Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, , , Kraj Preszowski

Ostomili Goście

Powiat Tatrzański to skarbnica tradycji i kultury góralskiej oraz unikalnej tatrzań- skiej przyrody; idealne miejsce do rodzinnego wypoczynku i regeneracji sił ducho- wych i fizycznych. Tutaj poznacie Państwo żywą kulturę ludzi gór, ich tańce i muzy- kę, a także smaczną kuchnię z regionalnymi przysmakami: oscypkiem, kwaśnicą, pstrągiem i herbatą góralską. Wspaniałe widoki górskie, tatrzańskie doliny i szczyty, rwące potoki, szum wiatru uspokoją Wasze nerwy i dodadzą nowych sił a gościnność góralska, otwarte serca i domy, pozwolą Wam odpoczywać spokojnie i bezpiecznie. Wiele atrakcji, bogaty kalendarz imprez kulturalnych i sportowych oferowane w gminach: Zakopane, Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin sprawią, że wypoczynek będzie urozmaicony, a nie odkryte jeszcze miejsca zauro- czą Was swym pięknem.

Witojcie Starosta Tatrzański Andrzej Gąsienica Makowski

3 Biały Dunajec

sięgają połowy XVI stulecia, to jest okresu, w któ- BIAŁY DUNAJEC rym pierwsi osadnicy pojawili się w tej części Podhala, a władający starostwem nowotarskim Królestwo pstrąga ród Pieniążków otrzymał od króla przywilej na za- kładanie nowych osad. Najdawniejsza wzmianka Na Pogórzu historyczna o Białym Dunajcu pochodzi z 1564 r., kiedy to lustratorzy dóbr królewskich wymienili Gmina Biały Dunajec leży na stokach Pogórza Gu- tę osadę jako nową, zamieszkiwaną przez sześciu bałowskiego i Pogórza Gliczarowskiego. Widoki kmieci. Akt lokacyjny Białego Dunajca został wy- z otaczających gminę wierchów są naprawdę nie- stawiony w piętnaście lat później – dokładnie 23 samowite – można podziwiać rozległe i piękne pa- lutego 1579 r. Przez długie lata wieś pozostawała noramy Tatr, Gorców, Beskidów (Babia Góra) oraz największą osadą na przedgórzu Tatr, aż do za- Kotlinę Orawsko-Nowotarską. Przeważają tutaj ludnienia i usamodzielnienia się kolejnych miej- powierzchnie bezleśne, co sprzyja latem turystyce scowości. Pierwsze informacje o Gliczarowie, Sie- pieszej i rowerowej. Bardzo korzystne nachylenie rockiem i Leszczynach pochodzą dopiero z XVII stoków i dość długie zaleganie pokrywy śnieżnej wieku. umożliwiają uprawianie narciarstwa alpejskiego Biały Dunajec rozwinął się w okresie międzywo- i biegowego. W skład gminy wchodzą podhalań- jennym, kiedy powstały białodunajecka parafia skie wsie: Biały Dunajec, Gliczarów Dolny, Glicza- oraz fabryka tektury. Dziś jest to przede wszyst- rów Górny, Leszczyny i Sierockie. Mieszkańcy gmi- kim dobrze zagospodarowany rejon turystyczny. ny słyną m.in. z kultywowania góralskich tradycji, wyrażającego się w zachowaniu gwary, zwyczajów Wojowniczy Górale i obrzędów, muzyki i tańców, śpiewu, strojów, bu- downictwa. Biały Dunajec nie jest tak znany jak Kilka nazwisk mieszkańców Białego Dunajca zapi- Zakopane, ale dla turystów spragnionych prawdzi- sało się chlubnie w historii regionu i kraju. W XVI w. wej kultury ludowej, ciszy, spokoju, czystego po- wojskową karierę zrobił Jędrzej Pawlik, pierwszy wietrza – jest to miejsce idealne do wypoczynku. sołtys Białego Dunajca, protoplasta rodu Pawli- kowskich. Z pewnością jednak najbardziej znaną Historia postacią był tutejszy góral, Andrzej Galica (1873- Generalska gmina 1945). Patriota walczący o niepodległość Polski, podczas I wojny światowej żołnierz Legionów Jó- Centrum gminy jest Biały Dunajec, wieś rozlo- zefa Piłsudskiego, po wojnie popularny generał, kowana na wysokości od 660 do 720 m n.p.m., poseł i senator RP a także... poeta piszący gwarą nad potokiem o tej samej nazwie. Początki wsi podhalańską oraz językiem literackim.

