PRZEWODNIK PO ROZTOCZU „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie” Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zadanie pn. „Wydanie Przewodnika po Roztoczu, foldera turystycznego i mapy Powiatu Tomaszowskiego”, opracowane przez Stowarzyszenie Perspektywy, współfinansowane jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Poddziałania 19.2 „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Projekt dofinansowany za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie”. Region Roztocze Roztocze to jedna z najpiękniejszych krain w Polsce łącząca Wyżynę Lubelską z Podolem, rozciąga się od Kraśnika do Lwowa na Ukrainie. Jest to pasmo wzgórz o długości 180 km i szerokości od 15 do 25 km. Polska część Roztocza ma 110 km długości. Roztocze oddziela Wyżynę Lubelską i Wyżynę Wołyńską od Kotliny Sandomierskiej i Kotliny Naddniestrzańskiej. Roztocze dzielimy na trzy części: Roztocze Zachodnie, sięgające od Kraśnika do Zwierzyńca, Środkowe (Tomaszowskie) od Zwierzyńca do Narola i Wschodnie (Południowe) od Narola do Horyńca-Zdrój. Roztocze Wschodnie w dużej części znajduje się po stronie ukraińskiej. Malowniczy krajobraz Soch Kwitnące wrzosowiska w Nadleśnictwie Zwierzyniec 4 5 Roztocze Zachodnie Roztocze Zachodnie zwane lessowym rozciąga się od Kraśnika na pół- nocy i sięga do Szczebrzeszyna na południu. Na zachodzie granicę Roztocza Zachodniego stanowią Janów Lubelski i Frampol na wschodzie zaś granicą obszaru jest Sułów, Turobin, Batorz i Szastarka. Roztocze Zachodnie dzieli się na Szczebrzeszyńskie i Gorajskie; Roztocze Szczebrzeszyńskie i Gorajskie rozdziela od siebie dolina rzeki Por. Do najciekawszych miejsc na Roztoczu Zachodnim należą: Szcze- brzeszyn, wieś Mokrelipie, Trzęsiny, Kawęczynek, grodzisko wczesnośre- dniowieczne „Sutiejsk” w Sąsiadce i bazylika św. Antoniego Padewskiego i klasztor bernardynów w Radecznicy. Roztocze Zachodnie charakteryzuje się wzgórzami z epoki górnej kredy, przykrytymi grubą warstwą lessu. Cały obszar poprzecinany jest gęstą siecią suchych wąwozów, które powstały po- przez erozję gleb. Największe ich skupiska znajdują się w tzw. „Piekiełku”, które leży pomiędzy Szczebrzeszynem a Wywłoczką, oraz między Batorzem a Turobinem. Wąwozy i ich rozgałęzienia mają długość wielu kilometrów, a ich głębokość sięga miejscami nawet ponad 20 metrów. We wschodniej części Roztocza Zachodniego – prawie w całości – leży Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy (SzPK), który został utworzony w 1991 r. ze względu na wyjąt- kowe walory przyrodniczo-krajobrazowe. Park zajmuje obszar o powierzchni ponad 20 ha. Letni krajobraz z okolic wsi Gorajec-Zagroble Las Cetnar w okolicach Kawęczynka 6 7 Gmina i miasto Szczebrzeszyn Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1593 r. Włość szczebrze- ską nabył Jan Zamoyski i włączył ją do Ordynacji Zamoyskich. Usytu- owanie Szczebrzeszyna w miejscu, gdzie krzyżowały się ważne węzły komunikacyjne: wschodni z Kijowa do Krakowa i północny znad Bałtyku do Bizancjum, tzw. „Szlak Burszty- nowy”, stwarzało szansę szybkiego i systematycznego rozwoju han- dlowego i kulturalnego. Położenie to miało także i ujemne znaczenie, gdyż