leveren veel Eerste Kamer. adagium ‘meer markt en minder belangrijke informatie en verdienen overheid’ hét tovermedicijn zou zijn het om stuk voor stuk nader bekeken Parlementair onderzoek door de voor de zogenaamde stagnatie van te worden door de senatoriale Eerste Kamer is iets nieuws. Begin West-Europese verzorgingsstaten. vakcommissies om te zien welke 2011 stelden de fractievoorzitters van Over de hele linie heeft de groot- gevolgen er voor besluitvorming in de ChristenUnie, SP en PvdA aan de scheepse taken- en machtsoverdracht toekomst aan verbonden zouden Senaat voor dit zware middel in te van de overheid aan ondemocratische moeten worden. Lang niet alles is zetten om meer inzicht te krijgen in economische machten en markten onder de loep genomen. Wat te besluitvorming rondom de privatise- lang niet altijd tot de gewenste denken van de privatisering van het ring en verzelfstandiging van over- resultaten geleid. De economische loodswezen? Daar is een publiek heidsdiensten sinds de jaren ’80. Na groei is na de machtsgreep van het monopolie domweg vervangen door

10 SPANNING DECEMBER 2012 De Parlementaire Onderzoekscommissie naar de privatisering en verzelfstandiging van overheidsdiensten met tweede van rechts Arjan Vliegenthart (SP). een privaat monopolie én een zullen worden, is een wel erg wrang een ondoordachte uitkomst en aanzienlijke kostenpost. Het door- voorbeeld van openheid. memoreert dat het parlement haar rol knippen van de band tussen overheid als medewetgever niet optimaal heeft en woningcorporaties of het ombou- Ook bij de uitverkoop van de energie- vervuld. Het parlement is te laat als wen van ziekenfondsen tot zorgverze- sector is het besluitvormingsproces medewetgever formeel bij het keraars en de gevolgen daarvan voor niet doelgericht en vastberaden verzelfstandigingsproces betrokken huurders en patiënten kunnen geweest. Het parlement is onvoldoen- en heeft sindsdien regelmatig achter wellicht in de toekomst voorwerp van de duidelijk sterk geweest als mede- de feiten aangelopen en zich onder onderzoek worden, gezien de impact wetgever. Het heeft zich weliswaar druk laten zetten om bepaalde ervan op de samenleving. voortdurend druk gemaakt maar besluiten te nemen, stelt de commissie zelden een vuist gemaakt om de vast. Volgens de parlementaire De privatisering van de telefonie en uitverkoopdrang van opeenvolgende onderzoekscommissie zijn er redenen de post was de eerste grote stap op het regeringen een halt toe te roepen. om de splitsing te heroverwegen. pad van verzelfstandiging en privatise- Toen beide Kamers tenslotte het idee ring. Niet duidelijk is of privatisering kregen dat uitverkoop van de energie- Voor een aanzienlijk deel is de van de KPN per saldo gunstiger bedrijven aan het buitenland toch privatisering vanaf de jaren ’90 uitgepakt heeft dan wanneer KPN in niet zo’n goede zet zou zijn, was het aangejaagd vanuit Brussel, waar de staatshanden gebleven zou zijn. De parlement de zeggenschap al kwijt en Europese Commissie de Europese besluitvorming in dit dossier laat konden de provincies en gemeenten Unie zo snel mogelijk tot één grote weinig samenhang zien en wordt door hun aandelen in klinkende munt aaneengesloten markt om wilde de commissie omschreven als een omzetten – waarna beslissingen over vormen om van de EU de meest kettingreactie met summiere besluit- onze energiesector genomen worden concurrerende economie van de vorming, die ook nog eens beïnvloed in buitenlandse directiekamers en wereld te maken. De privatisering van werd door het idee dat er veel geld te provincies nu geld steken in zaken die telefonie en post zijn voorbeelden. verdienen viel met deze uitverkoop. In niets met energie te maken hebben. Ook de uitverkoop van de energiesec- het proces werd vrijwel voorbij gegaan Een typisch voorbeeld hoe goede tor is door Brussel aangemoedigd aan de vraag of ook de post wel mee intenties tot slechte antwoorden maar waarbij de Nederlandse politiek geprivatiseerd zou moeten worden. kunnen leiden als een samenhangen- zichzelf onnodig als het beste jongetje De gevolgen daarvan zien we tot op de de beleidsvisie ontbreekt en de van de neoliberale klas heeft willen dag van vandaag. Privatisering en libe- politiek zich laat leiden door naïef manifesteren. ralisering van de post hebben – zo marktfundamentalisme. zegt de commissie – geen goed De neoliberale gedachtegang verengt resultaat opgeleverd. De borging van Naast privatiseringen zijn diverse over- de burger tot calculerende consu- het publiek belang is onvoldoende. heidsdiensten op afstand gezet – ver- ment, die op alle terreinen slechts is Het gesol met het personeel en met de zelfstandigd – zonder dat daar gericht op maximaal individueel postbezorging laten zien waartoe praktische argumenten aan ten rendement. Dat idee is kortzichtig en ondoordacht beleid kan leiden. Dat de grondslag lagen. De commissie noemt onevenwichtig. Ook de onderzoeks- baas van de post nu al weet dat de concreet de verzelfstandiging en commissie constateert dat publieke kerstkaarten niet op tijd bezorgd opsplitsing van NS als voorbeeld van belangen meer zijn dan de belangen

SPANNING DECEMBER 2012 11 van de burger in de rol als individuele calculerende consument. Inmiddels een handzaam en eenduidig besliska- klant. Bij het bepalen van toekomstig weten we dat een mens meer is dan der, uniforme regels, een regierol beleid over privatisering en verzelf- consument, een dier meer dan een lap binnen de regering en een periodiek standiging is daarom volgens de vlees en een land meer dan een BV; overkoepelend debat over ‘de staat commissie bredere weging nodig. dat de school geen markt is en de zorg van het openbaar bestuur’. Sturingsmogelijkheden waarover de geen product – om maar wat strofes politiek beschikt, moeten volgens de uit het nu alweer meer dan tien jaar De Eerste Kamer moet eerder bij commissie, voortaan in nauwe oude lijflied van de SP aan te halen. besluitvorming over privatisering en samenhang met de basisregels van een Wie weet wordt het ooit nog een echte verzelfstandiging worden betrokken, democratische rechtsstaat worden meezinger. zegt de commissie. Dat kan geen gebruikt met het oog op de bepleite kwaad - zeker met een regering die in betere weging van publieke belangen. Opeenvolgende parlementen zijn als de Eerste Kamer geen meerderheid De commissie wil besluiten over medewetgever te veel volgend en te op voorhand heeft. Structureel privatisering en verzelfstandiging weinig leidend gebleken, zo laat dit probleem blijft echter dat ons huidige vanaf nu bij voorkeur vastleggen in onderzoek ons zien. Te lang is de tweekamerstelsel niet meer geschikt is wetgeving, waarbij publieke belangen uitverkoop van overheidsdiensten voor zo’n aanpak. We kunnen het ons vooraf worden geïnventariseerd en het door een ruime meerderheid van het niet permitteren star te volharden in parlement directe informatie krijgt parlement omarmd als makkelijke een parlementaire systematiek uit de vanuit de uitvoering. Daarbij is de manier om tekorten en schulden te 19de eeuw. Modernisering is hard commissie voorstander van horizon- verkleinen. Te naïef is gedacht dat nodig. tale verantwoording door verzelfstan- ‘meer markt en minder overheid’ digde en geprivatiseerde organisaties automatisch zou leiden tot meer Het parlementair onderzoek naar aan klanten, stakeholders en de welvaart en minder belastingen. Te privatisering en verzelfstandiging van samenleving in het algemeen, alsook aarzelend is door beide Kamers overheidsdiensten toont aan dat het voor meer informatie aan de burger opgetreden toen duidelijk werd dat adagium van ‘meer markt en minder en meer duidelijkheid over diens veel privatiseringsplannen tot andere overheid’ achterhaald is. Wie niet wil klachtmogelijkheden. En waar het dan de gedachte uitkomsten gingen dat een almachtige overheid burgers nodig is, moeten gemaakte fouten leiden. als volgzame onderdanen behandelt worden hersteld. Zoals de splitsing maar evenmin wil dat burgers tot van NS en ProRail. De commissie constateert terecht dat consument worden verengd door beide Kamers steeds meer worstelen almachtige markten, zou daarom Dit parlementair onderzoek laat met toenemende ingewikkeldheid van moeten inzetten op de ontwikkeling indringend zien hoe dertig jaar lang vraagstukken. Indien er extra van een samenleving waarin mensen zonder vastomlijnde visie het pad van middelen nodig zijn om de Staten- in vrijheid kunnen leven, als gelijk- privatisering en verzelfstandiging is Generaal zijn werk naar behoren te waardige burgers worden gezien en in afgelopen. Het is belangrijk dat de kunnen laten doen, dan moeten we er onderlinge en georganiseerde commissie niet bang is om de rol van dus voor zorgen dat die middelen er solidariteit om elkaar geven. Dat het parlement te belichten en de zo snel mogelijk komen. In dat bereik je niet door domweg taken van mankementen die zich hebben laten verband is het goed om vast te stellen de overheid naar markten te verleg- zien bij het vervullen van diens taak dat het onzinnige plan van het vorige gen maar naar nieuwe manieren te als medewetgever. Het parlement kabinet om beide Kamers met een zoeken om burgers in georganiseerd heeft zich weliswaar voortdurend met derde te kortwieken, naar het verband een rol te laten spelen bij de de beste bedoelingen druk gemaakt museum van de politieke misbaksels is organisatie van de samenleving, op over privatisering en verzelfstandiging overgebracht. De commissie stelt juist alle niveaus. Dat vereist verdergaande maar is weinig vastberaden geweest als voor om de informatiepositie van het democratisering van de overheid, het ging om het eisen van een parlement bij medewetgeving te meer invloed van werknemers en samenhangende, doordachte visie op versterken door meer eigen onder- consumenten op beslissingen van de toekomst van de rijksoverheid en zoek, het horen van burgers en bedrijven en betere mogelijkheden de gevolgen van een grootscheepse bestuurders en door de ontwikkeling voor mensen om invloed uit te transformatie van de rijksdienst voor van een vaste systematiek van monito- oefenen op hun directe leefomgeving. de burgers. Het is ook goed om te zien ring en evaluatie. Dat kan door het dat de commissie vaststelt dat daar laten uitvoeren van ex ante-onderzoe- waar het parlement het over het ken en nulmetingen door de Alge- belang van de burger had, zich mene Rekenkamer en het laten doorgaans focuste op het belang van evalueren van besluiten tot privatise- de burger als consument. Die veren- ring en verzelfstandiging. ging past bij het neoliberale denken Er moet opnieuw nagedacht moet wor- MEER WETEN? dat de hele wereld een markt van den over verbindingen tussen Tiny Kox schreef eerder in Spanning vraag en aanbod is, met aanbieders en rijksoverheid, uitvoeringsorganisaties, over de uitverkoop van Nederlandse consumenten waarbij ieder zijn eigen parlement en burgers. In dat verband energiebedrijven: http://sp.nl/9z6pd belang nastreeft, de aanbieder geleid zou er werk gemaakt moeten worden door winstmaximalisatie, de vrager als van een eenduidiger begrippenkader,

12 SPANNING DECEMBER 2012 ‘IN DE COÖPERATIE ZIJN WE ALLEMAAL GELIJK’ Tekst: Tijmen Lucie

Met ruim 85.000 werknemers is het Baskische Mondragón de grootste coöperatie ter wereld. In Spanje behoort ze met een omzet van 15 miljard tot de tien grootste industriële bedrijven. Volgens het principe van ‘één man, één stem’ heeft ieder lid van de coöperatie evenveel zeggenschap over het te voeren beleid. Om de economische crisis op te vangen besloten alle werknemers uit onderlinge solidariteit een deel van hun salaris in te leveren.

ONTSTAAN en in het solidariteitsfonds. Dit fonds wordt nu aangewend In 1941 arriveerde de priester José María Arizmendiarrieta als waarborg voor coöperaties die in financiële problemen in het Baskische dorpje Arrasate ( beter bekend onder de verkeren. Spaanse naam Mondragón). Aanvankelijk moesten de dorpelingen niet veel hebben van deze weinig inspirerende KRITIEK priester. Maar langzamerhand groeide de sympathie voor Het verhaal van Mondragón is echter niet alleen maar Arizmendiarrieta toen hij allerlei initiatieven ontwikkelde rozengeur en maneschijn. Uit de studie ‘The myth of om de Baskische samenwerkingscultuur die door de Mondragón’ van de Amerikaanse hoogleraar antropologie Spaanse Burgeroorlog een klap had gekregen, nieuw leven Sharryn Kasmir komt naar voren dat de Mondragón in te blazen. Zo stichtte hij in 1943 de polytechnische Coöperatieve Corporatie (MCC) er niet in is geslaagd om school, die later uitgroeide tot de Mondragón-universiteit. de arbeiders het gevoel te geven dat zij mede-eigenaar zijn. De democratische opzet van de school, die collectief De identificatie met het bedrijf ligt volgens Kasmir zelfs wat gefinancierd werd door de inwoners van Mondragón, legde lager dan bij een privaat bedrijf. Zij stelt verder dat sommige de basis voor de coöperatie. In 1956 richten vijf studenten coöperaties die bij de federatie zijn aangesloten, een grote van Arizmendiarietta het eerste coöperatieve bedrijf op. kloof tussen management en werkvloer ervaren. Ook Een jaar later al volgde de tweede en in 1959 zag de coöpera- constateert zij bij de coöperatieve werknemers van tieve spaarbank Caja Laboral het levenslicht. Deze bank Mondragón een gebrek aan activisme en lotsverbondenheid groeide uit tot de spil in het netwerk van de 120 coöperaties, met collega’s die niet bij de coöperatie zijn aangesloten. die de Mondragón-groep telt. In 1991 werd uiteindelijk de Mondragón Coöperatieve Corporatie (MCC) opgericht als SOLIDARITEIT overkoepelend orgaan van alle corporaties. Bovenstaande kritiek moet zeker serieus genomen worden, maar wat blijft staan is dat de werknemers van Mondragón ECONOMISCHE DEMOCRATIE zeer solidair met elkaar zijn. Toen eind 2008 de gevolgen De verschillende coöperaties van Mondragón vallen in vier van de crisis ook bij Mondragón voelbaar werden, besloten sectoren uiteen: industrie (verreweg de grootste sector) , werknemers een deel van hun salaris in te leveren om financiën, detailhandel en kennis en innovatie. In elke zodoende te voorkomen dat er ontslagen zouden vallen. De coöperatieve onderneming zijn de leden (80-85% van alle besparing die dit opleverde ging in een sociaal plan. werknemers per bedrijf) tevens eigenaar en beleidsbepaler. Oudere werknemers konden met vervroegd pensioen en er Om partner te worden moet je jezelf inkopen. Deze inleg werd een arbeidstijdverkorting met behoud van salaris wordt vervolgens in de kas gestort en bij goede resultaten ingevoerd. Natuurlijk leverde deze laatste maatregel scheve krijgt de werknemer zijn geld plus rente weer terug. Tijdens ogen op, want werknemers op een goedlopende afdeling een algemene ledenvergadering wordt het management moeten harder werken, terwijl werknemers op een slechtlo- gekozen door de verschillende afdelingen van de federatie, pende afdeling een dag vrij zijn. Toch is de onderlinge die vertegenwoordigd worden door leden die door hun solidariteit zo groot dat de meeste leden zich bij dit besluit afdeling gekozen zijn. In tegenstelling tot kapitalistische hebben neergelegd. Het is onvermijdelijk dat sommige ondernemingen hebben de leden van de coöperatie de zwakkere onderdelen binnen de coöperatie het door de mogelijkheid om hun bestuur te kiezen maar ook te crisis niet zullen redden. Werknemers worden dan niet ontslaan. Daarnaast stellen zij tijdens de algemene ledenver- ontslagen, maar zullen middels omscholing eventueel in gadering het strategisch plan vast, waar alle coöperaties aan een andere sector ingezet worden. gebonden zijn. Verder bestaat de regel dat de bestbetaalde manager nooit meer dan 6,5 keer het salaris verdient van zijn laagstbetaal- MEER WETEN? de collega in de coöperatie. Ter vergelijking, bij Amerikaan- Voor meer informatie over Mondragón zie de uitzending van Tegenlicht van 5 maart van dit jaar. Op de website zijn ook se kapitalistische ondernemingen verdient een CEO diverse interessante artikelen over de coöperatie te vinden. gemiddeld 400 keer meer dan een gewone werknemer. Een tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2011-2012/Mondragon.html ander belangrijk verschil tussen kapitalistische ondernemin- gen en coöperaties is dat bij de laatste een groot deel van de Sharryn Kasmir, The myth of Mondragon. Cooperatives, Politics winst (zo’n 90% ) opnieuw in de coöperatie geïnvesteerd and Working-Class Life in a Basque Town (New York, 1996). wordt in innovatie en onderzoek, ontwikkeling van nieuwe bedrijven, de eigen universiteit, maatschappelijk projecten

SPANNING DECEMBER 2012 13 MEER BETROKKENHEID, MEER ZEGGENSCHAP Tekst: Tijmen Lucie

Volgens Ruud Galle, directeur van de Nederlandse Coöperatieve Raad voor land- en tuinbouw (NCR), is de coöperatie bij uitstek geschikt om de economie te democratiseren. ‘Naarmate de leden meer bij de coöperatie betrokken zijn, wordt hun zeggenschap groter.’

