Encyclopedie Nadere Jeformatie

‘Een indrukwekkende uitgave, waarin iedereen die iets meer wil weten over de vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie en de personen die met deze beweging sympathiseerden, een schat aan gegevens kan vinden.’ dr. h. de jong in reformatorisch dagblad

Encyclopedie Vele jaren lang is door een groep kerkhistorici gewerkt om het veld van de Nadere Reformatie geheel in kaart te brengen. Evenals het eerste deel (A-K), dat in 2015 verscheen, bevat ook dit tweede deel (L-Z) honderden mini- Nadere biografieën van de mannen en vrouwen die direct of indirect een rol Encyclopedie hebben gespeeld in een van de boeiendste stromingen uit de Nederlandse Jeformatie kerkgeschiedenis. II biografieën ‘De verschijning van deze encyclopedie is een unieke gebeurtenis. Het is nog l - z nooit gebeurd dat de Nederlandse bevorderaars van de gereformeerde vroomheid Nadere uit de zeventiende en achttiende eeuw in een standaardwerk bijeengebracht zijn. De eerste twee delen van de encyclopedie zijn met hun biografieën gevuld. In het Jeformatie derde deel wordt een uitgebreid scala van piëtistische thema’s dat zij bespelen, aan de orde gesteld. Bewust is ervoor gekozen de tekst voor iedere geïnteresseerde goed toegankelijk te maken.’ prof. dr. w.j. op ’t hof II ‘Wie het landschap van de Nadere Reformatie van nabij wil leren kennen, vindt in dit naslagwerk een goede gids.’ biografieën l - z prof. dr. a. de reuver

NUR 704 ISBN 978 90 8865 358 2

kokBOencycNadereReformatie-DEEL2-0816.indd 1 01-09-16 10:56 Encyclopedie Nadere Reformatie

Deel 2 (L-Z)

Uitgeverij De Groot Goudriaan – Utrecht 2016

isbn 978 90 8865 358 2 nur 704

00 Voorwerk 2016.indd 4 26-08-16 22:55 Inhoud

Inleiding 9 Maria Louise 89 Marnix, Philips van 92 Praktische handleiding 11 Martinus, Johannes 94 Mastricht, Petrus van 98 Auteurs 14 Meer, Hubertus van der 103 Mees, Gregorius 104 Meijer, Gerhardus 107 L Meusevoet, Vincentius 111 Mobachius, Joachimus 114 Labadie, Jean de 17 Montanus, David 118 Lamotius, Johannes 23 Myseras, Lambertus 122 Lampe, Friedrich Adolph 26 Lampe, Johannes 31 Landman, Thaddeüs de 32 N Laren, Abraham van 35 Laren, Daniël van 37 Naminck, Johannes 127 Laren, Joos van junior 41 Neander, Petrus 128 Laren, Joos van senior 43 Nethenus, Matthias 130 Lastdrager, Johannes 45 Nethenus, Samuel 135 Ledeboer, Bernardus 47 Nevius, Sara 138 Leeuwaarden, Nicolaas van 49 Nicolai, Aegedius 141 Leupenius, Petrus 51 Niel, Cornelis van 143 Leydecker, Cornelia 54 Noortbergh, Theodorus 144 Leydecker, Jacobus 55 Leydecker, Melchior 58 Lieranus, Arnoldus 61 O Lodensteyn, Jodocus van 62 Loo, Adriaan van 72 Oever, Henricus ten 149 Lubbertus, Sibrandus 74 Oomius, Simon 151 Luyken, Jan 76 Oort, Jacob van 159 Oortcampius, Arnoldus 161 Oosterwijck, Volckerus van 163 M Oudenhoven, Jacobus van 166 Outrein, Johannes d’ 168 Maets, Carolus de 83 Manglerius, Eustatius 87

00 Voorwerk 2016.indd 5 26-08-16 22:55 P Schuttenius, Everhardus 274 Schuylenburg, Gerardus van 281 Paludanus, Theodorus 175 Simonides, Simon 285 Pape, Nathanael de 176 Sixti, Rippertus 289 Parent, Mattheüs 180 Sluiter, Geertruid 291 Pelt, Hendrik van 182 Sluiter, Johannes 293 Pieterszoon, Roelof 185 Sluiter, Willem 296 Plancius, Petrus 188 Smijtegelt, Bernardus 300 Pollius, Magdalena 190 Somer, Bernardus 305 Poudroyen, Cornelius 191 Someren, Johannes van 307 Pricquius, Jacobus 193 Sonnevelt, Gideon van 309 Sorgen, Philippus van 312 Spiljardus, Johannes junior 313 Q Spiljardus, Johannes senior 315 Spranckhuysen, Dionysius 319 Quintius, Johannes 199 Spranger, Michiel 321 Staphorstius, Casparus 323 Stermont, Jacobus 326 R Swaef, Johannes de 329 Swalmius, Eleazar 332 Raad, Gregorius de 203 Reen, Regnerus 205 Reneman, Daniël 206 T Renesse, Ludovicus Gerardus van 208 Reuter, Henricus 215 Taffin, Jean 337 Rhenen, Henricus van 217 Teellinck, Eeuwout 342 Ridderus, Franciscus 219 Teellinck, Johannes 346 Röell, Herman Alexander 224 Teellinck, Justus 351 Roels, Gelein Gillis 228 Teellinck, Maximiliaan 353 Roldanus, Johannes 229 Teellinck, Theodorus 357 Ross, Jan 231 Teellinck, Willem junior 358 Rotterdam, Arnoldus 234 Teellinck, Willem senior 361 Roy, Daniël le 236 Tegularius, Hermannus 373 Temmink, Johan 375 Thilenus, Johannes 377 S Thomas à Kempis 379 Tichlerus, Jacobus 384 Saldenus, Guiljelmus 243 Tiele, Alardus 386 Sand, Josua 250 Tjaden, Sicco 389 Scherphof, Samuel 253 Trigland, Jacobus 394 Schortinghuis, Wilhelmus 255 Tuinman, Carolus 398 Schotanus, Meinardus 261 Schurman, Anna Maria van 263 Schurman, Johan Godschalk van 270 Schuts, Jacobus 272

