Indisch boekenkrant bij het tong tong festival

issn 1875-5585. Redactie: Siem Boon, E [email protected] TEKSTBIJDRAGEN: JESSICA BARO, vormgeving:

www.makingwaves.nl & marcel van den berg, UITGEVER: STICHTING TONG TONG, Bezuidenhoutseweg 331, 2594 AR Anders Den Haag, E [email protected] , w www.tongtong.nl gratis 3e jrg. ~ Nº 01 ~ april 2008 3 De njai 6 7 Bijzondere expositie 5

Indische Denkrevolutie School dankzij VOC

Haasse & Familie Roos Kousbroek Intieme gesprekken in brieven 11 12 10 9 Indochina Herlezen: Smeltkroes Batavia

Geschiedenis van Recensie: Ver van de Pasar Rogier Boon, familie Film Malam Besar Indisch ontwerper van Marion Bloem door Marion 13 14 Bloem Max de Bruijn: Alles Heeft Zijn Tijd 15 16 17 Attima SNIJDEN expositie & opera & STIKKEN Ver van familie 19 Recensie door Pamela 21tong me tongi t/m Pattynama 20 1 juni 2008 Over Indisch Anders Indisch Anders, boekenkrant bij het Tong medewerkers Reggie Baay (1955) studeerde Nederlandse Marion Bloem (1952) brak bij een groot Tong Festival, richt zich op lezers met taal- en letterkunde. Hij publiceert regel- publiek door met haar roman Geen gewoon een belangstelling voor (post)koloniale matig over koloniale geschiedenis en lite- Indisch meisje (1983). In 1983 verscheen letteren. Indisch Anders verschijnt onre- ratuur. In 2006 debuteerde hij als roman- ook haar documentaire Het land van mijn gelmatig in een oplage van 40.000. De cier met De Ogen van Solo, waarvan in ouders die wekenlang volle zalen trok in boekenkrant is gratis verkrijgbaar bij de december 2007 de derde druk verscheen. Nederlandse filmhuizen, en die door de boekhandel. In mei van dit jaar komt van Reggie Baay IKON werd uitgezonden. Zij is ook een De njai; Het concubinaat in Nederlands- veelgelezen auteur van kinderboeken. In Indië uit. 2008 komt haar film Ver van familie uit, gebaseerd op haar gelijknamige roman.

Indisch Anders ontvangen?

Indisch Anders verschijnt onregelmatig. Siem Boon (1964) is directeur van het Tong Max de Bruijn (1964) is historicus, tot voor Eveline Buchheim is als onderzoekster Wilt u het volgende nummer thuis ont- Tong Festival. Ze schreef o.a. Ik wilde eigen- kort woonachtig in Jakarta waar hij een verbonden aan het Nederlands Instituut vangen? Mail uw adresgegevens naar lijk niet gaan; De repatriëring van Indische cultureel bemiddelingsbedrijf annex voor Oorlogsdocumentatie en werkt aan [email protected] of stuur een brief- Nederlanders (met Eva van Geleuken, 1993) organisatiebureau beheerde. Hij was als een onderzoek met als thema ‘Getrouwd kaart naar Indisch Anders, Bezuidenhout- en ‘Een thuis’ in de bundel Indisch leven in co-auteur en redacteur betrokken bij de met de kolonie. Huwelijken van Europea- seweg 331, 2594 AR Den Haag. Wilt u Nederland (red. A. Cottaar, 2006). In 2005 uitgave The World of Jan Brandes; D­rawings nen in Nederlands-Indië en Indonesië Indisch Anders steunen en zo meehelpen maakte zij de tentoonstelling Rogier Boon, of a Dutch Traveller in Batavia, Ceylon an (1920-1958)’, een studie van huwelijken en de verschijningsfrequentie te verhogen? Indisch ontwerper; vorig jaar verscheen Southern Africa en zorgde voor ophef met intieme relaties van Europeanen in Neder- Maak dan een donatie over op Postbank daarvan het gelijknamige boek. zijn neo-koloniale roman Expats (2000). lands-Indië en Indonesië. 606 59 19, t.n.v. St. Tong Tong, Den Haag. Lees meer op www.tongtong.nl.

Adverteren ?

Wilt u adverteren in Indisch Anders? Lizzy van Leeuwen (1958) is antropoloog Florine Koning (1966) is historicus. Sinds Pamela Pattynama (1948) is bijzonder Bel Rapti Miedema, 070-338 2775 of mail en jurist. Komend najaar verschijnt haar 1992 is zij werkzaam als zelfstandig tekst- hoogleraar Koloniale en postkoloniale naar [email protected]. proefschrift Lost in Mall. An ethnography schrijver, met o.a. de specialismen familie- literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de of middle class Jakarta in the 1990s. Ook bedrijven en bedrijfsgeschiedenis. Ook is Universiteit van Amsterdam. Zij doet Wilt u nog dit jaar adverteren op het Tong verschijnt dit najaar Ons Indisch Erfgoed. zij woordvoerder van de Pasar Malam onderzoek naar persoonlijke, collectieve Tong Festival? Bel of mail dan snel. Zestig jaar strijd om cultuur en identiteit, Besar en het Tong Tong Festival. Florine en culturele herinneringen aan Neder- het verslag van een onderzoek naar de Koning werkt aan een geschiedenis van 50 lands-Indië en bestudeert daarvoor betekenis van Indische cultuur in Neder- jaar Pasar Malam Besar, waarvan de ver- Nederlandse literatuur, films en levens- land als postkoloniaal verschijnsel. schijning gepland staat voor najaar 2008. verhalen.

Tong Tong Festival

Het Tong Tong Festival biedt de beste mix Edy Seriese (1950) is directeur van het Steven Shapin (1943) is historicus en Jessica Teunissen (1970) studeerde Portu- van oost en west in een modern en origi- Indisch Wetenschappelijk Instituut (IWI) wetenschapssocioloog. Hij bekleedt de gese taal- en letterkunde. Zij was stage- neel programma. Het brengt artiesten, en projectleider van de Stichting Indische Franklin L. Ford leerstoel voor weten- manager en programmeur van het Bibit- auteurs en wetenschappers van (inter) Cultuur (SiC). In beide functies verzamelt schapsgeschiedenis aan de Harvard Uni- theater, werkte als fondsvormend re­dacteur nationale faam naar Den Haag. ze vertellingen van Indische mensen. In versiteit. In 2005 ontving hij samen met bij de Novib Uitgeverij en stelde in 2003 Het Tong Tong Festival produceert eigen 2005 verscheen van haar hand de dub- Simon Schaffer de Erasmusprijs voor Levi- voor De Bijenkorf de bloemlezing Afri- multidisciplinaire producties en mengt beldvd 10.000 dingen over de landverhui- athan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle, and kaanse zinnen samen. Naast freelance muziek- en danstradities. zing van de Indische cultuur naar Neder- the Experimental Life, over de innige relatie journalist is zij webredacteur van een De naam van het festival verwijst naar land. Dit jaar verschijnt Krontjongan, een tussen wetenschap en samenleving. internationale portal op het gebied van Stichting Tong Tong. Deze organisatie zet dubbeldvd over de Indische muziek- kennismanagement voor ontwikkelings- zich al tientallen jaren in voor het behoud, smaak. organisaties. de overdracht en het stimuleren van de Indische (Euraziatische) cultuur. Waar? Het Tong Tong Festival vindt plaats Over de Pasar Malam Besar in vijf theaters en een expositieruimte op de 50e Pasar Malam Besar in Den Haag. De Pasar Malam Besar is het grootste Eurazi- Malam Besar is ook gastvrouw van het Tong evenement heeft geen enkele relatie met Wanneer? Van 21 mei t/m 1 juni 2008. atische festival ter wereld. ‘Pasar Malam Tong Festival. andere pasar malams in Nederland. Passe-partout: Een dagkaart voor de Besar’ betekent letterlijk ‘grote avond- Met de opbrengst van de recette en stand- Op www.pasarmalambesar.nl zijn online Pasar Malam Besar is inclusief een passe- markt’. De naam is afgeleid van de avond- verhuur van de Pasar Malam Besar wordt het toegangskaarten verkrijgbaar: e-tickets, partout voor de theaters waarin het Tong markten die al in de negentiende eeuw in Tong Tong Festival gefinancierd; sinds direct toegestuurd in uw mailbox. Tong Festival plaatsvindt. Indië werden georganiseerd en die een men- enkele jaren ontvangt Stichting Tong Tong Dagkaart: norm. doordeweeks € 11,50; geling waren van jaarbeurs en festival waar ook projectsubsidies voor onderdelen van norm. za of zo € 14,-; 65+ doordeweeks kooplieden uit heel Zuidoost-Azië op af het festival. De Pasar Malam Besar in Den € 7,50; 65+ za of zo € 9,–; kind. 2 t/m 11 jr kwamen. Haag heeft geen winstoogmerk. € 4,50; studenten € 9,50; CJP € 8,50. Korting De Pasar Malam Besar in Den Haag bestaat De Pasar Malam Besar wordt in 2008 voor de voor groepen en personeelsverenigingen. uit de Grand Pasar, de beroemde oost-west- 50e keer georganiseerd. Al bijna een halve Meer info: www.tongtongfestival.nl en beurs, en de Eetwijk, met tientallen Aziati- eeuw zijn de beursactiviteiten het middel 0900 – 72 72 762 (€ 0,45 p.min.). sche restaurants en waroengs. De Pasar om de Indische cultuur te financieren. Het van Amsterdam, neemt het vak ‘Taal en Let- Zuiderweg maakt sinds 2001 deel uit van de teren’ voor haar rekening. Ze gaat het heb- Werkgroep Indisch-Nederlandse Letter- ben over Indische literatuur en de functie van kunde. Haar specialisatie is de Verenigde educatiefAlles wat u altijd wilde weten over de Indische geschiedenis, maar niet leerde herinneren. Onderzoek naar persoonlijke, Oost-Indische Compagnie vanuit literatuur- collectieve en culturele herinneringen aan en cultuurhistorisch perspectief. In lezingen Bijspijkeren in de Nederlands-Indië is haar specialisme. Uit- en artikelen beperkt Zuiderweg zich niet tot gangspunt is dat Indië geen afgesloten peri- Batavia, maar heeft ze ook aandacht voor de ode is, maar als herinnering steeds opnieuw andere Oost-Indische gebieden. gefabriceerd wordt in het heden. Ook bestu- Indische School deert Pattynama (zelf)representatie in Muziek levensverhalen van vrouwen die de koloniale Het lesprogramma biedt ook ruimte aan het tijd in Indië hebben meegemaakt en nu in vak muziek. Elsje Plantema brengt de leer- Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over Indonesië of in Nederland wonen. Centrale lingen van de Indische School de grondbe- onderzoeksgebieden zijn Indische mengcul- ginselen van de gamelan bij. Zij leidt sinds de Indische cultuur en geschiedenis is een doorn in het oog turen en gemengde identiteiten. 1978 verschillende gamelanorkesten en van veel (Indische) Nederlanders. Ervaringsverhalen uit de Haar voorganger op deze leerstoel, dr Bert -ensembles, waarmee zij talloze wajang- Paasman, neemt ook twee lessen voor zijn voorstellingen, concerten en dansproducties Indische gemeenschap worden daardoor niet in de juiste rekening: ‘VOC-literatuur, 17e en 18e eeuw’ verzorgde. context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft steken en, voor gevorderden, ‘Tekstinterpretatie & Plantema studeerde aan conservatoria in beeldvorming’. Paasman stelde diverse bun- Nederland en Indonesië. Tevens studeerde in clichés. Op het Tong Tong Festival van dit jaar begint dels van Indische letteren samen, waaronder zij etnomusicologie aan de Universiteit van Stichting Tong Tong met een nieuwe educatieve serie, Oost-Indisch Magazijn. Amsterdam. Zij is als docent gamelan ver- bonden aan het Conservatorium van getiteld de Indische School. Godsdienstpolitiek in Amsterdam. Nederlands-Indië Ook de les over Indorock en de Indische De onderzoeksbelangstelling van dr Gerrit jeugdcultuur wordt gegeven door iemand die Knaap gaat uit naar de geschiedenis van niet alleen de theorie, maar ook de praktijk Zuidoost-Azië, in het bijzonder Indonesië in kent: Woody Brunings van de Crazy Rockers. de koloniale tijd. Momenteel werkt hij bij het Zijn band is even oud als de Pasar Malam Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Besar; successen vierde de band meer nog in .. Het Tong Tong Festival presenteert de landers over de repatriëring (1950 - 1958) ver- (ING) onder meer mee aan een onderzoek Duitsland dan in Nederland. Na zijn muziek- Indische School, een aanrader voor iedereen diepte drs Kirsten Vos zich in de komst van naar de Godsdienstpolitiek in Nederlands- carrière schoolde hij om tot leraar Duits. En die meer wil weten over het Indische heden en Indische Nederlanders naar Nederland in de Indië, vooral ten aanzien van de islam, nog weer later studeerde hij af in de Duitse verleden. Deskundige docenten verzorgen jaren ‘50. Tijdens haar les op de Indische 1816-1942. In zijn les bij de Indische School taal- en letterkunde, op een scriptie over de een lesprogramma op het gebied van (kunst) School vertelt ze meer over dit onderwerp. gaat hij hier dieper op in en legt hij uit hoe de interactie tussen muziek en het ontstaan van geschiedenis, taal en letteren, muziek en eco- Vos is in het dagelijkse leven communicatie- Indische autoriteiten zich opstelden ten een jeugdsubcultuur. Doctorandus W. nomie. Er is geen speciale voorkennis vereist. adviseur bij de Nederlandse Emissieautori- opzichte van de verschillende geloofsover- Brunings is verantwoordelijk voor de laatste teit. In haar vrije tijd geeft ze lezingen en tuigingen in Indië. les van de Indische School van dit jaar: zon- De Indische School bestaat uit twee dage- schrijft ze artikelen over de Indische cultuur Knaap werkte eerder bij verschillende univer- dag 1 juni, 19.30 uur. lijkse lessen in het Bibit-Theater van de Pasar van toen en nu. siteiten en het Koninklijk Instituut voor Taal-, Malam Besar. Aan het eind van de les krijgen Land- en Volkenkunde. Sinds 2006 is hij pro- Het volledige lesprogramma staat op de web- de leerlingen een samenvatting van de les Economie in Nederlands-Indië grammaleider bij het ING. site: www.pasarmalambesar.nl. Stichting mee, met een korte leeslijst als gids voor ver- Dr J.T. Lindblad vertelt de leerlingen van de Tong Tong werd bij dit project terzijde gestaan dere bestudering. In het najaar worden uit- Indische School hoe het economische leven Cultuur in Batavia tijdens de VOC door een adviescommissie bestaande uit dr gebreidere versies van deze lesbrieven online in Nederlands-Indië eruit zag, wat de positie Drs Adriënne Zuiderwijk geeft een les Cul- Tom van der Geugten, prof. dr Bert Paasman, gezet op de website van Stichting Tong Tong: van Indië was in de wereldhandel en welke tuurgeschiedenis. Aan de hand van voorbeel- en prof. dr Wim Willems. De Indische School www.tongtong.nl. producten daarbij van belang waren. den uit de letteren en andere kunstuitingen is mogelijk gemaakt door een financiële bij- Een greep uit de lessen en een korte kennis- Lindblad is sinds 1975 verbonden aan de Uni- schetst ze een beeld van het culturele leven drage van Stichting Het Gebaar. making met het eminente docentenkorps: versiteit Leiden; vanaf 1987 als bijzonder in het Batavia van de VOC. hoogleraar in Economische Geschiedenis en Geschiedenis en Staatkunde sinds 1999 ook in Indonesische Geschiedenis. Dr Ulbe Bosma wijdt zijn geschiedenisles Tot december 2006 was hij als onderzoeker aan ‘De Ethische politiek en het ontwaken van het International Institute of Asian Stu- van het nationalisme’. Bosma is senior dies (IIAS) in Leiden betrokken bij het onder- onderzoeksmedewerker bij het ­International zoeksproject van het NIOD rond de dekoloni- Institute for Social History (IISH). Zijn onder- satie van Indonesië. zoeksveld omvat de raciale en etnische ver- Dr Wim Ravesteijn geeft een andere les in het houdingen binnen de koloniale maatschap- vak Economie. Ter illustratie van de industri- pij, met name in Nederlands-Indië. Hij alisatie in Indië vertelt hij over de ontwikke- publiceerde in 1997 zijn biografie van Karel ling van de waterwerken. Ravesteijn werkt Zaalberg, met de ondertitel Journalist en als universitair docent bij de sectie Techno- strijder voor de Indo. Samen met Remco logiedynamica & Duurzame Ontwikkeling Raben, Wim Willems en Hans Meijer was hij van de Technische Universiteit Delft. Hij verantwoordelijk voor de grote serie Geschie- houdt zich vooral bezig met watermanage- denis van Indische Nederlanders. ment en waterstaatszorg vanuit historisch Patricia Tjiook-Liem geeft een les binnen het en internationaal perspectief. In 1997 promo- vak Staatkunde onder de werktitel ‘De veerde hij op De zegenrijke heeren der wateren; rechtspositie van de diverse bevolkingsgroe- Irrigatie en staat op Java, 1832-1942, en hij pen in Indië tot 1942’. Haar promotie-onder- publiceerde daarnaast over de burgerlijke zoek richt zich op de juridische positie van openbare werken in Nederlands-Indië. Chinezen in Nederlands-Indië. Indische literatuur De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding van “kinderen van het mannelijke geslacht Repatriëring Prof. dr Pamela Pattynama, bijzonder hoog- voor de militaire stand”. De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de fotoboekenserie Tempo Voor haar afstudeeronderzoek Indië Tabeh - leraar Koloniale en postkoloniale literatuur- doeloe–een verzonken wereld (uitgeverij Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys. Opvattingen in kranten van Indische Neder- en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~3~ indruk van hun uiteenlopende achtergrond. andere verhalen sterven de vrouwen voortij- Wat ze gemeen hadden was dat ze de pers dig, soms door bruut geweld van anderen, ‘De Roos uit Tjikembang’ en andere verhalen vertaald uit het Maleis gebruikten om misstanden aan de kaak te soms door zelfmoord. In het laatste geval ove- recensie stellen en als instrument om discussies op rigens wel pas na een ingrijpende wraakactie. gang te brengen. Volgens Maya Sutedja-Liem Henk Maier heeft de bundel voorzien van een Ander gebruikten ze het medium fictie heel bewust inleiding. Hij geeft aan hoe zeer de geschei- om vanuit hun eigen persoonlijke opvattin- den werelden van kolonisator en gekoloni- gen oplossingen te bieden voor maatschap- seerde hebben geleid tot een gescheiden pelijke problemen die ze niet kwijt konden in fictie. Maleise boeken werden door Neder- perspectief nieuwsberichten en columns in de krant. De landers in de kolonie niet gelezen en even- meeste verhalen werden geschreven rondom min bewaard. Pas met de vertaling van deze 1900, het enige verhaal van een Chinese Maleise verhalen kan een groter Nederlands auteur is van 1927. Ook de lengte van de bij- publiek deelgenoot worden van een andere dragen verschilt aanzienlijk, de eerste drie wereld en perspectieven vanuit een andere op de njai verhalen zijn vrij kort, de laatste drie zijn hoek krijgen op een belangrijk facet van het ­langer en kennen een wat complexere alledaagse leven in de koloniale tijd. opbouw met meerdere verhaallijnen. Deze Maya Sutedja-Liem heeft de lezers een dienst Uit de Nederlandse koloniale fictie kennen we de njai vooral laatste drie verhalen verschenen oorspronke- bewezen door de Maleise verhalen in het als (seksueel) gevaarlijk, corrumperend en onbetrouwbaar. lijk als feuilletons. Nederlands beschikbaar te maken. We krij- De verschillende njais komen elk op hun gen er toegang door tot verhalen over njais Om dat beeld te nuanceren, vertaalde Maya Sutedja-Liem eigen wijze naar voren in de verhalen. Toch is die afwijken van het beeld dat we van hen zes verhalen die tot nu toe alleen in het Maleis beschikbaar er wel een gemeenschappelijk beeld te destil- kennen uit de koloniale fictie. Hoe meer ver- leren uit hun optreden, bijna zonder uitzon- schillende verhalen over het concubinaat in waren. In deze Maleise fictie wordt een veel positiever beeld dering betreft het trouwe, deugdzame en Nederlands-Indië we te horen krijgen, hoe van de njai geschetst. betrouwbare vrouwen die een strijd leveren genuanceerder ons beeld van de njai en hun tegen mannen. In slechts twee van de zes ver- uiteenlopende achtergrond kan worden. halen loopt het goed af met de njai. Nji Paina Bovendien kunnen de verhalen lezers aan het door Eveline Buchheim uit het gelijknamige verhaal neemt wraak denken zetten over de verhoudingen in de door de man die haar tegen haar wil heeft kolonie. opgeëist te besmetten met pokken. Njai Mina in ‘De gele geest’ zet al haar verleidings­ De Njai; Moeder van alle volken. De Roos uit kunsten in om haar belager, overigens in Tjikembang en andere verhalen, vertaald en samenwerking met haar Nederlandse ‘mees- toegelicht door Maya Sutedja-Liem, met een .. Vanaf de begindagen van de Nederlandse combinatie van beperkingen én mogelijkhe- ter’, flink op zijn nummer te zetten. In alle inleiding van Henk Maier, uitg. KITLV Press. aanwezigheid in de Indische archipel wist de den is die de figuur van de njai zo interessant figuur van de njai de tongen los te maken. In maakt. Vanzelfsprekend had de njai, als een brochure uit 1917 waarin een voor- en een vrouw en daarenboven inheems, in de kolo- tegenstander van het concubinaat in Indi- nie een ondergeschikte plaats. Tegelijkertijd sche kazernes aan het woord kwamen, bood haar werkkring allerlei mogelijkheden, poneerde de tegenstander, W.H. Boogaardt, zeker op economisch vlak, maar misschien lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal ook wel binnen de sociale verhoudingen, op een stelling die we oppervlakkig als vrouw- seksueel gebied of in emotioneel opzicht. vriendelijk zouden kunnen lezen: Dat de njai tot de verbeelding van lezers sprak, blijkt wel uit de overlevering waarin zij ‘De beteekenis van het Indisch concubinaat veelvuldig voorkomt en het is dan ook niet – uitzonderingen buiten beschouwing gela- verwonderlijk dat het concubinaat zo promi- ten – is dan ook geen andere dan deze: voor nent figureert in koloniale fictie. De njai den man, de aanschaffing van een vrouwelijk overschreed voortdurend grenzen, waarvan wezen ter voldoening van zijn sexuele die van interraciale seksualiteit wellicht nog behoeften; voor de vrouw het verkrijgen van het meeste aanleiding gaf tot discussie. Met een middel van bestaan. Het zeggenschap bij aan de ene kant van het spectrum de wes- de overeenkomst, voor zoover van een over- terse fantasie van ongeremde tropische eenkomst gesproken kan worden, berust ­seksualiteit en aan de andere kant het taboe geheel bij den man, die de waarde der vrouw van gemengde kinderen die er het resultaat taxeert en deze betaalt, hetzij aan de ouders van waren. Maar ook nu weet de figuur van of bloedverwanten van de concubine, hetzij de njai nog steeds de fantasie te prikkelen. aan tusschenpersonen bij de transactie. De Uit de Nederlandse koloniale fictie kennen vrouw is daarbij slechts koopwaar. Behalve we de njai vooral als (seksueel) gevaarlijk, dus, dat het Indisch concubinaat is een vorm corrumperend en onbetrouwbaar. Of zoals van prostitutie, is het bovendien een handel Maya Sutedja-Liem het kort samenvat: in de in bruine slavinnen.’ Nederlandstalige koloniale literatuur deugt de njai niet. Om dat beeld te nuanceren heeft Ondanks de consideratie die Boogaardt leek de auteur een zestal verhalen bijeengebracht te hebben met de inheemse vrouwen – die die tot nu alleen in het Maleis beschikbaar wel meer overwegend als handel en bezit waren. Deze verhalen, de eerste moderne werden beschouwd – valt vooral zijn man- verhalen in het Maleis, geven een ander beeld nelijke koloniale blik op. Zoals zo velen voor van de njai. In deze Maleise fictie komt de en na hem projecteerde Bogaardt zijn eigen njai naar voren als trouw, spaarzaam en inte- morele oordeel op het lichaam van de njai. ger, maar nog steeds valt ze ten prooi aan Dat zij zelf maar in de buurt van een eigen Nederlandse, Javaanse en Chinese mannen. mening of eigen initiatief zou kunnen De verhalen zijn even divers als de (overigens komen, kwam niet bij hem op. Alleen al het uitsluitend mannelijke) auteurs, afkomstig idee van een eigen inbreng van deze uit de journalistiek. Hun achternamen, Illustratie uit het besproken boek inheemse vrouwen was vanuit de koloniale ­Francis, Kommer, Tirto Adhi Soerjo, Tehupei- mentaliteit ondenkbaar. Terwijl het juist die ory, Wiggers en Kwee Tek Hoay geven al een