tędy szły najazdy Turków, Tata- rów, Kozaków czy Szwedów, którzy niszczyli miasto i jego zabytki (m.in. zamek i otaczające miasto mury, których znaczne partie przetrwały Pomnik chrząszcza w Szczebrzeszynie do II wojny światowej, a znikome resztki znajdują się nadal w obrębie szpi- tala). Okolice miasta są bardzo zróżnicowane. Przez Szczebrzeszyn przebie- ga szlak „Partyzancki” oraz Centralny Szlak Rowerowy Roztocza. W okolicach mia- sta wytyczono kilka ście- żek, z których najciekawsza – czerwona, przyrodniczo -kulturowa o długości 12 km prowadzi z Rynku przez Pie- kiełko do Kawęczynka. Malowniczy krajobraz z okolic Szczebrzeszyna 8 9 WARTO ZOBACZYĆ Gmina i miasto Pomnik Chrząszcza, ul. Klukowskiego, pomnik Chrzą- szcza, Rynek, kościół św. Miko- Janów Lubelski łaja (XVII w.), Rynek, synagoga, ul. Sądowa – jedna z najstar- szych synagog w Polsce, cer- Położony jest na pograniczu kiew Zaśnięcia NMP, ul. Cmen- Roztocza Zachodniego, południo- tarna (klucz dostępny w IT), wego skraju Wyżyny Lubelskiej oraz cmentarz żydowski, ul. Cmen- Równiny Biłgorajskiej, czyli północ- tarna, kościół św. Katarzyny, nego krańca Kotliny Sandomierskiej. ul. Klukowskiego, grodzisko Miasto znajduje się nad rzeką Białką. ze śladami fosy, ul. Zamkowa, Na południe od Janowa Lubelskiego park nad Wieprzem, ul. Targo- rozciągają się Lasy Janowskie, stano- wa, stary Młyn, ul. Klukowskie- wiące zachodnią część kompleksu go, wąwozy lessowe – otaczają leśnego Puszczy Solskiej. Szczebrzeszyn, Szczebrzeszyń- ski Park Krajobrazowy, prywat- WARTO ZOBACZYĆ ne galerie artystów – galeria Kościół św. Mikołaja w Szczebrzeszynie Sanktuarium Matki Bożej Roztocze (ul. Klukowskiego) i galeria Szczebrzeszyn (ul. Cmentarna). Różańcowej Łaskawej, mieszczące się w dawnym zespole klasztornym ŚCieżki ROWeROWe i sZlAki piesZe dominikanów, kościół parafialny Sanktuarium Matki Bożej w Janowie Lub. Znakowane trasy w tym ścieżka turystyczno-poznawcza Szczebrzeszyn pw. św. Jana Chrzciciela, klasztor, dzwonnica-brama, najstarszy na świecie – Kawęczynek znakowana jako kwadrat z białym tłem i czerwonym skośnym pomnik Tadeusza Kościuszki z 1818 r., nowy cmentarz żydowski w Janowie paskiem, Centralny Szlak Lubelskim, stary cmentarz żydowski w Janowie Lubelskim, zalew janowski, Rowerowy Roztocza zna- sztuczny zbiornik wodny (pow. 40 ha), dziewicze lasy wchodzące w skład kowany na czerwono, Cen- największego kompleksu leśnego w Polsce, w bezpośredniej okolicy znaj- tralny Szlak Pieszy Roztocza dują się: Lasy Janowskie – w których znajdują się: park krajobrazowy Lasy znakowany na niebiesko, Janowskie; skansen leśnej kolejki wąskotorowej; stadniny koni, w tym osto- szlak zielony, szlak czarny. ja konika Biłgorajskiego w Szklarni. Porytowe Wzgórze – miejsce naj- większej bitwy partyzanckiej na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Puszcza Solska W Janowie siedzibę mają Muzeum Regionalne oraz Muzeum Przyrodnicze. W mieście zachował się układ urbani- Macewy na kirkucie w Szczebrzeszynie Leśny zakątek w Puszczy Solskiej styczny z poł. XVII wieku. 