Kunt u aangeven wat de economische 166.000. Daarbij ondernemen de coöperatieve ondernemingsvorm betekenis is van coöperaties in Neder- coöperaties op een wezenlijk andere meer aandacht krijgt. Dat zal ook land? manier dan vennootschappelijke zeker te maken met het feit dat 2012 ‘De coöperatieve sector in Nederland ondernemingen. Voor coöperaties is door de Verenigde Naties is uitgeroe- is groot. Zij is immers goed voor 19% het behalen van winst geen doel op pen tot het internationale jaar van de van het BBP. Als je de omzet vergelijkt zich, maar een middel. Wat voorop coöperatie. Zo heeft ook Aedes, de met die van beursgenoteerde onder- staat is het welzijn van de leden. overkoepelende organisatie van nemingen dan is de totale omzet van Coöperaties richten zich op de lange woningbouwverenigingen, belangstel- beursgenoteerde ondernemingen 253 termijn, zodat er ook in de toekomst ling voor de coöperatieve vorm.’ miljard tegen 111 miljard voor goede producten of diensten geleverd coöperaties. Een groot deel van de kunnen worden tegen een faire prijs. U stelt dat coöperaties een antwoord beursgenoteerde ondernemingen Hiertoe wordt een deel van de winst kunnen geven op de twee grote uitdagin- vertegenwoordigt echter buitenlands (ook wel exploitatiesaldo genoemd) gen van deze tijd: de economische crisis kapitaal, terwijl coöperaties voor opnieuw in de onderneming geïnves- en het duurzaamheidsvraagstuk. 100% Nederlands zijn. Op dit moment teerd. Onder meer om te voldoen aan Verklaart u zich eens nader? zijn er ruim 2600 coöperaties actief in een van de kernprincipes van ‘Over de oorzaken van de economi- Nederland en hun aantal is groeiende. coöperaties: permanente educatie. sche crisis waarin wij ons nu bevinden Elk jaar komen er 200 tot 300 nieuwe Dankzij deze focus op educatie en is genoeg gezegd en geschreven. Kijk bij. In landen als Canada en Finland, innovatie heeft de Nederlandse land- maar naar een film als ‘the Inside Job’ waar zij voor 22% van de werkgelegen- en tuinbouwsector, die voor 70% uit en je ziet wat er gebeurt als banken heid zorgt, is de coöperatieve sector coöperaties bestaat, kunnen uitgroei- vrij spel krijgen. Wat coöperaties nog groter. Dat heeft ook wel te en tot de op één na grootste expor- onderscheidt van andere onderne- maken met de cultuur van het land. teur van agrarische producten ter mingsvormen is de transparantie en Zelfhulp is in die landen diep wereld. controle door de leden. Leden geworteld in de samenleving, terwijl Op micro-niveau vormen de coöpera- hebben bij coöperaties daadwerkelijk in Nederland de overheid veel ties gemeenschappen op zich, met de mogelijkheid om zich te organise- dominanter aanwezig is.’ eigen normen, waarden en codes. ren en de top te disciplineren. Zij Afhankelijk van de betrokkenheid van kunnen niet alleen gekozen worden in Niet alleen op economisch, maar ook de leden, door bijvoorbeeld financie- een ledenraad, maar in sommige op sociaal gebied zijn coöperaties van ringsverplichtingen of leverings- of gevallen ook in het bestuur of in de grote betekenis. Kunt u dit toelichten? afnameverplichtingen, is de onder- Raad van Toezicht. Daarbij gaat het ‘Op macro-economisch niveau zorgen linge solidariteit groot. Zeker in de coöperaties niet om het behalen van coöperaties allereerst voor veel land- en tuinbouwsector zijn coöpera- zo veel mogelijk rendement voor de werkgelegenheid. Wereldwijd werken ties vaak diep in de samenleving aandeelhouders, maar om een faire zo’n 100 miljoen mensen voor een geworteld. Het besef dat je samen prijs voor de leden op de lange coöperatie. In Nederland zijn dit er meer voor elkaar krijgt dan ieder voor termijn. Duurzaam en maatschappe- zich leeft sterk bij veel coöperaties.’ lijk verantwoord ondernemen, om bij je tweede vraag te komen, zit coöpera- DE 7 COÖPERATIEPRINCIPES Coöperaties zijn dus van groot belang ties echt in de genen. Niet voor niets is VAN DE INTERNATIONAL voor de Nederlandse economie. Hoe komt de NCR vorig jaar partner geworden COOPERATIVE ALLIANCE (ICA) het dat deze ondernemingsvorm zo weinig van MVO (Maatschappelijk Verant- • Vrijwillig en open lidmaatschap bekend is bij het grote publiek? woord Ondernemen) Nederland. Veel • Democratische controle door de ‘Probleem is dat veel mensen coöpera- coöperaties zijn voorlopers op het leden ties nog wel eens verwarren met gebied van duurzaamheid. Neem • Economische participatie door de woningcorporaties, die door schanda- bijvoorbeeld Zeeuwind, de op een na leden len bij onder meer Vestia en Woon- grootste windcoöperatie van Neder- • Autonomie en onafhankelijkheid bron een slechte naam hebben land, die 25 jaar geleden werd • Permanente educatie gekregen. Zeer geregeld word ik opgericht met als ideaal om de • Coöperatie tussen coöperaties gebeld door personen met vragen over uitstoot van broeikasgassen te • Aandacht voor de gemeenschap corporaties, maar dat zijn bijna verminderen en als alternatief voor allemaal stichtingen. Ik merk wel dat de kleiner wordende voorraad fossiele

14 SPANNING DECEMBER 2012 brandstoffen. Inmiddels levert Agenda 21 – zijn coöperaties van Zeeuwind, dat zich ook inzet voor het mening dat duurzaamheid verbonden gebruik van zonne-energie, groene is met armoedebestrijding, economi- stroom aan maar liefst 24.000 sche ontwikkeling, educatie, ecologie huishoudens. Ook in internationaal en sociale verhoudingen. Zij zetten opzicht is er bij coöperaties veel zich hier dan ook op veel plekken in aandacht voor duurzaamheid. De de wereld voor in.’ International Cooperative Alliance Een probleem dat zich bij coöpera- (ICA) heeft met de toevoeging van ties voordoet is dat de afstand tussen het zevende principe (zie kader) – leden en bestuur nog wel eens als aandacht voor de gemeenschap groot wordt ervaren. Hoe democra- – bewust een verbinding willen tisch zijn coöperaties eigenlijk? leggen tussen duurzaamheid en ‘Onderzoek heeft uitgewezen dat coöperatief ondernemerschap. Net maar 5% van de leden werkelijk als de Verenigde Naties – die haar geïnteresseerd is in zeggenschap. Dit Ruud Galle (1953) is directeur van de doelstellingen voor duurzame zijn de mensen die in de ledenraad Nederlandse Coöperatieve Raad ontwikkeling heeft vastgelegd in gaan zitten, vergaderen en het bestuur voor land- en tuinbouw, waarbij bijna controleren. De rest van de leden voelt alle coöperaties in de agribusiness wel binding met de coöperatie en wil en coöperatieve ondernemingen in GESCHIEDENIS er graag bij horen, maar is niet bereid de financiële dienstverlening en Een van de eerste coöperaties werd om mee te besturen. Het vergt verzekeringswereld zijn aangesloten. al in de dertiende eeuw opgericht namelijk nogal wat tijd, kennis en Daarnaast is hij als hoogleraar door Franse bergboeren, die nu nog inspanning. Zaak voor elke coöperatie Organisatie van de onderneming steeds de beroemde Comtékaas is wel dat de ledenbetrokkenheid goed verbonden aan de TIASNimbas maken. Zij wilden grotere kazen georganiseerd is. Doe je dit niet, zoals Business School van de Universiteit maken omdat die beter bewaard enkele jaren gelden met een coöpera- Tilburg. konden worden. Daar hadden ze wel tie in de vleesindustrie gebeurde, dan veel meer melk voor nodig, een zie je dat zij geen standhoudt. Daarbij ‘Het coöperatieve model is bij uitstek hoeveelheid die een boer alleen nooit is het voor leden overigens altijd democratisch, omdat de leden – af- zou kunnen produceren. Om de mogelijk om stampij te maken als ze hankelijkheid van de mate van honderden liters melk toch bij elkaar het ergens niet mee eens zijn, want betrokkenheid – zeggenschap hebben. te krijgen, besloten ze samen kaas te coöperaties zijn zeer transparant.’ Zij hebben de mogelijkheid het maken. Bij de verkoop van de kaas bestuur te controleren en zelf mee te kreeg vervolgens iedereen naar rato In Nederland zijn maar weinig werkne- beslissen over het te voeren beleid. betaald. merscoöperaties. Waarom is arbeiders- Coöperaties zijn bovendien heel Vanaf het midden van de negen- zelfbestuur (of een variant daarvan) hier transparant. De organisatie van een tiende eeuw ontstonden de moderne nooit echt van de grond gekomen? coöperatieve onderneming is helder consumentencoöperaties. De eerste ‘Ik denk dat dat te maken heeft met en de lijnen tussen leden en bestuur was de inkoopcoöperatie Rochdale een overheid in Nederland die heel zijn over het algemeen kort. Nu de (Verenigd Koninkrijk), waar textielar- veel regelt. Als er zich een probleem overheid zich terugtrekt, zie je dat de beiders samen hun primaire voordoet dan wordt verwacht dat de burgers zich op allerlei manieren levensbehoeften inkochten om zo overheid dit oplost. Zelfhulp heeft gaan organiseren in een coöperatie. minder afhankelijk te zijn van de hierdoor niet goed van de grond In de zorg, op internet, in duurzame verplichte inkoop via de fabriek. In kunnen komen. Nu het vertrouwen in energie, ja zelfs bij de overheid. Duitsland begon Friedrich Wilhelm de overheid begint af te nemen en de Daarbij zie je dat burgers steeds Raiffeisen een coöperatieve bakkerij, overheid ook steeds meer taken bekender raken met coöperaties. Zo waar boeren op krediet brood afstoot, zie je dat mensen het zelf gaan heeft PGGM er de afgelopen drie jaar konden krijgen. In latere jaren doen. Ik sluit dan ook niet uit dat er 800.000 nieuwe leden bijgekregen en fuseerde deze coöperatieve de komende jaren meer werknemers- zijn inmiddels 780.000 Nederlanders spaarbank met de Nederlandse coöperaties bijkomen. Maar je hebt lid van COOP supermarkten.’ Boerenleenbank tot de Rabobank. gelijk dat er maar weinig zijn. Zelf ken In Nederland werd in 1877, na de ik alleen enkele ingenieurs, advocaten invoering van de coöperatie-wetge- en een drukkerij die zich op een ving in 1876, de eerste formele dergelijke manier georganiseerd MEER WETEN? coöperatie opgericht. ‘Welbegrepen hebben. In het buitenland zijn er wel Zie voor meer informatie over de NCR Eigenbelang’ uit Aarden burg enkele interessante voorbeelden, en ICA: (Zeeland) had tot doel het gezamen- zoals de Mondragón-groep in – www.cooperatie.nl – 2012.coop/en/welcome lijk inkopen van kunstmest, veevoer Baskenland.’ Spanning schreef al eerder over en zaden om daarmee minder coöperaties: afhankelijk te zijn van particuliere Als we nu kijken naar de toekomst hoe – http://sp.nl/9z6p4 handelaren. zouden coöperaties dan kunnen bijdragen aan de democratisering van de economie?

SPANNING DECEMBER 2012 15 Een prachtig voorbeeld van sociale woningbouw in Nederland: de Diamantbuurt in Amsterdam. HOE KRIJGEN WE WEER GREEP OP ONZE VOLKSHUISVESTING? Tekst en foto: Tijmen Lucie

Woningcorporaties hebben de afgelopen jaren een slechte naam gekregen door financieel wanbeheer en zichzelf verrijkende bestuurders bij diverse stichtingen. Naar aanleiding van de enorme financiële problemen bij Vestia besloot een Kamermeerderheid in maart van dit jaar een parlementaire enquête te gaan houden naar het functioneren van woningcorporaties. Te hopen valt dat deze enquête niet beperkt zal blijven tot het techni- sche vraagstuk van het toezicht, maar ook zal ingaan op het ideologische vraagstuk naar de rol van corpora- ties in de samenleving. Want het wordt tijd dat eens duidelijk wordt wat en van wie de corporaties nu eigenlijk zijn.

WAT VOORAF GING de ‘operatie-Heerma’ vormde de brutering: het wegstre- Volgens de heersende gedachte werd in de jaren tachtig pen van de uitstaande leningen van de staat aan de een revolutie in de volkshuisvesting ontketend. Daar waar corporaties tegen zijn subsidieverplichtingen, waardoor de corporaties voorheen door de overheid aangestuurd corporaties financieel onafhankelijk werden. Vervolgens werden, kregen zij in de jaren tachtig onder invloed van werden de corporaties steeds groter en commerciëler en het neoliberale denken plotseling grote zelfstandigheid. gingen sommige bestuurders zich te buiten aan onverant- De overheid stootte in de jaren die volgden steeds meer woorde financiële risico’s en zelfverrijking. taken af en verloor zo langzamerhand haar greep op de volkshuisvesting, met alle gevolgen van dien. IDENTITEITSCRISIS Historicus Wouter Beekers, die onlangs aan de Vrije Een vraag die nooit goed beantwoord is, is wat en van wie Universiteit promoveerde op een studie naar de geschiede- de corporaties eigenlijk zijn. Probleem is dat corporaties nis van de volkshuisvestigingsbeweging in Nederland, zich na de snelle verzelfstandiging in de jaren tachtig en betoogt echter dat de verzelfstandiging van woningcorpo- negentig bevinden in een schemergebied tussen staat, raties al tijdens het kabinet-Den Uyl door de verantwoorde- markt en gemeenschap. Het zijn private ondernemingen lijk minister Marcel van Dam werd ingezet. Hij gaf de met een publieke taak. Ze moeten zoveel mogelijk rende- corporaties immers al in 1976 meer zeggenschap over hun ment halen, om te zorgen voor goede volkshuisvesting. vermogens. Daar zit natuurlijk een spanningsveld. Beekers erkent wel dat de verzelfstandiging van corpora- De discussie over de positie van woningcorporaties is ties in de jaren tachtig en negentig in een stroomversnel- echter niet nieuw, zo laat Beekers in zijn proefschrift zien. ling raakte. Vooral onder staatssecretaris van Volkshuisves- Al in de jaren vijftig werd gesproken over de ‘crisis in de ting Enneüs Heerma (1986-1994) kregen corporaties grote woningbouwverenigingen’. Toen ging de discussie vooral vrijheid om hun publieke taak uit te voeren. Sluitstuk op over de vraag hoe corporaties zelfstandiger konden

16 SPANNING DECEMBER 2012 opereren, want de statelijke invloed werd door veel Ymere (na Vestia de grootste woningcorporatie van bestuurders en politici als te groot ervaren. De commissie- Nederland met 77.000 woningen), gaf aan dat zijn werkge- De Roos, kwam daartoe in 1964 met voorstellen. Naast een ver op buurtniveau al bezig is met het ontwikkelen van vermindering van de invloed van de overheid, pleitte zij dergelijke coöperatieve initiatieven. Het zou een goede voor herintroductie van coöperatieve verenigingen (die zaak zijn, wanneer het coöperatieve model ook op be- voor de invoering van de Woningwet in 1901 bestonden). stuursniveau wordt toegepast, want daarmee vergroot je de Van de uitwerking van deze voorstellen kwam echter niets mogelijkheden tot democratische controle door de terecht vanwege de blijvende woningnood. Wat ook belanghebbenden, de huurders. Gezien de schandalen bij meespeelde was dat de verdergaande professionalisering corporaties als Vestia, Woonbron en Rochdale, lijkt dat van de corporaties, door schaalvergroting en uitbreiding geen overbodige luxe. van het takenpakket, op gespannen voet stond met de betrokkenheid van bewoners en andere leden. De leden MEER TOEZICHT ÉN MEER BETROKKENHEID meer inbreng te geven, bijvoorbeeld door de herintroduc- In de conclusie van Het Bewoonbare Land doet Wouter tie van coöperatieve verenigingen, zou ten kosten gaan van Beekers enkele interessante aanbevelingen voor de de ambitie van de corporatiebestuurders om de professio- parlementaire commissie naar het functioneren van naliteit te vergroten. De identiteitscrisis waarin corporaties woningcorporaties om de legitimiteitscrisis waarin de als ledenverenigingen verkeerden bleef daarmee tot op de corporaties verkeren het hoofd te bieden. Zo stelt hij voor dag van vandaag onopgelost. om het betaalde leidinggevende kader niet langer alleen maar te laten controleren door eveneens betaalde toezicht- NAAR EEN COÖPERATIEF MODEL? houders, maar ook door vrijwilligers. Ook kunnen 8 november jongstleden organiseerde de Amsterdamse bewoners op buurtniveau volgens hem meer worden woningcoöperatie ‘Samenwerking’ een themamiddag over betrokken bij het corporatiewerk door ze meer zeggen- coöperatief wonen. Centrale vraag was wat de coöperatie schap te geven over een investering in de wijk, waar ze zelf kan betekenen in de vastgelopen woningmarkt. Een van mede aan hebben bijgedragen. Bovendien oppert hij het de sprekers was Jan Kees Helderman, universitair docent idee dat de overheid meer ruimte geeft voor nieuwe sociale vergelijkende bestuurskunde in Nijmegen, die eerder initiatieven op de woningmarkt, zoals coöperaties. onderzoek had gedaan naar de Duitse Wohnungsgenos- Daarnaast ziet hij veel in beschermde koopconstructies, senschaften (woningcoöperaties). In zijn betoog stond hij waarbij corporatie en huizenbezitter verantwoordelijkhe- stil bij de grote betekenis van het corporatiebestel voor de den en risico’s delen. Tot slot pleit hij voor verscherpt Nederlandse volkshuisvesting. Tegelijkertijd erkende hij toezicht van de overheid op de besteding van de maat- dat corporaties nu hun democratische legitimiteit verloren schappelijke vermogens door corporaties. Gemeentebe- hebben. ‘In de jaren ’80 zijn de woningbouwverenigingen stuurders zouden wat hem betreft de aangewezen perso- zich gaan omvormen tot stichtingen, en daarbij zijn ze nen zijn om mede te bepalen waar de corporaties het onbereikbaar geworden voor hun belanghebbenden,de gemeenschapsgeld in investeren. huurders. Mede hierdoor zijn de corporaties Twee zaken zullen in ieder geval beter geregeld moeten vervreemd geraakt van de gemeenschap waar ze vandaan worden. Enerzijds zal de overheid haar greep op de komen. Er is vermarkting opgetreden, volkshuisvesting dienen te vergroten, anderzijds zal zij met er werd veel te veel kapitaal opgebouwd dat alle kanten op voorstellen moeten komen om de betrokkenheid van is gegaan, en er is eigenlijk geen democratische structuur bewoners te stimuleren. Ondersteuning van coöperatieve meer’, aldus Helderman. Hij ziet veel in coöperatieve initiatieven kan daarbij zinvol zijn. initiatieven, want ‘zij bieden meer zekerheid, hebben een De realiteit is echter dat het huidige kabinet niet met hoog democratisch gehalte en geven meer mogelijkheden oplossingen komt voor de identiteitscrisis, waarin corpora- tot controle op het bestuur’. Hij wil echter niet af van het ties verkeren. In plaats daarvan dreigt het door de corporatieve bestel, want coöperaties hebben volgens hem verhuurdersheffing van 2 miljard de sociale woningbouw niet de financiële middelen en zijn te zeer op de eigen de doodsklap toe te dienen. gemeenschap gericht om berekend te zijn op de publieke taak, die veel verder gaat dan het zorg dragen voor voldoende goede huisvesting . Hij pleit dan ook voor het verenigen van de goede zaken van corporaties en coöpera- MEER WETEN? ties om daarmee ‘tot het beste van twee werelden’ te • Wouter Beekers, Het Bewoonbare Land. Geschiedenis van komen. Andere sprekers tijdens de themamiddag waren de Volkshuisvestingsbeweging in Nederland (Uitgeverij Boom; Amsterdam, 2012). het met hem eens. Zo pleitte Bart Jan Krouwel, een van de • Taco Brandsen en Jan-Kees Helderman, Coöperatieven grondleggers van de Triodos Bank, voor een veel bredere een alternatief (deel 1), Op zoek naar de Heilige Graal van discussie over mengvormen tussen woningcorporaties en de volkshuisvesting: een verslag over woningcoöperatieven coöperaties: ‘Waarom maak je als grote woningcorporatie in Duitsland (deel 2) en Betrokken belangen: zelforganisatie niet een federatieve structuur, waarbinnen je verschillende en de coöperatieve vorm (deel 3) (Tilburg, 2009). Deze drie artikelen zijn te vinden op de website van Futura: vormen toepast? Als je ergens een actieve kern ziet, www.futurawonen.nl/nl/publicaties.aspx waar sociale cohesie of een gemeenschappelijk probleem • Verslag van de thema-middag over coöperatief wonen is te bestaat, maak daar dan een kleinschalige coöperatieve vinden op: jelmermommers.nl/themamiddag-cooperaties beweging van! Dat kun je binnen een overkoepelende beweging op allerlei manieren organiseren. Het is een kwestie van creativiteit.’ Gerard van Noort, bestuurder van

SPANNING DECEMBER 2012 17 EEN STAP NAAR DEMOCRATISERING VAN DE ECONOMIE: DE GEKOZEN RAAD VAN COMMISSARISSEN

Tekst: Geert Reuten

Politieke democratie is onvolmaakt. Maar in de economie hebben we nauwelijks een stap naar democratisering gezet. Dit artikel schetst de contouren van een economische democratie en bepleit vervolgens een eerste stap naar democratisering van de economie via een gebrekkig democratisch gekozen Raad van Commissarissen.