~4~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 persoonlijk Portret van een Njai De Njai Indringende tentoonstelling

Minah over een vergeten oermoeder

Minah en Thomas met hun twee oudste kinderen. Circa 1897. (Privécollectie L. Isaak)

Tijdens de 50e Pasar Malam Besar bouwt Stichting Tong Tong in het Cultuurpaviljoen een bijzondere tentoonstelling op: De Njai; Portret van een vergeten oermoeder. De njai, de inheemse vrouw of concubine van de Europese man in het voormalige Neder- lands-Indië, is de oermoeder van de Indische Nederlanders, de grootste minderheidsgroep in Nederland. Zij is ook een van de meest onderbelichte en vergeten figuren uit de kolo- niale geschiedenis. Over deze ‘gezamenlijke moeder’ is eigenlijk maar weinig bekend. Niet alleen is haar geschiedenis tot op heden niet vastgelegd, maar ook haar directe nazaten weten vaak helaas maar heel weinig van hun eigen voormoeder. Soms alleen maar een naam, terwijl het gaat om verwantschap die niet echt ver terug gaat in de tijd; het betreft veelal overgrootmoeders, grootmoeders en in een enkel geval zelfs moeders. Wie waren nu deze vrouwen, die aan de wieg van de Indische Nederlanders stonden? Wat was hun achtergrond? Hoe verliep hun leven? En hoe ging dat in z’n werk: het concubinaat tussen een Europeaan en een inheemse vrouw in een koloniale samenleving? De tentoonstelling De Njai; Portret van een vergeten oermoeder werpt een licht op deze door Reggie Baay vrouwen en is een eerbetoon aan hen. De tentoonstelling maakt deze ‘vergeten’ stam- moeder zichtbaar. Letterlijk. Tegen de achtergrond van haar algemene geschie­denis zal de ‘oermoeder van de Indische Nederlander’ een gezicht krijgen aan de hand van unieke foto’s en persoonlijke levensverhalen.

Persoonlijke geschiedenissen .. Haar naam was Minah, tenminste zo voltrekking vindt plaats op 4 augustus 1896. Kern van de tentoonstelling vormen de bijzondere, authentieke foto’s van indi­viduele werd ze altijd genoemd. Zij kwam uit Daarna bevalt Minah van nog twee kinderen: voormoeders en hun persoonlijke geschiedenissen. Deze foto’s en levensverhalen zijn ­Midden-Java, uit het plaatsje Moentilan in de een dochter in 1898 en een zoon in 1901. door de samensteller, Reggie Baay, gedurende een periode van meerdere jaren verzameld. buurt van Djokjakarta. Daar is ze ook gebo- Een jaar na de geboorte van zijn jongste zoon Daaromheen wordt de geschiedenis van het koloniale con­cubinaat verteld. Anders gezegd: ren, naar alle waarschijnlijkheid in het jaar loopt zijn tweede verbintenis af en verlaat de persoonlijke geschiedenissen geven letterlijk een gezicht aan de algemene geschiede- 1875. Over haar jeugd weten we niets, maar Thomas het koloniale leger met een ‘gage- nis van het concubinaat in Nederlands-Indië. die zal gekenmerkt zijn geweest door ment ad f 208,– ’s jaars’ en een certificaat van Samensteller Reggie Baay is erin geslaagd vrouwen op te sporen van wie niet alleen foto’s armoede. Diezelfde armoede zal ook de reden goed gedrag. Samen met Minah en de vier bewaard zijn gebleven, maar van wie ook de levensloop bekend is bij de nazaten. In ver- zijn geweest dat zij als jong meisje tekende kinderen vertrekt hij dan naar de Oembilin- schillende gevallen werd het verhaal anoniem aan hem doorge­geven. Baay hoopt met zijn als contractarbeidster op Sumatra, want daar steenkolenmijnen in West-Sumatra waar hij werk het taboe op de Aziatische oermoeder, dat nog verbazend sterk leeft onder veel treffen we haar aan. Begin van de jaren als opzichter in een van de mijnen aan de Indische mensen, te doorbreken en met deze tentoonstelling meer materiaal te verzame- negentig van de negentiende eeuw. slag gaat. Enige tijd later wordt hij opzichter len voor het fotoboek dat hij als opvolger voor zijn gedegen studie naar de njai heeft Hij, Thomas, was geboren in 1869 in Ruinen, in een kolenmijn in Benkoelen, eveneens in gepland. Drenthe, als zoon van een dagloner. Als lote- West-Sumatra. Dan slaat het noodlot toe: op In het hart van de tentoonstelling is een Indische slaapkamer te betreden – de plek waar ling wordt hij in het voorjaar van 1889 inge- 16 juni 1909, wordt hij, Thomas, de opzichter de Indo zijn oorsprong vindt. Daar zullen de persoonlijke attributen van de njai te zien lijfd in het Nederlandse leger, waarna hij in van de mijn, 40 jaar oud, tijdens een opstand zijn: haar kleding, slofjes, sieraden, sleutelbos en andere bescheiden bezittingen. december van hetzelfde jaar als vrijwilliger door koelies vermoord. Samensteller Reggie Baay hoopt met deze tentoonstelling nog meer levensverhalen en tekent voor Indië. Hij meldde zich aan in een Zonder inkomsten keert Minah dan terug foto’s te verzamelen. Hij stelt terecht dat dit de laatste jaren zijn waarin mensen nog uit tijd dat er vanwege de Atjeh-oorlog een nij- naar haar geboorteplaats op Java. Haar oud- de eerste hand over hun njai-moeder of -grootmoeder kunnen vertellen. Over niet al te pend tekort was aan manschappen. Hij ont- ste dochter en haar oudste zoon van respec- lange tijd zal de laatste getuige zijn gestorven. Reggie Baay is iedere dag aanwezig in de ving dan ook als tekengeld het destijds tievelijk zestien en dertien jaar oud gaan, stand van ­Stichting Tong Tong, naast de expositie, waar u hem aan kunt spreken. enorme bedrag van driehonderd gulden. In omdat zij geacht worden inmiddels voor maart 1890 komt hij aan in Padang, Sumatra. zichzelf te kunnen zorgen, in Moentilan hun Over de samensteller Vervolgens wordt hij al snel ingezet in de eigen weg. Minah brengt haar jongste twee Reggie Baay (1955) is neerlandicus. In 2006 verscheen bij Stichting Tong Tong de handels­ Atjeh-oorlog. kinderen, haar zoontje van acht en haar editie van zijn debuutroman De Ogen van Solo. Door Adriaan van Dis aanbevolen met de Waarschijnlijk in 1892 ontmoeten zij elkaar dochtertje van elf jaar, naar het weeshuis van woorden: “De Ogen van Solo is de geschiedenis van een vader verteld door een zoon, soms ergens op Sumatra: Minah, de contract­ Pa van der Steur in het nabijgelegen Mage- pijnlijk, dan weer ontroerend. Maar het is meer dan een persoonlijk verhaal, door detail arbeidster uit Moentilan en de militair uit lang. Zij kan, vanwege het gebrek aan inkom- en toon is het zeer herkenbaar, niet alleen voor lezers die een band met de oude kolonie Ruinen. Hoe ze elkaar hebben ontmoet is sten, niet meer voor hen zorgen. Nederlands-Indië hebben, maar voor iedereen die geïnteresseerd is in migratie en ontwor- niet duidelijk. In ieder geval is zij in 1893 zijn Alleen van haar jongste dochter is daarna teling. Reggie Baay raakt een snaar uit het verleden die vandaag nog natrilt en ons opnieuw njai en woont zij bij hem in de tangsi. In dat het spoor nog te volgen: zij trouwt later met bezig houdt. Een roman die je aankijkt en meesleurt.” In december 2007 verscheen de jaar wordt ook hun eerste kind geboren, een een ‘Steurtje’ en krijgt kinderen en kleinkin- derde druk. dochter, en drie jaar later, in 1896, volgt een deren. Van Minah en van de andere drie kin- Reggie Baay was jarenlang lid van de werkgroep Indische Letteren; momenteel heeft hij tweede, een zoon. Inmiddels is zijn zesjarige deren is daarna nooit meer iets vernomen; zitting in de redactieraad. In mei 2008 verschijnt zijn boek over de geschiedenis van de verbintenis verlopen en heeft hij bijgetekend die lijken volledig te zijn opgegaan in de njai bij uitgeverij Athenaeum, Polak & Van Gennep. In het voorjaar van 2009 staat vervol- voor nog eens zes jaar. En in hetzelfde jaar inheemse samenleving van Nederlands- gens een groot fotoboek over de njai gepland. besluit hij Minah te trouwen. De huwelijks- Indië.