4 Biały Dunajec

Kultura i imprezy przy Szkole Podstawowej Nr 2 funkcjonuje „Małe Folklor, nojśwarniyjsa, pstrągi... Podhale”. Kultywowanie folkloru wspomaga m.in. Gminny Ośrodek Kultury w Białym Dunajcu. Efekty W gminie dba się o zachowanie kultury podha- można zobaczyć i usłyszeć na takich imprezach jak: lańskiej, jej wielkiego bogactwa i różnorodno- Przegląd Młodych Gawędziarzy i Recytatorów im. ści. Działa tutaj wiele zespołów regionalnych, Andrzeja Skupnia-Florka, Podhalański Festiwal Pa- prowadzonych przez pasjonatów góralszczyzny. pieski, Parada Gazdowska, Wielkanocna Kosołecka W 1953 r. Zofia Solarzowa zorganizowała zespół (konkurs na najpiękniejszy i najbardziej tradycyjny o nazwie „Biały Dunajec”. Maria Porębska, kierują- koszyk ze święconym odbywający się w Wielką So- ca GOK założyła dwa zespoły: dziecięcy zespół im. botę), Konkurs Młodyk Toniecników, czy rokroczne Zośki Gracy od Tatara i „Białodunajcanie”. Ponadto dzielenie się opłatkiem i jajkiem święconym oraz

5 Biały Dunajec

lat, od czasów dziadka Stanisława Budza-Mroza, grającego na dudach w rejonie szczytu Giewontu, którego Jan Kasprowicz opiewał w poemacie „Kob- ziarz Mróz”. Dziś zachwycają nas swoją muzyką: oj- ciec Władysław – wielki mistrz sztuki podhalańskiej i jego dzieci: Krzysztof – znawca historii muzyki góralskiej, poeta i kompozytor, Anna – przejmu- jący głos w nowej muzyce polskiej i Jan. Wspiera ich na kontrabasie Andrzej Wyrostek, mąż Ani. Władysław, absolwent krakowskiej ASP, od 35 lat jest uznanym malarzem, Krzysztof dyplomowany tradycyjne posiady góralskie. Znakomitą okazję architekt z pasją projektuje chałupy góralskie, Ania do poznania walorów kulturalnych i krajobrazo- – ukończyła w Krakowie grafikę i religioznawstwo, wych regionu podhalańskiego stwarza Ogólno- a Jan i Andrzej zajmują się lutnictwem. Rodzinny polski Podhalański Rajd Narciarski LZS. Coraz więk- zespół Trebuniów-Tutków to światowa awangarda szą popularnością wśród turystów cieszą się dwie „world music”. letnie imprezy, organizowane wspólnie przez GOK i Związek Podhalan Oddział w Białym Dunajcu: Wy- Kultura bory „Miss Podhala”, czyli Nojśwarniyjsyj Górolecki Rzeźbiarz i poeta oraz Dzień Pstrąga, będący zarówno konkursem wędkarskim, jak i kulinarną biesiadą połączoną Pod górami rodzą się zdolni z dobrą zabawą. ludzie. Chcemy przedsta- wić choćby dwóch z nich: Kultura Wojciecha Kułacha Waw- Rodzinna muzyka Trebuniów-Tutków rzyńcoka (1812-1897) oraz Andrzeja Skupnia- Muzykująca rodzina Trebuniów-Tutków z Białego Florka (1902-1973). Dunajca zdobyła olbrzymią popularność nie tylko Pierwszy urodził się w Polsce, ale i za granicą (szczególnie po wspól- Gliczarowie. Dzięki nych projektach z zespołem reggae z Jamajki – talentowi malar- Twinkle Brothers). Trebunie-Tutki hołubią tradycję skiemu i rzeźbiar- i muzykują w rodzinnym gronie już prawie od stu skiemu zyskał