POLITIEKE EN ECONOMISCHE DEMOCRATIE ook vandaag is het bezit van kapitaal nog steeds geen In een gecompliceerde maatschappij zoals de onze, vallen garantie voor wijsheid. de verhoudingen tussen mensen uiteen in drie domeinen: die van de politieke, de economi­sche, en de persoonlijke GRONDBEGINSELEN VAN DEMOCRATIE verhoudingen. In alle vormen van democratie moeten een aantal grondbe­ginselen gerealiseerd zijn. • Het politiek domein (de staat en de lagere Het eerste grondbeginsel van politieke democratie is de overheden) regelt collectieve voorzieningen en stelt politieke gelijkwaardigheid van ongelijken qua politieke collectief geldende gedragsregels op voor het visie en politieke capaciteiten. Analoog geldt voor persoonlijk en economisch domein. economische democratie de economische • Het economisch domein (bedrijven) voorziet in de gelijkwaardigheid van ongelij­ken qua economische visie en materiële levensbehoeften – d.w.z. de niet-collectief economische capaciteiten. geregelde of de niet-persoonlijk-relationele levensbehoeften. • Verdere grondbeginselen van democratie zijn: directe • Het persoonlijk domein is het samenstel van of indirecte participatie van alle belangheb­benden in persoonlijke relaties en activiteiten (huishouden, het bestuur; familie, verenigingen, religie enz.). • openbaarheid van bestuur zodat het bestuur contro- leerbaar is door de belanghebbenden; Tot ver in de 19e eeuw was de politieke vrijheid nergens • daarbij moeten bestuurders verantwoording afleggen ingebed in enige vorm van politieke democratie. Bijgevolg aan de belanghebbenden; was politieke vrijheid slechts de brute politieke vrijheid • de afzetbaarheid van het bestuur door de belangheb­ van de machtheb­bers – de vorsten, hun vazallen, en de benden. burgerlijke elites. Heel geleidelijk aan is dit veranderd • In onze formele politieke democratie hebben we een – altijd door strijd, gekoppeld aan de notie dat als mensen indirecte participatie in het bestuur (landelijk het gelijkwaardig zijn, ze ook op een gelijkwaardige wijze kabinet). We kiezen een parlement dat voor ons het invloed op de politiek moeten kunnen hebben. Met de bestuur aanstelt en controleert, en aan wie het invoering van het algemeen kiesrecht in het begin van de bestuur verantwoording moet afleggen, en dat het 20ste eeuw is de politieke democratie als fundament van bestuur eventueel kan afzetten. Het basisbeginsel van onze samenleving vastgelegd. gelijkwaardigheid komt bij verkiezingen tot Ook voor het economisch domein geldt dat als uitdrukking in het beginsel van één stem per economische vrijheid niet is ingebed in economische persoon. democratie, dat economische vrijheid dan slechts de vrijheid van de economisch machtigen is. Net zoals in het NAAR ECONOMISCHE DEMOCRATIE politiek domein alle betrokkenen democratische rechten Democratisering, de weg naar democratie, is een proces: behoren te hebben, zou dat ook moeten gelden voor het net zoals dat gold en geldt voor politieke democratisering, economisch domein. geldt dit ook voor economische democra­tisering. We Dit spreekt temeer omdat er geen zinnig argument is dat moeten daarbij doelen stellen die op redelijk korte termijn onderbouwt waarom er aan eigendom van kapitaal macht praktisch realiseerbaar zijn en van daaruit verder werken verbonden zou moeten zijn. Vóór de 19e eeuw was aan het en de democratie versterken. Dit is het uitgangspunt van bezit van land politieke macht verbonden; landbezit was dit artikel. Het voorstel is om te beginnen met een zeer echter geen garantie voor wijsheid. Tot 1917 was aan het bescheiden formele democratisering van de grote bezit van vermogen politieke macht – stemrecht – bedrijven: de 7400 bedrijven met meer dan 100 gekoppeld, maar ook dat bleek een onlogische relatie. En werknemers (zij beslaan samen 60% van de

18 SPANNING DECEMBER 2012 werkgelegenheid). Het idee is dat democratisering dan vervolgens voorlegt aan de aandeelhoudersvergadering geleidelijk uitwaaiert naar kleinere bedrijven. In kleine (bij bijvoorbeeld vijf commissarissen komt dit neer op één bedrijven is de bedrijfsorganisatie minder anoniem en kan commissaris). er op den duur gekozen worden voor andere, minder formele, vormen van participatie in het bedrijfsbestuur. EEN DOOR ALLE BELANGHEBBENDEN GEKOZEN RAAD Belangrijk is in ieder geval dat werknemers die willen VAN COMMISSARISSEN werken in een bedrijf met een vorm van formele Het voorstel is om deze bestuursopzet zo te wijzigen dat de democratie, daar de gelegenheid toe hebben. Indien RvC gekozen wordt door alle belanghebbenden. Figuur 2 kleinere bedrijven (met minder dan 100 werknemers) de vergelijkt de huidige politieke democratie met de gewenste participatie niet goed regelen, dan zullen zij hun voorgestelde stap naar economische democratie. personeel zien weglopen naar de bedrijven waar dit wèl goed geregeld is, al dan niet formeel. BELANGHEBBENDEN EN BELANGHEBBENDEN–KIEZERS De economisch-democratisch belanghebbenden, dus de DE HUIDIGE BESTUURSORGANISATIE VAN GROTE kiezers, zijn in ieder geval de werknemers en de BEDRIJVEN kapitaalbezitters. De moeilijk te beantwoorden vraag is Figuur 1 laat de huidige bestuursorganisatie van de meeste vervolgens hoe je de belangen van de werknemers en de grote bedrijven zien. Aandeelhouders kiezen de Raad van kapitaalbezitters weegt bij het uitbrengen van hun Commissarissen (RvC) en deze stelt de directie aan en stemmen. Mensen en kapitaal hebben immers niet controleert die. dezelfde noemer en kun je dus niet bij elkaar optellen. Er Bij deze zogenoemde ‘structuurvennootschappen’ worden zijn tenminste drie mogelijkheden voor zo’n weging. Figuur 1. Huidige bestuurorganisatie van grote bedrijven 1. Het spiegelen van economische democratie aan politieke democratie zou pleiten voor het beginsel dat iedere belanghebben­de persoon één stem heeft (werknemers, kapitaalbezitters). Mensen die niet één maar twee belangen hebben, krijgen dan twee stem­ KIEZEN men. Dit beginsel gaat ervan uit dat zowel werknemers met veel diploma’s of een hoog salaris als een voordracht van maximaal een kapitaalbezitter met veel kapitaal daaraan geen extra RAAD VAN derde der commissarissen COMMISSARISSEN stemmen kunnen ontlenen. (RvC) door ondernemingsraad 2. Indien we de nadruk leggen op ‘belang’, dan kunnen (goed te keuren door we het uitgangspunt nemen in de mate waarin mensen aandeelhouders) voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van een STELT AAN bedrijf. Werknemers zijn voor hun levensonderhoud doorgaans geheel afhankelijk van het bedrijf waar ze sommige directiebesluiten: voor werken. Meer specifiek kunnen we dan de DIRECTIE inspraak door OR gemiddelde verdiensten van arbeid en kapitaal als (goedkeuring is zeer beperkt) uitgangspunt nemen (de arbeidsinkomensquote respectievelijk de kapitaalinkomensquote van het BBP). Dan zouden we grofweg uitkomen op een de commissarissen gekozen door uitsluitend de stemverhouding tussen werknemers en aandeelhouders. De RvC stelt de voordracht voor zijn eigen kapitaalbezitters van 65% en 35%. (Waar het eerste opvolgers op (vandaar dat commissarissen veelal uit alternatief dus uitgaat van personen, ligt het dezelfde kliek komen). De ondernemingsraad kan voor uitgangspunt van dit alternatief in een maximaal een derde van de commissarissen een geldcriterium.) ‘bijzondere voordracht’ doen aan de RvC, die deze 3. Een corporatistische aanpak stelt het totale belang van

Figuur 2. Vergelijking van huidige politieke democratie met de voorgestelde stap naar economische democratie

POLITIEKE DEMOCRATIE ECONOMISCHE DEMOCRATIE

Plaatselijke (of landelijke) burgers Werknemers Aandeelhouders VERKIEZING VERKIEZING

Gemeenteraad (of landelijk het parlement) Raad van Commissarissen ‘nieuwe stijl’ AANSTELLING AANSTELLING

Wethouders (of landelijk het kabinet) Bedrijfsdirectie

SPANNING DECEMBER 2012 19 de werknemers fictief gelijk aan het totale belang van Daarbij is het belangrijk dat de taken en bevoegdhe- de kapitaalbezitters; ieder van deze belangen heeft dan den van de RvC niet afgezwakt worden maar eerder dus 50% van de stemmen. Corporatisme, zoals bij de versterkt. laatste weging, passen we gelukkig niet toe in de • De voorgestelde bestuursorganisatie bijt niet met de Nederlandse politieke democratie. Maar deze sluit wel huidige ondernemingsraad (die volgens de huidige aan bij de Nederlandse sociaal-economische wet moet worden ingesteld bij bedrijven met meer dan ‘poldertraditie’. Omdat de laatste weging in Nederland 50 werknemers). Omgekeerd, ze kunnen elkaar de minste weerstand zal oproepen, zouden we daarmee democratisch gezien versterken. kunnen beginnen. DEMOCRATISERING VAN ONDEROP VIA GEMATIGDE DEMOCRATISERING: EEN ONDERHANDELING CORPORATISTISCH GEKOZEN RAAD VAN Deze ‘kleine’ verandering van de bestuursorganisatie vergt COMMISSARISSEN een kleine aanpassing van de wet die er in de huidige De voorgestelde opzet sluit zo vrij pragma­tisch aan bij de politieke verhoudingen niet zonder strijd zal komen. Maar huidige Nederlandse instituties. democratisering kregen we nooit in de schoot geworpen. • Het uitgangspunt is de huidige economische structuur Doch zonder aanpassing van de wet kan er toch – wat dit betreft blijft alles bij het oude – het enige wat democratisering ontstaan, namelijk van onderop. En in er verandert is een zeer gematigde democratisering het ideale geval versterken die twee processen elkaar. van die structuur. (Socialisten hebben goede redenen Vakbonden zullen daarin een belangrijke rol moeten om de huidige economische structuur te willen spelen. Zij zouden geleidelijke democratisering kunnen wijzigen; dit is echter een andere discussie, en een bereiken via cao-onderhandelingen. Zeker ook in tijden gewijzigde economische structuur zal eveneens waarin werknemers gevraagd wordt om ‘matige’ looneisen democratisch moeten zijn.) te stellen ‘in het belang van het bedrijf’, kunnen daar • Bedrijfsdirecties worden, net als thans voor ‘grote’ tegenover democratiseringseisen ‘in het belang van het NV’s en BV’s, aange­steld en gecontroleerd door een bedrijf’ gesteld worden. In het proces van onderop zou Raad van Commissarissen. geleidelijke democratisering gerealiseerd kunnen worden • Echter, de Raad van Commissarissen wordt gekozen via uitbreiding van het huidige aantal door alle belangheb­benden: kapitaalverschaffers èn werknemerscommissarissen in de Raad van werknemers. Commissarissen (dat kan spoedig op vrijwillige basis Figuur 3 vat dit samen. gebeuren, zonder enige wettelijke regeling). Deel van die onderhandelingen zou dan moeten zijn dat aandeelhouders vrijwillig inbinden op hun wettelijke Figuur 3. Voorgestelde bestuurorganisatie van grote bedrijven rechten. Daarbij zouden voorgedragen werknemerscommissarissen voorlopig gekozen kunnen worden door de ondernemingsraad, en volgens afspraak voor een bepaalde tijd. Voorts zouden deze Kiezen Kiezen werknemerscommissarissen samen moeten optrekken in 50% 50% het vergroten van de bevoegdheden en in het zoveel mogelijk openbaar maken van het bestuur. De voorlopers in de geleidelijke democratisering zullen een aantrekkingskracht uitoefenen op de rest van de WERKNEMERS bedrijven, voor zover werknemers liever in gedemocratiseerde bedrijven werken. Deze gedemocratiseerde bedrijven verkeren dan in een relatief RAAD VAN COMMISSARISSEN sterkere arbeidsmarktpositie. Democratisering werkt dan zelfversterkend.

STELT AAN

DIRECTIE

• Werknemers en aandeelhouders kiezen uit kandida- ten die zich volgens vooraf vastgestelde regels hebben gemeld en die voldoen aan aanvankelijk politiek- democratisch vastgestelde criteria om kandidaat-com- missaris te zijn. Het gaat dan om ongeveer 7400 bedrij- ven (bijna 0,6% van het totale aantal bedrijven, met ongeveer 60% van het totaal aantal werknemers).

20 SPANNING DECEMBER 2012 ‘DE PRAKTIJK LEERT ONS DAT HET OOK ANDERS KAN’

Tekst: Arjan Vliegenthart

Eerst als fractiemedewerker en nu als Kamerlid maakte Arnold Merkies de financiële en economische strubbelingen van de afgelopen jaren van nabij mee. Hij oordeelt hard over het optreden van politici en bankiers in de afgelopen twintig jaar: ‘De crisis is geen natuurverschijnsel, maar het gevolg van menselijk falen.’ Maar Merkies is ook optimistisch. ‘Uit ervaringen in bijvoorbeeld IJsland kun je zien dat een andere economische route niet alleen mogelijk is, maar ook succes kan hebben.’

zeggen ze, is nog altijd de verkeerde richting gebruikt, door veel te complex en een grote aanjager te zijn achter banken kunnen internationale deregulering. Nu kan makkelijk nieuwe regels Nederland laten zien daarvan geleerd ontduiken.’ te hebben, door juist te pleiten voor strenge regels en zelf het goede Hoe realistisch is het dat voorbeeld te geven.’ het financiële systeem de komende jaren wel op de Gaat dat echter niet uiteindelijk ten koste schop gaat? van onze welvaart? ‘Uiteindelijk zal het ‘Dat hoeft zeker niet het geval te zijn. financiële systeem op de Kijk bijvoorbeeld naar IJsland, dat schop gaan. Hoe snel en door de bankencrisis veel harder werd daadkrachtig dat gaat geraakt dan ons land. Je ziet dat het gebeuren hangt af van land lessen heeft getrokken uit de de politieke wil om verkeerde keuzes die het in het veranderingen door te verleden heeft gemaakt. Inmiddels voeren. Rechtse politici heeft het gekozen voor een andere trappen hier heel erg koers, waarbij verliezen van de op de rem. Ze banken op de schuldeisers worden vergelijken de crisis afgewenteld in plaats van op de vaak met een belastingbetaler en de bescherming natuurramp die ons van de sociale welvaartsstaat. Volgens overkomt. In het IMF begint het nieuwe beleid zijn werkelijkheid zijn het vruchten af te werpen. Arnold Merkies financiële stelsel en de In de aanloop naar de crisis zeiden manier waarop wij onze veel economen dat een grote Onze economische ordening, nationaal en economie organiseren door ons zelf financiële sector goed zou zijn voor de internationaal, is door de financiële en bedacht. Dat betekent dat het ook aan economie. Uit recent onderzoek blijkt economische crisis danig door elkaar onszelf is om dat systeem te juist dat de groei van de economie geschud. Maar is er volgens jou ook veel veranderen.’ wordt belemmerd als de veranderd? kredietverlening door banken aan de ‘Er is de afgelopen jaren veel Maar hoe realistisch is dat? Kan private sector meer dan 110 procent gebeurd: banken zijn failliet gegaan, Nederland in zijn eentje het Europese, van het Bruto Nationaal Product staten zijn te hulp gesprongen en laat staan het mondiale, systeem bedraagt. Met een bankensector die raken nu overal in Europa en veranderen? 4,5 maal zo groot is als onze daarbuiten in de problemen. In die ‘Natuurlijk moeten er internationale economie zit Nederland daar ver zin is er heel veel gebeurd. Maar er is oplossingen gevonden worden. Het boven. Een wat bescheidener omvang in de afgelopen jaren ook ontzettend kapitaalverkeer gaat veel meer dan van de financiële sector hoeft zeker veel níet gebeurd. Ik hoef maar naar vroeger over de grenzen heen. niet ten koste te gaan van de welvaart. het in oktober uitgekomen Global Daarom zul je samen met andere Integendeel, als banken zich weer Financial Stability Report te verwijzen Europese landen moeten samen- zouden toeleggen op waar ze voor van het IMF, waarin staat dat vijf jaar werken als het gaat om toezicht. zijn, het ondersteunen van de reële na het begin van de financiële crisis Nederland kan wel degelijk het economie, kan dat juist welvaart de wereldwijde financiële sector nog verschil maken. Alleen is die invloed opleveren!’ weinig is veranderd. Het systeem, in de afgelopen decennia precies in

SPANNING DECEMBER 2012 21 Mario Draghi, ongekozen president van de Europese Centrale Bank (ECB) met verregaande financiële bevoegdheden. WAT IS DE DEMOCRATISCHE WAARDE VAN DE ECONOMISCHE WETENSCHAP? Tekst: David Hollanders Foto: Demotix

In theorie is de praktische waarde van economie voor het democratische debat helder. Economen geven de economische consequenties van politieke keuzes aan, maar het is aan politici om die keuzes te maken.

