Zagospodarowanie turystyczne doliny rzeki Liwiec na odcinku od Starowoli do Strachowa cz ęść II ŚRODOWISKO KULTUROWE Opracowanie: arch. kraj. Kamila Szczepa ńska arch. kraj. Agata Pionnier Wołomin 2006 2 Spis tre ści: strona I. Zarys historii terenu opracowania………………………... 3 II. Walory środowiska kulturowego………………………… 6 1 Dawne o środki wiejskie i miejskie ………………………………… 6 2 Rezydencje, dwory i pałace……………………………………..….. 7 3 Obiekty poprzemysłowe i usługowe………………………………... 17 4 Budownictwo regionalne…………………………………………… 21 5 Ko ścioły…………………………………………………………….. 23 6 Cmentarze…………………………………………………………... 26 7 Kapliczki i krzy że przydro żne……………………………………… 29 8 Inne miejsca pami ęci……………………………………………….. 36 9 Inne elementy krajobrazu kulturowego…………………………….. 38 III. Materiały źródłowe………………………………………. 39 IV. Zał ączniki………………………………………………… 40 I. Zarys historii terenu opracowania 3 Osadnictwo nad brzegami rzeki Liwiec rozpocz ęło si ę bardzo wcze śnie. Ju ż przed nasz ą er ą przebywały tu lu źne plemiona nie zwi ązane z żadn ą pa ństwowo ści ą. Teren ten porastała wtedy nieprzebyta puszcza poprzedzielana ciekami i rozlewiskami. Na ślady ludów nale żą cych do kultury trzcinieckiej, łu życkiej, wenedzkiej, wczesno średniowiecznej, czyli nawet sprzed 1500 lat p.n.e. natrafili archeologowie m.in. w grodzisku w Zawiszynie. Burzliwe dzieje tych ziem odzwierciedla zmienno ść przynale żno ści administracyjnej i pa ństwowej ziem jadowskiej i łochowskiej. W średniowieczu teren opracowania poło żony był na wschodnich rubie żach Mazowsza, które wł ączone zostały do Korony Królestwa Polskiego dopiero w XVI w. Do ko ńca I Rzeczypospolitej administracyjnie ziemie nurskie przynale żały do powiatu kamienieckiego. Po trzecim rozbiorze tereny te weszły w skład Galicji Zachodniej zaboru austriackiego. Od 1807 zostały wł ączone do Ksi ęstwa Warszawskiego. Po jego upadku znalazło si ę w obr ębie autonomicznego Królestwa Polskiego, po powstaniu listopadowym w Kraju Nadwi śla ńskim, a po kl ęsce 1963 roku w guberni warszawskiej imperium rosyjskiego. Po okresie niepodległej II Rzeczypospolitej, ziemie te znalazły si ę w generalnej guberni niemieckiej. W sierpniu 1944 roku „wyzwolenie” przynie śli sowieccy okupanci. Współcze śnie po odrodzeniu III Rzeczypospolitej i reformie administracji w 1999 roku gmina Jadów przynale ży do powiatu wołomi ńskiego, natomiast gmina Łochów do węgrowskiego. W czasach nam współczesnych, do szybkiego zaludniania terenów nad Liwcem przyczyniła si ę budowa kolei Warszawa-Petersburg, któr ą oddano do u żytku w roku 1862. Wtedy to rozwijały si ę okoliczne miasta takie jak Jadów i Łochów. W dwudziestoleciu mi ędzywojennym Urle były uznanym letniskiem podwarszawskim. W granicach gmin Jadów i Łochów poło żonych jest wiele miejsc atrakcyjnych wizualnie oraz kulturowo. Znajduj ą si ę tu historyczne o środki osadnicze, pomi ędzy którymi w krajobraz wpisane s ą ciekawe przykłady osadnictwa szlacheckiego, budownictwa regionalnego, obiekty przemysłowe, obiekty architektury sakralnej oraz miejsca pami ęci. Dwór w Jadowie od strony północnej fot. Kamila Szczepa ńska 4 Miejscowo ści „Jadowo” i „Łochowo” w XVI w. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997. Wa żniejsze drogi w XVI w. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997 5 Mapa kwatermistrzostwa, ok.1839r. „Opracowanie studialne warto ści kulturowych gminy Jadów”, Opiat 1997 II. Walory środowiska kulturowego 1. Dawne o środki wiejskie i miejskie Budziska (gmina Łochów) Pierwsze wzmianki dotycz ące tej miejscowości pochodz ą z 1810 roku, zostały zapisane w protokole biskupa lubelskiego Wojciecha Leszczyc-Skarszewskiego, który w parafii Kamionna go ścił z wizyt ą duszpastersk ą. Wie ś opisana została wtedy jako Budy. Dawna nazwa miejscowo ści pochodzi prawdopodobnie od prowizorycznych budowli, słu żą cych za schronienie pracownikom le śnym, poniewa ż mieszka ńcy tutejsi ju ż od XV w. trudnili si ę wyrobem klepki d ębowej, gontów i desek, wypalaniem w ęgla drzewnego, wytapianiem smoły, oraz zbieraniem żywicy, szyszek i kory d ębowej. Do czasów obecnych zachowały si ę w okolicach liczne przykłady budynków poprzemysłowych m.in. tartak, budynki dawnej smolarni, suszarni szyszek oraz nadle śnictwa. Po uwłaszczeniu tych ziem w roku 1864, rozwin ęły si ę na tym terenie wioski: Budziska, Jerzyska, Łojki, Łojew i Wywłoka. Jadów (gmina Jadów) powstał prawdopodobnie na pocz ątku XV wieku. Pierwotnie wie ś nosiła nazw ę „Jady” – od jadowitych w ęż y żyj ących w okolicznych lasach. Rozkwit miejscowo ści zwi ązany jest z przej ęciem dóbr jadowskich przez hrabiego Zamoyskiego w zamian za odst ąpienie twierdzy Zamo ść . W tych czasach powstały tu niewielkie fabryki włókiennicze. Prawa miejskie Jadów uzyskał w roku 1823 roku, wtedy te ż ukształtował si ę obecny układ urbanistyczny miasta z charakterystycznym, najwi ększym w okolicy rynkiem oraz zabudow ą przyrynkow ą. W śród licznej zabudowy regionalnej, nierzadko drewnianej, a ż 26 budynków zostało wyszczególnionych jako zabytkowe w miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego. Łochów (gmina Łochów) otrzymał prawa miejskie w 1969 roku, cho ć historia tej miejscowo ści si ęga o wiele wcze śniej. Pocz ątkowo miejscowo ść ta nosiła nazw ę „Łochowo”, prawdopodobnie od zawodu „łowczego”, cz ęstego na tym terenie, „łochwy” czyli legowiska nied źwiedzia lub „łochini” le śnego krzewu owocowego. W 1882 roku została zmieniona na obecn ą. Szybszy rozwój miasta nast ąpił wraz z wybudowaniem stacji kolejowej, wzdłu ż której rozwijało si ę osadnictwo tych terenów, fabryki w Baczkach, a także du żej jak na ówczesne czasy poczty konnej. Układ urbanistyczny miasta kształtował si ę w okresie rozkwitu kolei Warszawa–Petersburg. Najwi ększa koncentracja zabytków architektury zlokalizowana jest wła śnie w okolicy dworca kolejowego, tzn. w rejonie ulic Armii Krajowej i 1 Maja. Kamionna (gmina Łochów) powstała pod koniec XV wieku. Pocz ątkowo nosiła nazw ę Kamionolas. Obecna nazwa znana jest od 1790 roku. Wła ścicielem tych terenów, na przełomie XIV/XV wieku był przypuszczalnie Wawrzyniec z Targowego. Jego wnuk Mikołaj Targowski z Łochowa, ufundował tutaj w końcu XV wieku pierwszy ko ściół pw. Narodzenia NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja. Obecna, czwarta świ ątynia została wybudowana w stylu neogotyckim na pocz ątku XX wieku. W 1766 r. stolnik podlaski Mikołaj Kuszell lokował tu miasto. Lokacja