6 Biały Dunajec przydomek „Leonardo da Vinci z Gliczarowa”. Urodę wielbicieli spacerów i rozległych widoków (przede jego rzeźb podziwiać można np. w starym kościółku wszystkim na Tatry). Zarówno na wzgórzach Pa- w Zakopanem, którego wnętrze zdobią ołtarze au- sma Gliczarowskiego na wschodzie gminy, jak torstwa gliczarowskiego twórcy. Drugi był uznanym i na zachodzie, w Paśmie Gubałowskim można wy- poetą regionalnym. Urodził się w Stołowym, wyso- deptać własne atrakcyjne ścieżki. Z gminnych tras ko położonym przysiółku Białego Dunajca. Górale rowerowych powinni korzystać raczej ci obdarzeni do dziś czytają na posiadach jego wiersze i gawędy. dobrą kondycją. Na terenie całej gminy znajdują się góralskie pensjonaty, w których na gości czeka prawie 2000 miejsc noclegowych. Rozwój gminy Miłujem Podhole... nastawiony jest przede wszystkim na agrotury- stykę, z jednoczesnym propagowaniem zdrowej Miłujem Podhole ponad sićkie skarby, żywności. Bok się tu urodziył na tyj ziymi skalnej – Wiater holny z Tater i źródlano woda, Turystyka Lepiej jako mlyko do dziśka mnie chowa. Biało w Gliczarowie Sumiom mi potoki, śpiywajom ptosecki, Jak wyńdem na Giewont – bierem w gorzć gwiozdecki. Gliczarów to z pewnością mały „narciarski raj” – Sićkie het pozbiyrom, podzielem się z Wami – z wioski rozpościera się jedna z najpiękniejszych Bo wyście mi bracia z całyk sił kochani. i najrozleglejszych na Podhalu panorama Tatr, Be- Zaś złoty miesiącek ostawie niek świyci, skidów i Gorców. Duża wysokość sprawia, że zima Niekse wylatujom nań astronauci – trwa tutaj wyjątkowo długo (często od listopada Jo hań nie polece, bo jo tu nowole, do kwietnia). Tereny zjazdowe znajdują się m.in. I ponad miesiącek – miłujem PODHOLE! w Gliczarowie Górnym (wyciąg „U Steni”) oraz w Gliczarowie Dolnym (stacja narciarska „Sami Andrzej Skupień-Florek, Stołowe, grudzień 1968 r. Swoi”). Początkujący narciarze znajdą też łatwe trasy przy wyciągach na terenie Stołowego. War- Turystyka to dodać, że od kilku lat w Gliczarowie Górnym Raj dla oczu rozpoczyna się tradycyjny Bieg im. Jana Pawła II na trasie z Gliczarowa do Nowego Targu, w któ- Położenie gminy Biały Dunajec sprawia, że jest rym rokrocznie startuje kilkuset miłośników nart ona doskonałym miejscem wypoczynkowym dla biegowych.

WAŻNE ADRESY:

Urząd Gminy Biały Dunajec Gminny Ośrodek Kultury Gminna Biblioteka Publiczna ul. Jana Pawła II 312 im. gen. bryg. Andrzeja Galicy w Białym Dunajcu 34-425 Biały Dunajec ul. Jana Pawła II 363 ul. Jana Pawła II 363 tel. 18 20 731 97 34-425 Biały Dunajec 34-425 Biały Dunajec fax 18 20 731 25 tel. 18 20 016 90 tel. 18 20 738 98 www.bialydunajec.com.pl fax 18 20 733 30 fax 18 20 733 30 [email protected] [email protected] www.gokbialydunajec.pl

7 Bukowina Tatrzańska BUKOWINA TATRZAŃSKA Góry, narty i tradycja

Lud tu twardsy jak skała, śnie wzajemne przenikanie się, tworzą specyficzny mocniyjsy jak smyreki, klimat, stanowiący o niepowtarzalności regionu. obycaji góralskik nie popuści na wieki Mieszka tutaj 12 300 mieszkańców. Gminę tworzy Józef Pitorak osiem wsi: na grzbietach i stokach Pogórza Glicza- rowskiego rozciąga się Bukowina Tatrzańska, a w jego Zachwycić się Tatrami dolinach leżą Groń i Leśnica, najbardziej na południe wysunięte są Brzegi, w dolinie Białki, na lewym jej Widok na Tatry z Bukowiny Tatrzańskiej zachwycił już brzegu leży Białka Tatrzańska, a na prawym, należące niejednego. Cały górski świat widać stąd jak na dłoni. już do Spisza, Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska. Koniecznie trzeba tu przyjechać, by nabrać świeżego powietrza w płuca, zachwycić się Tatrami i nacieszyć Historia góralszczyzną. Mieszkańcy gminy, kultywujący góral- Po obu stronach Białki ską tradycję, dbają o to, by gmina nowocześnie się roz- wijała. Stąd liczne inwestycje, wyciągi narciarskie, trasy Przez stulecia rzeka Białka stanowiła granicę dwóch spacerowe, rowerowe i inne atrakcje. W szeroką ofertę państw: polskiego i węgierskiego. Podhale wraz z Biał- kulturalną Bukowiny Tatrzańskiej znakomicie wpisują ką, Brzegami, Bukowiną, Groniem i Leśnicą dzieliło się słynne „Sabałowe Bajania” i inne imprezy kultural- trudne losy Królestwa Polskiego, a potem pozostają- ne, organizowane przez bukowiański Dom Ludowy cej pod zaborami Galicji. Wioski zaś spiskie wchodziły i ludzi, którzy swoją pasją potrafili zarazić innych. w skład historycznych Węgier i w państwie polskim Gmina Bukowina Tatrzańska obejmuje ziemie leżące znalazły się w latach 20. ubiegłego wieku. na styku dwóch historycznych krain, oddzielonych Bukowina Tatrzańska powstała jako jedna z ostatnich rzeką Białką. Na jej lewym, zachodnim brzegu znajdu- wsi na Podhalu. Najwcześniejszy zapis o niej znajduje je się Podhale, na prawym, na wschodzie – Spisz. Ich się w wyroku króla Zygmunta III z 1630 roku w spra- odrębność, odmienna historia i kultura, a jednocze- wie skargi na starostę Mikołaja Komorowskiego. Od-