Met name opiniërende academici, om bezonkenheid en – vooral – om den en speciale gevallen, waardoor onderzoekbureaus, beleidsafdelingen onafhankelijkheid en daarom op zelfs korte termijn voorspellingen van op ministeries en natuurlijk het CPB afstand geplaatst zijn van de politiek, gerenommeerde instituten volledig kwijten zich van deze taak. Zo heet het dat uiteraard wel het primaat houdt incorrect kunnen blijken. Economie is CPB politici met doorrekeningen te bij vaststelling van het wettelijk kader dus geen rocket science. Maar disciplineren. Dat voorkomt dat een waarbinnen ECB en DNB werken. economen zijn de eersten dat toe te euro twee keer uitgegeven wordt, dat Tot zover in theorie de scheiding geven – niet eens schoorvoetend, nee een maatregel de werkgelegenheid in tussen economie en politiek. Dat ruiterlijk. Ze hebben het niet over 2040 schaadt of dat er buiten de klinkt goed, maar wat kan er daarbij zekerheden maar over verwachtingen, effecten op de groei in 2070 wordt mislopen? Laat ons zien. In de eerste voorzien die van standaardfouten, en gerekend. Het is evenwel aan politici plaats hebben economische voorspel- geven aan dat er onderwijl niets moet om korte termijn af te wegen tegen lingen de vervelende eigenschap vaak veranderen in de aannamen (ceteris lange termijn, rechtvaardigheid tegen niet uit te komen. Zo voorspelde het paribus-clausule). Het CPB is de efficiëntie, werkgelegenheid tegen CPB in 2007 vlak voor de val van grootste criticaster van de eigen inflatie. Daar blijft de econoom verder Lehman Brothers een groei van 3% voorspellingen en heeft een en buiten. Die is, zoals een vaak gebruik- en een werkloosheid van 4%. Een half andermaal aangegeven dat de te metafoor wil, de scheidsrechter op jaar later voorspelde het een krimp voorspellingen zeer waarschijnlijk niet het speelveld van belangen en van 4% en een werkloosheid van 8%. letterlijk uitkomen. Maar de modellen ideologieën dat politiek heet. Daar- Beide mis. En sinds 2008 voorspellen zijn het beste wat we hebben. En in naast is er een aantal politieke taken de Trojka-leden IMF, ECB en EU elk ieder geval geeft het een beeld, een uitbesteed aan economische institu- jaar dat Griekenland gaat groeien. En basis voor een discussie en discipli- ten als de ECB (monetair beleid) en elk jaar blijkt dat er faliekant naast te neert academisch onderzoek als diens filiaal DNB (financieel toezicht). zitten. Er zijn in de economie onzeker- scheidsrechter voor politici. En zoals Taken die vragen om deskundigheid, heden, onvoorziene onverstandighe- iedereen weet die wel eens een

22 SPANNING DECEMBER 2012 voetbalwedstrijd gefloten heeft, het en producenten geremd worden, fende economische groei, rente, komt er op aan een beslissing te waardoor de vraag naar goederen en inflatie en overheidsuitgaven wordt de nemen; liever af en toe een incorrecte daarmee de prijzen weer dalen. Men overheidsschuld uitgerekend. De beslissing dan geen beslissing, anders kan de doelstelling te eenzijdig toepassing ziet er solide uit, maar wat wordt het een chaos. Wat daarvan ook vinden (economische groei is geen opvalt is wat onvermeld blijft. Er staat zij, het impliceert wel dat economi- doelstelling, bij de FED is het dat wel), niets over de oorzaak van het tekort. sche analyses met een korrel zout maar dat is de keuze van regeringslei- Het overheidstekort steeg in 2008 toch genomen moeten worden. Net zoals ders geweest. echt door de reddingen van ABN zelfs topscheidsrechters wel eens een De ECB wenst de schulden van de AMRO en ING van 45% BBP naar verkeerde beslissing nemen, en dus Zuidelijke probleemlanden niet op te ruim 58%. Dat is merkwaardig als je kritisch bekeken moeten worden. kopen, want dat zou – zo meent zij – denkt dat je van de geschiedenis kan Een tweede lastigheid is dat econo- tot inflatie kunnen leiden. Geen leren en enig historisch besef even- men soms overstappen naar de monetaire financiering dus van goed gepast is. Maar het is ronduit politiek (Rick van der Ploeg) of het staatsschulden, zoals wel in Japan bizar als je bedenkt dat SNS Reaal bedrijfsleven (Willem Buiter) of juist gebeurt, zoals ook in Groot-Brittannië momenteel op omvallen staat, dat van de politiek (Willem Vermeend) of geschiedt, en zoals in de VS plaats- banken nog altijd een zeer laag eigen bankenwereld (Dolf van den Brink) vindt en zoals econoom Krugman vermogen combineren met staatsga- overstappen naar de wetenschap. Als propageert. De ECB kan zich hierbij ranties, dat Nederland voor 150 bijvoorbeeld van der Ploeg de ook beroepen op het verdrag van miljard aan (indirecte) garanties in plannen kraakt van het kabinet Maastricht, dat een en ander verbiedt. Europa heeft uitstaan die kraters in Rutte-I, spreekt dan de professor Wat doet de ECB dan wel? Het leent de overheidsschuld kunnen slaan en (onafhankelijk) of de oud-politicus dus niet aan overheden uit, maar wel via de band van de PIGGS-landen ten (partijdig of althans met een bepaalde aan private banken en niet zo’n beetje goede komen aan banken en dat vooringenomenheid)? Het is alsof de ook (begin dit jaar 1000 miljard euro private schulden zowel naar omvang, scheidsrechter mee gaat voetballen, of via zogenaamde Long-Term Refinance groei en rente een veel groter althans speeltips geeft aan spelers en Operations). Het koopt wel obligaties probleem zijn voor de Nederlandse trainer. Een wat verwarrende figuur, over van private banken (boven de economie dan de in historisch en maar niet per se problematisch zolang marktprijs), maar weigert dezelfde internationaal perspectief relatief lage maar onverkort duidelijk is dat van obligaties direct op te kopen van overheidsschuld. En zo wordt het der Ploeg en veel van economie weet overheden. De (let wel: ongekozen) debat verengd tot de vraag of we de – zijn bijdrage mitsdien in beginsel ECB stelt daarbij zware eisen aan (overigens willekeurige) Europese waardevol is – maar ook een band met overheden – die gemaand worden norm van 3% nu of in 2017 moeten een partij heeft – en zijn bijdrage dus uitkeringen te verlagen en ontslag- halen en blijft buiten beeld de wel kritisch moeten worden bezien. recht te versoepelen – maar verruimt insolvabiliteit van banken, de enorme Juist bij van der Ploeg is dat wel juist de onderpandseisen voor private schulden en de overdrachten duidelijk. (Overigens kraakte hij ook commerciële banken. Het leent geld van de overheid naar de financiële de zorgplannen van Rutte-II.) Maar – let wel: van de belastingbetaler – te- sector. Nu heeft het CPB elders wel op van bijvoorbeeld Rinnooy Kan –thans gen 1% uit aan grote banken, die dat een en ander gewezen, maar wat hoogleraar, voorheen ING én D66’er weer tegen 7% uitlenen aan Zuidelijke ontbreekt zijn toepassingen waar door – is dat mogelijk minder bekend. landen, dat de belastingbetaler aldaar het kiezen van waarden voor bonusbe- Is bewustwording van het drukke tot de laatste cent moet terugbetalen leid, eigen vermogen, bezuinigingen, grensverkeer tussen economen en van de ECB. Men kan van dit beleid noodfondsen en dividenden gerekend politici en een adequate voorraad vinden wat men vindt, maar het met kan worden aan de solvabiliteit van zoutkorrels afdoende om te borgen publiek geld redden van private banken en aan doorrekeningen die dat economie de democratie dient in banken en het eisen van bezuinigin- banken disciplineren. plaats van frustreert? Dat valt te gen en hervormingen (behalve dan De economie heeft pas democratische bezien, want bovenstaande voorstel- van die ene sector, de financiële waarde als de werkelijke keuzes onder ling van zaken vooronderstelt dat er sector) is zo politiek als het maar zijn het oog gebracht worden, zowel een domein is waar belangen wel een kan. En dit alles zonder dat de ECB publiek als privaat, en als economi- grote rol spelen (de politiek) en een gekozen is, zonder dat zij verantwoor- sche instituten als de ECB gelijke domein (de economie) waar belangen ding aflegt, zonder dat ECB-werkne- maatstaven hanteren voor overheid en geen grote rol spelen en dat dus mers zelf de belasting betalen die ze private instellingen. Anders moet de apolitiek is. Laten we eens twee andere burgers menen op te moeten constatering zijn dat er niets zo voorbeelden in het oog nemen om te leggen. En vooral, het heeft niets meer politiek is als wat zich apolitiek noemt bezien of dat aangenomen kan uit te staan met het mandaat van de en dat de scheidsrechter in een worden. ECB, en ook niets meer met onafhan- politieke arena waarin privaat nog De ECB heeft een mandaat om de kelijkheid. altijd gelijkgesteld wordt aan efficiënt inflatie dichtbij maar onder de 2% te Dan dichter bij huis. Op de CPB-site is en bonus aan verdienste een thuisflui- houden. Het beoogt de inflatie vooral er bij ‘cijfers’ een toepassing ‘zelf ter is. te beteugelen door de rente te rekenen aan de Europese overheids- verhogen, waardoor (schuld-gefinan- schuld’. Op grond van door de cierde) bestedingen van consumenten gebruiker gekozen waarden betref-

SPANNING DECEMBER 2012 23 DE SP EN HET BEDRIJFSLEVEN IN NEDERLAND HEBBEN ELKAAR HEEL WAT TE BIEDEN Tekst: Sharon Gesthuizen

Bij aanvang van het jaar 2012 ven komen we tegen in die economie? staan dat ze de bedrijfsvoering van alle waren er in Nederland ongeveer En belangrijker nog: hoe functioneren bedrijven over zou moeten nemen. één miljoen bedrijven gevestigd1. de bedrijven in ons land eigenlijk? Het overgrote deel van deze De discussie over de democratisering bedrijven is een MKB-bedrijf. Wie zoals de SP pleit voor meer van de economie moet dan ook democratie in de markt, pleit daarmee gevoerd worden met kennis en begrip Er wordt vaak gezegd dat Nederland niet tegelijkertijd voor nationalisatie van de tekortkomingen, maar zeker een echt midden- en kleinbedrijf land van het bedrijfsleven. De SP verzet zich ook van de zegeningen van de vrije is en dat is geheel waar. Meer dan de weliswaar sterk en zeer terecht tegen markt. Daarmee ligt de nadruk van die helft van die bedrijven heeft boven- de uitverkoop van de publieke sector, discussie ook direct waar zij hoort te dien minder dan twintig mensen aan tegen de vermarkting van publieke liggen; namelijk op de vraag hoe we personeel in dienst. Dat zijn dus kleine diensten en tegen een steeds verder die tekortkomingen en extreme bedrijven, waaronder veel eenmansza- terugtredende overheid maar dat wil uitwassen van de werking van de markt ken. De gemiddelde winst van al deze niet zeggen dat onze partij ontkent dat kunnen bestrijden. Op welke manier ondernemingen was 30.000 euro. Een er dankzij de mogelijkheid om in een kunnen we ervoor zorgen dat de markt groot deel van de ondernemers (zo’n land vrij ondernemerschap te beoefe- – in al haar veelzijdigheid – er is ten twintig procent zelfs van het totaal) nen grote voordelen ontstaan. We dienste van de mensen en niet maakte minder dan 20.000 euro winst. onderkennen juist de inventiviteit, andersom. En hoe zorgen we ervoor Wanneer we als partij de discussie creativiteit en flexibiliteit die er van dat zij mensenrechten maar ook aangaan over democratisering van bedrijven en ondernemerschap in milieurechten, werknemersrechten, onze economie is het van groot belang brede zin kan uitgaan. Het zou dierenwelzijn en duurzaamheid naleeft dat we deze cijfers goed voor ogen verkeerd zijn om te denken dat de over- en zelfs tot doelstelling maakt? hebben. Wat is onze economie heid in ons land de taak op zich zou eigenlijk? Waaruit bestaat ze, welke moeten nemen om al die zaken te Het is zo dat we als SP best wel wat groepen en welke individuele bedrij- controleren en te stimuleren – laat vragen van ons bedrijfsleven2. We eisen

24 SPANNING DECEMBER 2012 van de ondernemers immers dat ze bestand zo ongeveer aan een flinke dan ook precies dat deel van de niet uitsluitend het maken van winst keukentafel past dan valt licht uit te markt, het is die poot van de econo- op één zetten maar juist oog hebben denken dat er veel is wat ons aan mie, die gedemocratiseerd dient te voor langetermijnbelangen. Het doel elkaar bindt. De SP pleit juist voor worden. om op korte termijn zoveel mogelijk kleinschaligheid, de menselijke maat, winst te behalen is vaak strijdig met het vakmanschap. Maar ook voor beroep- Ons bedrijfsleven – een bedrijfsleven doen wat nodig is om op lange termijn seer, samenwerking, luisteren naar de dat voor het overgrote deel draait op een gezond bedrijf te blijven. Denk werkvloer en ervoor zorgen dat de slimme, creatieve duizendpoten aan het ontslaan van vakkundig iedereen naar eigen krachten mee kan die leiding geven aan de honderddui- personeel dat wordt weggezet als ‘te doen in onze maatschappij. Zaken die zenden ondernemingen in ons land – duur’ maar waarvan het vertrek een juist bij kleinere bedrijven van groot is daarbij eerder bondgenoot dan enorme aderlating voor de kennis en belang zijn. Iedereen die regelmatig op tegenstander. Als we er tenminste in vakkundigheid in het werk betekent. bezoek gaat bij klein zelfstandigen slagen om elkaar te bereiken. Het is ook niet zo gek dat juist veel weet dat. De betrokkenheid van Onze verwachtingen van het bedrijfsle- kleinere werkgevers – waaronder die in werknemers bij het bedrijf is bijzonder ven zijn realistisch: we weten dat een gespecialiseerde branches als metaal groot en ook de betrokkenheid van onderneming winst moet maken om te of techniek – aangeven dat zij hele- de werkgever bij de vrouwen en kunnen voortbestaan. Zonder winst maal niet zitten te wachten op mannen die bij hem werken is groter immers geen investeringen en zonder versoepeling van het ontslagrecht of dan bij bedrijven met een ruimere investeringen geen toekomst. Tegelij- andere maatregelen om de arbeids- personele bezetting. Daarnaast is het kertijd vragen we juist van onderne- markt naar liberaal dogma te flexibili- feit dat Nederland zoveel kleine mers een visie op de toekomst. Maar seren. Zij zijn al lang blij als ze goede bedrijven telt goed voor andere zaken zoals eerder betoogd: de meeste onder- vakspecialisten kunnen vinden en als spreiding van werkgelegenheid, nemers zien hun bedrijf niet als behouden en iedere werknemer die innovatie en ontwikkeling, het snel melkkoe en zijn het dan ook zeker niet vertrekt om zzp’er te worden, zien ze kunnen inspelen op ontwikkelingen gestart om het zo snel mogelijk weer met lede ogen gaan. in de markt en de leefbaarheid in door te kunnen verkopen voor zoveel Alleen door met ondernemers te gaan buurten, steden en dorpen. mogelijk geld. Zij willen juist iets praten, een kijkje te nemen in hun De SP en het Nederlandse bedrijfsle- maken wat blijft; iets brengen wat keuken en van hen te horen hoe trots ven hebben elkaar dan ook heel wat bestendig is. Daarin zit hun passie die ze – ondanks soms forse tegenslagen te bieden. Gelukkig is dat niet iets wat maakt dat ze zich, niet zelden tachtig – zijn op hun bedrijf, hun product of alleen binnen onze partij wordt uur in de week, met alles wat ze in zich hun innovatie leren we hoe dit soort opgemerkt. Diverse peilingen lieten hebben inzetten om van hun bedrijf zaken echt zitten. Dat plaatst de kritiek de afgelopen jaren zien dat de een goed en gezond bedrijf te maken. van grotere lobbyisten als VNO-NCW populariteit van de SP, zeker onder Als we als SP de problemen en kansen ook in een heel ander perspectief. jonge ondernemers, toeneemt4. die ondernemers hierbij tegenkomen Toch is het nog onvoldoende de serieus nemen en hen helpen die aan Met het verschijnen van het uitgebrei- gewoonte binnen onze partij om de te pakken, dan bereiken we daarmee de plan voor het kleinbedrijf Hart voor banden met het (lokale) bedrijfsleven meerdere doelen ineens. We hebben er de Zaak3 liet de SP zien dat onze partij aan te halen. En dat is jammer, want een forse kracht bij in ons pleidooi het belang van het bedrijfsleven in de belangen zijn zelden tegenstrijdig. voor een democratische economie. En Nederland uiterst serieus neemt. Het Ook het MKB in Nederland heeft last we zorgen voor ruimte en groei- boekje met ruim veertig voorstellen van de economische crisis die is mogelijkheden van onze ondernemers. kon dan ook op lovende reacties veroorzaakt door kortetermijnwinst- rekenen bij onder meer werkgeversor- bejag, doorgeschoten aandeelhou- ganisaties en andere ondernemersplat- dersmacht en een overheid die zich forms. Veel afdelingen gebruikten het zover terugtrok dat de (financiële) boekje in hun campagne voor de markt er een potje van kon maken. In 1. statline.cbs.nl verkiezingen van die zomer en op een het boekje Door de bank genomen 2. Zie ook het eerder in Spanning aantal plekken betekende dat het beschrijft ondernemer Jos Schep hoe gepubliceerde artikel Industrie- begin van een bestendiger contact met klein zelfstandigen door toedoen van beleid vraagt sturing, september de ondernemers in de afdeling. de banken van de regen in de drup 2010 De noodzaak van een plan als Hart voor konden raken. Niet de èchte onderne- 3. Hart voor de Zaak verscheen al de Zaak ligt voor onze partij niet alleen mers maar bestuurders zonder in 2006 maar bevatte toen nog in het behartigen van de belangen van affiniteit met het bedrijf waarover ze slechts een summier aantal het bedrijfsleven. Het plan geeft de scepter zwaaien – namelijk voorstellen. Bedoeld wordt het daarnaast ook een richting aan voor speculanten en sprinkhaankapitalis- plan dat in het voorjaar van onze partij om te komen tot betere ten – zijn degenen die de crisis 2010 verscheen. samenwerking met ondernemers. Als hebben veroorzaakt. Zij zijn degenen 4. Peiling van netwerksite we het immers hebben over een die de winsten in tijden van voor- YoungStartup.nl onder bedrijvenlandschap dat voor meer dan spoed voor zichzelf opstrijken, maar ondernemers in de leeftijd van de helft wordt bevolkt door onderne- in mindere tijden de rekening aan de 20 tot 30 jaar, april 2012 mingen waarbij het totale personeels- maatschappij presenteren. En het is

SPANNING DECEMBER 2012 25 ZEKERHEID VOOR FLEX EEN EINDE AAN TWEEDERANGS- WERKNEMERS? Tekst: Arjan Vliegenthart

In een tijd dat de afbraak van rechten van werknemers hoog op de rechtse agenda staat, maakte links zich in Nederland voor de zomer sterk voor meer rechten voor flexwerkers. Een goed initiatief, dat een einde moest maken aan ongewenste concurrentie tussen werknemers. Alleen is het lot ervan ongewis nu de PvdA haar handen ervan aftrekt omdat zij aan de regering met de VVD prioriteit geeft.