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~5~ mondiale schaal; netwerken van wereld­ geloofde er ook werkelijk in: ‘Het zuivert het omspannende informatieuitwisseling; intel- bloed; maakt een eind aan zware dromen; lectueel eigendomsrecht; de macht van mul- voorkomt waterzucht; opent verstoppingen; recensie tinationals die als quasi-overheid optreden; reinigt een verhitte lever’; en zo nog veel en de ontwikkeling van technische en com- meer. Veel van de handelsartikelen die na ver- merciële standaarden – dan is het geen slecht loop van tijd ingeburgerd raakten als normale Drijvende idee te beginnen bij de VOC, bij de schepen Europese consumptiegoederen werden aan- die zij uitzond naar Oost-Indië en de vrach- vankelijk aangeprezen en gebruikt voor medi- ten die door deze schepen werden terugge- sche doeleinden en men schreef ze sterke Medicijnkisten voerd. geneeskrachtige eigenschappen toe. Ze wer- Sommige beschrijvingen van de opkomst van den ook wel gevreesd als mogelijke vergiften de moderniteit gaan over nieuwe vormen van – gevaarlijk omdat ze uitheems waren, niet Er is wel beweerd dat peper en andere specerijen vroeger bestuur, commercie en machtsprojectie; ‘te verdragen’ voor een Europees gestel – of andere benadrukken nieuwe kennis, de gewaardeerd als medicij­nen, helend omdat ze gebruikt werden om de geur van bedorven vlees te Wetenschappelijke Revolutie van de 17e eeuw het evenwicht van de humeuren herstelden maskeren. Tegenwoordig neemt men aan dat specerijen de en de opkomst van het rationalisme in de wanneer dat verstoord was geraakt door de filosofie. Het is een van de vele verdiensten lokale omstandigheden en het dieet. functie hadden van culinair vertoon van rijkdom: gekruid van Harold Cooks Matters of Exchange; Com- Een van de merkwaardigste en tegelijkertijd voedsel rook naar succes! Maar vorig jaar verscheen een merce, Medicine and Science in the Dutch Gol- kostbaarste stukjes materia medica waarin den Age dat het deze zaken behandelt als de VOC handelde was de bezoar. Bezoar­ fascinerende studie over de zoektocht naar geneeskracht verschillende aspecten van hetzelfde verhaal. stenen zijn versteningen die worden aange- die de ontdekkingsreizen óók waren, en hoe het Begin bijvoorbeeld bij de boodschappenlijst troffen in de maag van herkauwers, onder van de VOC en stel twee vragen: Waar waren andere bij geiten en gazellen, en kwamen van Nederlandse denken er wezenlijk door veranderd is. Over deze goederen voor bedoeld? En wat diende een aantal verschillende plekken, waaronder kennen en weten, en het verband tussen handel en filosofie. men te weten om ze te verkrijgen, ze naar eilanden aan de Coromandelkust van India, huis te transporteren, ervoor te zorgen dat ze en zij werden zo hoog gewaardeerd als uni- beschikbaar werden naargelang er vraag naar verseel antidotum tegen vergift en de pest door Steven Shapin was, en ervoor te zorgen dat ze dat deden dat er in 17e-eeuws Engeland een levendige waarvoor ze bedoeld waren? handel ontstond in namaakbezoars. Er moest De koopvaarders van de VOC waren volge­ juridisch worden opgetreden – dit was, in laden met allerlei exotische oosterse waren 1603, de precieze context voor de wettelijke – porselein, salpeter, indigo, civet, thee, sui- bepaling die we kennen als caveat emptor ker, sappan- en sandelhout – maar de spece- (‘laat de koper op zijn hoede zijn’). Een van de .. In 1617 plaatsten de bewindhebbers van Vanaf de zevende eeuw werd de handel in rijen namen een ereplaats in. Er is wel redenen dat Robert Boyle bezoars opnam in de Verenigde Oost-Indische Compagnie specerijen gedomineerd door de Arabieren, beweerd dat peper en andere specerijen zijn experimenten ter bepaling van het soor- een bestelling bij hun handelsagenten. De later in samenwerking met de Republiek gebruikt werden om de geur van bedorven telijk gewicht was om echte van valse stenen boodschappenlijst omvatte honderddui- Venetië. De palazzi aan het Canal Grande zijn vlees te maskeren, maar zout was altijd het te onderscheiden. Hoe gewild bezoars waren zend zakken zwarte peper en duizenden het duurzame resultaat van financiële alche- geprefereerde conserveermiddel. Tegenwoor- bij de British East India Company, blijkt wel ponden van andere soorten peper; zoveel mie, oosterse peper omgezet in oosters- dig neemt men aan dat specerijen de functie uit het feit dat ze, in het gezelschap van dia- aan kruidnagelen, gember en kaneel als de gestileerd marmer. Maar tegen het einde van hadden van culinair vertoon – zij werden manten, ambergrijs en muskus, boven aan schepen konden vervoeren; 1.000 vaten de 15e eeuw exploiteerden de Portugezen hun kwistig gebruikt in voedsel en drank als een het boodschappenlijstje stonden. (De nootmuskaat en 300 vaten foelie; 3.000 zeeroutes naar India en de Banda-eilanden, welriekend teken van rijkdom. Iedereen wist legende leeft voort, ook al zijn bezoars niet pond kassie (ook wel Chinese kaneel waar zij zo lang hun zinnen op hadden gezet, hoe prijzig ze waren en hoe opvallender ze langer voorwerp van onderzoek door de grote genoemd); 6.000 pond kamfer; en een en beheersten zij de handel in peper, kruidna- aanwezig waren in het eten dat men zijn gas- farmaceutische laboratoria: in Harry Potter en zelfde hoeveelheid galangawortel (te ver- gelen, nootmuskaat, foelie, kaneel en karde- ten voorzette, hoe groter het sociale kapitaal de Vuurbeker verknoeit Harry zijn toverdrank- gelijken met gember). Een dergelijke vracht mom. De Hollanders wilden maar al te graag dat men ermee verwierf. Gekruid voedsel practicum doordat hij vergeet bezoar toe te moest in Azië worden gehaald: de peper uit een aandeel in deze handel: vanaf 1580 begon- rook naar succes. voegen aan zijn tegengif, en in een aflevering Kerala, Java of Sumatra; de kassie waar- nen de kooplui van de Verenigde Provinciën van Buffy the Vampire Slayer legt een zoge- schijnlijk uit India of Sri Lanka; en de andere consortia te vormen, en de oprichting van de Drijvende medicijnkisten naamd bezoarmonster een bijzonder kwalijk specerijen hoofdzakelijk uit de Molukken Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) Maar er is nog een ander verhaal dat verteld soort eieren onder Sunnydale High School.) of specerijeilanden. Het waren bijzonder was een maatregel van de regering om de kan worden over de specerijhandel, en wel De schepen van de VOC vervoerden handels- winstgevende artikelen: nootmuskaat coördinatie van de handel en de organisato- een medisch verhaal, een natuurlijke keuze waren, maar ze vervoerden tevens de daarin bracht in Amsterdam driehonderd keer rische continuïteit veilig te stellen. Eerdere voor de directeur van het Wellcome Centre for belichaamde kennis en vaardigheden die zoveel op als het de Hollandse kooplui in de consortia in de koopvaardij werden na elke the History of Medicine. Het typische VOC- men nodig had om daar te belanden waar specerijeilanden had gekost. En het waren reis ontbonden en opnieuw geformeerd voor schip was, tot op grote hoogte, een drijvende men deze zaken kon halen en vervolgens vei- luxegoederen: in het Londen van de Restau- een volgende reis. (De Hollanders volgden medicijnkist. De Hollanders in de 17e eeuw lig thuis te komen, om hun zakelijke belan- ratie deed een pond nootmuskaat in de hiermee het voorbeeld van de British East beschouwden nootmuskaat als een probaat gen op termijn te beschermen tegen groothandel het moderne equivalent van India Company, die in 1600 werd opgericht.) middel tegen allerlei kwalen, waaronder diar- inheemse en buitenlandse bedreigingen, om € 58; kruidnagelen maar liefst € 96. Noot- De VOC dreef handel met een groot deel van ree en pijn in het hoofd, de spieren en de baar- anderen te vertellen hoe ze die reis konden muskaat was zo kostbaar dat bij de Vrede de oosterse niet-Europese wereld, met inbe- moeder. In 1660 kreeg Pepys van zijn apothe- maken, om de gewenste goederen op te spo- van Breda in 1667, waarmee een einde kwam grip van de Kaapkolonie; het was een open- ker het voorschrift nootmuskaat en honing te ren en te bemachtigen, om ze te onderschei- aan de Tweede Engelse Zeeoorlog, het bare aandeeluitgevende onderneming op nemen tegen een verkoudheid. Een aantal den van gelijkende artikelen van mindere kleine nootmuskaateiland Run werd toege- basis van gedeeld risico; zij trachtte de con- van de vele exotische producten die uit het waarde, om hun krachten en eigenschappen kend aan de ­Hollanders in ruil voor een currentie te reguleren en op grote schaal kos- Oosten werden gehaald, hadden belangrijke vast te stellen, en om kennis op te doen over andere eilandkolonie, namelijk Nieuw- ten te besparen; zij was een schepping van de medische toepassingen en een aanzienlijke allerlei andere waardevolle en nuttige zaken, Amsterdam in Amerika. Toen Samuel Pepys staat maar oefende zelf enorme, dikwijls waarde op de geneesmiddelenmarkt, zoals waarvan men daarvoor niet op de hoogte een in 1665 buit gemaakt schip van de VOC brute militaire macht uit en functioneerde peper (verlichting bij koorts en winderigheid), was. Anders geformuleerd, praktisch elk inspecteerde, stond hij verbaasd over de op het internationale toneel als een quasi- kruidnagelen (tegen kiespijn en voor plaatse- aspect van de vroegmoderne wetenschap, en lading: ‘De grootste weelde... die een mens staat; en zij wordt met recht beschouwd als lijke verdoving), kardemom (bij verkoudheid, vele andere soorten kennis, waren relevant ter wereld kan aantreffen. Peper in alle kie- de eerste multinationale corporatie, met koortsen en ontstekingen), gember (bij voor de wereldhandel van de VOC. Kennis ren en gaten, je liep erover; en de kruidna- aandeelhouders van zowel Nederlandse als slechte spijsvertering), kamfer (tegen waan- reisde, en groeide aan, langs de handelsrou- gelen en de nootmuskaat kwamen tot mijn andere nationaliteit. Dus als men een verhaal zin) en kassie en kaneel (tegen diarree). Toen tes. Matters of Exchange gaat niet specifiek knieën; hele kamers vol... Een imposanter wil schrijven over de wortels van de moderne thee voor het eerst op de Engelse markt ver- over de VOC en Oost-Indië; het gaat over gezicht heb ik in mijn leven nog niet aan- wereld – een verhaal met als centrale thema’s scheen (via Holland), werd er alom reclame allerlei uitwisselingsbetrekkingen tijdens de schouwd.’ de ontplooiing van praktische activiteiten op gemaakt voor zijn weldadige werking en men Nederlandse Gouden Eeuw. En het gaat over

~6~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 goederen van allerlei aard, maar met speciale de wereld van de commercie als van de theater en een botanische tuin. De curatoren zelfs als zo nu en dan duizenden inboor­ aandacht voor die artikelen die verband hou- natuurlijke historie kunnen worden gere- van de universiteit deden vergeefse pogin- lingen afgeslacht moesten worden zodat de den met het in stand houden, verlengen en kend. De Hollandse koopman en reiziger Jan gen om de veelbereisde arts-naturalist Ber- VOC de eigendomsrechten kon bemachtigen. genieten van het leven. En tenslotte gaat het Huygen van Linschoten verwierf een aanstel- nardus Paludanus aan te trekken, die later In 1621 werd het grootste deel van de over wat er met de vroegmoderne weten- ling bij de bisschop van Goa. Na zijn terug- een medewerker van Van Linschoten werd, inheemse bevolking van de Banda-eilanden, schappelijke kennis gebeurde toen deze werd keer naar de Nederlanden publiceerde hij, maar stelden zich tenslotte tevreden met vrouwen en kinderen incluis, gedood dan wel ingezet om die doelen te bereiken. Een schip met de hulp van een thuisblijvende natura- Carolus Clusius, een Franse jurist-tuinier, die gedeporteerd – met behulp van Japanse over lange afstanden te laten koersen met list, niet alleen verslagen over de Portugese in Wenen een medische tuin had aangelegd huurlingen – op last van de beruchte gouver- een zekere nauwkeurigheid vereist kennis handelsroutes naar Afrika, India en de voor de keizer van het Heilige Roomse Rijk, neur-generaal Jan Pieterszoon Coen. De wei- van cartografie, en op de open oceaan had specerij­eilanden, maar tevens beschrijvingen Maximiliaan II. Nadat hij in 1593 in Leiden nige overlevenden, aangevuld met slaven uit men daarvoor een scala aan astronomische, van hun flora en fauna, inclusief zeer gede- was aangekomen, maakte Clusius vorderin- Celebes en Ceram, werden tewerkgesteld in instrumentale en praktische mathematische tailleerde waarnemingen over de verbouw en gen op het gebied van de tulpenkweek en de nieuwe nootmuskaatplantages of werden vaardigheden nodig. Nog tot in de 18e eeuw de eigenschappen van nootmuskaat. Het ging hij een samenwerking aan met de kun- naar de koloniale hoofdstad Batavia (Jakarta) was de kennis van het bepalen van de leng- Herbarium Amboinense van de Duitse bota- stenaar Jacques de Gheyn II, wiens uiterst gestuurd. Later pas realiseerden de Hollan- tegraad een door velen begeerde trofee, en nist Georgius Everhardus Rumphius, die in de nauwkeurige aquarellen van planten in de ders zich dat ze nog steeds de Bandanese de kloktechnologie wedijverde met de astro- jaren vijftig van de 17e eeuw voor de VOC was Leidse Hortus Academicus een rol hebben deskundigheid op het gebied van de verbouw nomie om die trofee binnen te halen. Maar gaan werken, kwam tot stand na vele per- gespeeld in de opkomst van de Hollandse van nootmuskaat nodig hadden en werden de grote ontdekkingsreizen van de 16e en 17e soonlijke rampen: hij werd blind als gevolg bloemschilderkunst. Clusius drong er ook bij er kleine aantallen van de oorspronkelijke eeuw werden ondernomen zonder hulp van van glaucoom, zijn vrouw en dochter kwa- kooplui die naar Indië reisden op aan botani- bewoners teruggehaald naar hun eilanden. een exacte oplossing van dit probleem, en men om bij een aardbeving, en hij verloor het sche monsters mee terug te brengen. Op Matters of Exchange zegt weinig over de resultaat van tientallen jaren plantkundig deze manier smeedde hij banden tussen vier Gecreoliseerde kennis natuurwetenschap en de wiskunde die aan onderzoek in een schipbreuk en een brand. grote uitingen van de Nederlandse cultuur in Een van de noodzakelijke voorwaarden voor boord van een VOC-schip werden toegepast Maar dit alles hield zijn werk niet tegen, en de Gouden Eeuw – horticultuur, schilder- het verzamelen en ijken van gecreoliseerde om het zijn doelen te laten verwezenlijken. zijn herbarium bevatte zoveel commercieel kunst, geneeskunde en commercie. vormen van natuurkennis was weten op wie In plaats daarvan wil Cook de aandacht ves- gevoelige informatie dat de Compagnie het Te kunnen reizen naar de locaties waar de men kon vertrouwen. In 1627 zond de VOC tigen op de vracht van natuurhistorische en kennelijk nodig vond de publicatie tot lang exotische planten groeiden betekende Jacobus Bontius (Jacob de Bondt) uit naar aanverwante medische kennis, aspecten na zijn dood in 1702 te blokkeren. natuurlijk een enorm voordeel en ze terug Oost-Indië als arts, apotheker en opzichter waaraan men meestal niet onmiddellijk naar huis te kunnen nemen voor de botani- van Compagnie-chirurgijnen, met de denkt als men het heeft over wetenschap als Hortus Botanicus in Leiden sche tuin (indien mogelijk) was nog beter, opdracht de oorzaken en de behandeling de motor van de moderniteit. De boeken over uitheemse plantkunde leid- maar ervaring uit de eerste hand was toch van inheemse ziekten te onderzoeken en Wat men diende te weten als men geïnteres- den, op hun beurt, tot een toegenomen nog niet voldoende om alles uit te vinden een natuurlijke historie samen te stellen van seerd was in culinaire of geneeskrachtige belangstelling voor botanische tuinen in wat men moest weten. Dus was het onver- alle VOC-bezittingen in Azië. Deze twee planten was waar men ze kon vinden, hoe (en Nederland, waar exotische planten getest mijdelijk dat de Hollanders, evenals andere taken hielden nauw verband: men ging of) men ze kon cultiveren, of men ze kon konden worden op hun aanpassingsver­ kolonialisten, te rade gingen bij inheemse ervan uit dat lokale ziekten niet alleen lokale overplanten naar andere milieus dan waarin mogen aan lokale omstandigheden en waar informanten voor een groot deel van de ken- oorzaken hadden maar ook lokale remedies. ze van nature groeiden, en wat hun krachten ze gebruikt konden worden voor de bereiding nis die uiteindelijk gepubliceerd werd onder De Heere straft en de Heere geeft. En wat waren. Tot de hoog gewaardeerde voort- van commercieel en medisch interessante de naam van Europese auteurs. De natuur- betreft deze geneeswijzen verliet Bontius brengselen van de 16e- en 17e-eeuwse Portu- producten. Nog tot in de 19e eeuw waren lijke historie van de VOC was een creools zich in sterke mate op inheemse botanische gese, Spaanse en Nederlandse wetenschap Europese botanische tuinen krachtcentrales brouwsel. De Molukkers wisten alles over kennis. behoorden de rijk geïllustreerde herbaria van de koloniale imperia. De nieuwe Univer- nootmuskaatbomen en de werking van hun Oost-Indië zoals dat door de Hollanders werd waarin het plantenleven van het Oosten siteit van Leiden, gesticht in 1575, had als vruchten, en Hollandse naturalisten en koop- ‘ontdekt’ was reeds een gecreoliseerde cul- werd vastgelegd, boeken die net zo zeer tot prioriteit de inrichting van een anatomisch lui waren afhankelijk van plaatselijke kennis, tuur: er waren al Chinezen, Arabieren en In­diërs ter plaatse, die hun eigen commer­ ciële en militaire belangen nastreefden. Zoals alle echte ‘modernen’ was Bontius van mening dat men uit de eerste hand moest zien en ervaren, maar zoals Cook opmerkt, ‘kwam het grootste deel van zijn informatie van wat hij hoorde in plaats van waarnam’. Zijn bronnen waren ‘niet alleen geleerde Hin- does en Moslims maar kooplieden, zeelui en gewone mensen, waaronder zelfs slaven’. Bestaande Europese geschreven verslagen werden naadloos samengevoegd met getui- genissen van betrouwbare ‘Javanen’ en ‘Maleiers’: ‘Ik verwonder me dikwijls,’ schreef Bontius in zijn posthuum uitgegeven werk over tropische geneeskunst, ‘over de onna- denkendheid van onze mensen die deze vol- keren zonder respect aanmerken als barba- ren... [de inboorlingen] maken zeer schrander onderscheid tussen geneeskrachtige, eet- bare en giftige kruiden, beter nog dan de meest ervaren botanist uit ons land.’ (De behoefte om bronnen van inheemse kennis aan te boren was een krachtige stimulans voor het aanleren van de plaatselijke talen en zelfs voor het ontstaan van een proto-antro- pologie. Ook de menswetenschappen waren

nationaal archief: ref. 4.miko/g1-27 onderdeel van de intellectuele retourvracht

bron: van de VOC.) Zolang de Hollander mocht uit- ‘Gesigt van de Plaats, het Land en de Gebergten van Banjoewangie met de Straat te zien’ van H.J. Wardenaar (1805) maken wie er feitelijk deskundig was en wie betrouwbaar, vond hij het geen probleem die expertise en betrouwbaarheid bij de in­heemse bevolking te zoeken – en zichzelf