8 Bukowina Tatrzańska

powiada to prawdopodobnie końcowi procesu osad- dycja: działa trzynaście zespołów folklorystycz- nictwa na „bukowiańskich wierchach”. Na początku nych. Uwagę zwraca też góralski zespół rockowy XVII wieku powstała Białka, w której funkcję sołtysów „Rzoz”, pod kierunkiem Bartka Koszarka. W cza- przez lata dzierżył słynny ród Nowobilskich. Z tego sie uroczystości świeckich i kościelnych, a także samego okresu pochodzą dokumenty z pierwszymi na co dzień, wielu mieszkańców nosi tradycyj- wzmiankami o Groniu, Leśnicy i Brzegach. Wioski spi- ny strój góralski. Wszyscy posługują się gwarą. skie zasiedlono na przełomie XVI i XVII w. Według le- Mieszkający w Czarnej Górze przy rzece Białce gendy, założycielem Jurgowa był zbójnik Jurko z Fran- Romowie również zachowali swój język i kultu- kowej. Z pewnością osiedlali się tutaj polscy górale rę. Wiele rodzin z ojca na syna przekazuje daw- spiscy i podhalańscy oraz górale ze Słowacji. Na prze- ne, pamiętające jeszcze słynnego gawędziarza łomie XIX i XX w. region został odkryty przez turystów i muzykanta Jana Krzeptowskiego-Sabałę „nuty” i od tej pory przyciąga coraz większą ich liczbę. – każda ze wsi gminnych trochę odmienne „gra”, różnią się też między sobą elementami zdobienia Zabytki stroju i elementami architektonicznymi. Decy- W drewnie wyczarowane duje to o bogactwie oferty kulturalnej regionu, o której przekonać się można odwiedzając miesz- Najciekawsze zabytki na terenie gminy Bukowina Ta- kańców w ich domach. W każdym znaleźć moż- trzańska to drewniane kościółki i kapliczki, stare zagrody na rzeźbione meble, haftowane obrusy i makaty, i szałasy. Piękne, zabytkowe, drewniane świątynie podzi- ręcznie tkane chodniki i niezwykle barwne stro- wiać można w Białce Tatrzańskiej (XVII/XVIII w.) i Jurgowie je, a „za listwą” obrazy na szkle, przedstawiające (XVII w.). Spośród licznych kapliczek koniecznie zobaczyć świętych. Aby tę różnorodność zachować, przy trzeba osiemnastowieczną kapliczkę w Groniu na Koby- Domu Ludowym w Bukowinie powstała Szkoła larzówce, która ponoć „idzie” w stronę Trybsza. Ciekawe, Ginących Zawodów, Folkloru i Sztuki Ludowej, wiekowe chaty góralskie zagospodarowano muzealnie. ucząca haftu, budowy tradycyjnych instrumen- Na Spiszu działają dwie filie zakopiańskiego Muzeum Ta- tów ludowych, kowalstwa, rzeźby w drewnie trzańskiego: Zagroda Sołtysów w Jurgowie oraz Zagroda i kamieniu, malarstwa na szkle, garncarstwa i sny- Korkoszów w Czarnej Górze. Zwiedzanie Jurgowa warto cerstwa. Tradycyjne rzemiosło ludowe zachowało połączyć z odwiedzeniem Polany Podokólne, na której się tu w czystej formie. Kobiety haftują stroje ko- znajduje się kilkadziesiąt dawnych szałasów pasterskich. biece, zaś mężczyźni haftują sukniane portki i cu- chy, wykonują pasy bacowskie i juhaskie, kierpce, Kultura metalowe spinki, rozetki, klamry, wykonują i rzeź- Tradycja podhalańska i spiska bią meble, lutnicy budują tradycyjne instrumenty muzyczne, ale też doskonałej jakości skrzypce. Na terenie gminy kultywowana jest góralska tra- Popularne jest również malarstwo na szkle.