00 Voorwerk 2016.indd 6 26-08-16 22:55 U W

Ubelman, Johannes 405 Wael, Franciscus de 493 Udemans, Godefridus 408 Waeyen, Johannes vander 497 Uilenbroek, Hendrik 417 Walaeus, Antonius 500 Walsweer, Matthias 503 Wassenburg, Petrus 504 V Westerhout, Martinus 507 Westerman, Adam 511 Vechovius, Johannes 425 Willem Frederik 513 Veen, Hermannus Haiko van der 427 Willemsen, Jacobus 515 Veer, Anna de 429 Wilsenius, Abraham 519 Veer, Johanna Adriana van der 430 Winckelman, Jacoba Petronella 520 Velde, Abraham van de 432 Wits, Claes 523 Velthuysen, Henricus 440 Witsius, Hermannus 525 Velzen, Cornelius van 442 Witte, Petrus de 531 Vermeer, Justus 446 Wittewrongel, Petrus 535 Vermuyden, Johannes 447 Wyckenburgius, Theodorus 542 Verschuir, Johan 449 Versteeg, Henricus 454 Visscherus, Hadrianus 456 Y Visscherus, Johannes 458 Vitringa, Campegius 462 Yvon, Pierre 547 Vleteren, Timotheüs van 465 Voetius, Gisbertus 467 Vollenhove, Johannes 479 Fotoverantwoording 551 Vries, Simon de 482 Vrij, Frederick de 484

00 Voorwerk 2016.indd 7 26-08-16 22:55 Inleiding

Voor de uitgangspunten van de Encyclopedie boek ook onbekend feitenmateriaal op tafel Nadere Reformatie wordt verwezen naar de in- wordt gelegd. De redactie koestert de hoop en leiding in deel I. Wat voor het eerste deel gold, verwachting dat een uitgave als deze verder on- gaat ook voor dit tweede deel op. derzoek zal stimuleren en dat ook nieuwe perso- De redactie ziet het als een bevestiging van haar nen – al dan niet academisch gevormd – zullen voornemen en werk dat de verkoop van deel I toetreden tot de Gideonsbende die er vermaak goed is verlopen en nog steeds doorloopt. On- in schept om zich te verdiepen in de Nederland- verminderd is zij uitgeverij De Groot Goudri- se gereformeerde vroomheid uit de zeventiende aan dankbaar voor het moedige besluit om het en achttiende eeuw. project van de uitgave van een meerdelige ency- Om het de lezer gemakkelijk te maken is de clopedie aan te pakken en uit te voeren. Tevens praktische handleiding uit deel I in dit tweede vermeldt zij dat de samenwerking met de huidi- deel overgenomen. Wel zijn er een paar aanvul- ge redacteur L. Thorn naar alle tevredenheid ver- lingen aan toegevoegd. loopt. De redactie is ook veel dank verschuldigd De dank van de redactie gaat ook uit naar hen aan de correctrice, dra. C.N. van der Kruk-de die de vertaling van boektitels en uitdrukkin- Boer van Tekstbureau Taalzorg. Zij stond altijd gen in een vreemde taal hebben geleverd. Voor klaar om ons op onze wenken te bedienen, ook wat het Frans, Duits en Engels betreft waren dat als het inleveren van de tekst van de lemmata be- respectievelijk drs. G.J. van Kleef, drs. P.H. op ’t paald niet vlekkeloos verliep. Hof en A. Thomson MA. Weer een bijzonder Uiteraard is een boek als dit niet mogelijk zon- woord van dank aan het adres van dr. C.A. de der de medewerking van een scala aan auteurs, Niet, die de vele Latijnse titels en uitdrukkin- die vanuit hun eigen expertise een of veelal meer gen begrijpelijk heeft gemaakt. Tot slot spreekt lemmata voor hun rekening wilden nemen. De de redactie haar grote erkentelijkheid uit jegens redactie is hun dan ook zeer erkentelijk voor al de heer J.H. Rozendaal, die onbezoldigd de het werk dat zij hebben verricht. Sommigen van immense taak van secretaris en beeldredacteur hen hebben zelfs kans gezien om nieuw onder- voortreffelijk heeft volbracht. zoek te verrichten, met als gevolg dat er in dit

00 Voorwerk 2016.indd 9 26-08-16 22:55 Praktische handleiding

Tekst leen die universiteiten genoemd waarvan het in- Om een zo breed mogelijk lezerspubliek te die- schrijvingsalbum de naam van de desbetreffende nen, wordt achter boektitels, spreuken en derge- bevat. Is bijvoorbeeld uit een contemporaine lijke in vreemde talen de Nederlandse vertaling levensbeschrijving bekend dat iemand aan een tussen teksthaken toegevoegd. Ter bevordering bepaalde universiteit gestudeerd heeft, terwijl van de leesbaarheid is zo veel mogelijk afgezien er geen inschrijving bekend is, dan wordt in zo’n van het gebruik van citaten. geval de desbetreffende universiteitsplaats in het Bij de biografische lemmata is naar uniformi- biogram niet genoemd, maar wel in de levens- teit gestreefd. Concreet komt dit erop neer dat gang. een lemma gewoonlijk met een biogram inzet, Van diverse personen kan gekozen worden met een biografische schets voortzet, met een tussen al dan niet gelatiniseerde voor- en ach- bespreking van alle (belangrijke) geschriften ternaam. In deze encyclopedie is aansluiting ge- vervolgt en met het aangeven van de betekenis zocht bij de wijze waarop de desbetreffende per- en eventueel apart de invloed besluit. Gaat het soon zijn eigen naam schreef of waarop die op de om iemand die theologisch van (groot) belang is titelpagina’s van zijn geschriften voorkomt. Als geweest en/of die aparte theologische accenten een lemma een getrouwde vrouw tot voorwerp legde, dan worden zijn opvattingen in een aparte heeft, is zij geplaatst op haar eigen achternaam. paragraaf ‘Theologie’ besproken. Na de gewone De desbetreffende dames staan namelijk zo in de tekst volgen literatuuropgave en – in geval van literatuur bekend. Het zou daarom vreemd zijn nieuw onderzoek – verwijzingen naar archiva- om van die gewoonte af te wijken. lia. Beide kopjes hiervan worden in vet als volgt Voor de weergave van Bijbelteksten is gebruik- afgekort: Arch. en Lit. gemaakt van de Bijbeluitgave van de Gerefor- In het biogram worden als studieplaatsen al- meerde Bijbelstichting.

