Część II ŚRODOWISKO KULTUROWE

Zagospodarowanie turystyczne doliny rzeki Liwiec na odcinku od Starowoli do Strachowa

cz ęść II

ŚRODOWISKO KULTUROWE

Opracowanie: arch. kraj. Kamila Szczepa ńska arch. kraj. Agata Pionnier

Wołomin 2006

Spis tre ści:

strona

I. Zarys historii terenu opracowania………………………... 3

II. Walory środowiska kulturowego………………………… 6

1 Dawne o środki wiejskie i miejskie ………………………………… 6 2 Rezydencje, dwory i pałace……………………………………..….. 7 3 Obiekty poprzemysłowe i usługowe………………………………... 17 4 Budownictwo regionalne…………………………………………… 21 5 Ko ścioły…………………………………………………………….. 23 6 Cmentarze…………………………………………………………... 26 7 Kapliczki i krzy że przydro żne……………………………………… 29 8 Inne miejsca pami ęci……………………………………………….. 36 9 Inne elementy krajobrazu kulturowego…………………………….. 38

III. Materiały źródłowe………………………………………. 39

IV. Zał ączniki………………………………………………… 40

I. Zarys historii terenu opracowania

Osadnictwo nad brzegami rzeki Liwiec rozpocz ęło si ę bardzo wcze śnie. Ju ż przed nasz ą er ą przebywały tu lu źne plemiona nie zwi ązane z żadn ą pa ństwowo ści ą. Teren ten porastała wtedy nieprzebyta puszcza poprzedzielana ciekami i rozlewiskami. Na ślady ludów nale żą cych do kultury trzcinieckiej, łu życkiej, wenedzkiej, wczesno średniowiecznej, czyli nawet sprzed 1500 lat p.n.e. natrafili archeologowie m.in. w grodzisku w Zawiszynie. Burzliwe dzieje tych ziem odzwierciedla zmienno ść przynale żno ści administracyjnej i pa ństwowej ziem jadowskiej i łochowskiej. W średniowieczu teren opracowania poło żony był na wschodnich rubie żach Mazowsza, które wł ączone zostały do Korony Królestwa Polskiego dopiero w XVI w. Do ko ńca I Rzeczypospolitej administracyjnie ziemie nurskie przynale żały do powiatu kamienieckiego. Po trzecim rozbiorze tereny te weszły w skład Galicji Zachodniej zaboru austriackiego. Od 1807 zostały wł ączone do Ksi ęstwa Warszawskiego. Po jego upadku znalazło si ę w obr ębie autonomicznego Królestwa Polskiego, po powstaniu listopadowym w Kraju Nadwi śla ńskim, a po kl ęsce 1963 roku w guberni warszawskiej imperium rosyjskiego. Po okresie niepodległej II Rzeczypospolitej, ziemie te znalazły si ę w generalnej guberni niemieckiej. W sierpniu 1944 roku „wyzwolenie” przynie śli sowieccy okupanci. Współcze śnie po odrodzeniu III Rzeczypospolitej i reformie administracji w 1999 roku gmina Jadów przynale ży do powiatu wołomi ńskiego, natomiast gmina Łochów do węgrowskiego. W czasach nam współczesnych, do szybkiego zaludniania terenów nad Liwcem przyczyniła si ę budowa kolei Warszawa-Petersburg, któr ą oddano do u żytku w roku 1862. Wtedy to rozwijały si ę okoliczne miasta takie jak Jadów i Łochów. W dwudziestoleciu mi ędzywojennym Urle były uznanym letniskiem podwarszawskim. W granicach gmin Jadów i Łochów poło żonych jest wiele miejsc atrakcyjnych wizualnie oraz kulturowo. Znajduj ą si ę tu historyczne o środki osadnicze, pomi ędzy którymi w krajobraz wpisane s ą ciekawe przykłady osadnictwa szlacheckiego, budownictwa regionalnego, obiekty przemysłowe, obiekty architektury sakralnej oraz miejsca pami ęci.

Dwór w Jadowie od strony północnej

fot. Kamila Szczepa ńska

Miejscowo ści „Jadowo” i „Łochowo” w XVI w. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997.

Wa żniejsze drogi w XVI w. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997

Mapa kwatermistrzostwa, ok.1839r. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997

II. Walory środowiska kulturowego

1. Dawne o środki wiejskie i miejskie

Budziska (gmina Łochów) Pierwsze wzmianki dotycz ące tej miejscowości pochodz ą z 1810 roku, zostały zapisane w protokole biskupa lubelskiego Wojciecha Leszczyc-Skarszewskiego, który w parafii Kamionna go ścił z wizyt ą duszpastersk ą. Wie ś opisana została wtedy jako Budy. Dawna nazwa miejscowo ści pochodzi prawdopodobnie od prowizorycznych budowli, słu żą cych za schronienie pracownikom le śnym, poniewa ż mieszka ńcy tutejsi ju ż od XV w. trudnili si ę wyrobem klepki d ębowej, gontów i desek, wypalaniem w ęgla drzewnego, wytapianiem smoły, oraz zbieraniem żywicy, szyszek i kory d ębowej. Do czasów obecnych zachowały si ę w okolicach liczne przykłady budynków poprzemysłowych m.in. tartak, budynki dawnej smolarni, suszarni szyszek oraz nadle śnictwa. Po uwłaszczeniu tych ziem w roku 1864, rozwin ęły si ę na tym terenie wioski: Budziska, Jerzyska, Łojki, Łojew i Wywłoka.

Jadów (gmina Jadów) powstał prawdopodobnie na pocz ątku XV wieku. Pierwotnie wie ś nosiła nazw ę „Jady” – od jadowitych w ęż y żyj ących w okolicznych lasach. Rozkwit miejscowo ści zwi ązany jest z przej ęciem dóbr jadowskich przez hrabiego Zamoyskiego w zamian za odst ąpienie twierdzy Zamo ść . W tych czasach powstały tu niewielkie fabryki włókiennicze. Prawa miejskie Jadów uzyskał w roku 1823 roku, wtedy te ż ukształtował si ę obecny układ urbanistyczny miasta z charakterystycznym, najwi ększym w okolicy rynkiem oraz zabudow ą przyrynkow ą. W śród licznej zabudowy regionalnej, nierzadko drewnianej, a ż 26 budynków zostało wyszczególnionych jako zabytkowe w miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego.

Łochów (gmina Łochów) otrzymał prawa miejskie w 1969 roku, cho ć historia tej miejscowo ści si ęga o wiele wcze śniej. Pocz ątkowo miejscowo ść ta nosiła nazw ę „Łochowo”, prawdopodobnie od zawodu „łowczego”, cz ęstego na tym terenie, „łochwy” czyli legowiska nied źwiedzia lub „łochini” le śnego krzewu owocowego. W 1882 roku została zmieniona na obecn ą. Szybszy rozwój miasta nast ąpił wraz z wybudowaniem stacji kolejowej, wzdłu ż której rozwijało si ę osadnictwo tych terenów, fabryki w Baczkach, a także du żej jak na ówczesne czasy poczty konnej. Układ urbanistyczny miasta kształtował si ę w okresie rozkwitu kolei Warszawa–Petersburg. Najwi ększa koncentracja zabytków architektury zlokalizowana jest wła śnie w okolicy dworca kolejowego, tzn. w rejonie ulic Armii Krajowej i 1 Maja.

Kamionna (gmina Łochów) powstała pod koniec XV wieku. Pocz ątkowo nosiła nazw ę Kamionolas. Obecna nazwa znana jest od 1790 roku. Wła ścicielem tych terenów, na przełomie XIV/XV wieku był przypuszczalnie Wawrzyniec z Targowego. Jego wnuk Mikołaj Targowski z Łochowa, ufundował tutaj w końcu XV wieku pierwszy ko ściół pw. Narodzenia NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja. Obecna, czwarta świ ątynia została wybudowana w stylu neogotyckim na pocz ątku XX wieku. W 1766 r. stolnik podlaski Mikołaj Kuszell lokował tu miasto. Lokacja okazała si ę jednak nieudana i ju ż w źródłach z ko ńca XVIII w. miejscowo ść wymieniana jest ponownie jako wie ś. Warto zaznaczy ć, że z Kamionnej pochodził ks. Michał Godlewski (1872-1956), który w latach 1927-1949 był wykładowc ą na Uniwersytecie Jagiello ńskim w Krakowie.