9 Bukowina Tatrzańska

Imprezy sięgnąć. Ciekawą pozycją jest też książka Antoniego Karnawałowe szaleństwo, Kroha „Sklep potrzeb kulturalnych”, w której Autor bajania i teatr (znany etnograf i pisarz mieszkający w dzieciństwie w Bukowinie) opisuje ludzi żyjących kilkadziesiąt lat Centrum kulturalnym gminy jest Dom Ludowy w Buko- temu na pograniczu Podhala i Spisza… winie Tatrzańskiej – jedyna w Polsce Spółdzielnia Kultu- W Bukowinie Tatrzańskiej cyklicznie organizowane są ralno-Oświatowa. Dom, wzniesiony w latach 1928-1934 też: dwie majowe imprezy: „U Styku Trzech Kultur LIN- z inicjatywy nauczyciela i działacza kulturalnego Fran- DADA”, na której wręczana jest doroczna nagroda dla ciszka Ćwiżewicza. Prócz prowadzenia Szkoły Ginących twórców kultury, oraz Konkurs Muzyk Podhalańskich Zawodów i opieki nad działającymi w gminie zespoła- „Dziadońcynie Granie”, w czerwcu – Przegląd Dorob- mi folklorystycznymi, organizuje on dwa ogólnopolskie ku Kulturalnego Gminy Bukowina Tatrzańska a w lip- konkursy: sierpniowe „Sabałowe Bajania” (ogólnopolski cu – Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych. konkurs gawędziarzy ludowych, instrumentalistów Sierpniowy „Festyn Białcański” w Białce Tatrzańskiej i śpiewaków ludowych, śpiewu pytacy i mowy starosty to jednocześnie bardzo popularny Wybór Harnasia weselnego), oraz zimowy „Karnawał Góralski” (konkurs Roku, Cepra i Ceperki Roku. Coraz większym zain- grup kolędniczych, tańca zbójnickiego i solowych par teresowaniem turystów cieszą się też inne letnie tanecznych, a także, coraz bardziej popularne na Pod- imprezy: w Jurgowie odbywa się „Dzień Polowaca”, halu, wyścigi kumoterek, skiring czyli jazda na nartach w Brzegach – Wybór Gaździny. A kiedy zbliża się je- za koniem oraz ski-skiring – jazda na nartach za koniem sień, w Groniu i Leśnicy odbywa się Festyn Bacowski, pod jeźdźcem). Obu tym imprezom towarzyszą wysta- którego ozdobą są tradycje związane z redykiem, wy prac twórców ludowych połączone z kiermaszem, czyli z przyprowadzeniem owiec z hal oraz wybór degustacja potraw regionalnych, występy licznych Gazdy Roku. zespołów, plenery artystyczne oraz spektakle amator- Warto pamiętać, że przy Bukowiańskim Domu Lu- skich zespołów teatralnych. dowym działa Amatorski Zespół Teatralny im. Józefa Pitoraka przedstawiający sztuki w gwarze góralskiej. Książki o Bukowinie Tatrzańskiej Zespół wielokrotnie zdobywał nagrody na przeglą- dach teatrów amatorskich. W 2010r ukazała się szósta już książka Stanisławy Ga- licy Górkiewicz „Krajem nieba, krajem ziemi – opowie- Turystyka ści bukowiańskie”. We wszystkich swych publikacjach Morskie Oko, Gęsia Szyja, autorka opisuje historię, obyczaje i życie ludzi miesz- wodne uciechy... kających od pokoleń na bukowiańskich wierchach. Robi to z miłością, wielkim znawstwem tematu i du- Około 30% powierzchni gminy to obszar Ta- żym literackim talentem – warto więc po Jej książki trzańskiego Parku Narodowego, a na jego te-