00 Voorwerk 2016.indd 11 26-08-16 22:55 Biogram Literatuur In de biogrammen wordt gebruikgemaakt van Onder het kopje ‘Lit.’ wordt steeds allereerst, de volgende tekens en afkortingen: indien mogelijk, verwezen naar het meest recente lemma van de besproken persoon in de twee * = geboren biografische lexica die hieronder bij de afkortin- † = gestorven gen vermeld worden. Vervolgens wordt om een & = getrouwd praktische reden uitsluitend die – voornamelijk art. = vrije kunsten nieuwe – literatuur genoemd die in het zojuist begr. = begraven bedoelde lemma niet voorkomt. Na dit lemma burg. = burgemeester worden eerst die standaardwerken in chrono- bv = broer van logische volgorde vermeld die hieronder bij de dr. = doctor afkortingen staan. Vervolgens komt eveneens in dv = dochter van chronologische volgorde de literatuur, die vol- em. = emeritaat uit gepresenteerd wordt. Maar ook hier is naar Eng. = Engelse beperking gestreefd. Concreet betekent dit dat fil. = filosofie de meest recente van belang zijnde publicatie Ged. = gedoopt vermeld wordt en dat alle daarin genoemde li- gem. = gemeente teratuur hier weggelaten wordt. Indien er een h.c. = eershalve auctiecatalogus van het boekenbezit van de be- Hebr. = Hebreeuws handelde persoon bekend is, wordt die als laat- jr. = junior ste opgegeven onder de vermelding van het mi- jur. = rechten crofichenummer dat die catalogus heeft in het Lat. = Latijnse bestand ‘Book Sales Catalogues of the Dutch lett. = letteren Republic, 1599-1800’. lic. = licentiaat Een aantal bronnen ligt zo voor de hand, dat med. = geneeskunde weer om praktische redenen afgezien wordt mr. = meester in de rechten van opgave. In de eerste plaats betreft dit de Ned. = Nederlands(e) bibliografieën die J. van der Haar vervaardigd N.(N.) = onbekend heeft: From Abbadie to Young. A Bibliography o& = ondertrouw of English, Most Puritian Works, Translated i/t pred. = predikant Dutch Language, Veenendaal 1980; Schatka- prof. = professor mer van de gereformeerde theologie in Nederland prop. = proponent (c. 1600 – c. 1800). Bibliografisch onderzoek, Vee- sr. = senior nendaal 1987; Internationale ökumenische Bezie- St. = student hungen im 17. und 18. Jahrhundert. Bibliographie th. = theologie von aus dem Englischen, Niederländischen und wed. = weduwe Französischen ins Deutsche übersetzten theologi- wv = weduwe van sche Büchern von (1600-1800), Ederveen 1987; zv = zoon van Drielandenverkeer. Bibliografische Studie Betref- zusv = zuster van fende 1: Uit het Duits in het Nederlands vertaalde theologische boeken 2: Uit het Frans in het Neder- lands vertaalde theologische boeken, Rumpt 1999. Voorts wordt stilzwijgend uitgegaan van het digitale bestand Pietas, dat op internet raad- pleegbaar is onder www.pietasonline.nl. Pietas

00 Voorwerk 2016.indd 12 26-08-16 22:55 is een digitaal bibliografisch groeibestand waar- vijf delen met de eerste aflevering in de drukken van alle Nederlandstalige gerefor- van het zesde deel, ’s-Gravenhage meerd piëtistische werken zowel bibliografisch 1903-1949 als inhoudelijk beschreven worden en waarin de BLGNP = Biografisch lexicon voor de geschie- secundaire literatuur over de Nadere Reformatie denis van het Nederlandse protes- en het Gereformeerd Piëtisme te vinden is. Van tantisme, D. Nauta e.a., zes delen, veel van deze literatuur is zelfs op die site de tekst Kampen 1978-2006 beschikbaar. Als zodanig is Pietas het instrument CA = Classicale Acta voor een ieder die studie van de genoemde on- CB-W = Classisboek Bolsward-Workum, J.J. derwerpen wil maken of die er kennis mee wil Kalma, Leeuwarden 1981 maken. Zo zijn in Pietas ook de meeste onge- CF = Classisboek Franeker 1636-1658, J.J. publiceerde doctoraal- of masterscripties over Kalma, Leeuwarden 1983 oudvaders en lezingen van de wintercursussen DNR = Documentatieblad Nadere Refor- van de Stichting Studie der Nadere Reformatie matie te raadplegen. Betreft een lemma een auteur die FS = Friese Synodeverslagen, J.J. Kalma, literaire intenties had, dan is raadpleging van de drie delen, Leeuwarden 1987- Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Lette- 1990 ren zeer aan te bevelen. Overigens worden inter- BSCDR = Book Sales Catalogues of the netbronnen in het geheel niet onder het kopje Dutch Republic, 1599-1800 ‘Literatuur’ weergegeven. Met het oog hierop e.a. = en anderen is het in dit verband goed erop te wijzen dat er reg. = register op internet allerlei bronnen beschikbaar zijn die nr(s). = nummer(s) belangrijke informatie bevatten. De reden dat z.p. = zonder plaats ze onvermeld blijven, is gelegen in het feit dat er geen garantie bestaat dat zulke bronnen per- manent op internet – onder dezelfde naam – te Archivalia raadplegen zullen blijven. Dit probleem is er niet met publicaties. Onder het kopje ‘Arch.’ worden een paar afkortingen gebruikt: art. = artikel De gebruikte afkoringen zijn: d.d. = daterend van f. = folio APPS = Acta der provinciale en particulie- inv.nr(s).= inventarisnummer(s) re synoden, gehouden in de Noor- nr. = nummer delijke Nederlanden gedurende de r. = recto jaren 1572-1620, J. Reitsma en S.D. z.j. = zonder jaar van Veen, acht delen, Groningen z.p. = zonder plaats 1892-1899 APSZH = Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland, 1621-1700, WP.C. Knuttel, zes delen, ’s-Gravenhage 1908-1916 BWPGN= Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Ne- derland, J.P. de Bie en J. Loosjes,