okazała si ę jednak nieudana i ju ż w źródłach z ko ńca XVIII w. miejscowo ść wymieniana jest ponownie jako wie ś. Warto zaznaczy ć, że z Kamionnej pochodził ks. Michał Godlewski (1872-1956), który w latach 1927-1949 był wykładowc ą na Uniwersytecie Jagiello ńskim w Krakowie. Zawiszyn (gmina Jadów) zało żony został przez Mikołaja Zawisz ę, starost ę liwskiego i kamienieckiego w 1565 roku. Królowa Bona nadała mu wówczas 10 włók lasu, na których powstała wie ś i folwark obejmuj ący: dwór, sadzawki oraz młyn na Liwcu, zwanym wtedy „Liwczem”. Znajduje si ę tu dom Mariana Karczewskiego, autora ksi ąż ki „Czy mo żna zapomnie ć?”, opisuj ącej akcje dywersyjne przeprowadzane podczas wojny w tutejszych okolicach. 2. Rezydencje, dwory i pałace 1 Baczki (gmina Łochów) Zespół dworski poło żony jest na południowy wschód od drogi wiod ącej przez wie ś Baczki. W skład tego zespołu wchodz ą: dwór, domek ogrodnika, obora, lamus oraz park. Dwór oraz lamus rozmieszczone s ą po przeciwległych stronach polany b ędącej centrum zało żenia. Park rozci ąga si ę na południowy - wschód. Wybudowany w ko ńcu XVIII w. modrzewiowy dwór uległ zniszczeniu. Podczas odbudowy jego układ przestrzenny został przekształcony. Obecnie jest to obiekt drewniany, parterowy, oszalowany, o konstrukcji zr ębowej, cz ęś ciowo podmurowany. Wybudowany na planie prostok ąta z gankiem od frontu, dziewi ęcioosiowy posiada dwutraktowy układ wn ętrz. Przykryty jest gontowym dachem o konstrukcji dwuspadowej z naczółkami. Jest własno ści ą prywatn ą. Zgodnie z tradycj ą w XVII w., lamus był kaplic ą aria ńsk ą. Obecny wygl ąd uzyskał w XVIII w. Parterowy budynek z mieszkalnym poddaszem jest wymurowany z cegły i otynkowany. Wybudowany został na planie prostok ąta zbli żonego do kwadratu z gankiem od południa. Naro żny ganek wsparty jest na dwóch filarach, otwarty na trzy strony arkadami (obecnie dwie boczne zostały cz ęś ciowo zamurowane). Naro ża budynku s ą opilastrowane. Wej ście przez pó źniejsz ą dobudówk ę, zlokalizowane jest od wschodu. Wewn ątrz znajduje si ę izba z dekoracyjnym sklepieniem. Na poddaszu zachował si ę kominek. Budynek przykryty jest dachem mansardowym, nad gankiem dwuspadowym, pokrytym dachówk ą. W elewacji znajduj ą si ę półkoliste okna. Odrestaurowany został staraniem Marka Sadzewicza w 1974 roku, jest budynkiem mieszkalnym. Park zało żono w XVIII w stylu krajobrazowym. Do obecnych czasów zachowała si ę cz ęść starodrzewu m.in. aleja grabowa biegn ąca z północy na południe. Zespół uj ęty jest w ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 2 Barchów (gmina Łochów). Pozostało ści zespołu dworskiego Dwór został wybudowany w drugiej połowie XIX w. Miał konstrukcj ę drewnian ą, zr ębow ą, był oszalowany. Został przebudowany w drugiej połowie XIX w., przez wła ściciela Konstantego Wiechowskiego. Wybudowany na planie prostok ąta, parterowy dwór z mieszkalnym poddaszem był cz ęś ciowo podpiwniczony. W wysokiej podmurówce mie ściła si ę izba mieszkalna. W skład elewacji frontowej wchodził ganek o czterech drewnianych kolumnach, z trójk ątnym szczytem, obramionym kostkowym gzymsem. Budynek przykryty był blaszanym dwuspadowym dachem. Wn ętrze dworu miało układ dwutraktowy.