De strijd voor wettelijke rechten op niet verlengd wordt. Dat zorgt niet individuele manier af te dwingen zijn. het gebied van arbeidsomstandig- alleen voor onzekerheid met Doordat de politiek deze eisen heden en een eerlijk loon zijn altijd betrekking tot je baan, maar maakt bindend oplegt aan alle bedrijven in een inherent onderdeel geweest van ook andere dingen in het leven een Nederland wordt een gelijk speelveld de politieke agenda van linkse stuk onzekerder. Banken geven gecreëerd voor iedereen. partijen. Een aantal verworvenheden minder snel een hypotheek, wat Tegelijkertijd wordt daarmee de op dit terrein passeerden de vastigheid in je leefomstandigheden tweedeling tussen werknemers met afgelopen maanden al in de Parels van niet ten goede komt. een vast contract en tweederangs- de Parlementaire Geschiedenis de werknemers met een tijdelijk contract revue. De Arbeidswet uit 1919 (zie de Om voor bedrijven een level playing opgelost. Spanning van september 2012) is een field te creëren en om flexwerkers dergelijke verworvenheid, maar je meer zekerheid te geven, Het lot van het wetsvoorstel is echter kunt ook denken aan het algemeen introduceerde SP-Kamerlid Paul kenmerkend voor de huidige politieke verbindend verklaren van cao’s, wat de Ulenbelt samen met zijn PvdA-collega verhoudingen in ons land. Terwijl rechten van individuele werknemers Mariëtte Hamer afgelopen zomer het PvdA en SP voor de verkiezingen beschermt. Dat deze rechten ooit zijn initiatiefwetsvoorstel Zekerheid en samen optrokken en het plan verworven, wil niet zeggen dat ze Flex. Daarin wordt de positie van gemeenschappelijk indienden, trok de ongestoord bezit zijn van onze flexwerkers versterkt door hen PvdA na de verkiezingen haar handen beschaving. Afgelopen maand nog bijvoorbeeld recht te geven op een ervan af. Regeren met de VVD, die het diende de PVV, gesteund door de ontslagvergoeding als hun contract plan niet ziet zitten, bleek belangrijker VVD, een motie in de Tweede Kamer afloopt en werkgevers te verplichten dan het versterken van de positie van in, waarin ervoor gepleit werd om tijdig aan te geven of een contract tijdelijke werknemers. Het voordeel cao’s niet langer algemeen verbindend verlengd wordt. Daarnaast zou met het van ons parlementair stelsel is dat te verklaren. Het overeind houden van wetsvoorstel een einde worden ieder individueel Kamerlid een deze rechten vraagt dan ook gemaakt aan de mogelijkheid om wetsvoorstel mag indienen – en dat opmerkzaamheid en past goed in de eindeloos tijdelijke contracten aan te iedere partij kleur moet bekennen. strijd voor de democratisering van de bieden aan werknemers: na twee Voor Zekerheid en Flex betekent dat, economie door paal en perk te stellen tijdelijke contracten of een dat de SP het plan altijd nog kan aan de macht van de markt. arbeidsrelatie van twee jaar volgt een indienen – en dat de PvdA vóór of vast contract. Daarnaast wordt het tegen moet stemmen. Voor de strijd Tijden veranderen echter – en zo ook systeem van payrolling aangepakt (zie voor democratisering van de de arbeidsomstandigheden. Eén van ook de Spanning van mei 2012), economie én voor alle flexwerkers is de belangrijkste ontwikkelingen op waardoor werknemers een contract het te hopen dat zij het eerste doet. het gebied van de arbeidsmarkt is de krijgen bij het bedrijf waar zij werken. opkomst van flexwerkers: mensen die Tegelijkertijd worden werkgevers die van tijdelijk contract naar tijdelijk met vaste contracten werken beloond contract gaan en zo geen zekerheid of met een lagere WW-premie. uitzicht op een vaste baan hebben. De opkomst van de flexwerkers geeft Daarmee levert het wetsvoorstel een werkgevers meer macht in de bijdrage aan de democratisering van arbeidsrelaties. Het is makkelijker en de economie doordat het grenzen stelt goedkoper om mensen te ontslaan of aan de terreinen waarop bedrijven in te ruilen voor jongere werknemers. met elkaar kunnen concurreren en Tegelijkertijd heeft de werknemer zekerheid biedt aan belanghebbenden geen perspectief op bijvoorbeeld een in een onderneming, in dit geval de ontslagvergoeding als zijn contract werknemers, die nauwelijks op een

26 SPANNING DECEMBER 2012 DE TOEKOMST VAN DE VAKBEWEGING VAN CRUCIAAL BELANG VOOR EEN SOCIALERE EN MENSWAARDIGE ECONOMIE Tekst: Arjan Vliegenthart

De afgelopen jaren besteedde Spanning veel aandacht aan de ontwikkelingen in de vakbeweging. Niet zo vreemd, want er was veel aan de hand. De spanningen rond het pensioenakkoord, waar de vakbondstop voor tekende maar waar de basis tegen was, de succesvolle strijd van de schoonmakers voor betere arbeidsom- standigheden en meer respect en de discussie rond de toekomst van het FNV bepaalden het nieuws.

Voor linkse politieke partijen is een ‘Het Grote Geld leefde zich uit op de En hoewel het nog te vroeg is om een sterke vakbond van groot belang. maatschappelijke Design-afdeling en oordeel te vellen over wat deze nieuwe Hoewel zij los staan van de vakbewe- de vakbeweging mocht sleutelen in de beweging mag brengen, is zij hoopvol ging – en ook op sommige terreinen reparatieput. Dat deed ze niet eens – simpelweg omdat het doorgaan op van mening verschillen – kunnen ze onverdienstelijk. Het probleem is de oude weg geen perspectief meer samen strijden voor een socialere en echter dat de vakbeweging zo vaak in bood. ‘We moeten af van de institutie rechtvaardigere inrichting van de die put zit dat mensen haar niet meer van de polderaars en toe naar een economie. Een zwakke vakbeweging herkennen als ze eruit is.’ instituut van levende mensen’, vatte speelt rechts, dat vaak terug kan SP-Tweede Kamerlid Paul Ulenbelt de vallen op goed georganiseerde In die zin zijn de recente uitdaging voor de vakbeweging werkgevers, in de kaart. Successen in ontwikkelingen noodzakelijk. De samen. Alleen daarmee kan de de sociale strijd in het verleden strijd om het pensioenakkoord, het vakbeweging op langere termijn weer kwamen vaak tot stand doordat succes van organizing in de de brandstof vinden voor hernieuwde bonden en socialisten samen optrok- schoonmaaksector en de dalende sociale strijd en het perspectief bieden ken; voor een eerlijk loon, voor organisatiegraad zijn de aanleiding aan alle werknemers in Nederland dat voldoende werkgelegenheid en voor geweest voor de interne discussie die een fundamenteel andere, socialere goede werkomstandigheden. begin 2012 tot het Akkoord van en menselijkere organisatie van de Dalfsen leidden, de aanzet tot economie mogelijk is. Sinds de jaren tachtig staat echter de vernieuwing binnen de vakbeweging. macht van de vakbeweging onder druk. Mondialiseringsprocessen OVERZICHT ARTIKELEN SPANNING OVER DISCUSSIE VAKBEWEGING maken de positie van nationaal opererende vakbonden zwakker ten Februari 2010: ‘Een zwakke vakbond Oktober 2011: FNV Lef, een vakbond opzichte van globaal acterend speelt rechts in de kaart’ van z’n mensen kapitaal. Bedrijven kunnen vandaag De vakbeweging staat onder druk. Rechts Ron Meyer, organizer bij de FNV en een de dag makkelijker in één land sluiten probeert de vakbeweging al tientallen van de drijvende kracht achter de om in een ander land open te gaan, jaren de put in te praten, maar ook van schoonmakersacties geeft zijn visie op de iets wat voor werknemers veel minder binnenuit klinken steeds vaker kritische interne verhoudingen binnen de FNV en geldt. Daarnaast groeide in veel geluiden over de koers van de vakbonden. het perspectief op een gerevitaliseerde vakbonden de kloof tussen de basis, De socialistische beweging is vanouds vakbeweging. die vaak stevig wilde inzetten, en de nauw verbonden met het wel en wee van top, die vooral in gesprek wilde blijven de vakbonden. Jan Marijnissen en Paul Januari 2012: ‘De institutie van met werkgevers. ‘Sinds 1982 Ulenbelt geven hun visie op de geschiede- polderaars moet weer een instituut accepteert de vakbeweging de nis en toekomst van de georganiseerde van levende mensen worden’ dominante economische analyse van arbeid. Paul Ulenbelt geeft zijn visie op het het CPB’, aldus Paul de Beer, directeur akkoord van Dalfsen en de uitdaging van de Burcht, het wetenschappelijk April 2011: De lessen van de waar de FNV de komende jaren voor bureau van de vakbeweging. Daarmee schoonmakers staat. werkt zij vooral binnen de gevestigde Schoonmaakwerk is, zoals dat genoemd orde en ontbreekt vaak het perspectief wordt, werk aan de onderkant van de Mei 2012: Van bezetting naar nieuwe op een echt andere ordening van de arbeidsmarkt. Het loon is laag en de vakbeweging! economie. Het repareren van de arbeidsomstandigheden zijn slecht. Het Historicus en vakbondslid Matthias van meest schadelijke gevolgen van het aantal vakbondsleden onder schoonma- Rossum stelt in zijn artikel dat de neoliberale beleid lijkt daarmee haar kers is laag en dat maakt het moeilijk om solidariteitsacties met de schoonmakers hoofddoel te zijn geworden. Terecht acties van de grond te krijgen. Des te op de Vrije Universiteit een voorbeeld vergeleek Ron Meyer de rol van de opmerkelijker is de spectaculaire staking in zouden moeten zijn voor de nieuw op te vakbeweging met die van deze sector, die uiteindelijk een succes werd. richten vakbeweging. werkzaamheden in de reparatieput.

SPANNING DECEMBER 2012 27 ONDERNEMINGSRADEN MOGELIJKHEDEN EN BEPERKINGEN

Tekst: Peter Meijer Foto: Peter Brummen

De laatste keer dat het vraagstuk van de democratisering van de economie prominent op de politieke agenda stond was in 1977. Vier jaar daarvoor was het kabinet- Den Uyl aangetreden, dat behalve uit de PvdA, bestond uit D66, PPR, KVP en ARP (de laatste twee gingen later op in het CDA). ‘Spreiding van kennis, inkomen en macht’ was het motto van de premier. Die ambitie mondde uit in vier wetsvoorstellen: de Wet op de Ondernemingsraden (WOR), de Vermogens Aanwas Deling (VAD), de Wet op de Investerings Rekening (de WIR) en de Grondpolitiek. Toen het kabinet in 1977 viel over de Grondpolitiek, waren alleen de WOR en de WIR in beleid omgezet.

MEER BEVOEGDHEDEN resultaat. De inspanningen van de bevoegdheden. Ik heb bij Nederland kende al een eerdere Wet ondernemingsraad van Organon in Kamerdebatten gezeten waar de op de Ondernemingsraden. Die Oss zijn de afgelopen paar jaar in de Kamer met aanmerkelijk minder dateerde uit het begin van de jaren journaals te volgen geweest. En genoegen moest nemen. zeventig. De directeur was in die wet onlangs heeft de OR van Parenco, Dat de OR formele bevoegdheden ook de voorzitter van de OR. De OR een grote papierfabriek op de heeft, betekent overigens lang niet had weinig tanden en de Veluwe, het voornemen van het altijd dat daar ook optimaal gebruik bevoegdheden konden met een Noorse moederbedrijf om de van wordt gemaakt. Dat heeft een beroep op het bedrijfsbelang terzijde vestiging te sluiten tegen weten te groot aantal oorzaken. Er zijn nogal geschoven worden. Dat veranderde houden. Al die successen zijn bereikt wat directies die niets van ingrijpend door de wet die Van Agt in nauwe samenwerking met de medezeggenschap moeten hebben uiteindelijk in 1979 indiende. De vakorganisaties, maar waren zonder en het functioneren van de OR directeur maakte niet langer deel uit de OR toch lastig te verwezenlijken voortdurend frustreren. Maar ook de van de OR, die vetorecht over de geweest. OR zelf ontbreekt het soms aan wijziging van een groot aantal De OR heeft door zijn recht op kracht. Het is een vrijwilligers- arbeidsvoorwaarden kreeg. informatie de beschikking over veel organisatie waarbinnen Daarnaast kreeg de OR adviesrecht meer informatie dan de vakbonden personeelsleden om de meest over alle belangrijke en verkeert dus in een betere positie uiteenlopende redenen actief zijn. bedrijfseconomische om met alternatieven voor het Het gaat om vrijwilligers met aangelegenheden: overnames, directiebeleid te komen. Bovendien verschillende achtergronden, reorganisaties, inkrimping, heeft de OR het recht deskundigen ervaring, kennis en capaciteiten, die financiering en dergelijke. in te schakelen die elke informatie de directie lang niet altijd effectief Bovendien kon de OR bij het die ze nodig achten op kunnen van weerwerk voorzien. Cursuswerk Gerechtshof in Amsterdam in vragen. Door tegen een besluit van kan daar het nodige aan doen, maar beroep als zijn advies door de de directie bij het gerechtshof in vaak niet genoeg. Daar komt bij dat directie in de wind werd geslagen. Amsterdam in beroep te gaan, vakbonden en werkgevers samen in Tegelijkertijd werd er een kunnen besluiten geblokkeerd de SER een eerste stap hebben gezet subsidieregeling voor de scholing worden. Wanneer ondernemings- om de OR te slopen door de GBIO- van ondernemingsraden in het leven raden en vakbonden goed subsidie voor het scholingswerk af te geroepen. samenwerken kunnen er betere schaffen. resultaten worden geboekt. Dat de directeur overlegpartner in BELANGENBEHARTIGING de OR en de baas van de OR-leden De meest aansprekende successen DE OR IN EEN ONDEMOCRATISCHE is, maakt het functioneren van de van ondernemingsraden hebben STRUCTUUR OR-leden complex. OR-leden geven betrekking op het behartigen van Directies van bedrijven zien zich dan ook massaal aan dat ze bang zijn werknemersbelangen. Zo zijn de door de Wet op de Ondernemings- dat een te radicale opstelling in het ondernemingsraden in het openbaar raden gedwongen om ingrijpende overleg ten koste kan gaan van hun vervoer een belangrijke factor besluiten voor te leggen aan de OR. positie binnen de organisatie. geweest bij het stoppen van de De aandacht voor de gevolgen van Tot slot, de OR is een variant op het aanbesteding van het ov in de grote het bedrijfsbeleid voor het personeel parlementaire model, met alle steden. In mijn eigen praktijk heeft is op die manier geformaliseerd en gebreken van dien. Het is een de OR van AVEBE 250 ontslagen dat is een stap vooruit. Zoals gezegd organisatiemodel dat functioneert in weten te voorkomen en boekte de voorziet de wet in een aantal een omgeving die in de kern niet OR van de ECT een vergelijkbaar inhoudelijke en procedurele democratisch is, want de directie is

28 SPANNING DECEMBER 2012 arbeidsdeling en een steeds grotere behoefte aan controle, en we komen vanzelf uit bij het probleem van de productiviteit. Als we het in Nederland willen winnen van China, Brazilië, India, of Turkije dan heeft het niet zoveel zin om in te zetten op het omlaag brengen van de loonkosten per uur. En ook niet om de arbeidsmarkt te flexibiliseren. Als we economisch mee willen blijven doen, dan moeten we het hebben van de productiviteit. Dingen slimmer, sneller en beter doen. Dat lukt alleen wanneer de directie goed luistert naar ideeën van medewerkers en nieuwe ideeën een kans geeft. Dat vereist dat we anders gaan kijken naar de organisatie en aansturing binnen bedrijven. Zeggenschap inbouwen in werkprocessen, dat is de democratische uitdaging die voor ons ligt. De organisatiesociologie is daar al een eeuw mee bezig. Competentiemanagement, de bovenliggende partij, terwijl dat het contact met collega’s goed is, resultaatgericht beoordelen en werknemers objectief in een maar dat de chef van geen kant belonen zijn daar recente afhankelijkheidsrelatie zitten. Het is deugt. Hij staat immers nooit voor je probeersels van, maar leveren medezeggenschap en niet meer dan klaar als je hem nodig hebt, beloont opnieuw weinig op. Bedrijven staan dat. je nooit eens, maar is er wel als de voor de uitdaging om de roep van kippen bij om je bestraffend toe te werknemers om meer zeggenschap MEDEZEGGENSCHAP ALS spreken wanneer er die ene keer in op de werkvloer samen te laten gaan OPLOSSING het jaar iets fout gaat. Dergelijke met de noodzaak om de productie Binnen het bedrijfsleven ontbreekt opinies zeggen weinig over de slimmer, sneller en beter in te het aan democratische besluit- kwaliteiten van de chef, maar wel richten. vormingsprocessen, omdat het over het probleem om de onderlinge principe ‘wie betaalt bepaalt’ verhouding goed vorm te geven. Is leidend is. De aandeelhouder, iemand ziek en de chef belt de eerste danwel de Raad van Commissarissen dag op, dan is er sprake van een stelt de directie aan. Die maakt de ‘kruistocht tegen het ziekteverzuim’. dienst uit en die wordt als het goed is Belt hij niet dan is dat het zoveelste afgerekend op de resultaten. Voor voorbeeld van harteloos gedrag. één kapitein op de brug van elk De verhouding tegenover een chef, Peter Meijer (1953) schip valt overigens veel te zeggen. een baas, een vader of de Na zijn opleiding Arbeid en Sociologie Dat maakt dat ook non- hoofdonderwijzer of welke autoriteit kwam Meijer als stagiair bij het profitorganisaties, als ziekenhuizen dan ook, is er een van afscherming. Kritisch Gesprekscentrum of woningbouwverenigingen, voor Je houdt in meer of mindere mate de Amsterdam (KGCA) terecht, waar hij dit model kiezen. kaarten tegen de borst en schermt je van 1980 tot 1988 werkte aan het Tegelijkertijd levert die strakke eigen wereld af. Dat is ook de reden scholen en adviseren van hiërarchie echter problemen op. waarom werkoverleg zo vaak tot niets ondernemingsraden. Vanaf 1988 Vraag iemand wat hij of zij van zijn leidt. Koppel dat aan een aantal adviseert hij samen met Tim werk vindt, dan zal het antwoord andere economische principes, zoals Lakeman ondernemingsraden. vaak zijn dat het meestal wel leuk is, die van voortschrijdende

SPANNING DECEMBER 2012 29 Op 14 november 2012 demonstreerden tienduizenden Europese werknemers tegen de keiharde bezuinigingsmaatregelen van hun regeringen. In Athene kwamen tussen de 5000 en 10.000 demonstranten bijeen. ‘EUROPESE ONDERNEMINGSRADEN SLAAN NU NOG GEEN DEUK IN EEN PAKJE BOTER’ Tekst: Dennis de Jong Foto: Corbis

In september nam ik deel aan een door Abvakabo advies aan de Europese Commissie, toen nog in zijn georganiseerde kaderbijeenkomst over Europa. Een hoedanigheid als wetenschapper, dat op de Europese prima initiatief en ik verheugde me op een levendige interne markt sociale rechten het kind van de rekening discussie met de ongeveer 150 aanwezigen. Die dreigen te worden, omdat kapitaal nu eenmaal mobieler is kwam er ook, want terecht hadden de kaderleden dan arbeid. Hoewel op Monti veel aan te merken is, want veel kritiek op het Europese sociaal-economische hij is fervent aanhanger van het neoliberalisme, had hij dit afbraakbeleid. Daarbij wezen ze overigens vooral goed gezien. De belangen van werknemers in de lidstaten naar de politiek. zitten vaak niet op één spoor: de sluiting van een vestiging in het ene land kan de komst van eenzelfde vestiging in een Nu heeft links in geen van de Europese instellingen een ander land inluiden. Zolang de lonen nog sterk verschillen meerderheid en daarom kun je in de politiek alleen wat in Europa, zolang ook de andere arbeidsvoorwaarden nog bereiken, als de werknemers zelf in actie komen. Daarom uiteenlopen, en zolang de werknemersmacht per lidstaat stelde ik aan de kaderleden de vraag hoe het zit met de verschilt, zullen bedrijven blijven zoeken naar de goed- onderlinge contacten tussen werknemers in de verschil- koopste lidstaat met de minste sociale onrust en daarmee lende Europese lidstaten. Maken zij samen met hun het beste ‘investeringsklimaat’. Zo kunnen bedrijven collega’s uit andere Europese lidstaten echt een vuist? werknemers, vakbonden en regeringen tegen elkaar Daarop bleef de zaal stil. De FNV-vertegenwoordigster uitspelen en daar zijn ze goed in. De belangen van de grote bracht in dat zij regelmatig overleg heeft met het Europees bedrijven lopen bovendien grotendeels parallel: zij hebben Verbond voor Vakverenigingen (EVV), maar dat die zich niet alleen georganiseerd in Business Europe, die contacten vooral gericht zijn op de officiële sociale dialoog, dagelijks bij de Europese instellingen lobbyt, maar de zeg maar de polder met de grote werkgeversorganisatie allergrootsten onder hen vormen de machtige ‘European Business Europe en de Europese Commissie. Dat is het Roundtable of Industrialists’. Deze ‘rondetafel’ van dan. Geen directe contacten tussen de buschauffeurs uit multinationals heeft direct toegang tot en invloed op de Amsterdam met hun collega’s in Athene. Geen contacten regeringsleiders en heeft de afgelopen 25 jaar de Europese met de ambtenaren die in Zuid-Europa massaal ontslagen agenda volledig naar zijn hand weten te zetten. worden. Kortom, ieder voor zich en niemand voor allen. Juist omdat de werknemers binnen de Europese Unie niet De huidige premier van Italië, Mario Monti, schreef in een steeds dezelfde belangen hebben, is het moeilijk om op