00 Voorwerk 2016.indd 13 26-08-16 22:55 Lijst van auteurs

Dr. P. van Beek Dr. R. Bisschop Prof. dr. Ph.H. Breuker Dr. T. Brienen Dr. F.G.M. Broeyer Dr. H. Florijn Prof. dr. W.Th.M. Frijhoff Dr. A. Goudriaan G.T. Hartong Dr. P.C. Hoek Drs. P.H. op ’t Hof Prof. dr. W.J. op ’t Hof Dr. H. de Jong Dr. J. van de Kamp Drs. K. ten Klooster Drs. ing. H. Koopman G.H. Leurdijk Drs. C.J. Meeuse Prof. dr. A.C. Neele Dr. C.A. de Niet Prof. dr. F. van der Pol Dr. S.D. Post Ing. H.J. Postema Prof. dr. A. de Reuver Dra. M.W. van Rooijen-van Kempen Drs. A.A. van der Schans Prof. dr. G.J. Schutte Dr. J. van Sluis Dr. K. Tippe Dr. H. Uil L.J. van Valen Dr. H. van ’t Veld Prof. dr. W. Verboom Dr. J.D.Th. Wassenaar Dr. R.E. van der Woude B. van Wijk Drs. P.A. Zevenbergen

00 Voorwerk 2016.indd 14 26-08-16 22:55 LABADIE LABADIE

LABADIE, JEAN DE (1610-1674)

* Bourg-sur-Gironde 13-2-1610, † Altona 13-2- 1674, zv militair Jean-Charles (de) Labadie en Marie Coboy (Coboit). St. Jezuïetencollege Bordeaux 1617. Novice 1626, subdiaken 1628, priester 1638, ontslagen 1639, daarna wereldlijk prediker onder meer te Parijs en Amiens; pred. Montauban 1652, Orange 1657, Genève 1659, Middelburg 1666; leider eigen huisgemeente 1669 te Veere, Amsterdam, Herford en Altona.

Levensloop Jean de Labadie ontving zijn opleiding bij de jezuïeten, eerst het voorbereidende onderwijs, later zijn theologische vorming. Al tijdens zijn opleiding had hij visioenen, Godservaringen en het besef geroepen te zijn om een bijzondere op- dracht te vervullen. Hij trad daadwerkelijk tot de orde toe, maar binnen een jaar werd hij van zijn geloften ontheven. Zijn onafhankelijke op- stelling bracht zijn superieuren tot het oordeel dat men hem te vroeg tot priester had gewijd. Zijn studietijd had hij besteed aan het bestude- ren van de Bijbel en de kerkvaders, in plaats van het zuiden, onder meer in Bazas, Gans, Toulou- bijvoorbeeld de dogmatiek en moraalleer. Ook se, Pibrac en Léguevin, en trok hij zich twee jaar vanwege zijn persoonlijkheid was De Labadie in afzondering terug. naar hun mening ongeschikt voor het priester- In deze periode van omzwervingen werd De ambt. Er deed overigens het gerucht de ronde Labadie bevestigd in zijn roeping om in de geest dat De Labadie een onwettig kind van koning van Elia en Johannes de Doper de ‘heraut’ van Hendrik IV was. Koning Jezus te zijn en de Kerk op te roepen tot Als wereldlijk prediker (dat wil zeggen: een reformatie naar het model van de eerste chris- geestelijke die niet aan een orde verbonden is) tengemeente, afgezonderd van de wereld. Daar- was De Labadie gedurende de jaren daarna mee samenhangend ontwikkelde hij een chili- werkzaam in Parijs, Picardië en Amiens. On- astisch-eschatologische visie. De wederkomst danks het verzet van zijn voormalige orde ge- van Christus zou niet lang meer op zich laten noot hij bescherming van de machtigste man wachten. In die verwachting was hij overigens van Frankrijk, kardinaal De Richelieu. Kort na niet uniek. Theologen uit zowel de protestantse diens overlijden in 1642 verbleef De Labadie als de rooms-katholieke traditie hebben zich in enige tijd in Port-Royal, brandpunt van het Jan- de zeventiende eeuw aan dit thema gewaagd. De senisme. In dit Cisterciënzer vrouwenklooster doorwerking van De Labadies prediking bleef stond de genadeleer van Augustinus centraal, en echter beperkt en de tegenstand groot, vooral het was de belangrijkste tegenspeler van de Fran- van de kant van de kerkelijke gezagsdragers. se jezuïeten. Vervolgens preekte De Labadie in Mede om veiligheidsredenen – vervolgd door