Zawiszyn (gmina Jadów) zało żony został przez Mikołaja Zawisz ę, starost ę liwskiego i kamienieckiego w 1565 roku. Królowa Bona nadała mu wówczas 10 włók lasu, na których

powstała wie ś i folwark obejmuj ący: dwór, sadzawki oraz młyn na Liwcu, zwanym wtedy „Liwczem”. Znajduje si ę tu dom Mariana Karczewskiego, autora ksi ąż ki „Czy mo żna zapomnie ć?”, opisuj ącej akcje dywersyjne przeprowadzane podczas wojny w tutejszych okolicach.

2. Rezydencje, dwory i pałace

1 Baczki (gmina Łochów) Zespół dworski poło żony jest na południowy wschód od drogi wiod ącej przez wie ś Baczki. W skład tego zespołu wchodz ą: dwór, domek ogrodnika, obora, lamus oraz park. Dwór oraz lamus rozmieszczone s ą po przeciwległych stronach polany b ędącej centrum zało żenia. Park rozci ąga si ę na południowy - wschód. Wybudowany w ko ńcu XVIII w. modrzewiowy dwór uległ zniszczeniu. Podczas odbudowy jego układ przestrzenny został przekształcony. Obecnie jest to obiekt drewniany, parterowy, oszalowany, o konstrukcji zr ębowej, cz ęś ciowo podmurowany. Wybudowany na planie prostok ąta z gankiem od frontu, dziewi ęcioosiowy posiada dwutraktowy układ wn ętrz. Przykryty jest gontowym dachem o konstrukcji dwuspadowej z naczółkami. Jest własno ści ą prywatn ą. Zgodnie z tradycj ą w XVII w., lamus był kaplic ą aria ńsk ą. Obecny wygl ąd uzyskał w XVIII w. Parterowy budynek z mieszkalnym poddaszem jest wymurowany z cegły i otynkowany. Wybudowany został na planie prostok ąta zbli żonego do kwadratu z gankiem od południa. Naro żny ganek wsparty jest na dwóch filarach, otwarty na trzy strony arkadami (obecnie dwie boczne zostały cz ęś ciowo zamurowane). Naro ża budynku s ą opilastrowane. Wej ście przez pó źniejsz ą dobudówk ę, zlokalizowane jest od wschodu. Wewn ątrz znajduje si ę izba z dekoracyjnym sklepieniem. Na poddaszu zachował si ę kominek. Budynek przykryty jest dachem mansardowym, nad gankiem dwuspadowym, pokrytym dachówk ą. W elewacji znajduj ą si ę półkoliste okna. Odrestaurowany został staraniem Marka Sadzewicza w 1974 roku, jest budynkiem mieszkalnym. Park zało żono w XVIII w stylu krajobrazowym. Do obecnych czasów zachowała si ę cz ęść starodrzewu m.in. aleja grabowa biegn ąca z północy na południe. Zespół uj ęty jest w ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

2 Barchów (gmina Łochów). Pozostało ści zespołu dworskiego Dwór został wybudowany w drugiej połowie XIX w. Miał konstrukcj ę drewnian ą, zr ębow ą, był oszalowany. Został przebudowany w drugiej połowie XIX w., przez wła ściciela Konstantego Wiechowskiego. Wybudowany na planie prostok ąta, parterowy dwór z mieszkalnym poddaszem był cz ęś ciowo podpiwniczony. W wysokiej podmurówce mie ściła si ę izba mieszkalna. W skład elewacji frontowej wchodził ganek o czterech drewnianych kolumnach, z trójk ątnym szczytem, obramionym kostkowym gzymsem. Budynek przykryty był blaszanym dwuspadowym dachem. Wn ętrze dworu miało układ dwutraktowy. W roku 1813 r. maj ątek Barchów dzier żawił dziadek Marii Konopnickiej - Wasiłowski. Dwór spłon ął doszcz ętnie w roku 2002. Obecnie zgliszcza budynku porastaj ą gęstymi krzewami.

Park dworski w stylu krajobraz- zowym zachował si ę w dobrym stanie. Odszuka ć tu mo żna liczny starodrzew, układ krzewów oraz alej ę dojazdow ą wiod ącą przez grobl ę mi ędzy dwiema symetrycznie rozplanowanymi sadzawkami. Ze wzgl ędu na brak ogrodzenia, park obecnie stanowi miejsce wypasu zwierz ąt gospo- darskich. Zniszczony dwór – widok od strony drogi

Przy drodze przed grobl ą znajduje si ę kapliczka przydro żna, s ąsiaduje ona z pot ęż nymi pomnikami przyrody - pozostało ści ą alei dojazdowej. Od ruin budynku w stron ę rzeki Liwiec prowadzi kolejna aleja zło żona z jesionów i świerków. Z powodu zniszczenia systemu spi ętrzaj ącego wod ę, stawy i ł ącz ące je kanały zarastaj ą trzcinami

Dobrze zachowane wn ętrza parkowe dworu w Barchowie fot. Kamila Szczepa ńska

3 Brzuza (gmina Łochów). Zespół folwarczny Obejmuje murowany spichlerz oraz drewniane zabudowania rz ądcówki i stajnie. Drewniane stajnie oraz zabudowania pełni ące rol ę rz ądcówki zostały w roku 1975 wyremontowane. W latach pó źniejszych folwark przekształcono w PGR, obecnie jest własno ści ą prywatn ą. W niewielkiej odległo ści od folwarku znajduje si ę drewniana kapliczka. Folwarki i stadnina koni były własno ści ą hrabiego Zamoyskiego.

4 Borki (gmina Jadów). Pozostało ści zało żenia dworskiego. Budynki, wchodz ące w skład zało żenia z XIX wieku zostały rozebrane i przebudowane. Z materiału budowlanego powstały nowe budynki mieszkalne usytuowane w południowo-środkowej cz ęś ci zało żenia. Park o kształcie prostok ąta usytuowany jest na terenie płaskim, nieznacznie tylko opadaj ącym w kierunku wschodnim ku strumieniowi. W skład drzewostanu parku wchodz ą m.in. lipy, jesiony, klony, olsze czarne, robinie akacjowe, świerki, w podszyciu przewa żaj ą lilaki i śnieguliczki. Zachowanymi elementami dawnej kompozycji parku s ą dwa stawy znajduj ące si ę we wschodniej cz ęś ci zało żenia oraz lipowa aleja wjazdowa, w cz ęś ci zachodniej. W s ąsiedztwie alei ustawiony został krzy ż z czerwonego granitu, prawdopodobnie na osi dawnego dworu.

5 Jadów (gmina Jadów). Zespół dworski Wybudowany został w drugiej połowie XIX wieku. Obecny wygl ąd zało żenia nosi ślady licznych zmian, poniewa ż po roku 1860 rezydencja została gruntownie przebudowana przez ówczesnych wła ścicieli, rodzin ę Kotarbi ńskich. Po II wojnie światowej maj ątek przej ął Skarb Pa ństwa i utworzono tam gospodarstwo rybackie. W skład zespołu wchodz ą; dwór, oficyna, spichlerz i obora. Dwór, umieszczony w środkowej cz ęś ci zało żenia, zwrócony jest na południe. Jest to budynek wzniesiony na planie prostok ąta z ryzalitem oraz dwoma niskimi dobudówkami, parterowy bez podpiwniczenia z mieszkalnym poddaszem. Murowany dom przykryty jest dachem naczółkowym o wi ęź bie krokwiowo-stolcowej z lukarnami. Drzwi wej ściowe s ą dwuskrzydłowe, ozdobne, oknom towarzyszą okiennice. Wewn ątrz budynku podłogi i stropy są drewniane.

Elewacja południowa dworu w Jadowie fot. Kamila Szczepa ńska

Oficyna to parterowy, otynkowany budynek na wysokiej podmurówce, z dobudówk ą, przykryty dwuspadowym dachem, w jego okolicy zlokalizowane s ą inne zabudowania gospodarcze.

Budynek gospodarczy wchodz ący w skład zabudowa ń Stawy rybne wchodz ące w skład zało żenia dworskiego dworu w Jadowie w Jadowie

Po roku 1956 całkowicie zniszczono struktur ę i charakter parku. Z pierwotnego zało żenia parkowego zachowały si ę nieliczne kasztanowce, cz ęś ciowo układ drogowy oraz układ wodny, który stanowi ą stawy rybne, poł ączone z rzek ą Osownic ą, usytuowane na południe od zabudowa ń.

Dwór w Jadowie fot. Kamila Szczepa ńska

6 Julin (gmina Łochów). Willa

Budynek charakteryzuje si ę ciekaw ą brył ą. Wybudowana została w 1904 roku przez Ignacego Paderewskiego dla swojej żony Heleny, która utworzyła tu pensjonat dla „dobrze urodzonych” panien. Do roku 1948 w tym miejscu dziewcz ęta uczyły si ę prowadzi ć dom oraz zdobywały ogład ę towarzysk ą. W czasie wojny dom był równie ż czynny. Otrzymywali tu pomoc wszyscy potrzebuj ący, zarówno partyzanci jak i inni ludzie ukrywaj ący si ę przed wojskami niemieckimi. W otoczeniu willi znajduje si ę dobrze zachowana aleja świerkowa oraz park si ęgaj ący a ż do rzeki.