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~7~ tot een geloofwaardige zegsman te maken werkt, zoals in de beweging van Galilei en aanzienlijk deel van zijn tijd besteedde aan en handelsbetrekkingen, een toonaange- van inheemse kennis. Newton, die centraal staat in de wijze waarop het ontleden van dieren of gedeeltes van die- vende rol spelen, een revolutie waarvan de Wat voor soort kennis had de VOC nodig als historici de Wetenschappelijke Revolutie ren die hij kreeg van slagers; die openbare grondleggende tekst niet Galilei’s Dialoog is het ging om planten en andere verhandel- taxeren; ten tweede kan zij specifieke zaken vivisecties van honden bijwoonde; die feite- of Newtons Principia Mathematica maar een bare goederen? Het diende objectieve kennis beschrijven om vervolgens die detailkennis lijk optrad als lijfarts van Prinses Elisabeth uit de vele in die tijd geproduceerde herbaria te zijn – de kennis van de dingen zoals ze fei- meer of minder effectief over de gehele van Bohemen; en wiens late werk Les Passi- of reisgidsen, waarvan de cruciale locatie telijk waren. In onze tijd wordt het objectieve wereld te verspreiden. Matters of Exchange ons de l’Âme, geschreven met het oog op de niet de studeerkamer van de filosoof is of tegenover het subjectieve geplaatst, maar gaat over het tweede type wetenschap. aan migraine, melancholie en huidkwalen een sterrenkundig observatorium maar een deze tegenstelling is hier zeer misleidend. Wat Cook nastreeft – in zijn nauwgezette laborerende prinses-in-ballingschap, een botanische tuin of een curiositeitenkabinet, Wat men wilde weten over planten uit de gedetailleerdheid en zijn terughoudendheid bewerking was van traditionele dieetvoor- met helden van wie nauwelijks iemand Molukken was iets over wàt ze waren – hun op het punt van interpretatie – is niettemin schriften om de geestelijke en lichamelijke gehoord heeft en wier karakteristieke bezig- vorm, afmetingen en de omstandigheden een behoorlijk fundamentele heroriëntatie gezondheid te verbeteren door middel van heden niet het experimenteren en theoreti- waarin ze groeiden – en iets over hun heil- ten aanzien van de opkomst van de moder- een gematigd medisch regiem en de ratio- seren betreffen, maar het beschrijven van de zame eigenschappen, wat voor nùt ze voor niteit in zowel haar praktische als intellectu- nele beheersing van de emoties. Een advies kenmerkende eigenschappen van specifieke ons zouden kunnen hebben. Het ging boven- ele verschijningsvormen. Hij geeft de voor- van Descartes: eet ‘verkwikkende bouillons objecten en het op betrouwbare wijze over- dien om goederen die niet slechts krachten keur aan gereserveerde toespelingen op de die niets anders bevatten dan bekende keu- dragen van deze kennis op wereldwijde bezaten, maar tevens kracht verleenden aan ‘zogenaamde Wetenschappelijke Revolutie’ kenkruiden’, en, bovenal, bekijk het leven schaal. de eigenaars en kenners ervan. Het begrip en omzeilt de recente discussies over of er al van de zonnige kant. ‘smaak’, voorheen een eigenschap van het dan niet daadwerkelijk zo’n coherente en Cook had niet zo bescheiden hoeven zijn: Harold Cook: Matters of Exchange: Com- lichaam, werd overgedragen op materiële duidelijk te onderscheiden intellectuele Matters of Exchange is zowel een aanzienlijke merce, Medicine and Science in the Dutch objecten die men kon tentoonspreiden of beweging bestond in de 17e eeuw. Hij twijfelt wetenschappelijke prestatie als een (groten- Golden Age, Yale University Press, ISBN consumeren, een overdracht die, zoals Cook er niet aan dat er zich iets groots en belang- deels impliciet) betoog dat een reëel en 978-0-300-117996-7. schrijft, ‘voortkwam uit situaties waarin rijks afspeelde, zowel op het vlak van ons belangrijk stel veranderingen in denken en men aantoonde over het vermogen te doen als, daarmee samenhangend, ons den- doen, die plaatsvonden in de 17e eeuw – ook beschikken op correcte wijze met het gehe- ken. Maar hij is er zich terdege van bewust al gebeurde dat geleidelijk, diffuus en frag- Met dank aan de London Review of Books melte de specerijen in een schotel te onder- dat de gebeurtenissen die hij beschrijft door- mentarisch – welzeker revolutionair (www.lrb.co.uk). Dit artikel verscheen eerder scheiden’. Dit soort kennis ‘wordt doorgege- gaans niet op de voorgrond staan bij historici genoemd mag worden. Het is een revolutie in de LRB van 7 februari 2008. ven door ervaring, voorbeeld of nabootsing; wanneer ze het hebben over ‘de Wetenschap- waarin de Nederlanden, en de landen die de zij kan niet worden verkregen door het geven pelijke Revolutie’. En dat verklaart een deel invloed ondergingen van Hollandse macht Vertaling: Paul Regeer van redenen’. van het schokeffect waar hij klaarblijkelijk op uit is met zijn verwijzing naar geneeskunde Kennen en weten en natuurlijke historie als ‘de grote weten- Cook merkt in dit verband op dat veel schap van de vroegmoderne periode’. In In het Bibit-Theater moderne Europese talen, in tegenstelling tot plaats van wiskundige natuurkunde, sterren- het Engels, woorden hebben die onderscheid kunde en theorie van de materie, biedt Cook Tijdens het Tong Tong Festival zijn enkele dent Soekarno) over Untung Surapti die maken tussen ervaringskennis (het Neder- de lezer de schijnbaar alledaagse en intellec- programma-onderdelen aan de VOC met listige plannen een VOC-kapitein landse woord kennen) en kennis van alge- tueel onuitdagende werelden van de medi- gewijd. een lesje leert. Zij leidt deze opname in mene oorzakelijke verklaring (weten). Wat de sche plantkunde, van anatomische ontle- Ten eerste zijn we blij vrijdag 30 mei de met een lezing waarin ook andere voor- Hollanders op prijs stelden – in hun commer- ding, van het genezen van zieke lichamen, auteur van Matters of Exchange, Harold beelden van nationalistische dans aan ciële, sociale, esthetische en intellectuele van therapeutiek en voedingsleer, en de Cook, in het Bibit-Theater te mogen ont- bod komen: ‘Balinese dans op het poli- leven – was derhalve zoiets als connaisseur- natuurhistorische praktijken die Brian vangen. Hij zal speciaal ingaan op het tieke podium’. Aafke ging na haar oplei- schap, een kennis van specifieke eigenschap- ­Ogilvie onlangs beschreef als de ‘wetenschap Oost-Indische deel van zijn boek en ding aan de Rotterdamse Dansacademie pen, zoals die ervaren konden worden door van het beschrijven’. beantwoordt graag vragen uit de zaal. en haar studie Indonesisch aan de Uni- kennende en proevende subjecten: niet de Er wordt in dit verband een hoofdstuk gewijd Wie meer wil weten over de VOC op Java, versiteit Leiden naar Bali, waar ze aan het abstracte idee van een citroen of een haring, aan Descartes, die het grootste deel van zijn kan terecht in het educatieve programma conservatorium aldaar Balinese dans maar van deze citroen en deze haring. Terwijl werkzame leven in Nederland verbleef, maar de Indische School (zie pagina 3). studeerde. de woordenboekdefinitie van wetenschap Cook is niet zo zeer geïnteresseerd in Des­ Op 23 mei komt Aryan Klein vertellen gewoonlijk de nadruk legt op de zoektocht cartes de wijsgerige rationalist, als wel in over ‘De bouw van het VOC-schip De Het volledige programma staat in de festi- naar universele, algemene en abstracte ken- Descartes de dokter: een man die verklaarde Batavia’; hij is ‘hoofd Bouw’ op de Bata- valeditie van de Pasarkrant, die gratis is af nis, houdt Matters of Exchange indirect een dat een van de ultieme doelen van zijn filo- viawerf in Lelystad. te halen bij VVV’s, toko’s, restaurants, pleidooi voor een wetenschap van het speci- sofische hervorming het genezen van ziek- Aafke de Jong toont 29 mei een video- boekhandels, bibliotheken en musea. Of fieke. Men kan wetenschap overigens in twee ten was en het verlengen van het leven; die opname van een choreografie door kijk op www.tongtongfestival.nl. betekenissen van het woord als universeel ervan uitging dat zijn wetenschappelijke Guruh Soekarnoputra (zoon van Presi- betitelen: ten eerste kan zij een beschrijving ontdekkingen zijn eigen leven zouden ver- geven van hoe alles in de gehele wereld lengen tot wel zo’n vijfhonderd jaar; die een

PASAR BOEKOE VAN STOCKUM – De Indische boekhandel

Pasar Malam Besar, Grand Pasar, standnummer 1131

De nieuwste boeken over Indië en Indonesië en heel veel leuke aanbiedingen. Een grote collectie antiquarische en 2e hands boeken en iedere dag verschillende auteurs aanwezig in de stand.

Via WWW.VANSTOCKUM.NL/nieuwsbrief : Herengracht 60, Den Haag. wekelijks de nieuwste Indische titels in uw mailbox. Telefoon: 070-3028110.

~8~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 documentaire Indië; maar dan anders Intercontinentale reacties op Tinteling & Tuinen Pamela Pattynama & Rudy Kousbroek Voor een documentaire van Stichting Tong Tong sprak Pamela Pattynama met Hella Haasse en Rudy Kousbroek over “dàt”, de vormende kracht identiteit en cultuuroverdracht. Een fascine- kembang sepatoes, “een stukje Indië” was, van de Indische natuur. Edy Seriese bekeek de rend gesprek, waarin de ‘rationalist’ Kous- zo zijn voor mij vertellingen van Indische documentaire bij haar Indische tante in Brazilië. broek, de meest vreemde rondedansjes mensen, familie of niet, ‘stukjes Indië’, puz- maakt rondom het heikele onderwerp van de zelstukjes van dat grote, immer unvollendete Indische identiteit. De dans voert langs nooit verhaal dat Indië heet. Dát Indië is een consti- vergeten baboes en bijgebouwen, nooit erva- tuerend deel van mijn innerlijk landschap. Ik ren traditionele Javaanse tuinen en door de ken het in de tienduizend flarden, toon­ door Edy Seriese koloniale overheerser nooit gebouwde con- aarden en sepianuances waarin het mij ver- servatoria of kunstacademies. Licht verbaasd teld werd en wordt. En ik herken het overal. dansen we met hem mee. Via gevoelens van In gewoonten, lichaamstaal, uitdrukkingen, spijt en plaatsvervangende schaamte om die zinsmelodie en liedjes die ik gezien en “gemiste kans” en verlangen naar daar en gehoord heb bij al die vertellers ‘uit Indië’. .. 12.000 kilometer van huis. Hoe ver een Indische voor het oprapen, althans volgens toen, de meeste van de drie. Om uit te komen Die boengkoesans, dat -tsk- van minachting buitenland ook is, altijd zie ik Indische din- mijn Indische tante Edy (Djokja, 1930). Ze bij dat gedicht dat alle voorgaande tekst voor anstiel gedrag, de smaak van wadjik, die gen. Katjongs in Reykjavik die een steen woont op een spot van zo’n 3,5 hectare, in overbodig maakt. En dat mijn tante onderuit liedjes: ‘Klontongklontong heihohei’ en ‘We ‘hooghouden’ met hun voet en onverwacht een ouderwets boerenhuis met grote, hoge, haalt. “Ja, verzucht ze, “dat is Indië, dát”. gaan melati’s plukken’ en ‘Een haring overspelen naar een ander. Vrouwen met koele kamers en uitzicht op kembang sepa- beminde een oester’, die foto’s. Het zijn her- teveel fout ingepakte boengkoesans in de toes, een enorme bamboestoel en de lucht- Verder vindt tante de aangeroerde onderwer- inneringen die wij, nieuwe Indische genera- metro in Sint Petersburg. Kinderen bloots- wortels van iets dat ik waringin noem. ’s pen maar onzin. “Wel Indisch, niet Indisch, ties, delen met mensen uit Indië, omdat ze voets dansend in de slagregens op de Krim. Ochtends als ze wakker wordt om een uur of maken ze daar in Holland echt nog zo’n fuss ons verteld en herverteld zijn. Die gedeelde Ik noem ze Indisch die beelden, omdat ze – vijf, vertelt ze, opent ze haar deuren en voelt over? ’t Is niet meer van deze tijd”, vindt ze. herinneringen hebben ons inmiddels, een totaal onverwacht – een scène voorspelen uit “die stille vrede van de natuur, dat groen, dat “Cultuuroverdracht? Als de laatste der Indi- grootfamilie overstijgend, gevormd tot een een van de vele vertelsels die ik ken van men- ruime. Want alles is in evenwicht”, zegt ze, sche Mohikanen het loodje legt, is het toch familie zonder bloedbanden maar met een sen ‘uit Indië’. Ik reageer erop zoals mijn “op dat uur, de hele natuur. Dus nee, ik mis gedaan met dat Indische”. Maar het gesprek gezamenlijk herinnerde voorgeschiedenis, moeder indertijd op de verhalen van Tjalie Indië niet”, zegt ze. “Ik heb het hier”. met Hella Haasse bevalt haar. Om de manier de externe familie Indië. Robinson, Aya Zikken, Beb Vuyk en Maria waarop ze praten, de jongere en de oudere, Dermoût: met herkenning, en een zucht van Zulke “ochtenden als de geboorte van de om de intimiteit die ze kennelijk delen, om Dat zijn deze gesprekken van Pattynama met verlichting, dat het er is, buiten jezelf om. wereld”, dat is wat tante herkent in het hun plezier te praten over wat hun hart Kousbroek en Haasse eigenlijk: het ophalen Dat het niet louter verzinsel was, dat Indië; gedicht van Rudy Kousbroek als we samen beroert: de Indische natuur in Haasses tek- van herinneringen door leden uit de externe waar mijn moeder het altijd over had met naar het gesprek kijken dat Pamela Patty- sten. Haasse heeft geen spijt, schaamte, of familie Indië. Het zijn geen obligate Van- ‘tantes’ en ‘ooms’, dat mijn jeugd bepaalde nama met hem voerde. De hoogleraar Indi- verlangen. Wel een voelbare, onderhuids tin- Disachtige interviews met literaire groothe- en mij mede vormde tot wie ik nu ben. sche cultuur praat met de schrijver over de telende vreugde om wat er was en – dus – den over Indische thematiek. Pattynama invloed van de Indische natuur op zijn werk, herinnerd kan worden. Terwijl Kousbroek “zo initieert intieme, emotionele gedachte­ Hier in Santa Cruz do Sul, in het zuiden van over het koloniale (en postkoloniale!) onder- naar Europa verlangde”, waar kunst en wisselingen over herinneringen aan toen en de zuidelijkste provincie van Brazilië ligt het scheid tussen Indo en totok, over Indische wetenschap vandaan kwamen, waar musea daar voor gebruik hier en nu. Haar gesprek- en bibliotheken waren, sloeg Haasse al die ken gaan over herinnering en verbeelding, geuren, kleuren en klanken van Java in zich over de verschillen en overeenkomsten op. “Op Java werden mijn zintuigen geopend”, daartussen en de vormende kracht ervan. vertelt Haasse en ontdekte ze haar waarne- Zo behoort (Indische) geschiedenis geschre- mingsvermogen, de verborgen bron van haar ven te worden. Oh, moge deze documen- creativiteit. Zo werd Java voor altijd haar taire het begin zijn van een uitgelezen serie thuis. Een ‘huis’ dat nog steeds bestaat, van coryfeeën die intergenerationeel en omdat het steeds op te roepen is via haar intercontinentaal en immer unvollendet in werk. Haasse leest voor en tante knikt: zo gesprek zijn over hun Indische landschap en was het. De Indische natuur, een ­vormende omstreken. Waarbij Pamela Pattynama dan kracht. gids is, naar en in dat Indisch Huis dat wel bestaat: links om de hoek van de Slag bij Dát Indië ken ik niet. Bij dat soort natuur voel Nieuwpoort, diep in het collectief geheugen ik vakantie, niet ‘Indië’. Ik ben immers van na van Indisch Nederland. de kolonie; opgegroeid in Den Haag. Mijn ‘Indië’ is anders. Niet de natuurbeleving, Tinteling & Tuinen (een productie van maar de beschrijvingen ervan, niet Indone- Stichting Tong Tong) werd gefilmd door Serge Hella Haasse & Pamela Pattynama sië, maar mensen ‘uit Indië’; niet eigen erva- Ligtenberg. Hij wordt tijdens het Tong Tong ring van daar en toen, maar al die vertellin- Festival op 26 en 27 mei vertoond in het gen erover. Zoals voor mijn moeder haar Bibit-Theater van de Pasar Malam Besar.

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~9~ Eén van de belangrijkste literaire talen- ans een hoofdpersoon opvoert die in een interview ten van de 20e eeuw in Frankrijk, Mar- spirituele wereld de culturele invloeden guerite Duras, was afkomstig uit Indo- van alle windstreken in zich verenigt. china. In haar werk vanaf 1940 zijn veel FRANSE REIZIGERS invloeden terug te vinden van haar jeugd Van de Frans-Vietnamese Linda Lê ver- in de kolonie, en ook van eerdere auteurs scheen in 2004 in Nederlandse vertaling uit het gebied. In zinsstructuur is veel haar roman De drie schikgodinnen. In herkenbaar uit het werk van Makhali- deze roman beschrijft Lê drie Vietnamese Phal, een Cambodjaans-Franse schrijf- nichtjes die in Frankrijk opgroeien. IN INDOCHINA ster, die in haar roman La Favorite de dix

Ter gelegenheid van de komst naar het Tong Tong culturele crisis geraakt. De meeste reizigers terde naar zijn troostende moeder, kortom, Festival van de Cambodjaans-Amerikaanse band verwachtten na hun reis naar huis terug te de artikelen die hij schreef, maakten de revo- gaan met iets moois, iets nieuws. Men had lutionairen menselijk. Het effect hiervan was Dengue Fever en een groep dansers en muzikanten behoefte aan het herleven van eigen cultu- een enorme schok voor de lezers: zijn reisver- uit Vietnam besteden we in Indisch Anders rele waarden, beïnvloed door het exotische haal verschijnt in feuilletonvorm in een bour- Azië. Door de politieke situatie die ze aan- geoiskrant, tegelijkertijd met de grote Expo- aandacht aan de literatuur uit en over Indochina. troffen, konden ze moeilijk de exotische sition Coloniale in Parijs in 1931, waar het roman schrijven die ze voor ogen hadden paradijselijk en profijtelijk beeld van de kolo- gehad. Zij beleefden dankzij het beeld dat ze nie overheerste.” van de kolonie kregen van de jonge intellec- tuelen, de werkelijke politieke situatie. Hadden de reizigers kritiek op het kolonia- De dichter en schrijver Roland Dorgelès, bij- lisme? voorbeeld, schreef niet de exotische roman “Hoewel de reizigers zeker kritiek hadden op die hij van plan was te schrijven na zijn reis: wat ze in de kolonie zagen, trokken ze het door Jessica Teunissen hij publiceerde een hybride, dagboekachtige systeem van kolonialisme niet in twijfel in de vorm van teksten over zijn reis. Dorgelès zag jaren twintig en dertig. Er was meer kritiek parallellen tussen zijn ervaringen uit de Eer- op de uitvoering ervan. ste Wereldoorlog en het koloniaal geweld. De Franse aanwezigheid in Indochina werd Louis Roubaud ging juist naar Indochina om op sommige punten positief beoordeeld: de te kijken wat er van de tegenstrijdige berich- ruïnes van Angkor, bijvoorbeeld, waren door .. Franse reizigers in Indochina zijn het wijl tegelijkertijd het einde van het kolonia- ten over de kolonie waar was. Hij stelde zich de Fransen ‘ontdekt’ en van de vernietiging onderzoeksonderwerp van Emmanuelle Radar, lisme al in zicht was. Radar bekeek welke op als arts om de pols van de kolonie te voe- gered. Dat was iets wat niet aan de inheemse promovenda aan de Universiteit van Amster- invloed de politieke geschiedenis had op de len, om te kijken of het hart klopte. En het bevolking overgelaten had kunnen worden, dam. In haar proefschrift “Putain de Colonie!” reisliteratuur uit die tijd. klopte dus niet! vonden de Fransen, want dan waren de ruï- analyseert zij naast de publicaties de Franse Roubaud beschreef de onthoofdingen van nes verloren gegaan in de jungle. reizigers, ook teksten van schrijvers uit Viet- Waarom vertrokken de reizigers naar Indo- revolutionairen, en bezocht gevangenen voor De reizigers werden via hun contacten met nam en Cambodja in de periode 1919 – 1939. china? ze geëxecuteerd worden. Hij interviewde de de lokale jonge intellectuelen geconfron- Tussen de twee wereldoorlogen beleefde de Emmanuelle Radar:“Na de gruwelijke Eerste revolutionairen vlak voor hun executie. De teerd met de enorme bloederige repressie in Franse koloniale macht haar hoogtepunt, ter- Wereldoorlog was Frankrijk in een morele en één droeg een gedicht voor, de ander luis- de jaren twintig en dertig. In die tijd werden de hoofden van mensen die zich verzetten tegen de Fransen, afgehakt om ze aan het publiek te tonen.”

Wat was de politieke invloed van de reizigers en hun verhalen? “Reizigers hadden volgens kolonialen geen recht van spreken – ze waren er maar tijdelijk en kenden de werkelijkheid van de kolonie niet. Ze wisten er niets van. Deze positie van de reiziger maakte dat er een bepaalde stijl van schrijven nodig was, bijvoorbeeld Roland Dorgelès’ Sur la route mandarine. Parlements- leden lazen het en mede door dat boek werd besloten dat in de mijnen in de kolonie betere arbeidsomstandigheden verplicht werden. Dorgelès schreef echter geen politiek pam- flet, maar een roman met een ironische stijl. Ook de teksten van reizigers die niet deze politieke invloed hadden, reflecteren toch de invloed van de politieke context van de kolonie.”