De L.indd 17 26-08-16 22:56 LABADIE LABADIE

de jezuïeten vanwege zijn preken en publica- Van heinde en verre kwam men naar Genève om ties – begaf De Labadie zich in 1650 naar Mon- daar De Labadie als een ‘tweede Calvijn’ te be- tauban, een van de belangrijkste bolwerken van luisteren. Onder hen was Johan Godschalk van de hugenoten. Daar dacht hij bij de calvinisten Schurman*, broer van de geleerde en beroemde veel van zijn idealen te herkennen, ging tot hun Anna Maria van Schurman*, die diep onder de kerk over en werd als predikant bevestigd. In indruk van De Labadies prediking zijn zuster zijn Déclaration [Verklaring] licht hij zijn over- op de hoogte hield van zijn ervaringen. Philipp gang toe en stelt hij dat hij altijd al de genadeleer Jakob Spener, de grondlegger van het lutherse (in lijn met de calvinistische leerstellingen) heeft Piëtisme, studeerde in die tijd in Genève en be- gepredikt. Hij verwachtte dat vanuit de Gerefor- zocht De Labadie eveneens. Een andere gast was meerde Kerk de reformatie van het christendom, Vincent Minutoli, predikant van de Waalse kerk door hem geleid, zou beginnen. Zijn prediking in Middelburg, die in 1664 enkele maanden in vond ingang, maar opnieuw moest hij vluchten. Genève verbleef. Dat contact bleek van belang Enkele jaren verbleef hij in Orange, eigendom voor het beroep van De Labadie naar Middel- van prins Willem III. In deze jaren woedde in burg een jaar later. Frankrijk de ‘Fronde’, de strijd om de macht tus- Eind 1665 nam De Labadie dat beroep aan, in sen de jonge koning Lodewijk XIV en de adel. afwachting van een gunstige reisgelegenheid. De houding van De Labadie daarin was dubbel- Een halfjaar daarna ging hij met zijn discipelen zinnig. Uit brieven aan Engelse connecties blijkt Pierre Yvon* en Pierre Dulignon op reis, ver- zijn sympathie voor de antikoningspartij, maar momd als lid van een groep Waldenzer emi- na haar nederlaag sprak hij zich positief uit over granten die naar de Palts trok. Deze camoufla- de overwinnende partij van de koning. ge was nodig in verband met zijn veiligheid en Toen in 1659 de Franstalige Westminster het gevaar dat hij liep bij het doorkruisen van Church in Londen hem beriep als predi- rooms-katholieke gebieden. Onderweg voeg- kant – met als penvoerder de bekende John Mil- de zich Jean Menuret bij hen. In Utrecht werd ton – nam De Labadie dit beroep aan. Voordat het gezelschap gastvrij ontvangen door Anna de kerkelijke formaliteiten hun beslag konden Maria van Schurman. De Labadie preekte in de krijgen, moest hij als gevolg van interne onlusten Domstad en ontmoette mannen als Gisbertus en militaire dreiging echter Orange ontvluchten. Voetius*, Andreas Essenius* en Jodocus van Lo- Hij trok naar Genève, waar hij als gastprediker densteyn*. Op zijn reis naar Middelburg deed werd aangesteld, tot ongenoegen van de Londen- hij Amsterdam, Haarlem, Leiden, Rotterdam en se gemeente. Montauban voorzag hem achteraf ’s-Gravenhage aan en werd hij voorgesteld aan nog van een lovende attestatie. Algauw wist de onder anderen prins Willem III, Johan de Witt meeslepende prediker ook in Genève zijn gehoor en Constantijn Huygens. uren achtereen te boeien. Daarnaast belegde hij In Middelburg nam De Labadie de uitvoering conventikels en besteedde hij veel tijd aan pasto- van zijn reformatieprogramma onvermoeibaar rale werkzaamheden om de persoonlijke vroom- ter hand, in woord en geschrift. Het aantal kerk- heid en de doorgaande reformatie te bevorderen. gangers groeide en regelmatig waren er gasten Hij besefte echter dat ook de calvinistische ker- van elders, onder wie Anna Maria van Schur- ken geen weerspiegeling van de eerste christen- man en Jacobus Koelman*, predikant te Sluis. In gemeente waren. Antoine Arnauld, leider van de lijn van de Nadere Reformatie bepleitte De Port-Royal, citeerde in 1663 een uitspraak van Labadie soberheid in kleding, voedsel, woning De Labadie: ‘Om een goed christen te worden, inrichting en levensstijl, maar zijn overspannen is het nodig om het hoofd van een protestant te toekomstverwachting leidde tot kritiek. Boven- verenigen met het hart van een katholiek.’ dien boterde het niet tussen hem en zijn collega