Willa – od strony parku

Willa Paderwskich w Julinie –widok od strony drogi. Fot. Kamila Szczepa ńska

7 Kamionna (gmina Łochów). Zespół dworski Obejmuje dwór, dwie oficyny oraz park. Dwór został wybudowany w roku 1836 dla rodziny Godlewskich. W roku 1982 został odrestaurowany. Obecnie nale ży do prywatnego inwestora.

Z po śród dwóch oficyn wchodz ących w skład zało żenia pierwsza jest w dobrym stanie, druga prawie doszcz ętnie zniszczona. W parku zachowały si ę pomniki przyrody m.in. wi ąz i dąb. Po śród licznego starodrzewu widoczny jest układ wn ętrz parkowych oraz zarastaj ący układ wodny. Znajduje si ę tu równie ż klonowa aleja dojazdowa z bram ą wjazdow ą.

Dwór w Kamionnej Aleja prowadz ąca do dworu

Oficyny wchodz ące w skład zało żenia dworskiego w Kamionnej. fot. Kamila Szczepa ńska

8 Łochów-Stefanin (gmina Łochów). Pozostało ści folwarku Zało żenie „Stefanin” wybudował pod koniec XIX w. Stanisław Dernałowicz dla swojej córki Stefanii. Wła śnie od jej imienia pochodzi nazwa folwarku. W skład zabudowa ń folwarcznych wchodz ą dwa drewniane czworaki na 16 rodzin oraz budynki gospodarcze i czeladne tj. obory, stajnie, stodoły i wozownie. W pobli żu tych zabudowa ń znajdował si ę dworek otoczony ogrodem i parkiem.

Budowa folwarku poci ągn ęła za sob ą rozwój gospodarczy terenu. Przeniesiono tu gorzelnie znajduj ącą si ę pierwotnie w okolicy pałacu w Łochowie Wsi. Wybudowano tu tartak parowy oraz fabryk ę zbrojeniow ą. Po przej ęciu tych dóbr przez rodzin ę Zamoyskich w dworku mieszkał administrator tych ziem. Po drugiej wojnie światowej a ż do roku 1965 w budynku tym mie ściło si ę liceum, a w budynkach gospodarczych internat. Pó źniej pozostał ju ż tylko internat. Dworek spłon ął w 1979 roku. Budynek gospodarczy folwarku „Stefanin” fot. Kamila Szczepa ńska

9 Łochów-Stefanin (gmina Łochów) Pozostało ści zespołu dworskiego W czasie gdy okoliczne tereny znalazły si ę w r ękach rodziny Zamoyskich, przy granicy z Budziskami wybudowano dworek i budynki gospodarcze na potrzeby administratora Lasów Łochowskich. Podczas II wojny światowej obiekty te zostały zaj ęte przez gestapo i żandarmeri ę niemieck ą. Nast ępnie, po roku 1945 utworzono tam siedzib ę Nadle śnictwa Lasów Pa ństwowych. Dwór spłon ął w 1978 roku, a na jego miejscu w latach 1984 - 1986 wybudowano budynek biurowy i mieszkalny.

10 Łochów Wie ś (gmina Łochów) Zespół pałacowy Obecnie składa si ę z pałacu i dwóch oficyn oraz pozostało ści parku. Murowany pałac został wybudowany w pierwszej połowie XIX wieku dla hrabiego Hornowskiego. W czasie świetno ści zamieszkiwany był przez takie osobisto ści jak rodzina Hornowskich, od roku 1875 Dernałowiczów, a nast ępnie Zamoyskich. W czasie gdy dwór był własno ści ą rodziny Dernałowiczów wybudowane zostały trzy murowane budynki folwarczne. Po II wojnie światowej folwark został przej ęty przez skarb pa ństwa i zgodnie z danymi z 1981 roku, po roku 1944 w budynku zamieszkało 21 rodzin robotniczych, ł ącznie 85 osób. W tym czasie stan pałacu ulegał szybkiemu pogorszeniu. Obecnie budynek ten wraz z oficynami jest własno ści ą prywatn ą i podlega gruntownej rewaloryzacji. Planowane jest przekształcenie zespołu pałacowego w obiekt pełni ący funkcje kulturalne i go ścinne. Przy wje ździe znajduje si ę cokół z kamienn ą figur ą Matki Boskiej. Rze źba powstała w pierwszej połowie XIX wieku. Dawniej figura ta znajdowała si ę na wyspie nad Liwcem w prawdopodobnym miejscu poło żenia dawnego dworu - na wysokim brzegu Liwca. W miejscu tym pozostał dobrze zachowany ślad fosy o długo ści około 70 m. Naturalnie meandruj ąca rzeka zmusiła ówczesnych wła ścicieli do przeniesienia swojej siedziby dalej od brzegu. Opuszczona wyspa nazwana została "Sask ą K ępą". W parku cz ęś ciowo zachował si ę starodrzew.

W Pałacu Hornowskich w Łochowie Wsi trwaj ą prace rewaloryzacyjne

Oficyna wchodz ąca w skład zabudowa ń zespołu pałacowego w Łochowie Figura Matki Boskiej Wsi fot. Kamila Szczepa ńska

11 Nowinki (gmina Jadów) Pozostało ści zespołu dworskiego Z dawnego zało- żenia powstałego w połowie XIX w. zachowała si ę jedynie rz ądcówka i czworak. Drewniana rz ądcówka wzniesiona na planie prostok ąta z gankiem, skierowana jest frontem na wschód. Konstrukcja budynku oparta jest na niskiej podmurówce. Elewacja budynku oszalowana jest deskami w układzie pionowym, podobnie jak szczyty dwuspadowego Staw – pozostało ść zespołu dworskiego w Nowinkach

krytego wypalan ą dachówk ą dachu. Murowany czworak, zmieniony został na potrzeby szkoły podstawowej.

12 Pogorzelec (gmina Łochów). Zespół dworski Reprezentuj ą go pozostało ści parku i budynek dworu, który poddany został gruntownej przebudowie, nowy budynek wzorowany jest na dawnym dworze. Nowe jest tak że ogrodzenie. Rewaloryzacji uległy niektóre elementy parku takie, jak układ wodny, droga i podjazd.

Pogorzelec – brama wjazdowa i park

Układ wodny w parku Dwór w Pogorzelcu fot. Kamila Szczepa ńska

13 Relin – Jasiorówka (gmina Łochów). Zespół dworski Obejmuje dworek zwany „Relinki” oraz ruiny młyna nale żą cego do Władysława Eychlera.

Dwór „Relinki”

14 Zawiszyn (gmina Jadów) Pozostało ści XVI – wiecznego zało żenia obronno- rezydencjonalnego Obejmuj ą fortyfikacje oraz wybudowany znacznie pó źniej budynek folwarczny. Obecnie głównym elementem zało żenia jest kolisty nasyp o wysoko ści około 3 m poro śni ęty lilakami. Na tym wzniesieniu niegdy ś zlokalizowana była obronna rezydencja. Otacza go wypełniona wod ą owalna fosa o szeroko ści 5-6 m. Na szycie kopca obok wykopów znajduje si ę niewielka, murowana kapliczka.

Widok zało żenia od strony drogi w Zawiszynie Pozostało ści dawnej fosy fot. Kamila Szczepa ńska

Do naszych czasów dotrwał równie ż wybudowany znacznie pó źniej, pod koniec XIX wieku o śmiorak, b ędący cz ęś ci ą zało żenia dworskiego. W tym czasie na zachód i północ od dworu rozci ągał si ę park, w którego północnej cz ęś ci mo żna odnale źć staw. W parku znajdowała si ę rz ądcówka. Prawdopodobnie cegły oraz ciosy kamienne pochodz ące z ruin dworu w Zawiszynie zostały u żyte do budowy ko ścioła w Jadowie, przypuszczalnie równie ż w Kamionnej. Badania archeologiczne wykazały obecno ść licznego materiału ceramicznego oraz cegieł w pobli żu kopca. Niezwykł ą warto ść archeologiczn ą stanowi ą skomplikowane podziemne struktury przestrzenne powstałe na skutek ró żnych procesów osadniczych na przełomie pó źnego średniowiecza i renesansu.