10 11 Roztocze Wschodnie Roztocze Wschodnie, zwane też Roztoczem Południowym zajmuje po- wierzchnię 1056 km2. Przecięte jest granicą polsko-ukraińską; na Ukrainie sięgające po Lwów. Graniczy z Kotliną Pobuża (Równiną Bełską) na północ- nym wschodzie, Kotliną Sandomierską (Równiną Biłgorajską i Płaskowyżem Tarnogrodzkim) na południowym zachodzie, Wyżyną Lubelską (Roztoczem Środkowym) na północy oraz Wyżyną Podolską (na Ukrainie) na południowym wschodzie. Granicę z Roztoczem Środkowym można wyznaczyć wzdłuż obni- żenia ciągnącego się od Lubyczy Królewskiej do Narola. Roztocze wschodnie pod względem obszaru jest kilkakrotnie mniejsze od Środkowego, ale może się pochwalić najwyższymi wzniesieniami całego polskiego Roztocza: Długim Gorajem (392 m n.p.m) i monumentalnym Wielkim Działem (390 m n.p.m) oraz Krągłym Gorajem (388,7 m n.p.m.), a po stronie ukraińskiej Czartowską Skałą (409,0 m n.p.m.). W polskiej części Roztocza Wschodniego znajduje się Południoworoztoczański Park Krajobrazowy. Cerkiew Podwyższenia Krzyża św. w Dziewięcierzu Cerkiew św. Mikołaja w Radrużu 12 13 Gmina i miasto Cieszanów Północne obszary gminy Cieszanów usytuowane są na skraju Roztocza i grani- czą z masywem Puszczy Solskiej, gmina leży w dolinie rzeki Brusienki. Cieszanów zachował dawny układ architektoniczny z centralnie położonym rynkiem. To do- skonałe miejsce do wypoczynku, w po- bliżu miasta położony jest jeden z naj- ciekawszych rezerwatów przyrody w tej części Polski – Jedlina. Niedaleko Nowego Cerkiew św. Jerzego w Cieszanowie Lublińca, na potoku Lubówka znajduje się duży zespół stawów. Utworzono w nim użytek ekologiczny Sopilne. Drugi użytek ekologiczny, Komań znajdu- je się w kompleksie stawów na potoku Paucza. Nieopodal Chotylubia warto zobaczyć miejsce o niezwykłych walorach przyrodniczych. Jest to uroczysko Świnioryje – duże rozlewisko wodne, powstałe wskutek przegrodzenia przez bobry niewielkiego strumienia. WARTO ZOBACZYĆ Liczne zabytki architektury sakralnej, leżące na szlaku architektury drewnianej; cerkiew w Gorajcu z 1586 r., cerkwie (w części zmienione na ko- ścioły) w Chotylubiu, Kowalówce i Dachnowie, murowane – w Cieszanowie, Nowym Siole, Niemstowie, Nowym i Starym Lublińcu. Wzniesiony w 1800 r. kościół parafialny pw. św. Wojciecha w Cieszanowie, synagoga, pomniki. Dawne sowieckie betonowe schrony bojowe „Linii Mołotowa” z 1940 r., umiejscowione w okolicach Nowego Sioła, Dachnowa, Chotylubia i Rudki. Ruiny obronnego dworu (XVII w.) w Nowym Siole 14 15 Gmina i miasto Narol Gmina położona jest na po- graniczu dawnej Galicji i Kongre- sówki, znana jest z niezwykłych walorów turystycznych. Spotkać tu można zarówno przykłady ar- chitektury ludowej jak i dwory ziemiaństwa, drewniane cerkwie, pozostałości zabytków kultury ży- dowskiej oraz bunkry Linii Moło- towa z okresu II wojny światowej. Malowniczym położeniem gmina przyciąga turystów, jest tutaj ci- sza, nieskażona przyroda, sieć Ratusz w Narolu szlaków i ścieżek turystycznych oraz trasy rowerowe. Bliskość rzeki Tanew to także ogromny atut tej gminy. Niemal połowa powierzchni, jaką zajmuje gmina, znajduje się w obrębie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobra- zowego oraz Puszczy Solskiej. Tutaj można znaleźć trzy rezerwaty przyrody. „Źródła Tanwi” to rezerwat torfowiskowy,