De L.indd 18 26-08-16 22:56 LABADIE LABADIE

Henry du Moulin, en waren zijn conventikels om binnen 24 uur Veere en Zeeland te verlaten. de Waalse kerk een doorn in het oog. Zijn weer- De Veerse magistraat verzette zich fel, al had stand tegen kerkelijke structuren groeide uit tot de prins van Oranje – tevens markies van Vee- verwerping van het gezag van classis en synode. re – reeds bewilligd in De Labadies verbanning. Met hen kwam hij in aanvaring doordat hij aan- Desondanks besloot De Labadie te gehoorza- vankelijk weigerde de Waalse Geloofsbelijdenis men. te ondertekenen vanwege enkele vermeende Met een aantal getrouwen vestigde De Labadie rooms-katholiek getinte termen, en later door- zich in Amsterdam. Daar was op dat moment dat hij fors stelling nam tegen het boek van zijn Coenraad van Beuningen burgemeester. De stad collega Ludovicus Wolzogen, De Scripturarum was een smeltkroes van ‘reformateurs’, die een interprete [De uitleg van de Schriften], waar- veelheid aan sekten, stromingen, ideeën en vi- in deze naar zijn mening de rede een te ruime sioenen vertegenwoordigden en verkondigden. plaats toekende bij het uitleggen van de Schrift. Het stadsbestuur, en zeker Van Beuningen, bood Door het uitblijven van een werkelijke door- hun de ruimte, mits de publieke orde niet werd braak in het reformatiewerk raakte De Labadie verstoord. Ondanks protest van de gereformeer- er bovendien steeds vaster van overtuigd dat een de en Waalse kerken was hier ook plaats voor Kerk uitsluitend dient te bestaan uit wederge- De Labadies huisgemeente. Yvon, Dulignon en borenen. Daarmee zijn de ingrediënten voor de Menuret werden aangesteld als predikanten. ‘labadistische crisis’, die ruim twee jaar na zijn Nu kon het ideaal van de eerste christenge- komst in Middelburg uitbrak, benoemd. meente, een gemeenschap van wedergeborenen, Aanvankelijk nam de Middelburgse magistraat gestalte krijgen. De gemeente ontplooide een De Labadie in bescherming, maar in het najaar veelheid aan activiteiten. Dankzij de eigen druk- van 1668 escaleerde de zaak. De Waalse synode kerij werden de opvattingen van De Labadie op te Naarden schorste in september De Labadie en grote schaal verspreid. Daarnaast werden zen- de classis te Middelburg zette hem een maand la- dingsreizen naar verschillende steden in Hol- ter af, tegelijk met de kerkenraad van de Waalse land en daarbuiten ondernomen. Ze oefenden gemeente. Een beroep op de Staten van Zeeland grote aantrekkingskracht uit. Van Beuningens haalde niets uit. Aanvankelijk hield De Labadie zuster Hillegonda trad toe, evenals Anna Maria zich aan het verbod om te preken, al bleef hij wel van Schurman – tot verbijstering van de gerefor- conventikels houden. Op zondag 13 april 1669 meerde en geleerde wereld. Verder Louise Huy- kraakte hij echter de Waalse kerk, preekte over 1 gens, de dochter van de bekende Constantijn Korinthe 10:13-17 en bediende zelfs het Avond- Huygens, drie zusters van Cornelis van Aerssen maal. Daarmee was het schisma onherstelbaar van Sommelsdijck, de latere gouverneur van Su- geworden. Nu keerde ook de Middelburgse riname, namelijk Anna, Maria en Lucia, en meer overheid zich tegen hem: De Labadie diende de aanzienlijke dames. Aan bezoekers uit binnen- stad te verlaten. en buitenland was geen gebrek en de toeloop In Veere werd De Labadie met open armen bij de huisgodsdienstoefeningen was eveneens ontvangen. Ook vanuit Middelburg begaven groot. velen zich onder zijn gehoor. Daarmee werd Toch was het verblijf van deze kloosterachti- het echter veel meer dan een kerkelijke kwestie. ge gemeenschap in Amsterdam maar van korte Politieke verhoudingen gingen nu nadrukke- duur. De bijeenkomsten van De Labadie vorm- lijk meespelen, evenals economische belangen. den een bedreiging voor de publieke Kerk. Want wat als Middelburgse ondernemers zou- Godsdienstige samenkomsten mochten dan den besluiten te verhuizen? Een maand later ga- oogluikend worden toegestaan aan ‘buitenland- ven de Staten van Zeeland De Labadie het bevel se naties’ als de Engelsen en anderen, het was een

De L.indd 19 26-08-16 22:56 LABADIE LABADIE

stap te ver waar het ging om een separatistische seu melioris partis electio (1673) [Eucleria, of uit- beweging van eigen bodem. De Amsterdamse kiezing van het beste deel (1684)] gepubliceerd. kerkenraad drong bij de magistraat aan op maat- Daarin beschreef zij waarom haar keus om zich regelen. Ook de volksmassa keerde zich steeds aan te sluiten bij de labadistische huisgemeen- meer tegen de gesloten labadistische gemeente ‘het beste deel’ was. Het boek vond in korte schap. Bij haar sloeg de vlam in de pan toen het tijd brede verspreiding en wekte veel sympathie. valse gerucht ging dat de labadisten mensen ver- Voor Johann Jakob Schütz, een van de leiden- moordden en in de tuin begroeven. Toen kort de lutherse piëtisten in Frankfurt en geestver- daarna ook Menuret aan krankzinnigheid over- want van de aldaar werkzame Spener, was de leed, leidde dat opnieuw tot onrust. kennisname van dit boek aanleiding om met Anna Maria van Schurman verzocht haar Anna Maria en Yvon te corresponderen. Hun vriendin Elisabeth van de Palts om onderdak. antwoordbrieven behelzen vaak geestelijke ad- Die stelde de labadistische gemeenschap het viezen, bijvoorbeeld over de wijze waarop het Reichsfreie Frauenstift te Herford in Westfalen, collegium pietatis (conventikel) dat in Frankfurt waarvan zij abdis was, ter beschikking. In het na- al bestond, als een ecclesiola in ecclesia [kerkje jaar van 1670 trok De Labadie met circa vijftig in de Kerk] zou kunnen functioneren. Dankzij personen via Bremen daarheen. Hier werd het koninklijke bescherming kreeg de gemeenschap ideaal van de eerste christengemeente nog ver- toestemming in Altona te blijven. Belangstellen- sterkt door de invoering van de gemeenschap den bleven toestromen en de correspondentie van goederen. De Labadies visie ontwikkelde met hooggeplaatsten in diverse Europese landen zich in die periode meer en meer in spiritualis- ging onverminderd door. tische richting. Tijdens Avondmaalsvieringen Toen echter de dreiging van een oorlog tussen deden zich extatische taferelen voor, zoals ton- Denemarken en Zweden reëel werd, vertrok de gentaal, kussen en omhelzingen. Waarschijnlijk gemeenschap in de loop van 1675 naar Walta- of is De Labadie in 1671 getrouwd met Lucia van Thetinga-state bij Wieuwerd. Dat slot was ei- Aerssen van Sommelsdijck. Ook in de luther- gendom van Cornelis van Aerssen van Sommels- se omgeving van Herford was de huisgemeen- dijck, die met zijn drie zusters een regeling trof te echter niet welkom. Toen in 1672 Westfalen waardoor de labadistische gemeenschap zich oorlogsgebied werd, verhuisde zij naar Altona in daar kon vestigen. Burgerlijke en kerkelijke au- Denemarken (nu een deel van Hamburg). toriteiten zagen hun komst met zorg tegemoet. Opnieuw kwam de gemeenschap terecht in een Er werd een gemeenschappelijke commissie ge- lutherse omgeving. Fricties ontstonden onder vormd, die onder leiding van Hermannus Witsi- meer als gevolg van de weigering van De Labadie us* in gesprek ging met Yvon en Dulignon. De om de jaarlijkse kerkelijke belasting te voldoen uitkomst daarvan was dat men ‘Gamaliëls raad’ en door tegenstand van kerkelijke zijde. De La- zou volgen en dus de verdere ontwikkelingen badies gezondheid, altijd al zwak, verslechterde. zou afwachten. ‘Er blijft niets voor mij over dan tot mijn God Op Walta-state beleefde de huisgemeente haar te gaan,’ zei hij. Enkele maanden later overleed grootste bloei, al telde zij nooit meer dan vier- hij. Een graf op een van de begraafplaatsen werd honderd leden. Onder hen zijn bekende namen. hem ontzegd en pas een maand na zijn overlijden De arts Hendrik van Deventer sloot zich bij haar kreeg de gemeenschap toestemming om hem te aan en ook de zeer bekwame natuurschilderes begraven op een stuk grond achter het huis waar Maria Sibylla Merian. William Penn kwam als ze verbleven. De geestelijke leiding kwam te be- bezoeker, maar het verschil in opvatting tussen rusten bij Yvon en Anna Maria van Schurman. de labadisten en de quakers was onoverbrugbaar. Inmiddels had laatstgenoemde haar Euklêria De gemeenschap leefde geheel autarkisch en