10 Bukowina Tatrzańska renie znajdują się takie skarby przyrody jak: Turystyka Morskie Oko, Dolina Pięciu Stawów Polskich, Narty w Dolinie Białki Wodogrzmoty Mickiewicza czy Wielka Siklawa. Morskie Oko jest najczęściej odwiedzanym miej- Jednym z najważniejszych ośrodków narciarskich w Pol- scem w Tatrach. W sierpniu dociera tam nawet sce stała się w ostatnich latach Białka Tatrzańska. Wspa- do 15 tysięcy turystów dziennie. Dolina Pięciu niałe wyciągi krzesełkowe i orczykowe oraz doskonałe Stawów Polskich to jedna z najdzikszych i naj- trasy przygotowano na Kotelnicy Białczańskiej. Buko- ładniejszych tatrzańskich zakątków. Schroniska wina Tatrzańska to druga po Białce miejscowość kon- przy Morskim Oku i Przednim Stawie to dosko- kurująca z Zakopanem ze względu na bazę narciarską. nałe bazy wypadowe na wysokogórskie szlaki: W Bukowinie jest już ok. 30 wyciągów narciarskich. Nie na Rysy, Mięguszowiecką Przełęcz Pod Chłop- stanowią one jednak zwartego, jednolitego kompleksu, kiem, Świnicę i na Orlą Perć. Pamiętać jednak lecz z racji nietypowego położenia wsi, rozrzucone są należy, że wycieczki takie wymagają doskonalej po wszystkich wierchach. W pobliżu stoków narciar- kondycji i dobrego, turystycznego wyposażenia. skich znajdują się również lokale gastronomiczne, par- Warto dodać, że w rejonie gminy są także szczyty kingi i wypożyczalnie sprzętu narciarskiego. o niższej wysokości, z których rozpościerają się Nowością jest stacja narciarska w Jurgowie. Oferuje przepiękne widoki. Należy do nich z pewnością ona znakomite warunki do jazdy, wyciąg orczykowy Gęsia Szyja (1489 m) – widok z jej szczytu na Ta- i wyciąg krzesełkowy. Ze szczytu Górków Wierchu roz- try Bielskie i Wysokie jest wyjątkowej urody. Sze- pościera się piękna panorama, zwłaszcza na pobliskie reg szlaków spacerowych znajduje się w pobliżu Tatry Bielskie. Podobna stacja narciarska, o wysokim Bukowiny Tatrzańskiej i innych wsi gminy. Jest standardzie, powstała w Czarnej Górze. Poza narciar- tu też wiele ścieżek rowerowych dla miłośników stwem zjazdowym w Bukowinie Tatrzańskiej oczywi- kolarstwa górskiego. Jedną z głównych atrakcji ście można pobiegać na nartach biegowych lub śla- w Bukowinie jest (oddany do użytku w grudniu dowych. Jest to nie tylko świetny relaks, ale i sposób 2008r) zespół basenów geotermalnych – Terma na poznanie okolicznych wsi: Gliczarowa, Małego Ci- Bukowina Tatrzańska. chego, Białki Tatrzańskiej, oraz miejscowości na Spiszu.

WAŻNE ADRESY:

Urząd Gminy Bukowina Tatrzańska, Biuro Informacji Turystyczno-Kulturalnej Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze ul. Długa 144, w Bukowinie Tatrzańskiej (filia Muzeum Tatrzańskiego) 34-530 Bukowina Tatrzańska Dom Ludowy, Bukowina Tatrzańska, Zagóra 86 tel. 18 20 77 202, fax 18 20 00 879 ul. Długa 87 Czynne: środa – niedziela 10:00 – 14:00 e-mail: [email protected] Czynne: poniedziałek – piątek 11.00 – 19.00 bilet normalny 6,00 zł, bilet ulgowy 4,50 zł www.gmina.bukowinatatrzanska.pl tel. 18 20 77 511 Zagroda Sołtysów w Jurgowie Bukowiańskie Centrum Kultury Muzeum Tatrzańskie (filia Muzeum Tatrzańskiego) – Dom Ludowy im. Franciszka Ćwiżewicza im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Jurgów 215 ul. T. Kościuszki 87, ul. Krupówki 10, 34-500 Zakopane Czynne: środa – niedziela 10:00 – 14:00 34-530 Bukowina Tatrzańska tel. 18 20 15 205, 18 20 12 935 bilet normalny 6,00 zł, bilet ulgowy 4,50 zł tel./fax 18 20 77 221 fax 18 20 63 872 e-mail: [email protected] [email protected] www.muzeumtatrzanskie.pl