Pozostało ści zało żenia obronno-rezydencjonalnego w Zawiszynie fot. Kamila Szczepa ńska

3. Obiekty poprzemysłowe i usługowe

15 Łochów (gmina Łochów). Budynek apteki Znajduje si ę na rogu ulic Armii Krajowej i Al. Łochowskiej. Ten drewniany budynek wybudowany został jako rezydencja letniskowa w Urlach, do Łochowa przeniesiony był w okresie II wojny światowej przez Niemców i słu żył okupantom jako kantyna. Po wojnie znajdował si ę tu Urz ąd Gminy.

16 Łochów (gmina Łochów). Budynek poczty Murowany parterowy budynek w XIX wieku był siedzib ą poczty konnej.

Budynek dawnej kantyny wojskowej Budynek poczty

17 Łochów (gmina Łochów) Zespół dworca kolejowego Obejmuje parowozowni ę i budynek mieszkalny. Parowozownia została wybudowana w 1868 roku i słu żyła do II wojny światowej. Obecnie jest przekształcona w stacj ę PKP z kasami oraz poczekalni ą. Obok znajduje si ę zabytkowy budynek mieszkalny. Do roku 1944 były tu równie ż murowany dworzec, dom kolejarza, drewniana wie ża ci śnie ń oraz budynki gospodarcze wybudowane dla obsługi dworca.

Budynek mieszkalny wchodz ący w skład zespołu dworca kolejowego Budynek stacji – elewacja wschodnia w Łochowie – elewacja południowa fot. Kamila Szczepa ńska

18 Łochów – Baczki Fabryczne (gmina Łochów) Zespół fabryczny Fabryki Maszyn Rolniczych i Odlewni Żeliwa Obejmuje obecnie budynek fabryki, stró żówk ę, dom kasjera, domy robotników, szkoł ę oraz grabow ą alej ę dojazdow ą. Budynek fabryki wybudowany został w roku 1884 jako odlewnia żeliwa. Produkowano tu proste odlewy żeliwne do maszyn rolniczych. Po I wojnie światowej fabryka zmieniła nazw ę na Fabryka Odlewów Żeliwnych i Narz ędzi Rolniczych. W s ąsiedztwie dawnego, drewnianego domu rodziny Perlisów, zwanego przez mieszka ńców „pałacem”, zachowało si ę żeliwne ozdobne ogrodzenie wykonane z odlewów metalowych. i aleja grabowa. Niedaleko pozostała stró żówka oraz murowany dom kasjera zwany „kantorem”. Ponadto znajduj ą si ę tam równie ż trzy wielorodzinne drewniane domy zamieszkiwane przez pracowników oraz członków obsługi technicznej fabryki. Dawna szkoła zwana przez okolicznych mieszkańców ”murowank ą” zbudowana była w latach 1910 – 1911, wyposa żona w mieszkanie dla nauczyciela. Od 1928 roku jest to dom mieszkalny. Dawniej w s ąsiedztwie budynku znajdowało si ę żeberko kolejowe ł ącz ące fabryk ę z przejazdem w Jasiorówce. W skład zało żenia wchodził równie ż spichlerz, w 1954 roku przerobiony na sal ę kinow ą i bibliotek ę oraz zbudowana w 1911 roku droga zwana „Perlisow ą szos ą”.

„Murowanka” – dawna szkoła wchodz ąca w skład zespołu fabrycznego w Łochowie Fabrycznym

Pozostało ści dworu nale żą cego do rodziny Perlisów – Aleja grabowa prowadz ąca do dawnego dworu misterne żeliwne ogrodzenie przy zespole fabrycznym w Łochowie

fot. Kamila Szczepa ńska

19 Łochów (gmina Łochów) Przepompownia wody Obejmuje budynki z czerwonej cegły, zwane przez okolicznych mieszka ńców „Pompk ą”. Dawniej, w tym miejscu, woda była pobierana i pompowana do stacji obsługuj ącej poci ągi parowe PKP w Łochowie. Do czasów obecnych przetrwały jedynie zabudowania przepompowni oraz betonowy punkt poboru wody znajduj ący si ę w korycie rzeki.

Zabudowania przepompowni wody Budynki zespołu fabrycznego w Łochowie –Stefaninie

20 Łochów - Stefanin (gmina Łochów) Zespół gorzelni W skład zespołu wchodzi browar i gorzelnia zlokalizowane przy ulicy Wyszkowskiej.

21 Szewnica (gmina Jadów). Zespół gorzelni pochodzi z drugiej połowy XIX wieku, jednak budynki produkcyjne i magazynowe zostały gruntownie przebudowane, jedynie czworak zachował oryginalny kształt. Wybudowany na planie czworok ąta, nieotynkowany budynek z cegły palonej pokryty jest dwuspadowym dachem z dachówki palonej. Drzwi drewniane z nad- świetlem, wewn ątrz pomiesz- czenia rozplanowane s ą w układzie dwutraktowym. Znacznie przekształcone zabudowania gorzelni fot. Kamila Szczepa ńska

22 Ostrówek (gmina Łochów). Zespół fabryczny Fabryki Mebli Metalowych i Odlewni Żeliwa „Morfeusz” Fabryka została zało żona w roku 1872 przez rodzin ę Lebenstein. W skład zało żenia wchodziła odlewnia żeliwa oraz kilka budynków administracyjno-produkcyjnych. W fabryce produkowane były proste maszyny rolnicze, łó żka metalowe, odlewy żeliwne, piasty do wozów itp. Po I wojnie światowej fabryka zmieniła nazw ę na Warsztaty Mechaniczne Ostrówek.

4. Budownictwo regionalne

Budownictwo regionalne stanowi istotny walor krajobrazu Doliny Liwca. W przeszło ści na tym terenie przewa żał drewniany rodzaj zabudowy. Charakterystyczny dla regionu układ zabudowa ń wiejskich oparty jest na planie czworok ąta. Budynek mieszkalny zawsze ustawiony jest szczytem b ądź frontem do drogi. Najbli żej domu sytuowane s ą spichlerze, nast ępnie obory, chlewy i stajnie, a najdalej odsuni ęta jest stodoła b ędąca zamkni ęciem siedliska od strony przeciwnej. Dominuj ącym na tym terenie typem konstrukcji, jest konstrukcja zr ębowa oparta na kamieniach polnych lub podmurówce z cegły. Charakterystyczn ą cech ą regionalnej zabudowy jest prosta bryła domu, niekiedy uzupełniona gankiem lub przeszklon ą werand ą. Wej ście do budynku zazwyczaj znajduje si ę w poziomie terenu. Przewa żaj ą budynki o dachach dwuspadowych o nachyleniu ok. 45% ze szczytami wybijanymi deskami w układzie pionowym, czasem z ozdobnymi zako ńczeniami krzy żuj ących si ę wiatrownic nawi ązuj ącymi do budownictwa regionalnego Kurpi. Cz ęsto pojawiaj ą si ę geometryczne motywy zdobnicze umieszczane na szczytach domów, dekoracyjne deskowanie szczytów domów, snycerskie wyko ńczenie kraw ędzi połaci dachu. Niekiedy dekoracyjna jest te ż poprzeczna belka wie ńcz ąca dach oraz sterczyna. Nielicznie wyst ępuj ą dachy kryte strzech ą oraz mansardy.

Drewniany budynek o charakterze Detal - dekoracyjna korona Detal - wyko ńczenia szczytu dachu regionalnym nadokienna i dekoracja przyokienna

Budynek zabytkowy w Jadowie Drewniana zabudowa przyuliczna fot. Kamila Szczepa ńska

Na listwach podokapowych, na naro żach domu, nad drzwiami i nad oknami pojawiaj ą si ę rze źbione z drewna i malowane na jasne kolory elementy zdobnicze. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą zwłaszcza unikalne dekoracje okien roboty ciesielskiej, zwane „koronami nadokiennymi”. Towarzysz ą im zazwyczaj dwukolorowe okiennice z prostok ątnymi płycinami.