De L.indd 20 26-08-16 22:56 LABADIE LABADIE

kon zo haar ideaal van wereldmijding optimaal lijk de ‘labedissen’, die Zeeuwse vrouwen als losse gestalte geven. Aan de gemeenschap van goede- mouwen aan hun klederdracht toevoegden om ren werd strikt de hand gehouden. hun blote onderarmen te bedekken. In 1678 overleed Anna Maria van Schurman, drie jaar later stierf Dulignon. Yvon, die in 1707 Geschriften de laatste adem zou uitblazen, bleef als enige De Labadie heeft tientallen geschriften gepubli- leider van de labadistische gemeenschap over. ceerd, in poëzie en proza. Het Biografisch Lexi- Vanuit Walta-state werd, onder bescherming con voor de Geschiedenis van het Nederlandse van gouverneur Van Aerssen van Sommelsdijck, Protestantisme biedt een overzicht van enkele een poging gedaan om in Suriname een kolo- pagina’s lang. De Labadies werk stond in het nie te stichten met de naam ‘La Providence’, de teken van zijn verlangen naar het nieuwe Jeru- Voorzienigheid. Ook in Maryland (in de huidi- zalem, dat hier op aarde gestalte diende te krij- ge Verenigde Staten) werd dat geprobeerd. Bei- gen in een zuivere Kerk – in hunkerend uitzien de pogingen liepen op niets uit, maar gaven wel naar de wederkomst van Christus, haar Hoofd, veel onkosten. Bruidegom en Liefste. Daarom diende de Kerk Het jaar 1692 was een rampjaar voor de com- gereformeerd te worden door prediking, pas- mune. Petrus Dittelbach, die er gedurende vijf toraat en persoonlijke vroomheid. Zij moest jaar deel van uitgemaakt had, maar teleurgesteld daadwerkelijk een gemeenschap van heiligen was vertrokken, publiceerde zijn uiterst kriti- zijn, naar het voorbeeld van de eerste christenge- sche Verval en val der labadisten (1692). Het meente. Kerkelijke instanties hadden als zodanig boek sloeg in de Republiek in als een bom. Ook geen geestelijk gezag. Het ging om de gemeente. intern waren er grote problemen. Hendrik van Zijn independentistische kerkvisie leidde tot de Deventer, inmiddels wereldberoemd vanwege breuk met de Waalse Kerk. Als het aantal vro- zijn geneeskundige vaardigheden, had de ge- men in een Kerk geringer was dan het aantal ‘on- meenschap forse inkomsten bezorgd. Op zijn vromen’, was er volgens De Labadie sprake van voorstel werd de gemeenschap van goederen een valse Kerk. Dan is het ‘geen Kerk van Chris- opgeheven. De leden kregen drie kwart van de tus, maar een Sodom, een Babel, dat men moet ingebrachte eigendommen terug en moesten nu verlaten en waarmee men geen gemeenschap weer in hun eigen levensonderhoud gaan voor- moet houden.’ Steeds meer raakte De Labadie zien. Dat leidde tot een uittocht. Sommigen ver- ervan overtuigd dat dit ook gold voor de Gere- trokken om elders een gemeenschap op kleinere formeerde Kerk. schaal te vormen. Anderen, zoals Van Deventer, Zijn opvattingen over persoonlijke vroomheid kozen voor een eigen praktijk. De volkstelling verwoordde De Labadie in een taal die herinnert van 1714 meldt tachtig communeleden. aan mystici uit de middeleeuwen, zoals terecht Bij testament bepaalde Anna van Aerssen van door zijn bestrijder Koelman is opgemerkt. Ty- Sommelsdijck als erflaatster van Walta-state in perend is in dat verband het boekje dat hij in 1707 dat de gemeenschap het vruchtgebruik zou 1668 in Middelburg het licht deed zien, Manuel houden tot de laatste leider (‘sprekende broe- de pieté, hetzelfde jaar in het Nederlands uitgege- der’) overleden zou zijn. In 1729 ging het bezit ven onder de titel Handboekje ter godzalicheyd. over in andere handen. Enige herinneringen aan De bekende Duitse piëtist Gerhard Tersteegen de aanwezigheid van labadisten waren het ‘La- vertaalde het zestig jaar later in het Duits. In dit badistenbosk’, in de omgeving van het voorma- werkje beschrijft De Labadie in mystieke termen lige slot, en de mummies in de kerk van Wieu- de geestelijke oefeningen die noodzakelijk zijn werd, die mogelijk iets te maken hebben met de voor een godzalig leven. De Bijbel is weliswaar labadistische gemeenschap. En er waren natuur- het Woord van God, maar God bindt Zich niet