11 Kościelisko

ski śpiew, starodawną muzykę i zbyrkanie kierdla KOŚCIELISKO owiec podczas redyku. Spokój oraz walory przy- rodnicze i kulturowe powodują, że warto zagląd- Serce Podhala nąć do Kościeliska, miejscowości położonej u wrót Tatr Zachodnich, urokliwych dolin: Chochołow- skiej, Lejowej i Kościeliskiej. Widoki w stronę Tatr Choć tu, w Kościeliskach, kamieniste pole, Zachodnich urzekają pięknem, bliskością przyro- nie pódem na Bugaj ani na Podole, dy, spokojem i szeroką przestrzenią. Wielu mówi nad syrokom Wisłe ni nad Dunaj siwy, jednak, że prawdziwym bogactwem tej gminy, bo jo w Kościeliskach jak ptosek scęśliwy... obok pięknej, górskiej przyrody, są tutejsi ludzie: twardzi jak stal zbójnickiego noża, wierni góral- Stanisław Nędza-Kubiniec, W Kościeliskach, 1936. skiej tradycji, pracowici, gościnni i honorowi.

Kościelisko, Witów czyli dawne „Polany” — z Jagną Marczułajtis

Kościelisko to wieś góralska składająca się z 21 Witów to atrakcyjna turystycznie miejscowość polan, często nazywana „sercem Podhala”. Dawne Podhala, leżąca bezpośrednio u stóp Tatr. Powsta- osady pasterskie (wspominane w dokumentach ła na początku XVII w. Położona jest blisko Doliny od 1623 r.) stopniowo zamieniały się w osiedla. Chochołowskiej i tajemniczej, rzadko odwiedzanej Z nich wywodzą się znakomite podtatrzańskie Doliny Lejowej oraz Polany Biały Potok, słynącej rody góralskie: Krzeptowskich, Nędzów, Obroch- z doskonałych oscypków. Od południa i zachodu tów i Stopków. To rzeczywiście magiczne miejsce Witów graniczy ze Słowacją. Szlaki turystyczne na mapie Skalnego Podhala. Miejsce, w którym prowadzą stąd m.in. na Starorobociański Wierch, góralska tradycja, pracowitość i fantazja spotyka- Ornak, Wołowiec, czy Jarząbczy Wierch – honorne ją się z nowoczesnością. Słychać tu jeszcze góral- szczyty zachodniej części Tatr. Dodatkową atrakcją

12 Kościelisko jest masyw Magury Witowskiej (latem wspaniałe osada powstała na wykarczowanych polanach grzyby, zimą ładne wycieczki na nartach ślado- śródleśnych, podobnie jak w pobliskim Kościeli- wych lub na skuterach śnieżnych). Atrakcyjność sku i Zakopanem. Do końca XIX wieku wójtostwo tej uroczej miejscowości wzrasta zimą, gdy roz- dzianiskie przechodziło z rąk do rąk, pozostając poczyna się okres „białego szaleństwa”. Na terenie jednak cały czas we władaniu rodów szlachec- Witowa działają 4 wyciągi narciarskie, w tym nowa kich. Od połowy XIX wieku tutejsze szlacheckie czteroosobowa kolej linowa o długości ponad dobra zaczęły przechodzić w ręce miejscowych 1000 m i przewyższeniu 150 m. Amatorzy sportów górali. Po czasach dworskich pozostała w Dziani- zimowych zastaną tutaj również kilka tras biego- szu zabytkowa figura św. Barbary z 1772 r. oraz wych. W Witowie znajduje się ośrodek narciarski kamienne piwnice i fundamenty niegdysiejsze- Witów-ski, a w nim szkoła narciarska i snowboar- go dworu. Dzisiaj Dzianisz kładzie nacisk na roz- dowa Jagny Marczułajtis – naszej najbardziej uty- wój turystyki letniej i zimowej. Z tras biegowych tułowanej zawodniczki w tej dyscyplinie (czwarte na Mietłówce i w Paśmie Gubałowskim wzrok miejsce na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich Salt sięga od Tatr, poprzez Babią Górę, aż po lesiste Lake City 2002 i tytuły mistrzyni świata juniorów). Gorce. Grzbietem Gubałówki w stronę Dzianisza i dalej do Chochołowa prowadzi piękny, choć Dzianisz, czyli wymagający, szlak rowerowy zwany szlakiem „rzeka w dolinie” Powstania Chochołowskiego 1846 r. Najwyższy szczyt w okolicy to Ostrysz, z którego widok na- Dzianisz to położona na łagodnych grzbietach prawdę zapiera dech w piersiach. To dobre miej- po północnej stronie Pogórza Gubałowskiego sce do uprawiania narciarstwa biegowego i tury- malownicza wieś góralska. Historia wsi sięga styki narciarskiej. Dzianisz zachował swój rolniczy roku 1619, kiedy to przywilej lokacyjny dostał i swojski charakter, a turysta zawsze znajdzie tutaj od starosty nowotarskiego Walenty Pietrzykow- spokój, czyste powietrze i piękną przyrodę. Cze- ski. Nazwa wsi wywodzi się ponoć od wołoskiego góż chcieć więcej? Dzea-nysz (w tłum. „rzeka w dolinie”). Pierwsza