Budynki zabytkowe przy ul. 1 Maja i przy ul Żwirki i Wigury 3 fot. Kamila Szczepa ńska

Urle (gmina Jadów). Zabudowania Urli reprezentuj ą przedwojenne pensjonaty i letnie rezydencje wypoczynkowe. Pensjonaty charakteryzuj ą si ę obszernym rozplanowaniem, s ą zazwyczaj dwukondygnacyjne, urozmaicone gankami i wystawkami. Przykładem tego typu zabudowy jest dom zabytkowy przy ulicy 1 maja w Urlach powstały około 1915 roku. Ponadto w Urlach zlokalizowane s ą kolejne 4 budynki zabytkowe zlokalizowane przy ul. Żwirki i Wigury, Poniatowskiego i 1-go Maja. Brzuza (gmina Łochów) Cała miejscowo ść zachowała charakterystyczny ulicówkowy układ zabudowy. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą liczne zabytkowe drewniane zabudowania z charakterystycznie wyko ńczonymi obramowaniami okien, tzw. „koronami” oraz dekoracyjnymi szczytami domów. W śród licznej regionalnej zabudowy znajduj ą si ę tu 4 obiekty wpisane na list ę WKZ. Wólka Papli ńska (gmina Łochów) Zlokalizowane s ą tu m.in. dwa zabytkowe domy i jedna zagroda. Domy zostały nieznacznie przebudowane, a ich otoczenie jest współczesne. Zagroda jest opuszczona i ulega powolnemu zniszczeniu. Gwizdały (gmina Łochów) Zgodnie w rejestrem WKZ znajduj ą si ę tu cztery zabytkowe domy. Poza wymienionymi wy żej miejscowo ściami zabudowa regionalna zachowała si ę w Łosiewicach, Jerzyskach, Barchowie, Nadkolu, Ogrodnikach ,. W Baczkach i Strachowie znajduj ą si ę po 3 budynki wpisane w rejestr WKZ. Kolejne zlokalizowane s ą w Letnisku Nowy Jadów, Zawiszynie i Kamionnej . Ponadto w miejscowo śach: Burakowskie i w Myszadłach znajduj ą si ę zabytkowe zagrody.

Zabytkowy budynek mieszkalny w Nadkolu fot. Kamila Szczepa ńska

5. Ko ścioły

23 Jadów (gmina Jadów). Ko ściół p.w. Znalezienia Krzy ża św. Jest to trzeci ko ściół w tej miejscowo ści. Pierwszy wybudowany 1474 roku przez Bolesława IV ksi ęcia mazowieckiego, konsekrowany przez jego brata Kazimierza, biskupa płockiego, został spalony wraz z miastem podczas najazdów szwedzkich. W roku 1773 w miejscu spalonego powstał drewniany ko ściół z murowan ą dzwonnic ą. W latach 1882-1884 wybudowano now ą świ ątyni ę, wg projektu uznanego architekta Józefa Piusa Dzieko ńskiego. Jednym z fundatorów był hrabia Zdzisław Zamojski. Materiały budowlane pozyskano m.in. z rozbiórki dawnego dworu w Zawiszynie. Fundusze na budow ę ko ścioła pochodziły tak że z dobrowolnych podatków chłopów, którzy równie ż pomagali przy budowie. Ko ściół jest neogotycki, jednak fragmenty budowli wskazuj ą na styl neoroma ński. Świ ątyni ę wybudowano na planie krzy ża łaci ńskiego i zorientowano w kierunku Ziemi Świ ętej. Zw ęż one prezbiterium, po bokach którego znajduj ą si ę dwie zakrystie, zamkni ęto trójbocznie. Układ przestrzenny ko ścioła jest bazylikowy. Nad cało ści ą budowli góruje wie ża na planie kwadratu. Konstrukcja budowli wykonana jest z cegły wypalanej. Otynkowane s ą wie życzki, portal, skarpy, łuki podokapowe, gzymsy i obramienia otworów. Cało ść wsparto na podmurówce z cegły i ciosów granitowych. Drzwi wej ściowe dwuskrzydłowe, z półkolistym nad świetlem poprzedzone s ą portalem z kolumnami. Nad głównym wej ściem umieszczona jest figura Matki Boskiej, przy niej półkoliste okna tworz ą biforium, wy żej za ś triforium. Dach nad korpusem głównym i zakrystiami Elewacja frontowa ko ścioła w Jadowie jest dwuspadowy. fot. Kamila Szczepa ńska Wewn ątrz widoczne jest sklepienie krzy żowo–żebrowe. Nawa główna poprzedzona jest krucht ą i chórem, nawy boczne oddzielone półkolistymi arkadami wspartymi na filarach. Wn ętrze zdobi ą rokokowe organy, a tak że szafa z miechy, dwie XVIII-wieczne barokowe figury siedz ących puttów na cokołach balustrady chóru, pochodz ące ze Śląska. Zachowały si ę osiemnastowieczne szaty liturgiczne. Na plebani przechowywane s ą ksi ęgi metrykalne si ęgaj ące 1632 roku.

24 Kamionna (gmina Łochów). Ko ściół p.w. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny Jest czwart ą świ ątyni ą w tym miejscu. Pierwszy ko ściół pw. Narodzenia NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja powstał na przełomie XV/XVI w. Obecny wybudowany został w latach 1904-1909 według projektu J. P. Dzieko ńskiego w stylu neogotyckim. Został cz ęś ciowo zniszczony podczas pierwszej wojny światowej. Dnia 8 sierpnia 1915 roku wojska rosyjskie Elewacja południowa ko ścioła w Kamionnej wysadziły dwie wie że, których fragmenty zniszczyły cz ęść świ ątyni.

Fronton ko ścioła w Kamionnej fot. Kamila Szczepa ńska

Detal elewacji północnej ko ścioła w Wn ętrze ko ścioła - w gł ębi dekoracyjna ambona Kamionnej

W latach 1920 - 1923 funkcj ę proboszcza w Kamionnie pełnił ks. Michał Wo źniak (1875-1942) - przyszły m ęczennik obozu koncentracyjnego w Dachau, wyniesiony do chwały ołtarzy w dniu 13 czerwca 1999 roku przez Ojca Świ ętego Jana Pawła II. Dzi ęki jego staraniom odbudowano fasad ę ko ścioła, niestety ju ż bez charakterystycznych dla tego obiektu wie ż. Ogrodzony murem teren ko ścioła otoczony jest licznym starodrzewem w śród którego dominuj ą lipy. Znajduje si ę tu równie ż mogiła z 1920 r.

Mogiła z okresu wojny polsko-bolszewickiej

W pobli żu ko ścioła w latach 1922 - 1924 wbudowano plebani ę. Jej autorem równie ż był J. P. Dzieko ński.

Elewacja plebanii ko ścioła w Kamionnej fot. Kamila Szczepa ńska

6. Cmentarze

25 Jadów (gmina Jadów). Cmentarz rzymsko-katolicki w Jadowie Zało żony został na pocz ątku XIX wieku. W czasie powstawania cmentarza nagrobki sytuowane były do ść chaotycznie, dopiero w momencie wybudowania kaplicy zacz ęto rozmieszcza ć je promieni ście wokół budowli. Brama prowadz ąca na cmentarz została wybudowana w roku 1900, natomiast mur otaczaj ący cmentarz w latach 60- tych XX wieku. Stara cz ęść cmentarza zało żona została na planie rombu. W śród licznych nagrobków znajduj ą si ę tu mogiły: hr. Zdzisława i Józefa Zamoyskich, rodziny Ottowiczów, Drzewiackich i Powier żów, Dionizego Zabokrzyckiego, Fryderyki Kotarbi ńskiej oraz dr Leona Borkiewicza i ks. Stanisława Skowro ńskiego. Jak równie ż grób Władysława Białobrzeskiego poległego 12.11.1918 r. Kaplica cmentarna powstała w ko ńcu XIX wieku, w stylu neogotyckim. Budynek na planie prostok ąta wybudowany z cegły palonej, z sygnaturk ą w fasadzie, nakryty jest dachem dwuspadowym. Naro ża są oskarpowane. Drzwi wej ściowe uj ęte s ą portalem, zako ńczonym ostrym łukiem, po- wielonym w kształcie okien. Mała zakrystia nakryta dwuspadowym dachem z dachówki znajduje si ę w elewacji zachodniej. Wewn ątrz kaplicy znajdował si ę obraz Chrystusa w grobie autorstwa Miłosza Kotar- bi ńskiego oraz pó źno- klasycystyczny nagrobek z piaskowca Fryderyki z Ditzów Kotarbi ńskiej (zm. 1863). Kaplica figuruje na liście WKZ.