De L.indd 21 26-08-16 22:56 LABADIE LABADIE

uitsluitend aan Zijn Woord. Om de boodschap Invloed van de Bijbel te begrijpen is de innerlijke ver- Hoewel het Labadisme als beweging slechts zo’n lichting van de Heilige Geest onmisbaar, maar zestig jaar heeft bestaan, heeft het wel sporen daarnaast kan de Heilige Geest ook rechtstreeks nagelaten. Allereerst door de verspreiding van spreken tot het hart van Zijn kinderen. De Laba- zijn opvattingen via de drukpers. Publicaties dies poëzie vertolkt onafgebroken zijn verlangen van De Labadie en zijn volgelingen werden in om zo Jezus te kennen, tot zijn laatste publicatie alle sociale milieus gelezen. Daarnaast zijn ook toe, Jésus revelé de nouveau [Jezus opnieuw ge- de zendingsactiviteiten van de beweging niet openbaard] (1673). onbelangrijk. In diverse steden in de Republiek en het Rijnland ontstonden labadistische huis- Betekenis gemeenten, ook na de opheffing van de gemeen- Aanvankelijk werd De Labadie door de aanhan- schap van goederen op Walta-state. De familie gers van de Nadere Reformatie ontvangen als Schlüter in Wesel en ook iemand als Tersteegen een inspirerende persoonlijkheid en verwachtte hebben het geestelijke klimaat van het Rijnland men veel van hem, in de hoop dat hij de zozeer in labadistische zin beïnvloed. Verder moet ook gewenste voortgaande reformatie zou bevorde- het effect van de correspondentie van De Laba- ren. Na het labadistische schisma namen zij ech- die en de zijnen niet onderschat worden. Spre- ter vrijwel allen afstand van hem, sommigen na kend voorbeeld daarvan is het contact van Anna een intensieve geestelijke worsteling. In cruciale Maria van Schurman met de kring van Spener en leerstukken, zoals de predestinatieleer, was De het Lutherse Piëtisme in Frankfurt. Labadie een onverdachte calvinist, maar in zijn Tot slot lijken elementen van De Labadies spi- kerkvisie en mystieke terminologie week hij af ritualiteit ook hun stempel gezet te hebben op van de gereformeerde opvattingen. Een van de de bevindelijk gereformeerden. Dan gaat het om weinige gereformeerde predikanten die De La- het ‘overnemen’ van iemands bekering door een badie op zijn separatistische weg volgden, was geestelijke gezaghebber, om Avondmaalsmij- Adrianus de Herder*, predikant te Bleiswijk. ding, om de tegenstelling tussen natuur en gena- Er kwam een stroom van geschriften tegen De de (schepping en herschepping), waardoor voor Labadie op gang. Voetius wijdde enkele dispu- het genieten van Gods goede gaven geen plaats taties aan het ongeoorloofde karakter van zijn is, en om de zekerheid van het heil, die meer in kerkscheuring, Koelman analyseerde De Laba- de bevindelijke, subjectieve geloofsoefeningen dies opvattingen systematisch, om die vervol- wordt gezocht dan in de vastheid van het Woord gens grondig te weerleggen. Ook Wilhelmus à van God en Zijn beloften, met toepassing op Brakel*, Andreas Essenius, Cornelis Gentman*, zichzelf. Jacobus Borstius*, Johannes vander Waeyen*, Hermannus Witsius, Guiljelmus Saldenus* en Lit.: BLGNP, II, 293b-302a; J. Lindeboom, anderen voegden zich in die rij. Hun reacties Stiefkinderen van het Christendom, ’s-Gravenha- konden echter niet voorkomen dat de labadis- ge 1929, reg.; T.J. Saxby, The Quest for the New tische crisis een negatieve weerslag had op de Jerusalem, Jean de Labadie and the Labadists, Nadere Reformatie. Het streven naar doorgaan- 1610-1744, Dordrecht 1987; C. Graafland, ‘De de reformatie van het publieke en persoonlijke Nadere Reformatie en het Labadisme’, in: T. leven kwam daardoor in een kwaad daglicht te Brienen e.a., De Nadere Reformatie en het Gere- staan, zodat de doorwerking ervan op z’n minst formeerd Piëtisme, ’s-Gravenhage 1989, 275-316; stagneerde. R. Bisschop, ‘De scheiding der geesten: genzen en raakvlakken tussen Piëtisme en mystiek. Th. à Brakel, Koelman en De Labadie’, in: DNR, 14

De L.indd 22 26-08-16 22:56 ‘Een indrukwekkende uitgave, waarin iedereen die iets meer wil weten over de vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie en de personen die met deze beweging sympathiseerden, een schat aan gegevens kan vinden.’ dr. h. de jong in reformatorisch dagblad

NUR 704 ISBN 978 90 8865 358 2

kokBOencycNadereReformatie-DEEL2-0816.indd 1 01-09-16 10:56