30 SPANNING DECEMBER 2012 Europees niveau de bedrijfscultuur daadwerkelijk te postbodes het felst. In de afgelopen maanden hebben ook democratiseren. Bovendien lopen de nationale tradities de chauffeurs in het wegtransport van zich doen horen. tussen de bonden erg uiteen: terwijl in Noord-Europa de Toch is het effect van dergelijke acties wisselend: FNV tegenstelling tussen inspraak via ondernemingsraden en Bondgenoten bleef lange tijd aarzelend om zich krachtig het vakbondswerk veel kleiner is geworden dan bij de tegen liberalisering en het ontslag van de postbodes uit te oprichting van deze vorm van zeggenschap nog het geval spreken. Ondanks pogingen van de Europese koepelorga- was, heerst o.a. in Zuid-Europa vooral een strijdmodel met nisatie, Global Union –Europa, om de strijd van de een centrale rol voor onderhandelingen en eventuele acties Nederlandse postbodes aan te grijpen voor brede mobilisa- georganiseerd door de vakbeweging. tie in Europa, bleven de reacties lauw. Alleen het comité ‘Red de Postbode’ was echt actief, buiten de traditionele Sinds 1994 is het mogelijk een Europese Ondernemings- vakbondskanalen om. Zij stuurden dan ook de meeste raad (EOR) op te richten. De Europese regelgeving deelnemers naar de acties in Brussel en Straatsburg. Een hierover is in 2009 herzien en sindsdien zijn alle lidstaten massale poststaking in heel Europa is echter nooit van de met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk (dat op grond gekomen, terwijl die waarschijnlijk meer effect sociaal terrein een opt-out regeling heeft) verplicht dit in gehad zou hebben dan de demonstraties die wel hebben nationale wetgeving te verankeren. Voor ieder bedrijf in plaatsgevonden. Europa dat in meerdere lidstaten actief is, geldt dat op verzoek van werkgevers of werknemers een EOR ingesteld Hoe moet het nu verder? De vakbondsleiding zit in Brussel kan worden. Dan moet het wel tenminste 1.000 werknemers tamelijk onzichtbaar te polderen. Toegegeven, op 14 in dienst hebben, waarvan er in 2 of meer lidstaten november jl. was er een Europese actiedag tegen het minimaal 150 werken. Gaat het initiatief uit van werkne- begrotingsfetisjisme, maar terwijl in Zuid-Europa honderd- mers, dan moet zo’n EOR er komen als tenminste 100 duizenden mensen de straat op gingen, hield de FNV een werknemers uit minimaal twee lidstaten hierom verzoeken. superkleine manifestatie die de media niet haalde. De Inmiddels zijn in Europa zo’n 1.000 EOR’s actief. EOR’s zijn hooguit nuttige informatienetwerken, maar kunnen geen deuk in een pakje boter slaan. En dus gaat De hoogste nationale medezeggenschapsorganen kiezen Brussel samen met de grote bedrijven door met het sociale de nationale vertegenwoordigers in de EOR. Iedere 10% afbraakbeleid. En kennen Nederlandse buschauffeurs nog van de werknemers van de onderneming geeft recht op één steeds geen collega’s in Athene, Lissabon of Madrid. zetel. Heeft een onderneming in Nederland 34% van haar werknemers in dienst, dan heeft Nederland recht op 4 De grote uitdaging blijft hoe je Europese solidariteit tussen zetels. De vertegenwoordigers hoeven overigens geen lid te werknemers organiseert. In het Europees Parlement vindt zijn van de nationale ondernemingsraad. Gelet op de er jaarlijks een evenement plaats van de ‘alternatieve’ werkdruk zijn het vaak andere kaderleden van de bonden vakbeweging. Dat zou een mooi platform kunnen zijn voor die in de EOR zitting nemen. de organisatie van Europese solidariteit. In de praktijk blijkt het een onderonsje van veelal ouder kader uit Uit gesprekken met Nederlandse leden van EOR’s blijkt dat communistisch georiënteerde vakbonden, vooral vanuit het een taaie materie blijft. Lang niet altijd zijn alle Zuid-Europa. Na de vergadering gaat iedereen zijns weegs, nationale zetels gevuld en zelfs als dat wel het geval is, blijft zonder dat er ideeën zijn ontwikkeld over concrete communicatie met vertegenwoordigers uit andere lidstaten Europese acties. Toch zal dit soort initiatieven moeten lastig, o.a. door taalbarrières. De vakbeweging probeert worden uitgebouwd. We hebben in Nederland in toene- zowel in Nederland als op Europees niveau advies te geven mende mate te maken met actiebereide werknemers. Denk en mensen met elkaar in contact te brengen, maar het blijft aan de schoonmakers of aan de thuiszorgmedewerkers. We een moeilijk proces. Een EOR heeft bovendien weliswaar zullen in het Europees Parlement een podium moeten recht op informatie en raadpleging, maar heeft geen recht bieden aan deze sterke groepen. Als de vakbeweging het van meebeslissen. Vooral bij herstructurering van het niet zelf doet, zullen we in elk van de lidstaten op zoek bedrijf vindt er veel overleg plaats. De bedrijfsleiding blijft moeten naar mensen die de strijd willen aangaan. In de echter de baas: ook als de EOR vindt dat een vestiging afgelopen weken heb ik hierover met enkele gelijkgezinde bijvoorbeeld niet gesloten moet worden, kan het bedrijf zijn Europarlementariërs al afspraken gemaakt. De contacten plannen doorzetten. tussen mensen die het meest te lijden hebben van de continue verslechtering van arbeidsvoorwaarden door Zou je de EOR kunnen zien als weerslag van het poldermo- grote bedrijven, moeten elkaar ontmoeten. Dan zou het del, dat betekent niet dat het vechtmodel aan betekenis zomaar kunnen dat niet alleen in Nederland, maar in heel heeft verloren. Medezeggenschap in een EOR die vergezeld Europa schoonmakers de handschoen oppakken. Of dat de gaat van acties van de vakbeweging is nu eenmaal het Nederlandse chauffeurs in het wegtransport samen met meest effectief. En juist daar ligt het probleem. Coördinatie hun Poolse collega’s strijden voor gelijk loon voor gelijk van acties is niet het sterkste punt van de Europese werk. Op een dergelijke vorm van Europese solidariteit zijn vakbeweging. In de afgelopen drie jaar hebben we in de werkgeversbolwerken niet berekend. Het zou een eind Brussel twee massademonstraties gezien tegen het alge- maken aan decennia van tegen elkaar uitspelen van mene Europese sociaal-economische (afbraak)beleid en werknemers. Als het kan met de bestaande Europese een aantal meer gerichte acties. Daarvan waren de acties vakbonden, als het moet buiten hen om. We gaan eraan van de postbodes tegen de liberalisering van de postsector werken! en de ontslagen en afwaardering van het werk van de

SPANNING DECEMBER 2012 31 OPLOSSING VOOR CRISIS HEET DEMOCRATIE

Tekst: Tuur Elzinga, SP-Eerste Kamerlid en beleidsadviseur voor FNV Mondiaal

Een goed startpunt voor een pleidooi voor democratisering van de economie is de huidige mondiale financiële en economische crisis. Het proces van mondialisering van de productie door zowel de internationalisering als de financialisering van de economie vormt een belangrijke oorzaak van deze crisis. De democratische controle is hierbij stelselmatig het slachtoffer, terwijl we paradoxaal genoeg alleen van meer democratische controle de echte oplossingen voor deze crisis kunnen verwachten.

Onze productie vindt tegenwoordig financiële markten, hebben bijgedra- Maar ook indirect: onder dreiging van plaats op mondiale schaal. Bedrijven gen aan een onhoudbare zeepbel- verplaatsing werden de lonen in de VS zoeken de gunstigste productielocaties economie. Dat financialisering van de zelf ook verlaagd. De vakbonden waren op. Dat kunnen ze doen dankzij het feit economie zo mede oorzaak is van de niet bij machte om die trend een halt dat kapitaalstromen nu zo goed als crisis, wordt vrij algemeen aanvaard. toe te roepen: de positie van werkne- volledig zijn geliberaliseerd. Daar Dat ook de mondialisering van de mers verzwakte door het groeiende hebben diezelfde bedrijven hard voor fysieke productie als zodanig een leger werklozen. gelobbyd. Ze vonden bij de politiek een belangrijke rol heeft gespeeld in de Dankzij de internationalisering van de gewillig oor, omdat hun macht – de aanloop van deze crisis is een bedui- economie en het vrije verkeer van macht van het (groot)kapitaal – sterk is dend minder gangbare opvatting. Laat kapitaal, vertaalde de crisis in de VS gegroeid ten opzichte van de macht staan de visie dat internationalisering zich direct door naar de rest van de van regeringen. Dat heeft alles te van de economie een oplossing van de wereld. De crisis verdiepte zich maken met schaalvergroting en crisis in de weg kan zitten. Was de fout bovendien door de beleidsconcurren- accumulatie van kapitaal bij grote van beleidsmakers tijdens de Grote tie tussen landen die door de mondiali- bedrijven, die zo steeds meer uit hun Depressie van de jaren dertig immers sering van de productie in de hand nationale jasjes groeiden. Het werden niet dat op die crisis veelal met wordt gewerkt – en die ook het transnationale spelers die, om protectionistische maatregelen werd oplossen van de crisis in de weg staat. internationaal effectief te kunnen gereageerd en dat dit protectionisme Want: omdat kapitaal veel mobieler is (blijven) opereren, mondiale financie- de crisis slechts verdiepte? De fout die dan andere productiefactoren, ringsproducten nodig hadden en men toen maakte was dat men beleid concurreren overheden vooral om de vrijheid van kapitaalverkeer eisten. Zo maakte uit eigenbelang. Dat is nu niet gunst van dit kapitaal. Immers, als je gaan de internationalisering en anders. nieuw kapitaal kunt aantrekken dan financialisering van het kapitalisme De huidige financiële crisis begon met betekent dat potentieel economische hand in hand, ze versterken en een crisis op de Amerikaanse huizen- activiteit, banen, belastingopbrengsten. versnellen elkaar. markt en een kredietcrisis in de markt Als je de gunst van de financiële Dankzij het vrije kapitaalverkeer voor (als obligaties verpakte) rommel- markten hebt, dan heb je toegang tot kunnen bedrijven gemakkelijk hun hypotheken. Waarom waren er zoveel krediet, dan leen je goedkoop en zijn je productie verplaatsen. Dat betekent financieel riskante hypotheken in de schulden geen probleem. En heb je die niet dat ze letterlijk hun fabrieken en VS? Omdat het lenen van geld dankzij gunst niet? Denk dan aan Grieken- machines fysiek verhuizen, laat staan een zeer lage rente al geruime tijd land. dat ze hun arbeiders meenemen. bijna gratis was. Daardoor praatten de De beleidsconcurrentie beperkt de Fabrieken worden verkocht, arbeiders hypotheekverstrekkers met veel beleidsvrijheid van staten dramatisch. op straat gezet – afgekocht als het moet genoegen ook iemand die niet erg Vooral in tijden van een ernstige crisis, – en vervolgens worden elders nieuwe kredietwaardig was een mooie schuld zoals de huidige, zie je regeringsleiders fabrieken aangekocht en nieuwe aan. De rente werd bewust langdurig na iedere top gespannen uitkijken hoe arbeidskrachten ingehuurd. De zo laag gehouden om via binnenlandse de financiële markten – die ze nota ‘verhuizing’ vindt plaats in de vorm van bestedingen – zowel consumptie als bene in deze situatie hebben gestort een aantal financiële transacties. Voor investeringen – de economie aan te – de dag erop zullen reageren. de eigenaren, de aandeelhouders van jagen. De economie van de VS zou al ‘Hebben we wel gedaan wat de bedrijven, die steeds vaker over de hele veel eerder in recessie zijn geraakt financiële markten van ons verwach- wereld verspreid zitten, geldt dat ze vanwege de almaar dalende lonen van ten?! Hoe reageren de rating bureaus? steeds minder een band hebben met de lage en middeninkomens, als men de Wat doet de rente?’ daadwerkelijke productie. Aandeelhou- bestedingen niet kunstmatig op peil Zo bepalen de financiële markten, die derswaarde staat centraal: alleen wat had weten te houden door grootschalig nota bene zelf in hoge mate de een investering financieel oplevert op de pof te consumeren. Maar veroorzakers van de crisis zijn, de wordt relevant geacht. waarom daalden de lonen? Vanwege de marges waarbinnen door overheden Vooral de perverse prikkels in de verplaatsing van de productie, en wel naar oplossingen kan worden gezocht. beloningenstructuur voor het najagen op twee manieren. Direct, omdat de Die daarmee stelselmatig in de richting van maximale aandeelhouderswaarde voornaamste reden voor productiever- van oplossingen worden gedwongen op de korte termijn, gefaciliteerd door plaatsing immers het kostenvoordeel is die in het straatje van die financiële de doorgeschoten deregulering op de en vaak betreft dat primair loonkosten. markten passen. Een andere route

32 SPANNING DECEMBER 2012 kiezen is er niet meer bij. Maar hoe internationalisering ook de beleids- met politici die zich niet aan de leiband waarschijnlijk is het dat de pyromaan ruimte van overheden door bedrijven van de financiële markten durven te een goede adviseur van de brandweer beperkt worden. Internationale ontworstelen, is de druk om deze zal blijken te zijn? investeringsbeschermingsverdragen winstmakers weer te privatiseren groot. Tegen de wens van kiezersmeerderhe- maken het mogelijk dat bedrijven Voor het vergroten van de democrati- den zien regeringen zich onder druk democratisch overheidsbeleid aanvech- sche zeggenschap over de economie van mondiale financiële markten ten voor internationale tribunalen moet hard worden geknokt. En vooral genoodzaakt impopulair en zelfs waar ze miljoenen tot zelfs miljarden op een schaal van mondiale productie macro-economisch onverstandig aan schadevergoedingen kunnen zal het opbouwen van tegenmacht een bezuinigingsbeleid te voeren. De claimen omdat hun investering en kwestie zijn van lange adem. financiële markten zijn gefixeerd op (toekomstige!) winstverwachting wordt Maar wat dat betreft leven we in een korte-termijnrendement en eisen geschaad. Uit angst voor zulke claims uniek tijdperk. Ooit leek het voor veel draconische bezuinigingen om die zwaar op de begroting drukken, minder mobiele productiefactoren, versnelde schuldreductie van pro- zetten overheden mogelijk controversi- zoals arbeid, onmogelijk om het bleemlanden te bewerkstelligen. In eel beleid, zoals bijvoorbeeld milieu- transnationale kapitaal op mondiaal Italië en Griekenland werden vorig jaar maatregelen, steeds vaker in de ijskast. niveau tegenwicht te bieden. Maar nu onder druk van de geldschieters buiten Het is duidelijk dat financiële mondia- kan dat wel! De technologie die de het democratische proces om niet- lisering zo op allerlei manieren de financiële mondialisering mogelijk gekozen technocraten naar voren stabiliteit van economie en democratie heeft gemaakt, de wereldwijde geschoven als regeringsleiders om die bedreigt. Het is niet verwonderlijk dat informatie- en communicatierevolutie, koers stevig in te zetten. Europa dringt veel regeringsleiders in Europa is inmiddels ook gedemocratiseerd. onder druk van de financiële markten kampen met een historisch laag Dat wil zeggen dat grote delen van de en zeer tegen de wil van de kiezer aan vertrouwen en dat in diverse Europese wereldbevolking van internet, e-mail, op het nog stringenter vastleggen van landen intussen anti-democratische telefoon en social media gebruik een financieel-economisch keurslijf, partijen opgang maken. Terwijl het maken en zich zo eveneens transnatio- waardoor nationale economische juist zo dringend nodig is dat democra- naal kunnen organiseren.1 beleidskeuzes nog verder ingeperkt tisch gelegitimeerde beleidsmakers Ik schreef in de Spanning van februari zullen worden. Nationaal democratisch opstaan om de economie te bescher- 2010 over de overwinning van Lipton- gelegitimeerd beleid maakt plaats voor men tegen de destabiliserende impact arbeiders op Unilever, dankzij Europese politiek waar democratische van de financiële mondialisering. Dat coördinatie door de International Union controle zeer gebrekkig is. kan namelijk prima: financiële of Food workers (IUF). Ook schoonma- Sociale zekerheid en andere publieke instellingen die uit nood in een kers – die zich begin dit jaar opnieuw taken staan structureel onder druk, de crisissituatie zijn genationaliseerd en stevig hebben laten horen – weten hoe belastingen op winsten en andere nu onder democratische controle ze zich ook internationaal moeten kapitaalopbrengsten zijn verwikkeld in vallen, worden niet langer met organiseren.2 Zelfs een van de meest een race naar de bodem en landen die omvallen bedreigd en zullen ook niet kwetsbare groepen werknemers, de in de ogen van de financiële markten snel aankondigen winstgevende huishoudelijk werkers, heeft zich succesvol willen zijn verlagen of activiteiten in het buitenland te dankzij een internationale campagne matigen hun lonen: de rente in de VS, parkeren. Bovendien kunnen nu op de kaart gezet en betere bescher- het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en ineens wel beloningsstructuren en ming afgedwongen via een nieuw Nederland is mede daarom extreem perverse bonussen worden aangepakt. verdrag van de Internationale Arbeids laag. Nationalisatie is lang niet de enige Organisatie (ILO). Is dit nu democrati- Dat we zo niet uit de crisis komen, dat manier om zeggenschap te creëren. Zo sering van de mondiale economie? wordt helaas ook steeds duidelijker. zal een bedrijf waarin de helft van de Nee, nog niet. Maar democratische Het IMF en de OESO stellen zelfs vast aandelen is gereserveerd voor werkne- zeggenschap begint bij organisatie. En dat rijke landen die het zich kunnen mers of waarin deze anderszins de organiseren kan, zelfs mondiaal. permitteren, ook in de eurozone, meer zeggenschap hebben, niet snel zouden moeten investeren en hun instemming weten te verkrijgen om de tekort minder snel zouden moeten productie ten koste van werknemers te terugbrengen. Ook bepleit onder verplaatsen. Ook een coöperatie zal andere het IMF hogere lonen in met niet snel de biezen pakken. De name Duitsland en Nederland. Maar financiële markten hebben op terwijl steeds meer internationale dergelijke productie daarom bedui- 1. Zie ook: sp.nl/9z6om organen en gerenommeerde econo- dend minder grip. Democratisering is 2. sp.nl/9z6op men en instituten beseffen dat de dus bij uitstek de manier om de reële wereldeconomie meer gecoördineerde economie weer onder controle te investeringen nodig heeft voor krijgen en uit de klauwen van winstbe- duurzaam herstel, kijken individuele jag op de korte termijn te halen. landen nog steeds vooral naar hun Vanzelfsprekend is dat niet eenvoudig. eigen concurrentievoordeel, zelfs als Er was een extreme crisis voor nodig dat macro-economisch contraproduc- om hier en daar een bank te nationali- tief is. Steeds vaker kan dankzij de seren, maar de prijs was gigantisch. En

SPANNING DECEMBER 2012 33 VERWORVENHEDEN, AFBRAAK EN NIEUWE KANSEN: WERKNEMERSBELANGEN IN INTERNATIONAAL PERSPECTIEF Tekst: Hans van Heijningen

Jan Cartier van Transnationals Information Exchange (TIE) en Jeroen Merk van Clean Clothes Campaign (CCC) vertellen aan Spanning hoe hun organisaties werknemers wereldwijd ondersteunen om hun arbeids- omstandigheden en hun machtspositie te verbeteren. ‘Wij vinden het belangrijk dat werknemers invloed krijgen op beslissingen over wat er onder welke voorwaarden wordt geproduceerd’, aldus Cartier.