Kaplica cmentarna na cmentarzu parafialnym w Jadowie fot. Kamila Szczepa ńska

26 Jadów (gmina Jadów) Cmentarz żydowski Kirkut znajduje si ę w lesie niedaleko szosy Jadów – Mokra Wie ś. Prawdopodobnie został zało żony w połowie XIX wieku, na planie prostok ąta. Obwiedziony został wykopem i obwałowaniem. Wewn ętrzny układ cmentarza został bezpowrotnie zatarty. Na terenie całego obiektu zachowało si ę jedynie kilka macew wykonanych z granitowych kamieni polnych lub piaskowca, z niektórych przetrwały jedynie fragmenty. Na wielu z nich widoczne s ą wyra źne inskrypcje w j ęzyku hebrajskim. W centralnej cz ęś ci znajduje si ę wydzielone nisk ą podmurówka miejsce o rzucie prostok ąta, w środku którego znajduj ą si ę resztki grobowca, kilka macew, oraz cenotaf - grobowiec pozorowany (ku pami ęci Berty i Rubina Berensztein, zamordowanych podczas wojny). Cmentarz poro śni ęty jest lasem sosnowym z rzadkim podszyciem w którym dominuje jałowiec. Pozostało ści nagrobków

Zdewastowany cmentarz fot. Kamila Szczepa ńska

27 Jadów (gmina Jadów). Cmentarz osadników Szkockich Unikatowy w skali kraju cmentarz poło żony jest w lesie. Granice oraz struktura przestrzenna zało żenia zostały całkowicie zatarte. Do czasów obecnych zachowało si ę jedynie kilka nagrobków m.in. nagrobek Waltera Govenlocka wykonany z pot ęż nego granitowego głazu narzutowego z dobrze zachowan ą odlan ą z żelaza stylizowan ą na zwój pergaminu tablica z inskrypcj ą. Na tablicy widnieje napis : „Ś.P. / WALTER GOVENLOCK / PRZE ŻYWSZY LAT 86 / U WSZYSTKICH SZANOWANY / ZMARŁ D. 27 MAJA 1881 R / PORUCZAJ ĄC SW Ą DUSZE BOGU”. W głazie osadzony był niegdy ś równie ż żelazny krzy ż. Innym dobrze zachowanym nagrobkiem jest mogiła Katarzyny z Carviów Hay. Jest to filar wybudowany na planie prostok ąta, wykonany z szarego piaskowca. Składa si ę z dwustopniowej podstawy oraz dwukondygnacyjnej nadstawy zako ńczonej krenela żem. Na wy ższej płycie podstawy znajduje si ę inskrypcja w j ęzyku angielskim, natomiast w ni ższej znajduje si ę ten sam napis w j ęzyku polskim. „TU SPOCZYWA Ś.P. / KATARZYNA z CARVIÓW / HAY / ŻYLA LAT 40 / UMARŁA W STRACHÓWCE / D. 2 GRUDNIA 1873. / JAKO DOBRA CHRZE ŚCIAJNKA / NIE L ĘKAŁA SI Ę ŚMIERCI / SPOKOJNIE POLECIŁA SW Ą / DUSZ Ę BOGU / SPOCZYWAJ W POKOJU / DROGA ŻONO I MATKO”. Cały cmentarz poro śni ęty jest przez sosny i robinie akacjowe oraz bujnie rozro śni ęte krzewy lilaków i dzikiej ró ży.

28 Kamionna (gmina Łochów) Cmentarz rzymsko-katolicki Na cmentarzu znajduje si ę neogotycka kaplica z czerwonej cegły. Wej ście na cmentarz ozdobione jest figur ą Jezusa Chrystusa. Cały cmentarz otoczony jest szpalerami drzew. Znajduje si ę tu zbiorowa mogiła 14 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w czasie walk we wrze śniu 1939 roku, a tak że grób powsta ńca z 1863 r. Ludwika Ignacego Wiktora.

29 Łochów (gmina Łochów) Cmentarz rzymsko-katolicki Wśród pomników na cmentarzu w Łochowie znajduje si ę symboliczny grób z wygrawerowanym napisem „KU CZCI I PAMI ĘCI POLEGLYCH 1939-1945” Pomnik został odsłoni ęty w 1982 roku, ceremoni ę odsłoni ęcia u świetniła przemowa dowódcy batalionu Nadbu żańskiego Obwodu „Rajski Ptak”.

30 Sulejów (gmina Jadów) Cmentarz rzymsko-katolicki Założony został na planie trapezu, niedawno został powi ększony w kierunku południowo-wschodnim. Ogrodzony jest metalowymi segmentami, natomiast brama wybudowana z cegły silikatowej. Główna aleja rozwidla si ę w kierunku południowym. Dawna aleja przebiegała równolegle do zachodniej granicy. Nagrobki zwrócone s ą frontami do alejek. O warto ści cmentarza stanowi ą starsze nagrobki wykonane głównie z kutego żelaza, piaskowca oraz granitu. Do najcenniejszych nale żą : nagrobek ks. Kaliksta Waszczuka z 1893 roku, w formie krzy ża na dekoracyjnym cokole z piaskowca oraz drewniany krzy ż z 1904 roku na nagrobku Marianny Lewandowskiej. Na terenie cmentarza znajduje si ę okazały starodrzew. W strukturze drzewostanu przewa żaj ą gatunki li ściaste tj, kasztanowce, robinie akacjowe, brzozy, lipy, d ęby i topole osiki. Cmentarz poło żony jest w malowniczym otoczeniu pól uprawnych.

7. Kapliczki i krzy że przydro żne

Na terenie doliny Liwca wyst ępuje równie ż nagromadzenie rozmaitych kapliczek i krzy ży przydro żnych. Najcz ęś ciej spotykane s ą kapliczki wybudowane na planie kwadratu lub prostok ąta, murowane, b ądź kamienne. Na cokole ustawiony jest filar z przeszklonymi wn ękami, w których umieszczano obrazy lub rze źby osób boskich, b ądź te ż popularnych świ ętych. Zazwyczaj kapliczki nakrywane s ą dachami dwu- lub czterospadowymi. Wówczas na przeci ęciu kalenic znajduj ą si ę dekoracyjne krzy że. Krzy że przydro żne wykonane z drewna, ozdobnie kutego żelaza lub z odlewanego żeliwa, mocowane s ą na murowanych b ądź kamiennych podstawach. Poni żej uj ęte zostały przykłady małej architektury sakralnej reprezentatywne dla licznych tego typu obiektów zachowanych na terenie opracowania. Wybrane zostały jedynie kapliczki i krzy że powstałe przed II wojn ą światow ą lub ciekawe z innych wzgl ędów. Opisanie wszystkich obiektów tego typu licznie reprezentowanych na tym terenie, wymagałoby bardziej szczegółowego opracowania.

31 Baczki (gmina Łochów). Krzy ż przydro żny ustawiony 21 maja 1878 roku, kosztem Michała Wróblewskiego.

32 Basinów (gmina Jadów). Krzy ż przydro żny granitowy z 1894 roku.

33 Barchów (gmina Łochów). Kapliczka Pochodzi z połowy XIX. Wymurowana jest w formie czworobocznego, otynkowanego słupa. W jej górnej kondygnacji w naro żnikach znajduj ą si ę cztery półkolumienki oraz dwie kolumienki flankuj ące wn ękę.

34 Brzuza (gmina Łochów) Kapliczka Wybudowana została z drewna na murowanym fundamencie. Nakryta jest dwuspadowym dachem nad cz ęś ci ą główn ą i podobnym, mniejszym daszkiem nad wej ściem. Znajduje si ę w pobli żu folwarku. Wpisana na list ę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

35 Brzuza (gmina Łochów) Obelisk zwie ńczony krzy żem

Zabytkowa kapliczka pod lip ą - pomnikiem przyrody znajduje si ę przy dawnym zało żeniu dworskim w Barchowie fot. Kamila Szczepa ńska

36 Iły (gmina Jadów). Krzy ż z 1931 r.

37 Jadów (gmina Jadów). Krzy ż przydro żny przy mo ście na Osownicy Upami ętania miejsce tragicznej śmierci 8 letniego Józefa Zamoyskiego. Dziecko spadło ze spłoszonego konia.

38 Kaliska (gmina Łochów). Kapliczka Powstała w roku 1916. Upami ętnia pragnienia ludno ści z okresu „Wielkiej Wojny”.

39 Kamionna Pie ńki (gmina Łochów) Kapliczka Murowana w postaci trzech czworok ątów o zmniejszaj ących si ę wymiarach, zwie ńczonych odlewanym krzy żem. Na środkowym fragmencie znajduj ą si ę wn ęka z płaskorze źbą.

40 Laski Stare (gmina Łochów). Kapliczka Murowana z w formie czworok ątnego słupa z niszami, zwie ńczona kutym dekoracyjnie krzy żem.

41 Łazy (gmina Łochów) Kapliczka Murowana, cz ęś ciowo otynkowana, w postaci słupa nakrytego dwoma dwuspadowymi dachami, o przecinaj ących si ę kalenicach.