Noem eens een voorbeeld van één van die schrijvers? “Eén van die Franse reizigers-schrijvers was André Malraux. Malraux bracht het tot minis- ter van Cultuur onder De Gaulle, maar hij begon zijn carrière in de cultuur in Indochina De ruïnes van Angkor waren zonder koloniale ingrepen verloren gegaan, volgens de Fransen. door stukjes Angkor-ruïne te verhandelen. Ook hoopte hij dat zijn reis zichzelf zou terugbetalen omdat hij een verslag van de

~10~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 afkomst opvingen. Deze kinderen waren een Het gebied van het Franse Indochina probleem; officieel hoorden ze nergens bij en symposiumSamen met KITLV Leiden bestreek hedendaags Cambodja, ze hoorden er niet te zijn. Laos en Vietnam. Uit teksten in de jaren dertig is wel op te Dit jaar neemt de Vietnamese merken dat men in Indochina langzamer- Dag van de brief Ambassade voor het eerst met een hand meer verantwoordelijkheid ging voelen stand deel aan de Pasar Malam voor het bestaan van de kinderen. Dat dan Besar, waarin kunstnijverheid vooral in de zin dat men het te betreuren getoond wordt en het toerisme naar vond dat deze groep geen toekomst had.” Vietnam gepromoot. Daarnaast is en Familie Roos i.s.m. de ambassade van 21 t/m 25 Is het in Frankrijk gebruikelijk om literatuur zo mei dagelijks een muziek- en dans- te analyseren? groep uit Vietnam te zien op het “In Frankrijk wordt literatuur nog niet echt Tong Tong Festival. geanalyseerd in haar politieke context. Zeker De Cambodjaans-Amerikaanse band niet zo’n grote naam als Malraux. Hij is een Dengue Fever treedt op 30 mei op in mythe waar je niet aan mag komen. En als je het Bintang-Theater. De schitte- hem plaatst in de politieke context van het rende en meeslepende documen- kolonialisme, zegt iedereen: Malraux was taire Sleepwalking through the een antikoloniaal. Uit zijn boeken moet je Mekong door John Pirozzi, over de echter iets heel anders concluderen. toernee van Dengue Fever door De Franse koloniale structuur was ook anders Cambodja, wordt op 22 en 30 mei in dan die van Engeland of Nederland. De Brit- het Bibit-Theater vertoond. ten en Nederlanders hielden de lokale macht in stand en creëerden een bestuurslaag daar- boven. In Indochina had Frankrijk in ettelijke koloniale oorlogen de bestaande structuur vervangen door Frans bestuur. reis in kranten kon publiceren als feuilleton, Het hoger onderwijs in Indochina was geheel en ook nog een roman zou schrijven die zich in het Frans, gericht op de Franse literatuur in Indochina afspeelde. Zo was reiziger in die en cultuur. tijd een beroep, dat overigens ook door vrou- Een voorbeeld van de Frans culturele domi- P.A. Daum wen werd uitgeoefend.” nantie is te vinden in de roman van Nguyen Duc Giang, een Vietnamese schrijver in de Wat waren de vooruitzichten van de jonge Viet- jaren dertig. Hij schrijft: ‘Haar ronde ogen, namese intellectuelen? blauw als de hemel. Ze was wit en als ik haar “Jonge Vietnamese intellectuelen studeer- zag, zag ik bergen en sneeuw… hoezo sneeuw, den wel in Frankrijk, maar hadden in Indo- in Vietnam? Dat hebben wij toch nooit china weinig vooruitzichten. Velen werden gezien? Nee, nee, lezer, dat komt omdat ik te journalist. Schrijven in het Frans voor kran- veel Franse boeken gelezen heb.’ Het is niet Het KITLV organiseert tijdens het Tong Tong Festival 2008 een symposium over het his- ten was een optie, maar als ze al te kritische meer te achterhalen of lezers in Frankrijk de torische belang van brieven. Een ‘kattebelletje’ van anderhalve eeuw geleden kan vele stukken publiceerden, werden ze gevangen ironische lading hierachter begrepen – waar- jaren later belangrijke informatie geven over het dagelijks leven van toen. Zo vormen de gezet of verbannen. De jonge intellectuelen schijnlijk realiseerden ze zich niet dat de brieven waarmee men vroeger vanuit Nederlands-Indië contact onderhield met familie die Frans spraken, kwamen ook in contact schrijver zich verzette tegen de voorgeschre- in Nederland een belangrijke bron voor uiteenlopende vormen van onderzoek. met de Franse reizigers, die hen nodig had- ven beschrijving van schoonheid.” Het KITLV organiseert dinsdag 27 mei een minisymposium, ‘de dag van de brief’. Opgave den als toeristische gids en tolk.” vooraf is noodzakelijk. Er wordt onder meer met onderzoekers gesproken die belangrijke informatie uit correspondenties hebben gehaald. Zij zullen ook fragmenten uit belang- Was er verschil tussen de koloniale literatuur rijke brieven voorlezen. Na het symposium gaat de documentaire Met ons alles goed (JOB en die van de reizigers? filmprodukties) in première waarin films en begeleidende brieven uit die tijd opnieuw “Er is een enorm verschil tussen de literatuur bij elkaar worden gebracht. Voor meer informatie over het minisymposium: KITLV, Fridus van de mensen uit de kolonie zelf en de rei- Steijlen, Reuvensplaats 2, 2311 BE Leiden, e-mail [email protected], of kijk op zigers. Dat verschil zit hem in de beschrijving www.weekvandeindischebrief.nl. van de culturele clash. Voor de kolonialen wordt die clash zichtbaar in de beschrijving Familie Roos in reprise van personages van gemengde Franse en Voor de gouden jubileumeditie van de Pasar Malam Besar wilde Stichting Tong Tong Vietnamese of Cambodjaanse afkomst. Het graag op een of andere manier de bijzondere voorstelling De familie Roos; Indisch leven opmerkelijke is dat de kolonialen in hun lite- in Den Haag laten herleven. Dit toneelstuk is een bewerking door Robert Emmen van ratuur niets zeggen over intellectuelen van Indische mensen in Holland (1890) van P.A. Daum. Tussen 1998 en 2001 werd dit toneelstuk gemengde of inheemse afkomst. Alsof ze op de Pasarplanken gebracht. De grote Daum-biograaf Gerard Termorshuizen nodigde vertikken om de culturele vermenging te deze familie Roos uit om de voorstelling ook in Leiden te spelen, tijdens de jubileumvie- zien. Raciale vermenging wordt afgewezen. ring van het KITLV in 2001. Een volledige heropvoering op de 50e Pasar Malam Besar was Als er al personages van gemengde afkomst niet eenvoudig te realiseren, maar in een nieuwe bewerking kan het wel. in de literaturen van de Franse kolonialen Robert Emmen sluit met zijn bewerking aan bij het brieventhema van het KITLV-mini- voorkwamen, liep het niet goed met ze af. In symposium. De familie Roos is de geschiedenis van een ‘gewoon’ Indisch gezin in Den het beste geval offerde de halfbloed zich op Haag aan het einde van de 19e eeuw. Het gezin bestaat uit een gepensioneerde Hollandse voor de eer van Frankrijk, maar hoe dan ook KNIL-kapitein, zijn Indische echtgenote en hun vijf kinderen. In deze nieuwe versie staat moesten ze sterven. Tot 1905 was het redelijk de ontroerende briefwisseling tussen de gezusters Corry en Nelly Roos, centraal. Via de geaccepteerd dat Franse mannen samen- brieven wordt het publiek meegenomen in de geschiedenis van het gezin Roos. Naar hun woonden met inheemse vrouwen. woning in Den Haag, de verwikkelingen die leiden tot de teloorgang van de familie, het Rond 1910 probeert de macht deze situatie te verlangen naar “toen en dáár”, de dood van de moeder en de breuk tussen de twee zus- veranderen en gemengde huwelijken worden ters. Maar het verhaal leidt ook naar Indië, waar de wortels van hun moeder, en ook van André Malraux droeg La Condition Humaine (1933) min of meer illegaal. Franse vaders werden op aan Eddy du Perron, die het boek in het henzelf, liggen. Robert Emmen, zelf een Indo van de tweede generatie, heeft een speciaal niet gestimuleerd om hun half-inheemse Nederlands vertaalde. Malraux reisde als jonge oog voor de pogingen van de zusjes om, ieder vanuit hun eigen persoonlijkheid, de kinderen wettelijk te erkennen. Vanaf die tijd man al naar Indochina, met niet al te zuivere gevolgen van de (mis)keuzen van hun ouders te verwerken. Het resultaat: waren er speciale kindertehuizen die wees- bedoelingen. De Familie Roos: een toneelstuk in brieven. Te zien op donderdag 29 mei om 20.00 uur in kinderen of verstoten kinderen van gemengde het Bibit-Theater.

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~11~ sche tekort aan Europese vrouwen. De kolo- meerdere generaties onderzoekers en schrij- niale samenleving werd daardoor een vers. Het werk van literatuurwetenschapper gemengde nederzetting, waarin het mestizo- Pamela Pattynama en de historici Elsbeth element overheerste. De topbenoemingen Locher-Scholten, Frances Gouda en Leonard boekenJean Gelman Taylor’s baanbrekende boek nabeschouwd werden verder niet in Holland bepaald, maar Blussé vertoont op diverse manieren ver- vormden de uitkomst van een plaatselijke wantschap met dat van Taylor. De positie en strijd om de macht. In die politieke strijd het leven van vrouwen in de koloniale elite speelden de in Azië geboren dochters van vormt ook voor deze onderzoekers een Smeltkroes ambtenaren en kooplieden een belangrijke essentieel gegeven in de analyse en recon- rol. Deze dochters waren geboren uit structie van laatkoloniale en postkoloniale gemengde relaties (blanke vaders en Aziati- machtsverhoudingen. Ook de pleitbezorg- sche of Indo-Europese moeders) en hadden ster van Indische cultuur Edy Seriese was een grotendeels Aziatisch bepaalde opvoe- zeer gecharmeerd van Smeltkroes Batavia, ding gehad, meestal van slavinnen en waarin immers het belang van de oude Indi- Batavia baboes. De zonen uit deze verhoudingen sche cultuur als majeure koloniale machts- werden doorgaans naar Nederland gestuurd factor was aangetoond. Taylor’s methode om voor hun opleiding. Ouders huwelijkten hun familiegeschiedenis en genealogische dochters op zeer jonge leeftijd strategisch geschiedenis te combineren werd gevolgd twintig jaar later uit, waardoor bepaalde belangengroepen door de auteurs van het eerste deel van de konden worden werden versterkt of ver- serie De geschiedenis van Indische Nederlan- zwakt. Omdat de (klimaatbestendige) meis- ders, Ulbe Bosma en Remco Raben. Uit hun Twintig jaar geleden was Smeltkroes Batavia een jes vaak op jonge leeftijd weduwe werden, boek, De oude Indische wereld 1500–1920 uit baanbrekend boek. Door gebruik te maken van onder konden zij meerdere voordelige huwelijken 2003, bleek dat zij een nogal andere kijk op afsluiten. Zodoende vormden zij gaandeweg de beweerde teloorgang van ‘het Indische’ in andere genealogisch onderzoek, liet de Australische de vermogende spil tussen de grote fortui- de kolonie hadden. De raciale scheidslijnen, Jean Gelman Taylor zien hoe Indisch de elite van het nen, die werden verdiend in de handel. Zij historische breukvlakken en koloniale vormden ook, constateerde Taylor, de matri- migratie­patronen die het betoog van Taylor oude Batavia was geweest, en hoe het familiefortuin lineaire rode draad van de koloniale samen- zo sterk schraagden, lagen volgens deze langs de vrouwelijke lijn werd doorgegeven. leving in de VOC-periode – tot vlak voor het auteurs in werkelijkheid veel genuanceerder einde van de achttiende eeuw. Daarna was dan de schrijfster voorstelde. Ook al komt het afgelopen met de sleutelpositie van de het nooit meer tot een herdruk van Smelt- Aziatische erfdochters en speelde het kolo­ kroes Batavia, het blijft een interessant, niale nepotisme de zonen van gouverneurs- informatief en prettig leesbaar boek over het generaals en andere hoge ambtenaren in de oude Indië. Daar zijn er helaas (nog) niet veel kaart. Na het Engelse tussenbestuur (1811-1816) van verschenen. door Lizzy van Leeuwen werden de teugels vanuit Den Haag richting kolonie strakker aangehaald, waardoor de 1. Uitgegeven 1988 bij Wolters-Noordhoff, plaatselijke politiek in Batavia aan autono- Groningen. De oorspronkelijke titel luidt The mie verloor en de cruciale posities van voor- Social World of Batavia: European and Eurasian aanstaande Indische families werden uitge- Dutch in Dutch Asia (1983). In 2001 verscheen een herdruk van het origineel bij de University of hold. Zij trokken weg uit de stad en legden Wisconsin Press (ISBN-13: 978-0299094744). .. Alweer twintig jaar geleden verscheen nesiërs centraal stonden; een geschiedenis zich voortaan toe op grootgrondbezit in het het boek Smeltkroes Batavia – Europeanen en van ‘grote’ en soms minder grote mannen. Javaanse binnenland. De komst van groei- Euraziaten in de Nederlandse vestigingen in Taylor koos daarentegen nadrukkelijk voor ende aantallen totoks, blanke nieuwkomers Zondag 25 mei belicht het Centraal Bureau Azië, van de hand van de Australische histo- de dynamiek van de autonome koloniale uit Europa, vanaf het eind van de negen- voor Genealogie haar collectie Oost-Indische rica Jean Gelman Taylor1. Deze vertaling van samenleving: de wisselwerking in het dage- tiende eeuw, gaf volgens Taylor uiteindelijk bronnen in het Bibit-Theater (13.00 uur). een Angelsaksische studie naar het leven in lijks leven tussen groepen Aziaten en Euro- de doorslag in de ondermijning van de oude de oude Indische tijd trok destijds opmerke- peanen, waaruit een bijzondere, plaatselijke Indische mestizo-samenleving en cultuur. Lizzy van Leeuwen interviewt op vrijdag 30 lijk veel aandacht, ook buiten de academi- cultuur zich ontwikkelde. Ze wilde in de eer- Taylor’s boek werd twintig jaar geleden mei (Bibit-Theater, 13.00 uur) fotohistoricus sche wereld. Waarom werd dit boek toen zo ste plaats de vraag beantwoord zien, hoe de enthousiast ontvangen in Nederland, net Louis Zweers over zijn nieuwe boek Indië in bijzonder gevonden? Dat was vooral de com- rol van Aziaten eruit zag bij het scheppen van zoals in de Angelsaksische wereld even daar- vervlogen tijden. binatie van twee nauw samenhangende die koloniale cultuur. Daarbij ging Taylor voor. Haar originele, deels antropologische zaken in Taylor’s aanpak van de materie. In ervan uit, dat het plaatselijke sociale leven in aanpak en prettige stijl lieten de oude Indi- de eerste plaats bleek haar perspectief nieuw: de koloniale vestigingen sterk bepaald werd sche wereld opnieuw tot leven komen. De het bestuderen van het dagelijkse koloniale door de aanwezigheid of juist afwezigheid enige bij wie de lezer eerder terechtkon voor leven in Indië als ‘autonome eenheid’. Eer- van in Europa geboren vrouwen. Vrouwen zo’n schildering van het oude Indische leven dere studies hadden als exclusief vertrekpunt beïnvloedden immers de gangbare etiquette, was de vermaarde Dr. F. de Haan, lands­ de Nederlandse kijk op de koloniale onderne- de manier van kleden, eten, feesten en zaken archivaris in Batavia, die rond 1920 een ont- ming. Daarna wonnen vooral studies vanuit als kerkgang en huwelijkspolitiek. Omdat hutsende (want onverbloemde), driedelige het Indonesische gezichtspunt op de over vrouwelijke emigranten zelden informa- geschiedenis van Batavia had gepubliceerd. geschiedenis terrein. In de tweede plaats was tie werd opgenomen in documenten tijdens Taylor’s boek was dan ook (mede-)geïnspi- de manier waarop Taylor haar naspeuringen de VOC-tijd en omdat vrouwen uit deze reerd op en schatplichtig aan de geschriften deed vernieuwend. Ze onderzocht namelijk ­periode nauwelijks zelf sporen hebben ach- van De Haan, hoewel ze zijn enorme belang de geschiedenis van de toplaag van de kolo- tergelaten, was Taylor aangewezen op bron- voor de boekstaving van het oude Indië niet niale Indische samenleving – vanaf de komst nen als reisverhalen, albums met oude schil- expliciet noemde in haar inleiding. van de VOC – door zich geheel op de positie derijen en genealogische gegevens. Uit het In hoeverre haar aanpak navolging vond is van vrouwen en familierelaties te concentre- latere koloniale tijdperk hebben vrouwen wél moeilijk vast te stellen voor wat betreft bui- ren. Ze deed dat aan de hand van brieven, zelf het nodige materiaal nagelaten, waar- tenlands onderzoek naar ‘Indië’. Antropolo- genealogische bronnen, reisverslagen, dag- door zij wat meer ‘gezicht’ kregen in het gen zoals de Amerikaanse Ann Laura Stoler boekfragmenten, grafinscripties en kranten- boek. onderzochten eveneens huishoudelijke artikelen. Totdantoe was de vroegkoloniale Dat de VOC-vestiging in Batavia bepaald niet aspecten van de koloniale geschiedenis, periode vooral beschreven vanuit het oog- een blank en Europees voorkomen had, wat maar zij pasten in een trend die al eerder in punt van economische en politieke geschie- eigenlijk de bedoeling van de bewindvoer- gang was gezet: die naar de alledaagse denis, waarin bijvoorbeeld de handelsrelaties ders was geweest, vond zijn oorzaak volgens mechanismen van koloniale onderdrukking. en conflicten tussen Nederlanders en Indo- Taylor in de enorme afstand én in het chroni- In Nederland inspireerde Taylor wél duidelijk