Op wat voor manier verhouden TIE en CCC zich tot het thema van deze nationale afdelingen, zoals Duitsland en België, ‘democratisering van de economie’? spelen een rol van betekenis, terwijl de afdelingen in Ierland Cartier: ‘Het kapitalisme is bij uitstek top-down, TIE maakt en Polen nog maar net zijn opgericht. De Nederlandse tak zich vanuit een vakbondsperspectief sterk voor organisatie bestaat uit een coalitie van onder andere vakbonden, en machtsvorming op het niveau van de werkvloer. Wij consumentenorganisaties, vrouwengroepen, ontwikkelings- vinden het belangrijk dat werknemers invloed krijgen op organisaties en onderzoeksgroepen. Alles bij elkaar bestaat beslissingen over wat er onder welke voorwaarden wordt CCC nu uit een internationaal netwerk van meer dan 250 geproduceerd. Die aandacht voor de werkvloer is belangrijk; vakbonden, maatschappelijke organisaties, vrouwengroepen voor zover er wettelijk medezeggenschapsstructuren bestaan en zustercampagnes in productie- en consumptielanden. heeft dat op het basisniveau vaak weinig om het lijf. De onderlinge verschillen tussen de landen zijn groot: in TIE is in de jaren zeventig vanuit een aantal onderzoeksinsti- Duitsland en België is de CCC een factor van belang, in tuten zoals SOMO (Stichting Onderzoek Multinationale landen als Oostenrijk en Zwitserland heeft de organisatie Ondernemingen) en Transnational Institute (TNI) ontstaan weinig in de melk te brokkelen. Voor CCC geldt dat er wel en heeft zich toen ontwikkeld heeft tot een – vooral Euro- werkrelaties met vakbonden als de FNV en CNV bestaan, pees – netwerk van onderzoekers, scholers en vakbondsacti- maar dat er van intensieve samenwerking geen sprake is.’ visten. Een aantal vakbonden zijn daar van het begin af bij Cartier: ‘Het betrekken van nieuwe belanghebbenden bij betrokken geweest. De oorspronkelijke oprichters zijn onder arbeidsconflicten is niet alleen iets dat ver weg speelt, maar invloed van het beleid van Thatcher en haar neoliberale wat ook in Nederland gebeurt. De manier waarop Schiphol vrienden hun subsidies kwijtgeraakt en de vakbondsactivis- en de NS door de organizers van Bondgenoten betrokken ten zijn toen doorgegaan met TIE. Wij werken vooral met zijn bij het conflict tussen de schoonmaakbedrijven en de kaderleden en minder met de internationale vakbondsstruc- schoonmakers is daar een mooi voorbeeld van.’ turen. Door ervaringen en kennis uit te wisselen ontdekken vakbondsleden nieuwe manieren om zich te organiseren en We hebben de afgelopen decennia gezien dat de grote banken en voor hun belangen op te komen. multinationals wel raad weten met de grotere vrijheid die zij Anno 2012 is de publieke aandacht voor ons werk veel hebben om te investeren en om kapitaal te verplaatsen, terwijl de minder sterk dan enkele decennia geleden, toen er meer vakbonden en werknemers vaak het nakijken hebben als het om belangstelling was voor thema’s als werk en multinationals.’ investeringen en werkgelegenheid gaat. Hebben jullie organisaties Merk: ‘Ik zie wel dat de invalshoek sterk veranderd is, maar niet aan betekenis ingeboet door de wereldwijde neoliberale golf? ben er niet van overtuigd dat de aandacht voor die thema’s Cartier: ‘Natuurlijk vonden er interessante ontwikkelingen zoveel minder is. Het dominante beeld onder onderzoekers plaats in de jaren zeventig en tachtig. Zowel in Brazilië als in in de jaren zeventig was toch ook dat van de arbeider als Polen werden regeringen ten val gebracht door vakbonds- slachtoffer van het kapitalisme, terwijl er nu meer aandacht protesten. Tegelijkertijd wil ik die tijd niet idealiseren, want is voor de praktische mogelijkheden die werknemers en lang niet alles was rooskleurig. Onder invloed van de Koude consumenten hebben om veranderingen af te dwingen. Oorlog was het in die tijd ook binnen de internationale CCC is ontstaan in het kielzog van internationale picket line vakbondswereld water en vuur tussen de verschillende protesten (stakers die een rij vormen om daarmee de politieke stromingen. Sommige vakbonden werden simpel- toegang tot hun werkplek te blokkeren, red.) ter ondersteu- weg uitgerangeerd omdat zij verbonden waren met Russen of ning van werknemers in de textielindustrie op de Filipijnen, Chinezen, andere vakbonden – de zogenaamde gele die opkwamen voor betere lonen en fatsoenlijke arbeidsom- vakbonden – waren eerder de speeltjes van de bazen dan de standigheden. Wat een klassiek arbeidsconflict was – tussen strijdorganisatie van werknemers. In landen als Chili en een buitenlands bedrijf en zijn werknemers – werd door Argentinië, waar de volksbeweging sterk was, werd een deel Nederlandse en in hun kielzog Europese activisten in een van de linkse beweging uitgeroeid. En de vraag wat de breder kader geplaatst. De afnemer, winkelketen C&A, werd historische verdienste is geweest van vakbonden, die toen aangesproken op haar betrokkenheid en werd daarmee nauw verbonden waren met succesvolle revolutionaire tegen haar zin een speler in het conflict. Die aanpak droeg bewegingen in landen als Zimbabwe en Zuid-Afrika, laat ertoe bij dat er nieuwe mogelijkheden ontstonden om grote zich ook niet zo makkelijk beantwoorden.’ productiebedrijven in vooral Azië effectief aan te pakken. Merk: ‘De vraag is wat mij betreft niet zozeer of wij als CCC heeft nu afdelingen in 15 Europese landen. Een aantal links-activistische organisaties succesvol zijn geweest of niet,

34 SPANNING DECEMBER 2012 maar hoe het speelveld zich ontwikkeld heeft. En dat is waarin de westerse verzorgingsstaat uit de zeventiger jaren op volgens mij ingrijpend veranderd. Pogingen om de kleding- mondiaal niveau verwezenlijkt gaat worden? industrie te renationaliseren, maken binnen de huidige Cartier: ‘Dat perspectief zie ik wel voor me. Lula beschouw ik verhoudingen totaal geen kans. Maar de mogelijkheid om in dat opzicht als een soort Nederlandse Drees; ondanks de nieuwe spelers bij tegenstellingen en conflicten te betrekken, enorme armoede en inkomensverschillen die zich in schept vanuit het werknemers- en consumentenperspectief Brazilië voordoen, is daar door de Arbeiderspartij een nieuwe mogelijkheden om strijd te voeren.’ vangnet voor armen en ouderen gecreëerd, dat tot de Cartier: ‘Veertig jaar geleden werkte ik samen met tiendui- verbeelding spreekt. Tegelijkertijd zie ik dat vakbonden en zenden andere Amsterdammers bij Ford, net zoals er rond linkse bewegingen de afgelopen decennia in veel landen Eindhoven tienduizenden mensen bij Philips werkten. Als aan invloed verloren hebben, omdat zij geen perspectieven daar iets speelde dat voor ons van belang was, kon je daar weten te ontwikkelen waarmee ze mensen aan zich weten te relatief makkelijk iets aan doen. Dat ging niet vanzelf, je binden. En religieuze en reactionaire krachten springen moest praten met de mensen en afspreken wat je met zijn dan in dat gat. In veel landen zijn het niet de vakbonden en allen ging doen, maar dat werkte. En nu... Industriële de arbeidersorganisaties maar de religieuzen die, onder productiebedrijven van die omvang zijn bijna allemaal uit andere door het distribueren van voedsel en kleding en het Europa verdwenen. Dat heeft ertoe geleid dat de gevestigde geven van onderwijs, mensen aan zich weten te binden.’ vakbondsstructuren door de bazen uitgekleed zijn. In dat Merk: ‘Ik zie een wereld die volop in beweging is. Een van de opzicht heeft het kapitaal in Nederland en Europa grote grote vragen is hoe China zich verder zal ontwikkelen. Want vooruitgang geboekt.’ China vormt met haar massaproductie van consumenten- Merk: ‘Maar nogmaals, door nieuwe belanghebbenden bij goederen een van de belangrijkste peilers onder het het proces te betrekken, valt er nu wel vooruitgang te wereldwijde neoliberale handelssysteem. Hogere lonen en boeken op terreinen waar we vroeger het nakijken hadden. betere arbeidsomstandigheden in China krijgen onherroe- In ontwikkelingslanden ontwikkelen zich vormen van pelijk gevolgen voor werknemers en consumenten in Azië vakbondsstrijd in de landbouw, de kledingindustrie en de en de rest van de wereld. Er is veel meer beweging dan je via elektronicasector die er vroeger niet waren. Bij de Olympi- de media meekrijgt. In een land als Vietnam zijn onafhan- sche Zomerspelen in 2008 in Bejing hebben CCC en Oxfam kelijke vakbonden taboe, maar leggen wel 18 duizend in samenwerking met een vijftal vakbonden in Indonesië mensen het werk neer om betere lonen en arbeidsvoorwaar- een protocol afgesloten met Nike en Adidas dat van belang den af te dwingen.’ was voor honderdduizenden werknemers die sportschoenen Cartier: ‘Vanuit dat perspectief zie ik meer continuïteit dan produceren. In 2009 zijn we erin geslaagd om vertegenwoor- breuklijnen. Waar werknemers spontaan in actie komen om digers van werknemers uit Indonesië, Bangladesh, Birma en hun belangen kracht bij te zetten, is het belangrijk aan India het ‘Asian Floor Wage’-initiatief te lanceren. Het organisatie te werken en die te versterken. En waar vakbon- voorstel, waar veel rekenwerk en gepuzzel aan te pas is den en werknemersorganisaties vastlopen en verkalken, is gekomen, voorziet in een leefbaar loon voor werkers in de het zaak om de boel op te schudden en in te zetten op textielindustrie. Het voorstel is nog geen realiteit maar vormt spontane actie.’ een richtsnoer voor gesprekken en onderhandelingen van 150 meestal kleine nationale vakbonden met ketens als H&M.’ Cartier: ‘Dan het voorbeeld van arbeiders uit de Ford-fabriek van Sint-Petersburg. Toen een kleine delegatie uit die fabriek Brazilië bezocht in het kader van een uitwisselings- programma, ontdekte zij dat de lonen en werkomstandighe- Jan Cartier (1947) was vanaf de den van de Ford-werknemers in Brazilië een stuk beter jaren ’70 actief als FNV-kaderlid bij waren dan in Rusland na het verdwijnen van de Sovjet-Unie. de opbouw van een internationaal Dat leidde tot de oprichting van een nieuwe vakbond bij vakbondsnetwerk binnen het Ford-concern. Sinds 1987 Ford Sint-Petersburg, die leden wist te winnen en een werkzaam als projectmedewerker bij staking voor hoger loon wist te organiseren. Het is geen Transnationals Information rozengeur- en maneschijnverhaal, maar binnen de Russi- Exchange (TIE) in Amsterdam. TIE sche context wel een stap vooruit. draagt bij aan het het ondersteunen Vanuit TIE zijn we min of meer toevallig betrokken geraakt en stimuleren van vakbondsopbouw van ‘onderop’, waarbij werknemers bij de problematiek van – veelal analfabete – vrouwen die in macht opbouwen op hun werkplek. Tanger (Marokko) garnalen pellen voor Nederlandse bedrij- ven als Heiploeg en Zoutkamp. Die vrouwen worden per kilo Jeroen Merk (1972) promoveerde garnalen betaald, maken soms werkdagen van 12 uur, zijn aan de universiteit van Sussex op niet verzekerd en moeten het stellen zonder steun van de Internationale Betrekkingen. Hij werkt sinds 2003 als onderzoeksco- gevestigde door mannen gedomineerde vakbonden. Grote ördinator voor de Clean Clothes successen hebben zij nog niet bereikt, maar die vrouwen zijn Campaign (CCC). CCC zet zich bezig zichzelf te organiseren, zij hebben verschillende keren wereldwijd in om middels consu- geprotesteerd en ze zijn nu in contact gebracht met kaderle- mentenbeïnvloeding de arbeidsom- den die in Groningen in de garnalensector werkzaam zijn.’ standigheden, organisatie en machtsvorming van werknemers in de kleding- en schoenenindustrie te Laten we een poging doen om vanuit het heden en verleden naar verbeteren. de toekomst te kijken? Gaan we uiteindelijk naar een wereld toe

SPANNING DECEMBER 2012 35 IKEA: VAN VERDACHT BEDRIJF TOT INTERNATIONAAL VOORBEELDCONCERN Tekst: Tiny Kox Foto SP-archief

Eind jaren negentig groeide het vermoeden dat IKEA-producten vervaardigd werden in landen waar kinder- arbeid voorkwam. Toen het populaire, trendy concern weigerde om zijn kopers een garantie te geven dat er geen kinderarbeid werd ingezet, nam de SP het initiatief tot een unieke kopersactie. Het massaal mobilise- ren van consumenten bleek een vondst. Na negen maanden actie ging het IKEA-concern overstag en veran- derde van verdacht bedrijf tot voorbeeldbedrijf. Anno 2012 worden IKEA-productielocaties onafhankelijk gecontroleerd op kinderarbeid.

1998 vrolijke en vriendelijke IKEA-imago in het rijke Westen. De Trendy meubel- en huisraadmultinational IKEA gaat prat op reportage was al in andere landen vertoond. Maar nieuw in haar goede bedoelingen met mensen in het algemeen en Nederland is, dat de klanten bij de IKEA-vestiging in Delft kinderen in het bijzonder. Wat het concern met de mond live mee kunnen kijken, op door de SP geplaatste monitoren. belijdt, lijkt het echter niet in daden om te zetten, integen- Verontwaardigde bezoekers kunnen ter plekke een ‘gele deel. Documentaires en ooggetuigenverslagen doen kaart’ voor IKEA invullen. Dat is hun officiële waarschuwing vermoeden dat bij de vervaardiging van IKEA-producten in dat het concern moet garanderen dat er geen kinderarbeid verre landen veelvuldig sprake is van kinderarbeid en gevaar- wordt gebruikt. Aan het einde van die 5de november zijn de lijke werkomstandigheden. eerste honderden kaarten ingevuld en afgeleverd bij een stomverbaasde bedrijfsleider. Klanten in actie - dat is nieuw WAT VOORAF GING voor IKEA! IKEA wordt in 1998 niet voor het eerst geconfronteerd met De camera’s zoomen in op Bart Karis, algemeen directeur vragen over de vervaardiging van haar meer dan 10.000 van IKEA Nederland. Karis is gespannen als hij mij als artikelen. Al jaren moet het bedrijf opboksen tegen berich- coördinator van de actie ‘IKEA-family, soms wel héél erg ten dat soms wel érg jonge handen in verre landen de jong’ een hand geeft. ‘Volgens mij zijn we het erover eens, IKEA-producten vervaardigen. Het bedrijf doet veel moeite dat kinderarbeid niet kán’, zegt Karis. ‘Prima’, antwoord ik, om die berichten te pareren. En besteedt miljoenen aan een ‘dan kunnen we van IKEA binnenkort waterdichte garanties imago vol ‘kindvriendelijkheid’. Op veel niveaus worden verwachten, via keurmerken en gedragscodes?’ Maar dan vragen van organisaties over de inzet van kinderen bij laat Karis het afweten. Want IKEA is in woorden wel productie voor IKEA bedolven onder goede bedoelingen. tegenstander van kinderarbeid, maar de controle daarop wil Daarmee worden harde acties voorkomen. de multinational niet uit handen geven aan onafhankelijke instanties. GERUCHTMAKENDE REPORTAGE De eerste verbazing is echter snel voorbij. Binnen enkele Op 5 november 1998 zendt de VARA een geruchtmakende dagen krijgen alle invullers van de gele kaarten een brief van reportage uit over de IKEA-activiteiten in Oost-Europa en IKEA Nederland. Daarin legt algemeen directeur Albert het Verre Oosten. Beelden van jonge kinderen die onder Martens uit, dat de uitgezonden beelden al een jaar oud zijn. miserabele omstandigheden werken aan IKEA-tapijten, Nu is alles anders, probeert de concernleiding haar klanten kleedjes en stoelen. Werk met zoutzuur en verfspuiten te vertellen. Martens schrijft dat IKEA altijd alles zal doen zonder enige bescherming. Een schril contrast met het om kinderarbeid te voorkomen. Maar over de gevraagde