Kapliczka z bogato zdobionym krzy żem Kapliczka w Kaliskach Krzy ż w Jadowie przy w Laskach Starych rzece Osownicy fot. Kamila Szczepa ńska

42 Łochów (gmina Łochów). Kapliczka Powstała w pierwszej połowie XIX w. Ustawiona jest na czworobocznym, murowanym i otynkowanym słupie. Kamienna rze źba przedstawia Św. Jana Nepomucena. Patron był czeskim kanonikiem, który nie chc ąc zdradzi ć tajemnicy spowiedzi podejrzliwemu m ęż owi, został rzucony z mostu Karola w Pradze do rzeki Wełtawy.

43 Łojki (gmina Łochów). Kapliczka Pochodz ąca z roku 1894. W postaci murowanego słupa o zw ęż aj ącym si ę szczycie, zako ńczonego krzy żem. W przeszklonej niszy umieszczona jest figura Matki Boskiej.

Figura Św. Jana Nepomucena

44 Nowa Starowola (gmina Jadów) Krzy ż z 1959 roku.

45 Nowinki (gmina Jadów) Krzy ż Wykonany z ró żowego granitu, pochodz ący z roku 1918. Zawiera cz ęste na okolicznych kapliczkach wezwanie „OD POWIETRZA GŁODU OGNIA I WOJNY ZACHOWAJ NASZ PANIE”

46 Oble (gmina Jadów) Obelisk Z 1935 roku, murowany pomalowany na biało z krzy żem.

Krzy ż w miejscowo ści Oble Krzy ż w miejscowo ści Nowinki fot. Kamila Szczepa ńska

47 Sitne (gmina Jadów) Krzy ż z 1896 roku

48 Starowola (gmina Jadów). Krzy ż z 1928 roku zawiera powtarzaj ący si ę w okolicy motyw li ścia z wygrawerowanym „BO ŻE BLOGOSŁAW NAM”

Sitne - Krzy ż Płaskorze źba - detal krzy ża w Sitnem

49 Starowola (gmina Jadów). Kapliczka z 1900 roku Ma posta ć granitowego słupa, W przeszklonej niszy znajduje si ę wizerunek Matki Boskiej, a poni żej napis „BŁOGOSŁAW NAS”. U podstawy kapliczki znajduje si ę nisza z figur ą Jezusa Chrystusa, zdj ętą ze zniszczonego krzy ża z roku 1944.

Krzy ż w Starowoli z 1928 r. Krzy ż w Starowoli z 1900 roku fot. Kamila Szczepa ńska

50 Starowola (gmina Jadów). Krzy ż Pochodzi z 1862 roku. Jest to najstarszy z okolicznych drewnianych obiektów tego typu. Wsparty na leciwych kasztanowcach wyra ża pro śbę „BO ŻE BLOGOSŁAW NAS”. Wy żej widnieje napis „POD TWOJ Ę OBRON Ę”.

51 Strachów (gmina Jadów). Kapliczka przydro żna O formie słupowej, została ustawiona w okresie mi ędzywojennym. Posiada oryginaln ą form ę obelisku z piaskowca. W przeszklonej wn ęce znajduje si ę obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem Jezus (Matki Boskiej Cz ęstochowskiej). Upami ętnia odparcie wojsk radzieckich w wojnie w 1920 roku. Świadczy o tym wygrawerowana inskrypcja: „ KRÓLOWO / KORONY / POLSKIEJ / MÓDL SI Ę / ZA NAMI / *CVD / NAD / WISŁĄ* / NA PAMI ĄTK Ę / ODPARCIA / BOLSZEWIKÓW / POD RADZYMINEM/ 15 SIERPNIA 1920 R.”

Krzy ż w Starowoli z 1862 r.

Detal kapliczki w Strachowie Kapliczka w Strachowie fot. Kamila Szczepańska

52 Urle (gmina Jadów). Symboliczna mogiła Znajduje si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci miejscowo ści, przy ko ńcu ulicy 1 Maja. Upami ętnia żołnierzy francuskich poległych w tych okolicach w 1945 roku. Na stopniu przed cokołem krzy ża umieszczono tablicę z inskrypcj ą: „A LA MEMOIRE / DES FRANCAIS / MORTS/ LOIN/ DE LEUR PATRIE / MAI 1945” W tłumaczeniu napis ten oznacza „Pami ęci Francuzów poległych z dala od swojej ojczyzny”.

53 Wólka Papli ńska (gmina Łochów). Kapliczka Murowana w cz ęsto spotykanym na tym terenie formie czworobocznego słupa, z przeszklonymi wn ękami, nakryta dwoma dwuspadowymi dachami o przecinaj ących si ę kalenicach.

Krzy ż w Urlach

54 Zawiszyn (gmina Jadów). Krzy ż – pomnik Z czerwonego granitu ustawiony został w roku 1918. W kamieniu wygrawerowano złocon ą inskrypcj ę: „JEZUSIE NAUCZYCIELU / ZMIŁUJ SI Ę NAD NAMI / TEN KRZY Ż STAWIA WIE Ś / ZAWISZYN NA UPROSZENIE / POKOJU I POMY ŚLNO ŚCI / DLA OJCZYZNY NASZEJ / W CZASIE WOJNY EUROPEJSKIEJ / 1918 R.” Napis ten okolony jest ornamentem z ciernistych gał ązek, unosz ących si ę jak chmury nad rysunkiem wschodz ącego Sło ńca. Tre ść napisu jak i wymowa rysunku wyra źnie wskazuj ą na patriotyzm mieszka ńców tych okolic.

Krzy ż w Zawiszynie fot. Kamila Szczepa ńska

55 Zawiszyn (gmina Jadów). Kapliczka Ustawiona jest na szczycie kopca. Ma form ę czworobocznego słupa z wn ękami na przeciwległych ścianach. W nich umieszczone s ą obrazy przedstawiaj ące Matk ę Bosk ą. Przykryta jest czterospadowym metalowym dachem zwie ńczonym odlanym krzy żem. Na kamiennej tablicy przytwierdzonej do kapliczki widnieje zamazany napis: „BŁOGOSŁAW BO ŻE LUD OWI TWOJEMU i W S.WI ERZE GO UMACNIAJ. OD G RZECHÓW I NIENAWI ŚCI ZACHOWAJ NAS PANIE. P. ALEKSANDER HAWRYLUK I SŁO…F…Z. D. 3 MAJA 1908”.

Kapliczka znajduj ąca w Zawiszynie

56 Zawiszyn (gmina Jadów). Krzy ż przydro żny drewniany z lat 1926 / 1972 z inskrypcj ę wyra żaj ącą pragnienia ludno ści: „BŁOGOSŁAW NASZEJ OJCZY ŹNIE”.

57 Zawiszyn (gmina Jadów). Kapliczka przydro żna z wizerunkiem Matki Boskiej z roku 1935.

58 Zawiszyn (gmina Jadów). Krzy ż przydro żny Jest drewniany, zgodnie z napisem w miejscu krzy ża z roku 1852 w roku 1987 ustawiony został nowy.

Kapliczka z 1935 roku Detal – rze źba przy krzy żu w Detal – rze źba przy krzy żu w Zawiszynie pochodz ącym z roku Zawiszynie 1972 fot. Kamila Szczepa ńska

8. Inne miejsca pami ęci

Obok formy krzy ży i kapliczek, miejsca pami ęci oznaczone s ą w terenie przez pomniki, tablice okoliczno ściowe itp. Upami ętniaj ą zwykle wydarzenia zwi ązane z pierwsz ą wojn ą światow ą, z wojn ą polsko-radzieck ą z ruchem chłopskim w dwudziestoleciu mi ędzywojennym lub z drug ą wojn ą światow ą.

59 Budziska (gmina Łochów) Pomnik Pomnik znajduj ący si ę w miejscowo ści Budziska upami ętnia 90-lecie ruchu ludowego. Tekst wypisany na pomniku brzmi nast ępuj ąco: "Tym co żywi ą i broni ą". Został odsłoni ęty w 1985 r.

60 Budziska (gmina Łochów) Pomnik po świ ęcony pami ęci członków AK . Do pomnika przytwierdzona jest granitowa tablica na której wygrawerowano krzy ż, znak Polski Walcz ącej oraz inskrypcj ę: "POMORDOWANYM I POLEGŁYM W WALCE Z OKUPANTEM W LATACH 1939-1944 CZŁONKOM RUCHU OPORU AK PLACÓWKI XVII "ŁOCHÓW" BATALIONU NADBU ŻAŃSKIEGO … dalej wymienionych jest 38 nazwisk… CZE ŚĆ ODDAJ Ą RODZINY I TOWARZYSZE BRONI”. Odsłoni ęcie pomnika miało miejsce w roku 1985.