~12~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 Ik wil mijn computer afsluiten en zie de email stad op de achtergrond en af en toe de meur van het ambassadecontact. Geachte heer… van de open goten, walm van vuilnis dat afspraak dat u per… zou opleveren… echter nog ergens wordt verbrand. niets ontvangen… gezien… genoodzaakt… verhaal helaas… andere consultant in dienst te 1600 nemen… hoogachtend De deur slaat en de ramen klapperen. Inkt- Ik typ een onaardig antwoord maar gelukkig zwarte lucht en wind, vlagen regen door de Alles Heeft ligt het internet plat. Dan maar eerst eten. achttiende eeuwse schuiframen. Mijn assis­ Een paar kilometer van mijn kantoor ligt de tente staat op om af te sluiten maar beweegt oude schoenerhaven, aangemeerde pinisi, zo langzaam dat ik al twee van de hoge houten schepen als zwanen op het water. schuiframen en de deur heb gesloten voor zij Zonder kompas zeilen ze al eeuwen heen en is aangekomen bij het enige overgebleven Zijn Tijd weer tussen Jakarta en Borneo. Een tijdloze open schuifraam. Ze kan er niet goed bij en plaats. Als ik nu eens de boel de boel laat, ik help haar het dicht te doen. De regen slaat onderweg een bungkus (take-away) haal en tegen de ruiten en binnen is het meteen daar opeet. Dan wordt het nog wat met de warm. Zweet breekt me uit. Ik zet het aircoo- dag. Ik neem een taxi maar in de file voor tje aan, schenk water voor mezelf in en ga Glodok stap ik in een opwelling uit en eet een weer zitten. Mijn assistente is inmiddels aan door Max de Bruijn pizza bij de Pizzahut, een soort klomp kaas de terugtocht begonnen van haar schuif- met een deegrandje die uren nodig heeft om raam. Ik kijk naar haar voorhoofd: inderdaad te verteren. Westerse efficiëntie, traag ver- geen zweet. teerbaar eten. Je hebt pas echt honger bij de volgende geplande maaltijd. Het idee van de 1815 0700 tijdloze haven staat ineens erg tegen. Ik loop Na de bui (een uur lang alle kranen open) .. We hebben een nieuwe chauffeur, een had heel Europa het wel begrepen, omdat ze langzaam terug naar kantoor. groeit op straat de onafwendbare file. Door Javaanse jongen. Of man, dat is altijd moei- net als de Kosovaren nog veelal boer waren. de hele stad staan nu enorme plassen, soms lijk in te schatten, hij is ergens tussen de Ze moesten terug, naar hun beesten, hun 1300 een halve meter diep. De miljoenen brom- twintig en de veertig. Hij heeft beloofd van- boerderij, hun gewassen, hun land. Al van een afstand zie ik dat er iets niet in de merrijders durven er alleen lopend of stap- daag te komen werken. Maar nu, de zon haak is. Er zit volk op mijn veranda. Grijze voets doorheen. Lage auto’s gaan voor de komt net boven de muur die ons huis scheidt 1200 pluizige haren, sportieve katoenen broek plassen stoppen, parkeren of draaien. File, van dat van de drie doofstomme Chinezen, is Ik herinner me ineens de Tax Afspraak. Waar met steekzakken (man) en kort haar, vorme- file, file. Mijn personeel is al lang naar huis. er niemand. Ik bel… geen gehoor… ik stuur is ze? loze bloes en te grote katoenen broek Ik draal op kantoor tot het gezang van de een sms… niets. We laden de kinderen in de Een email van een contact op de ambassade (vrouw). Nederlanders dus. Snel kijk ik in de moskeëen in de buurt de schemering inluidt: auto en C., dan maar zelf achter het stuur, over een lucratief project. Geachte heer… agenda op mijn telefoon. Dat was dus van- Maghrib. Stipt, elke dag stipt op tijd, al zin- stort zich in het Jakartaanse verkeer. Ik neem Kosovo, nee de oostelijke Veluwe toen er nog daag. Het Bezoek Van Oom En Tante Van Een gen veel moskeëen iets na (of voor) elkaar, een taxi. boeren waren. Een gesprek aan de rand van Vriend. Mijn kantoor is een monument en de misschien omdat ze anders niet afzonderlijk akkerland bij een enorme berg aardappels, meeste monumenten in Jakarta zijn afgebro- worden gehoord. Maghrib, moskee, schemer, 0842 laag licht over de zwarte omgewoelde aarde. ken of je ziet ze niet omdat er 800 Indone­ muggen, donker, dat is de onwrikbare volg- Eindelijk op kantoor. Het heeft gisteren De boeren, waaronder mijn vader, spraken in siërs in wonen. Mijn monument is gerestau- orde. gestortregend en vandaag is de gevallen afgemeten zinnen en lieten lange stiltes val- reerd en ik houd er kantoor, een combinatie regen in damp omgezet die zo dik is dat je er len tussen elke zin. “Het is te hopen dat er die een soort attractie vormt. 1845 alleen doorheen kunt waden. Een fan brengt geen vorst komt.” Stilte. Jong en ongeduldig, “Sorry, ben te laat!”, roep ik al van onder aan Op straat komt het verkeer weer langzaam in iets beweging in de lucht, heel iets. Als je hier begon ik opgewonden over vorst en hoe de trap, “Druk… belastingen…” beweging. Ik loop over de veranda naar de langer dan zeven jaar bent, wordt gezegd, desastreus die zou zijn voor de aardappels. De man is gaan staan. De vrouw probeert dat trap en zie dat de deur van de belendende houd je op met zweten, net als een Indone- Niemand zei wat en geschrokken liet ik de ook maar heeft haar stoel niet ver genoeg kantoorkamer nog open staat. Meestal sluit siër. Nog een paar jaar te gaan dus. stilte de stilte tot dezelfde man opnieuw zei: naar achter geschoven en komt dus niet zo het personeel die af. Ik wil de deur dichttrek- “Het is te hopen dat er geen vorst komt.” hoog. ken als ik onwillekeurig “hallo” zeg. Niemand 0930 “… dat wij misschien storen… dat wij gebruik te zien, toch is er iemand. Ah, het moet de C. belt. De chauffeur is er nog steeds niet. En Makan Pak! Eten! roept mijn personeel en mogen maken van uw tijd…”, zegt de man. geest zijn waar het personeel het wel over de kinderen moeten na elkaar worden opge- even later zitten ze op de houten veranda en “Er is hier geen tijd”, begin ik uit te leggen, heeft: een Indo-vrouw die bij donker door de haald en weer gebracht en de een moet tus- worden de bundeltjes bananenblad openge- “Oftewel, tijd is geen issue.” voormalige slavenvertrekken dwaalt. Ik wist sendoor nog slapen. En zij heeft nog een vouwen, rijst, tempeh, hete saus. Totale stilte Maar er is geen beginnen aan. Ze hebben in alleen niet dat ze in deze kamer woonde en afspraak. We besluiten de nanny met een taxi als ze eten. Dat is toch het grootste verschil hun hoofd een kort efficiënt bezoek waar- ook niet dat ze zo bang is. “Wees niet bang”, op en neer naar school te sturen. tussen wij en zullie. Zij eten of hun leven mee ze mij niet storen. Maar hun haast zeg ik in het Indonesisch. De angst blijft ervan af hangt, alsof het mogelijk hun aller- stoort me juist. Waarom niet rustig blijven onveranderd, dus ik schakel over op Neder- 1030 laatste maaltijd is. Wij eten om regelmatig zitten? Het is warm, straks moeten ze weer lands. “Geen zorgen”, vertrouw ik haar toe, Mijn agenda zit in mijn telefoon en is gelijk- ons systeem te voorzien en voeren conversa- uren door het verkeer. “Duidt U mij niet euvel”. De spanning zakt geschakeld met mijn computer, als ik er ten- tie om ons niet te vervelen. “Gaat het Ietje?”, zegt de man. Zijn vrouw meteen uit de lucht. Ze spreekt dus nog minste aan denk af en toe gelijk te schakelen. ziet bleek en rood tegelijk en het lauwe zweet Nederlands. Ik sluit af, hoogste tijd om naar Over een half uur een afspraak met mijn Tax 1215 staat op haar gezicht. Daar is gelukkig mijn huis te gaan. Consultant, een knappe Chinese maar onver- Licht gestommel op de houten buitentrap. personeel al met glazen koud water. biddelijk als het gaat over de gaten in mijn Het is niet de knappe Chinese maar haar “… niet storen…”, hijgt de vrouw. Als het weer 1900 boekhouding. Het is 31 graden in mijn kan- totaal sexloze en bebrilde hulpje. Ze legt een gaat met haar, raffel ik mijn standaard ver- Eindelijk bericht van de chauffeur, een sms. toor. grote stapel papieren op mijn bureau, alle haal af, over het gebouw, over de VOC-slaven, Het is niet helemaal duidelijk wat hij wil. Ik Ik zoek mijn bankafschriften en denk ineens voorzien van het gehate letterhoofd Pajak dat de Indonesiërs geloven dat er geesten bel en hij neemt zowaar op. Het blijkt dat hij aan Kosovo 1999. Karavanen vluchtelingen (belasting), gaat zitten en kijkt me sexloos wonen omdat het zo oud is. Ik ben opgelucht bang is voor zijn vorige werkgever. “Maar op trekkers en wagens. De VN had over de en bebrild aan en nu schiet ik uit mijn slof. als ik er doorheen ben. daar ben je toch al weg?”, vraag ik. Jawel, zegt grens met Griekenland prachtige vluchtelin- “Als je voor westerlingen werkt, moet je een “Dank voor uw…”, zegt de man. hij, maar kemarin (gisteren) was zijn oude genkampen ingericht. Maar terwijl de Servi- ding weten: wij werken op tijd. Dus, dus…” Ze baas boos. Kemarin kan afwisselend vorig ërs nog maar nauwelijks naar de Steentijd zit angstig en in elkaar gedoken voor me. 1500 jaar, vorige week of gisteren betekenen. Ze waren teruggebombardeerd, draaiden de “Dus regel ’t maar met mijn assistente. Ik Het is 34 graden in mijn kantoor, ik heb een hebben een ander tijdsbesef, stond honderd Kosovaren hun trekkers en wagens weer om heb meer te doen. Sterker nog, ik ga eten.” aircootje maar dat maakt de lucht hoogstens jaar geleden al in de koloniale handboeken. en aanvaardden de terugtocht. Niemand, dat “Aaah makan!”, roept mijn personeel opge- iets droger, nauwelijks kouder en het voelt Dus vandaag kon hij niet komen, zegt hij. wil zeggen het Westerse mediacircus en de lucht. Ze vinden het onbegrijpelijk en gevaar- meteen benauwd aan met de ramen dicht. Maar besok (morgen) komt hij wel. Okay, zeg VN, snapte waarom. Honderd jaar geleden lijk dat ik mijn lunch zo lang uitstel. Beter dus alles open met het geraas van de ik, besok reken ik op je.

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~13~ aan de pasar malam verbond en de kranten- werden later afgebroken – had Den Haag kolommen vulde met Pasar-nieuws. Hierdoor geen geschikte bestemming beschikbaar. Uit kon de Pasar Malam Tong-Tong snel uit- nood week de Pasar Malam Besar in 1988 uit groeien tot een bekende verschijning in naar de aloen-aloen van Den Haag, het Malie- festival Indisch Nederland. veld, die met lood in de schoenen werd betre- De geschiedenis van In de eerste tien jaren, 1959–1968, was ‘het den. Maar het verblijf in tenten bleek buiten- Indische’ heel vanzelfsprekend aanwezig. gewoon goed uit te pakken. In de jaren ’90 en Hoewel er koelkasten, naaimachines en 2000 groeide de Pasar Malam Besar in alles: strijkbouten werden verkocht, was de sfeer in omvang, bezoekersaantallen en betekenis onmiskenbaar Indisch. De meeste bezoekers als Indisch cultureel evenement. Het flexi- de Pasar waren nog geboren en getogen in Neder- bele karakter van tenten bood de mogelijk- lands-Indië. heid paviljoens en theaters toe te voegen en In de jaren ’70 ging Indonesië een steeds gro- ruimte te geven aan grote exposities zoals tere rol spelen doordat de betrekkingen tus- Thuisvaart (1992) en Tropenecht (1994), waar- Malam Besar sen Nederland en Indonesië waren genorma- mee aandacht voor de Indische geschiedenis liseerd en steeds meer (Indische) Nederlanders werd gevraagd. De Pasar Malam Besar werd de republiek bezochten. De tijd had ook won- een jaarboek van de Indische cultuur met e In het Cultuurpaviljoen van de 50 Pasar Malam den gedicht waardoor aandacht voor het lezingen, debatten, tentoonstellingen, Besar wordt een tentoonstelling ingericht die de moderne Indonesië minder gevoelig lag. Het muziek, dans enzovoort. aantal dansers, musici, ambachtslieden, Aangezien de Pasar Malam Besar als culinair geschiedenis van de Pasar Malam Besar, voorheen modeontwerpers en mannequins uit Indone- evenement en Oost-West-beurs landelijke Pasar Malam Tong-Tong, verhaalt. In het najaar van sië dat meewerkte aan de Pasar Malam Besar bekendheid genoot maar het culturele pro- groeide explosief. In 1984 telde de delegatie gramma weinig aandacht kreeg, besloot de 2008 verschijnt ook een boek over een halve eeuw uit Indonesië bijna 200 mensen. Pasar Malam Besar in 2005 de culturele acti- Pasar Malam Besar. Uit onderzoek blijkt dat die jaren het beeld viteiten aan te bieden onder een aparte van Indisch steeds verwarder werd. Heel naam: Tong Tong Festival. Onder het motto vreemd was dat niet want voor de meeste ‘de beste mix van Oost en West’ beoogt dit mensen was Indië ‘ver weg’ en Indonesië festival de Indische cultuur te tonen, te ont- door Florine Koning ‘dichtbij’. Het had echter ook zijn weerslag wikkelen en te inspireren door ook andere op de Pasar Malam Besar. Elementen die oost-west-vermengingen te programmeren. vanaf de eerste pasar malam in de Dierentuin In 2007 werd aan de Pasar Malam Besar de altijd aanwezig waren geweest zoals kermis- Grand Prix van de Nationale Evenementen- attracties en stands met huishoudelijke prijs toegekend, de Oscar van de evenemen- apparaten werden met groeiende afkeuring ten in Nederland. .. De doelstelling van de Pasar Malam Besar door de bijna vijftigjarige geschiedenis en begroet, zozeer dat de beursactiviteiten van is in vijftig jaar dezelfde gebleven: het bieden toont veel unieke foto’s van bezoekers en de huidige Pasar Malam Besar vooral een Pasargangers van een platform voor de Indische cultuur. artiesten. Aandacht is er ook voor het feno- oosters karakter hebben. Het meest bindende, succesvolle, element Ook aan de formule werd nauwelijks gesleu- meen pasar malam in Nederlands-Indië, de van de Pasar Malam Besar zijn altijd de teld: nog steeds is de Pasar Malam Besar een rol van sir Thomas Stamford Raffles, de Pasar Tweede generatie bezoekers geweest. De Pasargangers in al combinatie van een beurs, een culinair feest Gambir in Batavia, die door Tjalie Robinson Medio jaren ’80 kreeg de tweede generatie hun diversiteit, hun sfeer en hun vreedzame en een cultureel festival. Maar verder sprin- van het tijdschrift Tong-Tong, weliswaar Indische Nederlanders, in de persoon van samenzijn ondanks de grote verschillen in gen vooral de verschillen in het oog. De onder het nodige voorbehoud, als voorbeeld Siem Boon (dochter van Ellen Derksen en afkomst en leeftijd bleken voor velen een naam, de omvang, de tijdsduur veranderden: voor de Pasar Malam in Den Haag werd Rogier Boon) een stem in de organisatie van recept te zijn voor een bijzonder thuisgevoel. Pasar Malam Tong-Tong werd Pasar Malam gehouden. De Pasar Gambir was niet de enige de Pasar Malam Besar. Zij ergerde zich aan de In de expositie in het Cultuurpaviljoen is Besar, 3.000 bezoekers werden er 125.000, de pasar malam in Nederlands-Indië en ook bijna karikaturale trekken die de Indische straks ruim aandacht voor hen onder meer in drie daagse fancy-fair werd een twaalfdaags Nederland maakte kennis met het fenomeen. cultuur had gekregen in de Nederlandse prachtige foto’s uit vijf decennia Pasarge- festival. In 1898 bijvoorbeeld werd in Den Haag een beeldvorming en wilde dat binnen de Pasar schiedenis. Ook liggen er boeken klaar In het najaar van 2008 zal de geschiedenis ‘Javaanse kampong’ met replica’s van wonin- Malam Besar het Indische meer stem zou waarin wij Pasargangers van harte uitnodi- van de Pasar Malam Besar in Den Haag in gen uit Indië en muziek-, dans-, ambachts- krijgen. Dat zou vooral op het Malieveld gen hun sterkste en mooiste Pasarherinne- boekvorm verschijnen. Nu de fase van bron- en vechtdemonstraties georganiseerd. En in gebeuren. ring op te schrijven. Net zoals de Pasargan- nenonderzoek bijna is afgerond is duidelijk 1936 werd op het Malieveld een heuse ‘pasar Toen de Pasar Malam Besar in 1987 de ver- gers meebouwen aan de Pasarsfeer, schrijven geworden dat het een omvangrijk boek malam’ georganiseerd, als onderdeel van de trouwde Houtrusthallen moest verlaten – zij hopelijk ook mee aan het boek van dit wordt. Het Pasar-archief is bijna veertig Residentieweek. Dagblad Het Vaderland deze kregen eerst een sportbestemming en unieke evenement. meter lang en telt vele duizenden negatie- schreef: “Een der grootste attracties van de ven, foto’s, dia’s, krantenknipsels, notulen Residentieweek, vooral met het oog op de vele van vergaderingen, kattebelletjes en brieven oud-Indischgasten in onze stad, zal de Pasar van bezoekers en artiesten, evaluaties van Malam zijn, waar men zich kan amuseren in een medewerkers. Maar ook persoonlijke corres- echte Indische sfeer.” Achter een Balineesche pondenties, onder meer van Tjalie Robinson tempelpoort ziet men, in de uitgestrektheid van met zijn zoon Rogier Boon in de jaren ’60, het veld, eenige zeer groote tenten en een aantal bieden informatie. Tjalie Robinson verbleef kermisetablissementen, welken tezamen in de van 1962 tot medio 1966 in Amerika. Het komende dagen een vermaakcentrum van Den waren de jaren waarin de Pasar Malam Tong- Haag zullen vormen.” Tong, zoals de Pasar Malam Besar toen nog heette, zich op de kaart zette als jaarlijks Vanzelfsprekend Indisch terugkerend evenement in Den Haag. Dit De geschiedenis van de Pasar Malam Besar rijke Pasar-archief vol onbekende foto’s en gaat terug naar 1959. De aanleiding was het onverwachte bekentenissen maken het gegeven dat de zojuist opgerichte Indische schrijven van de geschiedenis tot een feest. Kunst Kring Tong-Tong geen kasgeld had om een programma te financieren. Mary Brüc- Vermaakcentrum van Den Haag kel-Beiten kwam toen met het idee een pasar rogier boon Het boek beschrijft de geschiedenis van het malam te organiseren en nam zelf de prakti- foto: evenement en de betekenis ervan voor sche organisatie van de eerste twee pasar Publiek op de Pasar Malam Tong-Tong in Houtrust, vermoedelijk 1964 (Indisch) Nederland uitvoerig. De tentoon- malams ter hand, publicitair bijgestaan door stelling straks stapt in iets grotere passen Tjalie Robinson die zijn tijdschrift Tong-Tong