36 SPANNING DECEMBER 2012 garanties geen woord. Die garanties vormen ook de onover- breekijzer fungeren om ook andere ondernemingen te komelijke barrière in het gesprek dat een week later plaats- bewegen tot garanties dat kinderarbeid niet langer wordt vindt op de Amsterdamse Karspeldreef. Albert Martens ingezet in de productie. Want het probleem speelt natuurlijk heeft de SP-actievoerders uitgenodigd om hier ‘bij te praten’. bij veel meer multinationals. Als IKEA omgaat, zullen Zijn toon is even welwillend als in zijn brieven aan de boze andere bedrijven volgen. Maar het concern weigert nog klanten. Maar de SP-delegatie maakt hem snel duidelijk dat steeds garanties te geven dat er geen al te kleine handen bij het niet meer om woorden gaat, maar om echte, controleer- de productie van IKEA-spulletjes betrokken zijn. En dus zet bare daden. IKEA moet vanaf nu garanderen dat er geen de SP haar consumentenactie voort. kinderen meer te pas komen aan de productie van tapijten, kleden, gordijnen, lampen, glaswerk, meubels en ander VAN GEEL NAAR ROOD huisraad. Zolang IKEA garanties weigert, zullen de klanten Na de gele kaarten volgen rode kaarten. Aan IKEA-bezoe- worden opgeroepen daartegen te protesteren. Martens kers wordt uitgelegd welke artikelen waarschijnlijk gemaakt reageert ietwat verbouwereerd: ‘Jullie zijn anders dan onze zijn door kinderen. Ze worden opgeroepen aan te geven die andere gesprekspartners...’ Dat onderstreept de SP-delegatie artikelen vooralsnog niet meer te kopen. Ook dat blijkt een meteen door nieuwe acties in het vooruitzicht te stellen. Al schot in de roos. Overal in het land regent het rode kaarten. binnen enkele dagen, bij méér IKEA-vestigingen. Op zaterdag 5 juni 1999 komt Pippi Langkous naar Amster- dam om samen met SP-Tweede-Kamerlid Harry van Bommel WINTER 1998 de 50.000ste protestkaart tegen kinderarbeid aan de Alle IKEA-vestigingen worden bezocht door speciale STOP IKEA-directie te overhandigen. Het concern voelt hoe de KINDERARBEID-picketlines. Voor de deuren wordt met druk zwaarder en zwaarder wordt. En uiteindelijk gaat IKEA behulp van films, dia’s en levensgrote foto’s aangetoond dat overstag. Voortaan zullen gerenommeerde externe accoun- er spanning zit tussen woorden en daden van IKEA als het tants controleren of het bedrijf zijn belofte waarmaakt om om kinderarbeid gaat. De bekende kindervrienden Sinter- kinderarbeid tegen te gaan. Verder krijgen IKEA-klanten het klaas en Zwarte Piet schieten ook te hulp. Voor de IKEA- recht artikelen terug te geven als onverhoopt blijkt dat ze bedrijfsleiders hebben zij niet meer dan een roe en stapels gemaakt zijn met kinderarbeid. nieuwe gele kaarten. Want de grote meerderheid van de IKEA-klanten wil ‘leuke spulletjes’ - en spulletjes die onder BESCHUIT MET MUISJES treurige omstandigheden gemaakt worden door kinderen, De SP feliciteert de concernleiding met haar wijze omme- zijn absoluut níet leuk. Binnen enkele weken is de tiendui- zwaai. En natuurlijk wordt niet vergeten om de consumenten zendste gele kaart dan ook een feit. Steeds meer bezoekers te bedanken die negen maanden lang de druk op het bedrijf blijken al van de actie te weten. Dat komt met name door de hebben opgevoerd en daarmee IKEA uiteindelijk om grote belangstelling van de pers. De naam IKEA krijgt een hebben gekregen. Alle bezoekers van de IKEA-vestigingen andere klank dan de miljoenen kostende imagocampagnes worden getrakteerd op beschuit met muisjes en gefeliciteerd bedoeld hebben. Daar blijft het niet bij. Er wordt overlegd met het succes van negen maanden actievoeren. Dat heeft met organisaties in andere Europese landen of de actie immers geleid tot de geboorte van deze unieke overeen- multinationaal gevoerd kan worden. In Nederland wordt de komst met IKEA. Actievoeren door consumenten helpt. Hun actie afgestemd met FNV-Mondiaal, de Novib en de lande- alertheid en bereidheid om duidelijk te maken dat kinderar- lijke Indiawerkgroep, die ook actief zijn tegen kinderarbeid. beid niet aanvaardbaar is, heeft er toe geleid dat de multina- Op kerstavond 1998 krijgt de concernleiding van de tional zijn beleid wezenlijk veranderd heeft. actievoerders 22.000 gele kaarten overhandigd. Met de beste Internationaal voorbeeldconcern wensen voor 1999. En dat is blijvend, zo blijkt. IKEA vraagt advies aan UNICEF en de ILO (International Labour Organization) en lanceert BEGIN 1999 in 2002 een gedragscode: ‘The IKEA Way on Preventing De aanwijzingen stapelen zich op, dat kinderarbeid en IKEA Child Labour’. Plekken waar IKEA- producten worden veel nauwer met elkaar verbonden zijn dan het concern wil gemaakt, worden sindsdien gecontroleerd door een onaf- doen geloven. Beelden gemaakt met verborgen camera’s, hankelijke partij. Bij het opstellen van deze gedragscode, interviews met ex-werknemers en vakbondsvertegenwoordi- waarin IKEA stelt dat ze geen kinderarbeid accepteert, krijgt gers, documenten van tussenpersonen, rapportages van het bedrijf hulp van UNICEF. Dat is het begin van een lange eigen IKEA-inspecteurs - allemaal wijzen ze erop dat het samenwerking. Anno 2012 ondersteunt IKEA wereldwijd bedrijf niet doet wat het zegt. Daarom wil IKEA geen externe projecten van UNICEF op het gebied van onderwijs, controle op haar toeleveranciers. De SP wil nog meer gezondheidszorg en het voorkomen van kinderarbeid. Zo is consumenten bereiken en levert kranten- en radioadverten- het eens zwaar verdachte bedrijf nu internationaal voor- ties aan. Die worden echter geweigerd. IKEA blijkt een grote beeldconcern in de strijd tegen kinderarbeid geworden. klant met veel invloed. Het concern moppert ook dat de SP zich eenzijdig op IKEA richt. Maar daar is een heldere verklaring voor: omdat IKEA de grootste is. Als één bedrijf zich kan veroorloven de minimale wettelijke bepalingen in landen als India, Vietnam, de Filipijnen, maar ook Oost- MEER WETEN? Europa na te leven, dan is het IKEA wel. Het bedrijf groeit In de Tribune verschenen in november en december 1998 als kool en maakt volop winst. Bovendien profileert IKEA diverse artikelen over de acties tegen IKEA. Zie hiervoor: zich graag als de beste. Wie zichzelf zo’n naam geeft, moet sp.nl/9z6pa laten zien dat hij dat waard is. En ten derde kan IKEA als

SPANNING DECEMBER 2012 37 NAAR EEN WERKELIJK DUURZAME ECONOMIE Tekst: Tijmen Lucie Foto: Bas Beentjes / Hollandse Hoogte

Op zaterdag 15 oktober 2011 zette de Occupy-beweging in navolging van Occupy Wallstreet voet aan wal in Nederland. Zowel het Beursplein in Amsterdam als het Malieveld in Den Haag werden bezet. Een van de initiatiefnemers van Occupy Amsterdam was Seth Lievense. Als coördinator van Zeitgeist Nederland pro- beert hij mensen aan te zetten tot een alternatieve manier van denken over hoe onze maatschappij duurzaam ingericht zou kunnen worden.

Vervolgens ben ik samen met een clubje van 3 of 4 mensen een initiatief gestart via sociale media als Facebook en Twitter, dat al snel veel navolging kreeg. Volgens het NOS-journaal waren er bij de eerste demonstratie zo’n 1800 man op de been. Een unicum voor Nederland, als je je bedenkt dat mensen hier maar moeilijk te organiseren zijn, zeker zonder vakbond of politieke partij. De opkomst was dan ook ver boven mijn verwachting. Het klinkt misschien vreemd, maar mijn overtuiging is dat we in revolutionaire tijden leven. Occupy is naar mijn mening het eerste wereldwijde protest geweest tegen het financieel-economisch systeem waarin wij gevangen zitten. Een systeem, dat gebaseerd is op fictieve schaarste. Fictief, omdat er dankzij technologi- Als we nu na een jaar de balans Wat ook bijdroeg aan de teloorgang sche ontwikkeling en automatisering opmaken van Occupy in Nederland van Occupy was het gebrek aan steun helemaal geen tekorten hoeven te zijn. hoe kijk je dan terug op deze periode? van intellectuelen en van de kunstwe- Door aan producten een bepaalde ‘Allereerst wil ik graag duidelijk reld. Dit in tegenstelling tot Occupy geldwaarde te koppelen, creëer je maken dat ik maar korte tijd bij Wallstreet waar publieke figuren als echter schaarste en daarmee ongelijk- Occupy betrokken ben geweest. Wat Noam Chomsky en Chris Hedges heid. Armen hebben immers niet de mij aansprak in Occupy was de uiting nauw bij de beweging betrokken beschikking over geld om bijvoorbeeld van onvrede en de roep om verande- waren. Wel heeft Occupy Nederland voedsel te kopen. Terwijl er voedsel in ring van de financiële sector. De grote de mogelijkheid geschapen om te overvloed aanwezig is en voor iedereen verdienste van de Occupy-beweging is netwerken. Dankzij de beweging zijn beschikbaar kan zijn, wat zowel de geweest dat zij bewustwording in de mensen met elkaar in contact World Food Organisation (WFP) als samenleving heeft gecreëerd voor de gekomen die nu bezig zijn met het ont- de United Nations Food and Agricul- gigantische schuldenproblematiek die wikkelen van interessante initiatieven ture Organization (FAO) bevestigen.’ door de inrichting van onze huidige om duurzame zelfredzaamheid te maatschappij is ontstaan en waar bevorderen en de economie op Leg eens uit hoe dit systeem van multinationals, financiële instellingen alternatieve manieren vorm te geven. fictieve schaarste werkt? en de politiek vooral van profiteren. Deze bundeling van krachten is de ‘De fictieve schaarste, zoals we die De manier waarop de actie werd grootste winst die Occupy ons kennen, wordt in stand gehouden door vormgegeven – met tentjes een plein opgeleverd heeft.’ de multinationals en de banken, die bezetten – was een gemiste kans. Door hier het meest prominent aan de focus van media en betrokkenen Jij was ruim een jaar geleden een van verdienen. Banken creëren geld uit op de pleinen heeft Occupy zich niet de initiatiefnemers van Occupy lucht, want sinds het loslaten van de kunnen ontwikkelen tot een bredere Amsterdam. Wat waren jouw beweeg- goudstandaard vertegenwoordigt geld beweging. Andere initiatieven die redenen hiertoe? geen reële waarde meer. Dit bijdruk- werden georganiseerd, zoals lezingen, ‘Ik was erg geïnspireerd geraakt door ken van geld zorgt voor inflatie – het zijn daardoor onderbelicht gebleven. de initiatieven van Occupy Wallstreet. minder waard worden van geld – en is

38 SPANNING DECEMBER 2012 zo een belasting op ons gezamenlijk De mogelijkheden in decentralisatie werkt. Als voorbeeld noem ik duur- geldbezit. Je zult meer moeten werken van technologie bieden ons de weg zame energie. In Duitsland zijn ze voor dezelfde welvaart. Tenzij je naar duurzaamheid en individuele daar erg ver mee. Volgens de meest genoeg geld op de bank hebt om deze vrijheid en ondermijnen de machts- positieve prognoses zal in 2022 50% inflatie te compenseren, zal je er op structuren die door schaarste gecre- van de energie in Duitsland groen zijn. achteruit gaan. Ongelijkheid zit zo ëerd zijn. Een wereld waarin men vrij Simpelweg omdat mensen inzien dat ingebouwd in het geldsysteem. is zijn ambities en passies na te leven. het goedkoper en beter voor het Vervolgens zal voor het terugbetalen Een maatschappij die ruimte biedt milieu is. Duurzame energie, die van de rente geld uit de al bestaande voor een zorgzame omgang met elkaar grotendeels (zo’n 70%) opgewekt en geldcirculatie gehaald moeten worden. en ons verlost van de individuele rat geleverd wordt door individuen, MKB Dit moet ergens vandaan komen en race naar het geld. Een ideaal dat en coöperaties. Dit is voor mij een meer leningen zullen aangegaan zowel liberalen als socialisten zou teken dat we langzamerhand op weg moeten worden. Schuld door rente, moeten aanspreken.’ zijn naar een duurzaam tijdperk. Het vereist meer schuld en creëert meer Je schetst nu een zeer ideaaltypische is aan een ieder van ons – en zo samen rente. Dit is een exponentiële ontwik- maatschappij, waarin mensen – om het vorm te geven. keling die geen stand kan houden, te vreedzaam naast elkaar leven en vergelijken met een piramidespel. Een iedereen gelukkig is. Is dit wel piramidespel waarbij enerzijds rente realistisch? over schuld of anderzijds rente over ‘Ja, want je gaat teveel uit van de geldbezit eveneens een ingebouwde competentiegerichte maatschappij vorm van ongelijkheid in het geldsys- waarin wij nu leven. Van een samenle- teem is. We jagen met zijn allen het ving waarin iedereen vooral bezig is schaarstegoed geld na. Het middel dat met overleven. De mens is niet van slechts enkelen van ons de toegang tot nature slecht, zo hebben wetenschap- de overvloed verschaft. We offeren er pers als Sapolsky en Frans de Waal wel zelfs acht uur van onze dag voor op. bewezen. Zij stellen dat de menselijke Feitelijk zitten we gevangen in genen door de omgeving gestuurd Seth Lievense (27) is blogger bij schulden.’ kunnen worden. Wanneer het individu limpidus.org en coördinator van Zeitgeist Hoe zou naar jouw mening het in vrijheid kan leven en volledig Nederland. Tevens was hij een van de schaarstevraagstuk opgelost moeten zelfvoorzienend is, verdwijnt de initiatiefnemers van Occupy Amsterdam. worden? noodzaak tot concurrentie en ‘Door technologische ontwikkeling en daarmee ongelijkheid. Een mooi automatisering zou er helemaal geen voorbeeld in deze is Jos van der Veen, schaarste hoeven zijn. Daar waar onlangs genomineerd tot ‘Groenste MEER WETEN? overvloed aanwezig is, vervalt immers Groninger’, die onder andere zijn Voor meer informatie over Seth de noodzaak van geld. Tenminste, eigen groente en fruit verbouwt met Lievense en zijn ideeën zie zijn weblog: www.limpidus.org zolang deze overvloed ook geautomati- behulp van aquacultuur. Bovendien seerd tot stand is gekomen en de heeft hij zonnepanelen en een Voor de Zeitgeist-beweging: arbeidskosten komen te vervallen. zonne-boiler.’ www.zeitgeistbeweging.nl Vrijwel al onze materiële goederen zijn Hoe probeer jij (als coördinator van geautomatiseerd tot stand gekomen of Zeitgeist Nederland) mensen van jouw De aflevering van Tegenlicht, ‘power to the people’: tegenlicht.vpro.nl/ kunnen geautomatiseerd worden. De ideeën te overtuigen? afleveringen/2012-2013/power-to- vrijheid van handenarbeid en arbeid ‘Niet. Ik probeer vooral mensen aan the-people.html in de dienstensector geeft ruimte voor het denken te zetten. Ze uit te dagen een nieuw tijdperk. Een tijdperk om zich te verdiepen, nieuwsgierig te Vooraanstaand econoom Jeremy waarin geld overbodig zal zijn. Met zijn en zichzelf vragen te stellen. Rifkin, die pleit voor een duurzame samenleving waarin iedereen zelf technologie komt eveneens de Uiteindelijk zal bewustwording vanuit energie opwekt en uitwisselt: mogelijkheid tot decentralisatie. De het individu zelf moeten komen. youtu.be/m9wM-p8wTq4 en nieuwe vraag wordt nu hoe we onze Zeitgeist is ook niet een traditionele youtu.be/17AWnfFRc7g of zijn productie – zoveel mogelijk lokaal – beweging met een leider en volgelin- boeken The Third Industrial Revolution aanpassen aan de draagcapaciteit van gen, maar een verzameling van en The Empathic Civilization onze omgeving. En in een wereld autonome individuen, die zichzelf Stresslezing professor Sapolsky: waarbij duurzaamheid en niet scholen vanuit de wetenschappelijke youtu.be/XvMQQsyPirM consumptie het succes bepaalt, is er methode en vervolgens via internet en veel mogelijk. Zo hoef je niet langer te bijeenkomsten ideeën met elkaar Nominatie ‘Groenste Groninger’, Jos werken om je energierekening te delen. Doel daarbij is niet om tot van der Veen: groenstegroninger.nl/ inzendingen/jos-van-der-veen kunnen betalen, want middels definitieve antwoorden te komen, persoonlijke groene stroom kun je maar elkaar een bepaalde denkrich- jezelf voorzien, heb je een overvloed ting mee te geven. Pragmatisme is aan voedsel dankzij hydrocultuur en daarbij belangrijk, want je kunt alleen heb je allerlei producten in en rond verandering teweeg brengen als het huis dankzij 3D-printers. ervaring of onderzoek laat zien dat iets

SPANNING DECEMBER 2012 39 TOT BESLUIT Tekst: Arjan Vliegenthart

Met deze Spanning wil het Weten- In de tweede helft van de 19de eeuw Naast de democratisering van de schappelijk Bureau een aanzet geven kwam een tweede democratiserings- politieke en de privésfeer bleven velen tot een debat binnen de SP over de golf op gang. Was politiek tot die tijd ijveren voor de democratisering van de democratisering van de economie. De een zaak voor aristocraten en vermo- economische verhoudingen, omdat zij komende tijd zou het goed zijn gende burgers, met de Industriële dat zagen als de kernkwestie. In de wanneer afdelingen zich een mening Revolutie begon ook de arbeiders- jaren ‘70 richtte links Nederland veel vormden over wat er in deze Spanning klasse – producent van zoveel nieuwe van haar aandacht daarop. Het naar voren wordt gebracht. Welke rijkdom - zich nadrukkelijker te centrumlinkse kabinet - Den Uyl zette initiatieven en gedachten spreken ons roeren en eiste haar recht op respect voorzichtig in op betere spreiding van aan en wat staat ons de komende jaren en vertegenwoordiging op. Dit leidde kennis, inkomen en macht. Anderen te doen om de greep van de politiek en tot de strijd om sociale wetgeving – waaronder de piepjonge SP – vonden de samenleving op onze economische enerzijds en het algemeen kiesrecht dat democratisering van de economie ordening vorm te geven en te verster- anderzijds. Sociale wetgeving legde nog veel verder moest gaan. Zonder ken? Als het goed gaat, levert dat ondernemers aan banden bij het macht over de economie zou de komend voorjaar inspirerende gebruikmaken van de arbeidskracht democratie altijd een gemankeerde regioconferenties op en kan onze van werknemers en verplichtte zijn. Programma’s van vakbonden en partij op de laatste Partijraad voor de gaandeweg de overheid garanties te linkse partijen spraken zonder zomer de oogst van onze gemeenschap- regelen voor bestaanszekerheid, bij schroom over het onder democratisch pelijke inspanningen binnenhalen. ziekte, werkloosheid en ouderdom. toezicht brengen van banken en grote Daarmee kan de SP zich opnieuw Het algemeen kiesrecht gaf de bedrijven. bewijzen als de partij die voorop durft ‘verworpenen der aarde’ formeel te gaan in de strijd voor publieke toegang tot de politieke besluitvor- Sinds de jaren ‘80 van de vorige eeuw voorzieningen, eerlijke werkomstandig- ming. Na de Tweede Wereldoorlog is deze discussie verstomd. Ten heden voor iedereen en een inrichting volgde een nieuwe golf, de democrati- onrechte, hebben wij altijd gevonden. van de economie die duurzaam is voor sering van de privéwereld. Vooral in En de huidige economische crisis geeft mens en milieu. de jaren ‘60 kwamen de traditionele ons gelijk. Probleem is dat de meeste gezagsverhoudingen onder grote politieke partijen inmiddels volledig Het idee dat democratisch toezicht op druk te staan. Autoriteit bleek niet vervreemd zijn van dat thema. Zij laten de samenleving gewenst is, is relatief langer een statisch gegeven. De kerk hun denken en doen goeddeels nieuw. Dat geldt al helemaal voor verloor haar almachtige invloed op bepalen door de vraag hoe de markten democratisch toezicht in de economi- het privéleven, de man was niet erop zullen reageren. Ideologisch zijn sche sfeer. In de Franse Revolutie – met langer het hoofd van het gezin. ze vrijwel allemaal bewoner van het haar effecten op heel Europa en de rest Vrouwen werden wettelijk handelings- liberale huis geworden. Dat geldt niet van de wereld – werd voor het eerst bekwaam in de jaren ’50 en manifes- voor de SP. Aan ons is het daarom om vurig gepleit voor maatschappelijke teerden hun wil om als gelijkwaardig het voortouw te nemen nieuwe vernieuwing, gebaseerd op vrijheid, behandeld te worden in opeenvol- toepassingen te ontwikkelen die het gelijkheid en broederschap. De Franse gende feministische golven. Jonge democratisch toezicht op de economie Revolutie ging ten onder maar leidde mensen eisten respect en het recht kunnen vergroten en daarmee ook tot een eerste democratiserings- om mee te beslissen in plaats van dienstbaar zijn aan de menselijke golf in Europa en Amerika. Overheden onderdanig te moeten zijn. De waardigheid, gelijkwaardigheid en zouden voortaan aan regels gebonden kiesgerechtigde leeftijd ging omlaag solidariteit in de samenleving. moeten worden in plaats van te en er kwam een minimumjeugdloon. regeren bij de gratie Gods. Burgers Op universiteiten roerden studenten zouden beschermd moeten worden zich tegen de ongefundeerde almacht tegen autoritaire machten. En meer van de professoren en eisten mede- mensen dan koningen, keizers en zeggenschap, over de organisatie en aristocraten zouden invloed op zelfs over de inhoud van het onder- belangrijke beslissingen moeten wijs. Burgers werden mondiger en krijgen. De rechtsstaat verscheen kritischer en gingen meebeslissen aarzelend aan de horizon en de nieuwe over hoe de samenleving eruit zou idealen over een beter ingerichte moeten zijn. Inspraak werd een samenleving zetten mensen in vuur en bekend fenomeen bij de herinrich- vlam, hoewel de verwerkelijking ting van woonwijken en veel andere moeizamer was dan gedacht. zaken die burgers raakten.

40 SPANNING DECEMBER 2012