61 Jadów (gmina Jadów) Obelisk na rynku w Jadowie Poświ ęcony jest pami ęci chłopów poległych w czasie starcia z policj ą, do którego doszło 11 listopada 1932 roku. Zgin ęły wówczas 4 osoby, a 12 zostało rannych. Nazwiska zmarłych osób znajduj ą si ę na tablicy inskrypcyjnej. Wydarzenia, które upami ętnia ten pomnik przyczyniły si ę do demonstracji chłopów w całym kraju.

Pomnik w Jadowie fot. Kamila Szczepa ńska 62 Jaworówek (gmina Łochów) Pomnik przy mo ście Pomnik to wła ściwie fragment zniszczonego mostu ozdobiony krzy żem. Umieszczony wśród lasu sosnowego został przez budowniczych, którzy po II wojnie światowej odbudowywali zniszczony most na Liwcu w Pustych Ł ąkach.

63 Jerzyska (gmina Łochów) Pomnik Ustawiony w lesie, w miejscowo ści Jerzyska - upami ętnia walk ę żołnierzy AK z oddziałami hitlerowskiej dywizji pancernej. Na pomniku widnieje napis: "W tym miejscu w sierpniu 1944 roku żołnierze Armii Krajowej - Powsta ńczych Oddziałów Specjalnych

"Jerzyki" z Harcerskiej Kompanii Szturmowej "Wołomin" stoczyli bój z oddziałami hitlerowskiej dywizji pancernej. Chwała poległym, co ojczyzn ę ukochali bardziej ni ż własne życie. Jerzyska VIII 1982”. Uroczysto ść odsłoni ęcia uświetniła obecno ść twórcy POS Jerzyki płk. Jerzego Strzałkowskiego.

64 Julin (gmina Łochów) Izba pami ęci H. i I. Paderewskich Zlokalizowana jest w malowniczo poło żonym budynku szkoły podstawowej w Julinie. Sale muzealne znajduj ą si ę obok sal lekcyjnych. Pierwsza z nich po świ ęcona jest zało życielom i patronom placówki, Helenie i Ignacemu Paderewskim. Znajduj ą si ę w niej m.in. liczne zdj ęcia, fortepian i fragmenty kolekcji wschodniej porcelany zbieranej przez patronów. Druga sala zwana sal ą regionaln ą, zawiera przedmioty codziennego u żytku, wykorzystywane dawniej w okolicznych gospodarstwach.

65 Kamionna (gmina Łochów) Obelisk Wzniesiony dla uczczenia pami ęci Józefa Piłsudskiego w latach 1933-1934. Wybudowany staraniem ówczesnego wójta – Franciszka Millera oraz sekretarza Bronisława Wycecha, z dobrowolnych składek uiszczanych przez mieszka ńców gminy. Ustawiony na przeciwko dawnego budynku gminy. Na obelisku znajduje si ę portret Marszałka w postaci medalionu z br ązu z wygrawerowanym napisem: "MARSZAŁKOWI JÓZEFOWI PIŁSUDSKIEMU - RODACY”. Podczas działa ń wojennych pomnik nie został zniszczony, natomiast po wkroczeniu na te tereny Armii Czerwonej usuni ęto z niego medalion oraz napis. Z pierwotnego wygl ądu pomnika pozostał jedynie odlew orła w koronie znajduj ący si ę na szczycie. W latach czterdziestych na pomniku został umieszczony napis: „BOJOWNIKOM O WOLNO ŚĆ I DEMOKRACJ Ę". Po roku 1944 napis wyryty na płycie umieszczonej na obelisku został zmieniony i brzmi: "W HOŁDZIE ZAMORDOWANYM PRZEZ FASZYSTÓW HITLEROWSKICH W LATACH 1939 – Pomnik w Kamionnej 1944. MIESZKA ŃCY GROMADY fot. Kamila Szczepa ńska KAMIONNA 1957". Obecnie trwaj ą starania o przywrócenie pomnikowi wła ściwego znaczenia.

66 Szynkarzyzna (gmina Łochów) Pomnik upami ętniaj ący po świ ęcenie członków AK Pomnik znajduj ący si ę na skraju lasu został ustawiony by upami ętni ć rozstrzelanych w marcu 1943 r. członków ruchu oporu Armii Krajowej placówki "Łochów", a tak że rozstrzelanych mieszka ńców wsi Brzuza, którzy zgin ęli za pomoc udzielon ą zbiegłym je ńcom i żydom z obozu w Ostrówku.

67 Wólka Sulejowska (gmina Jadów) Pomnik Upami ętnia poległych w latach 1939 -1944, jak głosi napis „ZGIN ĘLI Z R ĘKI FASZYSTY”. Pod wykonan ą z metalu podobizn ą orła widnieje 15 nazwisk.

Pomnik w Wólce Sulejowskiej fot. Kamila Szczepa ńska

9. Inne elementy krajobrazu kulturowego

68 Barchów (gmina Łochów). Pozostało ści grodziska wczesno średniowiecznego Zlokalizowane s ą przed mostem po prawej stronie drogi prowadz ącej do Jadowa. Zbudowano je na „surowym korzeniu” tj. na nowym wyrębie. Do dzisiejszych czasów dotrwał jedynie kolisty nasyp ziemny o średnicy około 75 m. Fragmenty ceramiki znalezione w jednym z wykopów pozwalaj ą datowa ć grodzisko na X-XI wiek. Gród w Barchowie został spalony prawdopodobnie w wyniku najazdów ja ćwiesko–litewskich, w burzliwym okresie po śmierci Bolesława Chrobrego. Inne grody zapewne podzieliły losy grodu w Barchowie, gdy ż Litwini, Ja ćwingowie oraz Żmudzini penetrowali i pl ądrowali te tereny, a ż do czasów Kazimierza Wielkiego. Grodzisko było schroniskiem dla ludno ści osiadłej w jego okolicy. Obronny charakter nadawały mu niedost ępne poło żenie na wysokim brzegu zakola rzeki, fosa oraz obwałowania. W okolicy grodziska zlokalizowane były pola uprawne. Poło żone po drugiej stronie rzeki stanowiska archeologiczne obejmuj ą pozostało ści ówczesnych osad.

69 Gwizdały (gmina Łochów). Muzeum Gwizdka Zało żone w 1999 r. w szkole w miejscowo ści Gwizdały, na bazie kolekcji gwizdków Pana Witolda Tchórzewskiego. W zbiorach muzeum znajduje si ę obecnie ok. 500 gwizdków ró żnej wielko ści: od małych dzieci ęcych zabawek, poprzez gwizdki sportowe, a ż do wielkich gwizdków u żywanych w parowozach.

70 Kaliska (gmina Łochów). „Ku źnia rycerska” W Kaliskach wykuwany jest or ęż rycerski u żywany podczas pokazowych walk i rekonstrukcji wielkich historycznych bitew. Niejednokrotnie znajdował zastosowanie jako rekwizyt w polskich superprodukcjach filmowych. Wyroby nadliwieckiej ku źni znane s ą nie tylko w polskich bractwach rycerskich, rozpowszechnione s ą równie ż w śród miło śników broni białej z całej Europy.

Droga ze Starowoli do Zawiszyna (gmina Jadów) w czasie drugiej wojny światowej słu żyła Niemcom jako pas startowy dla samolotów.

Pozostało ści grodziska wczesno średniowie- cznego zlokalizowane w Barchowie

fot. Kamila Szczepa ńska

III. Materiały źródłowe

- „Bojownikom o niepodległo ść . Cze ść !” Miejsca zwi ązane z odzyskaniem niepodległo ści w 1918 r. wojn ą polsko-bolszewick ą 1920 r. i Marszalkiem Józefem Piłsudskim na południowo – zachodnim Podlasiu i wschodnim Mazowszu. Opracowanie historyczne Katarzyna i Edward Kopówka. Zdj ęcia, opracowanie szlaku i konsultacje Cezary Ostas. Wydawnictwo PTTK Odział „Podlasie” w Siedlcach. Siedlce 2001. - Dzieje Łochowa i okolic, S ęczyk Stanisław (www.gminalochow.pl) - Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Jadów 2004. - „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów” opracowanie Cezary Ostas, Wykonane na zlecenia „OPIAT”. Wojewódzki Oddział Państwowej Słu żby Ochrony Zabytków w Siedlcach. Jadów – Siedlce 1997. - Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Łochów, zespół autorski Doroty Gadomskiej, Warszawa 2006. - Przekazy ustne m.in., P. Adama Bali i P. Tadeusza Krupy - www.kobidz.pl - www.gminalochow.pl - www.radziowka.pl - www.urle.info.pl - www.wertepowiec.pl - www.powiat-wolominski.pl - www.drohiczyn.opoka.org.pl

IV. Zał ączniki