~14~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 vertelden hoe ze op de academie, als zij hun ontwikkelen en in de Nederlandse kunstge- Indische identiteit tot thema namen, als schiedenis een plek hebben kunnen verwer- ­kritiek te horen kregen dat ze ‘te etnisch ven naast iemand als Lucebert en Armando. bezig waren’. Vaak waren ze niet bestand Maar hij was te Indisch om die erkenning te boekenboekbespreking tegen het verbale geweld van docenten en willen en nam genoegen met dat wat hem medestudenten en verlieten ze de academie werd gegund: opdraven als men voor een voordat ze het gewenste papiertje in handen boekomslag, menukaart of platenhoes een hadden. Indische kunstenaars ontvingen bij Indisch accentje nodig had. een weigering voor een beursaanvraag een Oost best, brief met de woorden dat hun werk niet Rogier Boon, Indisch ontwerper, door Siem representatief was voor de Nederlandse iden- Boon & Leslie Boon, vormgeving Monique titeit... Kreefft, uitgeverij Stichting Tong Tong, Iemand als Rogier Boon, met een vader die als ISBN 978-90-78847-03-8 (gebonden) en thuis west... een van de weinigen van zijn tijd zich op cre- 978-90-78847-04-5 (paperback), 160 pagina’s atieve wijze verzette tegen de assimilatie- geheel fullcolour, groot formaat: 24 x 33cm. dwang, was behalve bewust Indisch ook een Mogelijk gemaakt door Stichting Het Gebaar. kind van zijn tijd. In zijn werk zie je de invloe- Prijs € 18,50 (paperback) en € 26,– (gebonden). den van internationale naoorlogse kunstbe- wegingen. Maar tegelijk herken je in alles wat hij doet, de Indische jongen die tussen twee culturen tracht zijn eigen vorm te vinden. Het boek geeft je het gevoel dat je samen met zijn dochters in zijn vergeten kast ergens op een verlaten zolder mag snuffelen in alles wat de kunstenaar daar achterliet. Rogier’s plakboeken vertellen niet alleen iets over hemzelf, maar evenzeer over de Indo in de jaren na de Tweede Wereld Oorlog. Foto’s van door Marion Bloem cowboys, en daarmee de hang naar ‘het wilde westen’, zelfportretten, foto’s van zijn jeugd in Indië, foto’s van de eerste jaren in Neder- land, en vooral zijn schetsen, zijn handschrif- ten... En zijn handgeschreven citaat van ­Gertrude Stein: ”Niet één artiest heeft kritiek .. “Moet je Indisch zijn om zijn werk te kun- wel herhaaldelijk, alsof hij iemand van onze nodig, hij heeft alleen waardering nodig.” nen waarderen?” vragen de makers van het familie was. De zorgvuldige wijze waarop Rogier Boon boek over Rogier Boon, de illustrator van het Het is algemeen bekend dat kinderen van telkens weer tot een opmerkelijk omslag blad Tong Tong en de ontwerper van de Pasar beroemdheden moeite hebben om in de spo- voor Tong Tong komt, waarin hij het oosten Malam die dit jaar een halve eeuw bestaat. ren van hun ouders hun eigen weg te vinden. en het westen verenigt, de foto’s van hem in De ondertitel van het boek is: Indisch ont- En als ik me realiseer hoe groot de invloed Indonesië als hij daar via een omweg belandt werper. van Tjalie Robinson op de Indische gemeen- en zich daar zo thuis voelt dat hij er lange tijd Als verzamelaar van boeken over kunste- schap, daarmee op mijn ouders, en indirect blijft en met een Indonesische trouwt... Zijn naars heb ik dit boek, dat is samengesteld ook op mij was, heb ik een vermoeden hoe briefwisselingen met zijn vader, zijn (tweede) door Siem en Leslie Boon, de twee dochters zwaar het voor Rogier Boon geweest moet terugkeer in Nederland, het land waarin hij van deze Indische kunstenaar, gretig opge- zijn onder de vleugels van zo’n sterke per- dan nog minder goed kan aarden dan voor- pakt en grondig gelezen. Het komt niet soonlijkheid. heen... alleen doordat het, dankzij de illustraties, aan mijn jeugd herinnert. Tong Tong, waar- Strijd om kunstenaar te zijn Oost best, thuis west van het uiterlijk geheel bepaald werd door Kunstenaar zijn in Nederland en tevens De speelse illustraties en unieke omslagen Rogier Boon, was het meest en best gelezen Indisch zijn en die Indische identiteit een rol van Tong Tong herinneren aan de periode van blad dat door onze brievenbus naar binnen- laten spelen binnen je kunstenaarschap is aanpassing van de Indo aan Nederland. De gleed. Mijn ouders spelden het en lazen ons, anno 2008 al niet altijd even gemakkelijk, heimwee, als een boekenlegger in de pockets of we wilden luisteren of niet, eruit voor. Ook maar dat was zeker in de tijd dat Rogier Boon van Je Lah Je Rot verstopt, wordt tussen de ikzelf bladerde erin, aanvankelijk misschien van de Rietveld Academie kwam en als illu- afbeeldingen door zichtbaar. Je kunt eigen- bij gebrek aan andere lectuur, maar op een strator ging werken een bijna onmogelijke lijk niet naar het werk van Rogier Boon kijken dag vanwege pure fascinatie. opgave. Tussen de regels door geeft het boek zonder de pijn te voelen van de eerste gene- Indische mensen van de generatie van mijn iets aan van de strijd van Rogier om een Indi- ratie die gedwongen was voorgoed afscheid ouders lezen over het algemeen niet veel. sche kunstenaar te zijn en te blijven. te nemen van een land waar ze erg gelukkig Maar wat Tjalie Robinson schreef verslonden Opgroeien tussen twee culturen is op zich- waren. Alles in dit boek wijst op de pijn van ze en het blad Tong Tong koesterden ze alsof zelf al iets waarbij je telkens opnieuw keuzes de migrant die niet meer weet waar zijn thuis het Nederlands Indië zelf was. Mijn moeder moet maken over wat je laat liggen en wat je is. Geen wonder dat Rogier Boon tot de liet de jaargangen inbinden. Vaak werden wilt mee nemen in je ontwikkeling tot een woordspeling komt: Oost best, thuis west. oudere jaargangen erbij gehaald om vrien- tevreden en geslaagd mens in de Neder- Rogier Boon is echter niet alleen een migrant den en familie van het een of ander uit het landse samenleving. Maar als kunstenaar die overal en daardoor nergens meer thuis is, verleden of met betrekking tot het heden te word je als het ware elke keer als je met je maar ook een kunstenaar die, in opdracht overtuigen. En bij discussies had degene die potlood over het papier gaat bewust van van zijn vader, tegen de stroom in, probeerde uitriep “het stond in de Tong Tong” altijd het keuzes. koste wat kost een Indisch kunstenaar te zijn laatste woord... Rogier Boon en zijn Indische medestudenten in een land dat daar geen oog voor had. Indi- Mijn moeder smulde van de verhalen in Tong hadden, zoals het boek aangeeft, op de sche mensen zouden, zo wordt vaak opge- Tong. Mijn vader, die zelf graag tekende, liet kunstacademie te maken met kritiek van merkt, geruisloos zijn opgegaan in de Neder- zich vast en zeker inspireren door de teke- docenten en medestudenten over de wijze landse samenleving. Maar als het echt zo ningen. Als kind had ik er geen idee van wie waarop ze hun culturele bagage een rol lieten ‘gunstig’ is verlopen als Nederland wil gelo- er achter die illustraties zat. De naam van spelen. Begin jaren tachtig interviewde ik, ven, dan zou iemand als Rogier Boon in onze zijn vader – de alom bekende Tjalie Robinson voor mijn documentaire Het land van mijn samenleving ruimte hebben gekregen om met zijn vele andere pseudoniemen – viel ouders, Indische jonge kunstenaars die me zijn kunstenaarschap naar eigen inzicht te

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~15~ preview De nieuwe Indische speelfilm van Marion Bloem Ver van kris de witte

familie foto:

Een Indisch boek kun je in je eentje schrijven in de avonduren, maar voor een Indische speelfilm zijn kapitalen nodig. In het verleden waren er niet voldoende geldschieters bereid te investeren in de realisering van Marion Bloem’s grote wens: de eerste echte Indische speelfilm te maken. Door een projectsubsidie van Het Gebaar is het nu toch gelukt. Indisch Anders mocht vast een bijna-klaar versie zien van de langverwachte filmVer van familie.

door Pamela Pattynama kris de witte foto:

.. ‘Ik wil onze geschiedens vertellen,’ zegt erin verwerkt omdat alle familieverhalen, de dat complex van verhalen doet Barbie König, Indische families. Oma Em wordt trouwens kunstenares Astrid in Ver van familie, de eer- bekende en vertrouwde, maar ook de verbor- een volwassen, maar verloren kleinkind van prachtig gespeeld door Anneke Grönloh. ste speelfilm van Marion Bloem. Astrid stelt gen en geheime verhalen er om heen hangen. oma Em haar intrede. Zij fungeert als de een Indische expositie samen en in de film is Op de opening van de tentoonstelling zijn vreemdeling die van alle kanten wordt beke- Oma Em ging vroeger regelmatig in Amerika deze expositie een betekenisvol element. Als bovendien alle leden van de familie vanuit ken en als katalysator de verhalen open- op bezoek, maar de meeste familieleden muze dient haar oma Em en het middelpunt het hele land weer eens bij elkaar gekomen. breekt. Barbie groeide op in Amerika nadat hadden geen contact meer met de doorgemi- wordt gevormd door een groot object: een Zo stelt de expositie in het klein voor wat de haar vader plotseling uit Nederland vertrok greerde oom, noch met zijn dochter. Nadat boom die elke vermenging, verwantschap en film op macroniveau verbeeldt; de voort- met zijn tweede vrouw Patty en het dochter- zij zich heeft losgerukt van een getrouwde relatie van een wijdvertakte familie in beeld gaande geschiedenis van verschillende gene- tje uit zijn eerste huwelijk. Deze te vroeg minnaar en nadat stiefmoeder Patty gestor- brengt. De geografische herkomst van ieder raties van een Indo grootfamilie. Veelzijdig gestorven vader Buddy is de jongste zoon ven is, reist Barbie alleen naar Nederland om familielid, hun aanhang en kinderen en weer kunstenares Marion Bloem wilde deze film, van oma Em. haar oma op te zoeken. Hier aangekomen de kinderen daarvan hebben er een plaats in naar eigen zeggen, al jaren geleden maken. blijkt het vreemd gesteld met de beroemde gekregen door middel van objecten en foto’s. Nu heeft financiering van Het Gebaar haar de De film is een vrije bewerking van de roman. Indische gastvrijheid. Niemand van de fami- Aan de stamboom is af te lezen waar de ver- kans gegeven het project te realiseren. Veel personages zijn verdwenen en de plot lie heeft tijd haar van het vliegveld te halen. takkingen heen reikten zodat heden met kent nogal wat veranderingen. Een grote wij- Zij stuit op weerstand en de familie houdt verleden is verweven. Ook de toekomst lijkt Ver van familie is gebaseerd op Bloems gelijk- ziging is bijvoorbeeld dat het verhaal niet namige roman uit 1999. Boek en film gaan verteld wordt door verschillende stemmen, over de familie König die na de onafhanke- maar chronologisch doorloopt. Daardoor is lijkheid van Indonesië naar Nederland repa- de gelaagdheid niet verdwenen; deze wordt trieerde. Het is 1986. In Nederland heeft de nu visueel tot uitdrukking gebracht bijvoor- spruitjeslucht allang plaats gemaakt voor beeld door gedrag, blikken en Indische geba- een vrijmoediger klimaat waarin minder ren die woordeloos een verhaal vertellen en orthodoxe vormen van seksualiteit geëxplo- door objecten die (voor insiders) verwijzen reerd worden. Tegelijkertijd heeft de aan- naar de Indische cultuur. De belangrijkste dacht voor nieuwkomers in het publieke verhaallaag is echter de voice-over. Het is de domein ook voor Indische Nederlanders stem van Oma Em die de vertelling telkens ruimte ge­creëerd hun identiteit te claimen. onderbreekt met herinneringen aan haar Bloems roman verwijst naar die identeits- bestaan dat bijna ten einde is. Zij is ziek en claim met 13 hoofdstukken waarin steeds de familie vreest dat zij snel zal sterven. Haar een ander familielid het woord neemt. Zo zachtmoedige interventies zorgen voor een werd Ver van familie een familieverhaal waar- vertelling die steeds opkomt en wegzinkt.

van het perspectief telkens kantelt. In de Door dat ritme van eb en vloed wordt Oma arenda oomen

verschillende hoofdstukken verschijnen Em’s verhaal de belangrijkste vertelling, ook foto: steeds weer meer familieleden. We ontmoe- al lijkt het een achtergrondverhaal. Bloem Marion Bloem tijdens het Tong Tong Festival ten verwanten die niet allemaal evenveel koos hier een mooie suggestieve structuur van 2006 met elkaar ophebben, maar toch blijkt de om te laten zien hoe het onzichtbare koloni- familieband op cruciale momenten hecht. In ale verhaal steeds voelbaar aanwezig blijft in

~16~ indisch anders Nº 01 ~ 2008 haar weg van oma Em. Tot op het laatst blijft en onderling gekissebis. Beelden van rumoe- de kijker in het ongewisse of Barbie haar oma rige koempoelans laten zien hoe de bescher- Talkshow met Marion Bloem & acteurs uit Ver van familie ooit zal zien. Bovendien wordt zij geconfron- mende ruimte van een familie zorgt voor de teerd met raadsels rondom haar vader en overdracht van Indische gewoonten en tradi- Zaterdagmiddag 24 mei zijn journalist wordt filmmuziek gespeeld door Maurice haar biologische moeder Maudi. Deze legen- ties. Dat die overdracht onder Indo’s ook Ricci Scheldwacht en tv-presentatrice Rugebregt, en de pentjakgroep o.l.v. René darische schoonheid (die ook nog innemend enghartig kan zijn, komt mooi tot uiting in Nada van Nie – die beiden ook in Ver van Cornelissen die ook in de film te zien is, was en uitstekend Indisch kon koken!) is de scènes waarin de familie ter ere van Barbie familie acteren – gastheer en gastvrouw zal een optreden geven. Een bijzonder onder verdachte omstandigheden veronge- een feestelijke selamatan geeft. Wat Barbie van een talkshow in het grote Bintang- programma voor iedereen die nieuwsgie- lukt. Weet Barbie misschien meer; als kleuter niet weet, is dat de koempoelan aangericht Theater van de Pasar Malam Besar. Zij rig is naar de film van Marion Bloem! zat zij immers achterin de auto toen Maudi is om haar weg te houden van haar oma. ontvangen dan o.a. Marion Bloem, uit de auto viel? En waarom is Buddy zo snel Bovendien heeft tante Joyce het groots aan- Terence Schreurs en kunstenares Margot Op 23 mei vertellen art director Dewi van opnieuw getrouwd en toen overhaast uit gepakt met de conventionele rijsttafel, ter- Annuschek, die verantwoordelijk was den Heuvel en kostuumontwerpster Nederland vertrokken? Astrid hoopt meer wijl ze heel goed weet dat de eregast niet van voor de imposante (stam-)boom in Ver Linda Bogers in het Bibit-Theater (20.00 van Barbie te horen, Patty was immers de Indisch eten houdt. Die beelden waarin van familie. Er zullen voor het eerst enkele uur) hoe zij de film zijn Indische look dochter van Suus, voor wie opa, oma Em een iedereen samen gezellig zit te eten, tonen filmfragmenten worden vertoond, er hebben gegeven. tijdlang in de steek heeft gelaten. Maar de tegelijkertijd de saamhorigheid, de onder- kettingrokende Barbie die gaat kokhalzen linge band èn de uitsluitingmechanismen en van Indisch eten (of omdat zij zwanger is?) benauwende verstikking die een grote Indo weet van niets. Naarmate het verhaal vordert familie voor sommigen kan opleveren. komen zij, en wij steeds meer te weten over op de omgekeerde naam). In verschillende senteert de Indische geschiedenis als deel waarom Buddy ver van zijn familie wilde zijn. Indisch is de film ook vanwege haar inter­ gedaantes zwerft deze Buddy door de eeu- van een veel groter geschiedverhaal waarin Voornamelijk via flashbacks, het filmische tekstualiteit. De verbindingslijnen met ver- wen heen en personifieert alle historische niet alleen de dekolonisatie, maar ook de middel bij uitstek om herinneringen aan te trouwde verhalen en beelden uit de Indische momenten die de geschiedenis van Indo’s recente globalisering en andere migratie- duiden, worden de geheimen van deze fami- cultuur zijn uiterst intrigerend. Zo doet hij hebben bepaald. Bloems caleidoscopische stromen hun ruimte opeisen. Ver van familie lie onthuld. Maar het einde blijft open: zal denken aan de geheimen die de familie in aanpak vermengt heden, verleden en toe- laat zich kennen als onmiskenbaar Indisch, Barbie, net als haar vader Buddy eeuwig blij- Louis Couperus’ Van oude mensen, de dingen komst en zoekt de sporen van de Indische en juist daarom vertelt het een migranten- ven zwerven? Leuk is in ieder geval dat Barbie die voorbij gaan (1906) kwelden. Ook de intri- diaspora in Indië, Nederland, Indonesië, verhaal waarin ook andere migranten zich geen kokette invulling krijgt; Terence Scheurs ges binnen Rob Nieuwenhuys’ uitgebreide Amerika. Met Buddy creëerde de schrijfster moeten kunnen herkennen. speelt gelukkig niet het traditionele Indische familie in Vergeelde portretten uit een Indisch een ongrijpbare, maar onsterfelijke Indo oer- meisje met tinka’s, waardoor zij juist iets familiealbum (1954) worden opgeroepen, vader. In Ver van familie duikt hij weer op als Tenslotte: De film geeft veel minder dan intrigerends krijgt. tezamen met al die andere Indische verhalen Barbie’s verdwenen en onbeheersbare vader. Vaders van betekenis een caleidoscopisch waarin aanhoudend de familie-als-geheel de In de contemporaine familiegeschiedenis die beeld van de Indo geschiedenis. Niettemin Thematisch is Ver van familie echt een Indi- hoofdrol speelt. Nog interessanter is dat deze film uitbeeldt komt Buddy nauwelijks kunnen het gelaagde scenario, de vele woor- sche film. Hij gaat over Indische mensen en Bloem haar eigen werk citeert. In haar ambi- in beeld, en dan alleen in korte flashbacks. denloze verhalen en het open einde wel als is gesitueerd tegen de achtergrond van de tieuze roman Vaders van betekenis (1989) Zijn verstopte aanwezigheid heeft te maken verwijzingen naar de fragmentarische Nederlands-Indische herinnering van kam- krijgt Indo schrijfster ‘Babs’ van haar vader met het familiegeheim dat ik hier niet ga ver- geschiedenis van Indische families gelden, pen, repatriëring en assimilatie. Die herin- een simpele plastic tas. Deze blijkt een schat- klappen. Maar ook kan men in zijn verborgen een geschiedenis die vele vormen kent en neringsgeschiedenis komt uiteraard tot kamer, een wanordelijk archief vol brieven, verschijning iets teruglezen van de ongrijp- zich op meerdere plaatsen heeft afgespeeld. uiting in het script. Maar onmiskenbaar Indi- notities, verhaaltjes, recepten, bandjes, baarheid van de Indische cultuur. Bovenal herinnert deze nieuwe Indische film sche verwijzingen liggen in het jaren ’60 foto’s, knipsels, en zelfs een kampdagboek mij eraan dat zolang er steeds weer nieuwe interieur van ontroerend volle, Indische huis- van een tante. Aan de hand daarvan recon- Voor de verfilming van haar boek heeft verhalen en films over de Indische geschie- kamers, de sepiakleurige foto’s uit Indië, het strueert Babs een familiekroniek rondom Bloem voor betekenisvolle veranderingen denis worden gemaakt het Indische blijft schort van de lemper kokende oom Lex en de een mysterieus verdwenen oom. In stukjes gekozen. Die aanpassingen zijn interessant bestaan, hoe ongrijpbaar ook. Ver van ­familie plastic emmertjes waarin zelfgemaakt In– en brokjes traceert Babs de levensloop van omdat ze een aanwijzing zijn voor de dyna- vernieuwt, doorbreekt en continueert de disch eten in grote hoeveelheden wordt aan- een in 1775 geboren buitenechtelijk verwekte, miek van familiegeschiedbeelden. Zo is er Indische (familie)geschiedenis. De film vormt gevoerd. De focus van de film ligt bij de soesa gemengde bastaardzoon van Gouverneur- een scène ingelast waarin Barbie een ‘alloch- daarmee een belangrijke bijdrage aan het van een Indo grootfamilie met al hun warmte generaal Van Riemsdijk, Buddy van Smeir (let tone’ vluchtelinge ontmoet. De scène pre- collectief Indisch geheugen. Gaat allen zien deze nieuwe Indische film!

De filmVer van familie (een productie van Rocketta Film) komt naar verwachting na de zomer in de bioscoop. Kijk op www.vervanfamilie.nl voor meer informatie.

KAMPEREN MET OOM NIPPON Donald Sorgdrager 978-90-78215-29-5 176 pag. € 20,00

WIJ WERDEN MISLEID Rien Snijders ISBN:90-75665-83-0 72 pag. € 14,50

Verkrijgbaar bij boekhandel of kris de witte via www.uitgeverijkontrast.nl foto:

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~17~ Van 4 tot 6 juni 2008 Herdenking 100e geboortedag van W.F. Wertheim Samenwerking tussen Wertheim Stichting, het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis en ASIA Platform van de Universiteit van Amsterdam

4 juni 2008 Seminar over blinde vlekken en vooroordelen in de geschiedschrijving en publieke opinie over de dekolonisatie van Indonesië en Nederland. Sprekers: Mary van Delden, Ben White, Saskia Wieringa, Pieter Drooglever en Coen Holtzappel. Gast: Ruth McVey. Plaats: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam, Cruquiusweg 31, 1019 AT Amsterdam. Tijd: 09.30 – 18.00 uur, inclusief receptie.

5 juni 2008 Masterclass over Wertheim’s wetenschappelijke en humanitaire erfenis. Georganiseerd door het ASIA Platform van de Universiteit van Amsterdam. Plaats: VOC zaal in het Oost Indisch Huis, Kloveniersburgwal 48 Amsterdam. Tijd: 09.30 – 12.30 uur.

5 juni 2008 Wertheim Lezing door Professor Ien Ang van de Universiteit van Western Sydney over Asia From Down Under: Regionalism and Global Cultural Change. Tijd: 15.00 – 18.00 uur (incl. receptie) in de Aula van de UvA, Singel 411.

6 juni 2008 Uitreiking Wertheim Prijs aan Benny G. Setiono voor zijn studie Tionghoa Dalam Pusaran Politik. Plaats: grote collegezaal Roetersstraat 15, Amsterdam. Tijd: 16.00 – 18.00 uur, inclusief receptie (zelfde gebouw).

Contact: Coen Holtzappel (voorzitter Wertheim Stichting)

e [email protected] t 071 – 568 0811 Ibrahim Isa (secretaris)

e [email protected] t 020 – 697 4794 landschap en verfijnde hofcultuur was een nouveau en art deco’. Vilan van de Loo roept sterke inspiratiebron voor veel componisten, tenslotte, op de laatste Pasardag, het Indi- Indische klassieke muziek zoals Paul Seelig, Linda Bandara, Bernard van sche uitgaansleven op met behulp van lite- muziek den Sigtenhorst Meijer & Rient van Santen en raire fragmenten en afbeeldingen. natuurlijk Constant van de Wall. Naast de Indonesische bronnen – met name de game- De oostenwind waait naar het westen; lan – staat de Europese muziekgeschiedenis; Indische componisten, Indische composities, Werelds voornoemde componisten waren klassiek 1898-1945, door Henk Mak van Dijk (met een geschoold op verschillende conservatoria in bijdrage van Frans Schreuder), uitg. KITLV Europa, schreven voor Europese instrumen- Press i.s.m. Nederlands Muziek Instituut, Opera, boek en ten en stonden in contact met Europese geïllustreerd, met cd, € 34,90. meestercomponisten. Zij wisten met hun Indische composities ook in Nederland, Duitsland en zelfs Amerika een enthousiast tentoonstelling publiek te bereiken. Attima online De expositie toont bladmuziek, concertpro- gramma’s, origineel drukwerk, foto’s die De kaartverkoop van Attima is inmid- zowel het huiselijk leven van de componis- dels begonnen: bij de Koninklijke De componist Constant van de Wall (1871-1945) ten laten zien, als de glanzende, soms exoti- Schouwburg in Den Haag, via www. klaagde dat Indische componisten in de muziek­ sche uitvoeringspraktijk. Er zijn beelden van ks.nl of servicelijn 0900 3456789 (10 mondaine steden als Bandoeng, Soerabaja, c/pm). Meer informatie is te vinden geschiedenis niet werden opgemerkt of domweg Batavia, Wenen, Nice, New York en ’s-Graven- op www.attima.nl. werden overgeslagen. In zijn hoogtijdagen vierde hage, met hun uitgaansleven en fraaie con- certzalen. En natuurlijk zijn voorbeelden van Van de Wall successen in Europa en Indië, maar drie hun werk te horen. jaar na zijn dood werd hij al een ‘vergeten Haags Workshops, lezingen en muziek componist’ genoemd. Dit lot trof ook andere Naast de expositie in het Cultuurpaviljoen componisten van Indische klassieke muziek. besteedt het Tong Tong Festival ook aan- dacht aan Attima in drie van de vijf theaters. Maar nu zijn er een boek, een heropvoering van Arnaud Kokosky Deforchaux, choreograaf een Indische opera en een expositie! van Attima, zal tijdens dansworkshops uitleg geven over de danstradities waarop de cho- reografie gebaseerd is en de gelegenheid geven om fragmenten uit de dansen zelf te proberen. Henk Mak van Dijk geeft in het grote theater een recital met muziek van Constant van de Wall en tijdgenoten; in het Bibit-Theater geeft hij een lezing over Van de Wall. David Prins, regisseur van de opera, ver- telt in het Bibit-Theater over het maakproces. Boek met cd terug. Stichting Tong Tong nam samen met Op 25 mei, als de première van 23 mei enigs- Henk Mak van Dijk vertelt in De oostenwind de Koninklijke Schouwburg, het Nederlands zins bezonken is, praten de twee dubbelta- waait naar het westen (2008) het fascinerende Muziek Instituut en Stichting Opera Achter lenten Yvonne Keuls (auteur/dramaturg) en levensverhaal van componisten, die zich lie- de Duinen het initiatief tot de oprichting van Jill Stolk (auteur/musicus) de Pasargangers ten inspireren door gamelan- en krontjong- Stichting Attima, die onder leiding van regis- bij over de opera. Frans Leidelmeijer zet 26 muziek zoals Constant van de Wall, Paul seur David Prins deze grote en bijzondere mei de Indonesische invloeden op de Neder- Constant van de Wall, componist van Seelig, Linda Bandara, Benhard van den Sig- productie op de planken brengt. landse muziek in een ruimer kader wanneer opera Attima tenhorst Meyer, Frans Wiemans, Theo Smit In de 19e eeuw lieten componisten, schrijvers hij vertelt over ‘De invloed van de kunst en Sibinga en Fred Belloni. Frans Schreuder en kunstenaars zich graag inspireren door cultuur van Insulinde op de Nederlandse art beschrijft in zijn bijdrage aan dit boek de een andere dan de eigen horizon. Zo putte ontwikkeling van het Europese muziekleven Bizet uit de muziektraditie van zigeuners in Indië. De auteur deed enkele jaren onder- voor zijn opera Carmen (1875) en haalde Puc- zoek voor dit boek, en bracht niet alleen cini voor Madama Butterfly (1904) inspiratie ongebruikt materiaal naar boven uit de uit Japan. De Indische componist van Attima, archieven van het Nederlands Muziek Insti- Constant van de Wall, liet zich inspireren door tuut, maar verzamelde zelf ook brieven, Indië, waar hij geboren en getogen was. Ope- albums en bladmuziek bij nazaten van de raregisseur David Prins: “Het feit dat Van de bestudeerde componisten. Wall zijn inspiratie uit Indië haalde, maakt de De cd bij dit boek geeft bijzondere voorbeel- opera een volledig uniek werk in de Neder- den van muziek uit Indië in oude en nieuwe landse muziekgeschiedenis.” Het muziek- opnamen: gamelanmuziek, besproken door drama Attima is überhaupt een van de wei- Jaap Kunst, historische opnamen van Con- nige opera’s die in Nederland is gecomponeerd, stant van de Wall met zijn vrouw Maria, kron- zegt Prins. tjong van Belloni en het orkest Eurasia, en Attima wordt gedurende de 50e Pasar Malam opnamen van sopraan Renate Arends en Besar vijf keer opgevoerd in de Koninklijke Henk Mak van Dijk op piano. Schouwburg, op steenworp afstand van het Malieveld. Sopraan Annemarie Kremer ver- Opera Attima tolkt de hoofdrol. Een van de vondsten die Henk Mak van Dijk tijdens zijn onderzoek deed, was de partituur Tentoonstelling ‘Werelds’ van de opera Attima van Constant van de In het Cultuurpaviljoen van de 50e Pasar Wall. In 1917 bracht dit klassieke liefdesdrama Malam Besar zal de tentoonstelling Werelds Paul Seelig in Amsterdam voor het Centraal Station, augustus 1930 het publiek van de Koninklijke Schouwburg – muziekcultuur uit Indië te zien zijn. De in Den Haag al in vervoering. Nu keert zij grootsheid van Indonesië met zijn imposante

indisch anders Nº 01 ~ 2008 ~19~ broto, woonachtig op het terrein van de kra- Cultuurpaviljoen. Ook krijgt zij enkele spe- ton van Yogya, de Cultuurprijs van de stad ciale optredens aangeboden. Eén van deze Yogyakarta. optredens is een voorlezing door actrice De dalang speelt tijdens het Tong Tong Festi- Esther Scheldwacht uit het werk van Lin kortjes val 2008 samen met zijn kleinzoon Nanang. Scholte: de “geboren vertelster” voor wie, Het tweetal zal traditionele wajang kantjil volgens Beb Vuyk, boeiend vertellen net zo spelen, de fantastische verhalen van het natuurlijk was als ademhalen. (SB) Kosmopolis: De vergeten migrant dit werk. Alleen vlindert Muskita je als het kleine hertje, maar ook een moderne variatie In de huidige debatten over integratie worden ware door de stof, ze tovert je door de gebeur- op wajang met computergestuurde anima- Indische Nederlanders zelden genoemd, ter- tenissen heen en je mag als lezer zelf kiezen ties. Traditie en vernieuwing ontmoeten wijl zij de eerste postkoloniale migranten in of je je door het gewicht van de dingen laat elkaar in de voorstellingen van Ledjar en Nederland waren. Ook de Surinaamse Neder- raken.” Nieuwsgierig? Zaterdag 24 mei, om Nanang. Het Tong Tong Festival heeft deze landers lijken in de witte pap opgelost. Valt er 20.00 uur, interviewt Jill Stolk de schrijfster beroemde poppenspeler kunnen uitnodigen geen lering te trekken uit het integratieproces in het Bibit-Theater. dankzij de inspanningen van dr. Hedi Hinzler van de ‘koloniale migranten’? Of is het tijd van de Universiteit Leiden en Lexa Jaffe van om de discussie over migranten los te laten Toko Oooom Piet. en te spreken over een nieuwe Nederlander? Cor Gout & Anneke Grönloh Ledjar en Nanang geven meerdere dagen “Dé Nederlander bestaat niet”, zei Prinses Eigenzinnig talent: In de Knipscheer is ook de voorstellingen in het Bibit-Theater. In de Maxima. Daarom organiseren Kosmopolis uitgever van Cor Gout, de Haagse schrijver/ Bengkel leren zij bezoekers hoe zij wajang Den Haag en Kosmopolis Utrecht in samen- muzikant/journalist/programmamaker kunnen spelen en hoe zij zelf poppen kunnen werking met het Tong Tong Festival en het enzovoort. De hoofdredacteur van Indisch maken. Moluks Historisch Museum een discussie Anders bewaart nog goede herinneringen aan waarin het Nederlanderschap opnieuw gede- de opwinding die Gout’s blad Trespassers W finieerd gaat worden. Wat maakt je wel of teweeg bracht halverwege de jaren tachtig. Paman Doblang van Rendra juist niet Nederlands? Vorig jaar interviewde Gout in het Bibit-The- Paman Doblang - Oom Gong is een voorstel- In het Bibit-Theater gaat gespreksleider ater Frans Poptie en Sanny Day (een vervolg ling van Theatergroep Lakon over vrijheid Top 5 van Ruben Severina de discussie aan met Adriaan op zijn prachtige interviewboek Muziek in van meningsuiting via de stem van ‘Oom Tong Tong-boeken van Dis, Rocky Tuhuteru, Monique Doppert, zwart-wit, dat bij Aprilis verscheen). Hij was Gong’. Vele dalangs en schrijvers hebben Salima Belhaj en anderen over de vraag of de onze eerste keus om Anneke Grönloh te deze legendarische Indonesische verhaalfi- oktober 2007 – maart 2008 geschiedenis van de postkoloniale Nederlan- interviewen in dit gouden jubileumjaar voor guur gebruikt om datgene te zeggen dat nie- der een zinvolle bijdrage kan leveren aan de de Pasar. Anneke Grönloh was er vanaf het mand anders zeggen kan. Oom Gong is een (Tussen haakjes de stand van de vorige discussie over integratie en het Nederlander- allereerste begin bij – toen al in ravissante tweetalige voorstelling met moderne Indo- Top 5, die de periode oktober 2006 sep- schap. Na de paneldiscussie is het woord aan robes, zoals superstrakke sarongs die met nesische poëzie, voorgedragen in het Indo- tember 2007 besloeg.) het publiek. Discussieer mee in het Bibit- een geheime rits werden gesloten... – en still nesisch én het Nederlands. Objecttheater, Theater: woensdag 28 mei, 15.00 – 17.00 uur. going strong, net als de Pasar. poppentheater en schimmenspel wisselen 1. (1) Het Verborgen Verhaal; Indische elkaar tijdens de voorstelling af. De gedich- Nederlanders in oorlogstijd ten van Willy Rendra vormen de kern van het 1942–1949, red. Beatrijs van Agt e.a. Snijden & stikken Dalang Ledjar & Nanang stuk; het wordt gespeeld door Jet Smeets en 2. (3) Verzamelde romans en verhalen In de Knipscheer heeft een neus voor eigen- Uit Yogya komt een van de belangrijkste Ista Bagus Putranto. Tweemaal in het Bibit- van Lin Scholte, met een biografi- zinnig talent. Onder anderen Alfred Birney, poppenspelers van Indonesië, Ki Ledjar Soe- Theater op zondag 1 juni (’s middags en sche inleiding van Vilan van de Loo Boelie van Leeuwen, Edgar Cairo vonden hier broto, vooral bekend onder zijn naam ‘Le­djar’. ’s avonds). 3. (4) Rogier Boon, Indisch ontwerper, hun onderdak. Nu verschijnt bij deze Haar- De poppenspeler werd in 1938 geboren in door Siem Boon & Leslie Boon lemse uitgeverij het debuut van de Molukse Wonosobo, Midden-Java. Als achttienjarige 4. (2) De Ogen van Solo, door Reggie Yvon Muskita, Snijden & stikken. Jill Stolk begon hij met het assisteren van de beroemde Tumult: Madelon Székely-Lulofs Baay schreef in Den Haag Centraal: “Het is alsof dalang Ki Narto Sabdo: Ledjar gaf de poppen Door Indisch Anders genomineerd voor de 5. (5) Wonen in Indië; House and Home Muskita je bij de hand neemt en meevoert aan tijdens het wajangspel. Als volwassen bestgekozen titel van het jaar (als er zo’n ver- in the Dutch East Indies, door Esther door een circus, een rariteitenkabinet, een man ging Ledjar ook zelf wajang spelen en kiezing bestaat): Tumult door Frank Okker, Wils museum. Misschien doet het verhaal ouder- poppen maken. Zo maakte hij een wajang- zijn langverwachte biografie van Madelon Surf naar www.tongtong.nl voor de wets aan, omdat het inmiddels 2008 is en spel over de strijd tussen Sultan Agung en de Székely-Lulofs (1899-1958). Als schrijfster is complete fondslijst van Stichting Tong alle Molukse mensen inmiddels zijn opge- VOC onder leiding van Jan Pieterszoon Coen. Lulofs vooral bekend geworden door haar Tong. Tijdens de Pasar Malam Besar gaan in een individueler bestaan. Tegelijker- Ook maakt Ledjar poppen voor wajang kan- spannende romans over de planterswereld vindt u de stand van Stichting Tong tijd wordt er een soort heimwee aangewak- tjil, ‘wayang revolusi’ en ‘wayang Jan Pieters- van Deli: Rubber (1931), Koelie (1932) en De Tong in het Cultuurpaviljoen. Daar zijn kerd naar tijden die niet eens zover achter zoon Coen’. Diverse buitenlandse musea en andere wereld (1934). Rubber was door zijn al onze boeken en andere publicaties, ons liggen. [...] Wie goed op de gebeurtenis- universiteiten hebben poppen van Ledjar in onverbloemde weergave van het rauwe leven zoals Indisch Anders en De Sobat, uitge- sen let weet dat er sprake is van dreiging in hun collectie. In 1997 ontving Ki Ledjar Soe- van de rubberplanters en hun onbarmhartige breid te bekijken. optreden tegenover de Javaanse contractar- beiders meteen een doorslaand internatio- naal succes. Okker promoveerde op een bio- grafie van Willem Walraven; sindsdien publiceerde hij vaker over Indische letteren. Tumult verschijnt kort voor het Tong Tong Festival bij uitgeverij Atlas. Eveline Buchheim interviewt hem vrijdag 23 mei, 13.00 uur, in het Bibit-Theater. Tijdens het minisympo- sium over Indische brieven (zie pagina 11) vertelt Okker meer over het gebruik van cor- respondenties bij het schrijven van deze bio- grafie.

Lin Scholte voor Koningin Beatrix Tenslotte een kortje met een oranje wimpel: woensdag 21 mei verricht Koningin Beatrix de officiële opening van de 50e Pasar Malam Besar. De Koningin bezoekt onder andere het

~20~ indisch anders Nº 01 ~ 2008