13 Kościelisko

Kultura na Polanach

Kościeliska gmina słynie z wielu ciekawych imprez i wydarzeń kulturalnych, których zadaniem jest przede wszystkim prezentacja góralskiego folkloru i kultury, tutejszej tradycji, muzyki, śpiewu i... kuchni. Oferta kulturalna jest zorganizowana w taki sposób, by w każdej z trzech wsi gminy działo się coś, co za- wie i juhasi schodzą z owcami z hal, co jest symbo- interesuje turystów. Centrum kulturalnym jest oczy- licznym zakończeniem wielkiego redyku. Słychać wiście Kościelisko, a zwłaszcza Dom Ludowy Związ- wówczas pasterskie śpiewy, a bacowie rozliczają się ku Podhalan i Gminny Ośrodek Kultury Regionalnej z juhasami za ich pracę. Towarzyszą temu występy (GOKR). „Sztandarową” imprezą jest tutaj od lat orga- i degustacje pasterskiego jadła: bundzu i oscypka. nizowany wiosną „Przednówek na Polanach”, prze- Jesienną atrakcją są „Wykopki w Dzianiszu”. Koście- gląd śpiewu pasterskiego oraz gry na instrumentach lisko organizuje też rokrocznie koncert „Majowe pasterskich. „Majówka w Dzianiszu”, poświęcona Granie” – dedykowany ratownikowi TOPR i świetne- kultowi Maryi, organizowana jest w ostatnią niedzie- mu muzykantowi, Markowi Łabunowiczowi „Mai”, lę maja, przy kapliczce Matki Boskiej w Dzianiszu który w grudniu 2001 r. zginął w akcji ratunkowej Górnym. W lipcu odbywa się „Witowiańska Watra”, pod Szpiglasową Przełęczą. Co roku cykl imprez a w sierpniu w Dolinie Chochołowskiej tradycyjne kończą listopadowe „Poetyckie Zoduski” w Domu „Święto Lasu”. „Polaniarski Osod” kończący sezon Ludowym. W kilku salach w gminie odbywają letni na Polanach to święto, podczas którego baco- się czasowe wystawy plastyczne i fotograficzne,

14 Kościelisko bo mieszka tu wielu artystów, twórców ludowych, na wyniosły Wołowiec (2064 m), a dalej na Jarząb- świetnych rzeźbiarzy i malarzy na szkle. Imprezom czy Wierch (2137 m) i Starorobociański Wierch towarzyszą występy lokalnych zespołów góralskich (2176 m). Polana słynie wiosną z łanów pięknych („Polaniorze”, „Mali Witowianie”, „Mali Dzianiszanie” krokusów. Spacerowiczom polecamy ścieżkę nad i „Polany”) oraz pokazy pasterskie i prezentacje gó- reglami i Dolinę Lejową a miłośnikom górskiego ralskiej kuchni... kolarstwa liczne trasy rowerowe i organizowane w gminie zawody m.in. trial rowerowy... Turystyka Poetyckie doliny i wierchy Turystyka Narty, biathlon, kumoterki Latem na turystów czekają Tatry Zachodnie, a zwłaszcza urokliwe Doliny: Kościeliska i Chocho- Kościelisko, miejsce, w którym bogata tradycja łowska. Kościeliska ma 10 km długości, a łatwy uprawiania sportowego wyczynu przeplata się szlak prowadzi wzdłuż potoku, obok szałasu pa- z turystyką, zaprasza w swoje progi wszystkich mi- sterskiego, przez szereg bramek skalnych i polan łośników „białego szaleństwa”. Każdy z pewnością do schroniska im. Walerego Goetla na Hali Ornak. znajdzie tutaj coś dla siebie. W okolicach Koście- Pierwszymi użytkownikami doliny byli pasterze liska turyści mogą uprawiać narciarstwo biegowe oraz górnicy i hutnicy, po nich w XIX wieku poja- i śladowe (Dolina Kościeliska, Dolina Chochołow- wili się pierwsi turyści i... poeci, którzy tę właśnie ska, Polana Biały Potok i pasmo Magury Witow- tatrzańską dolinę upodobali sobie najbardziej. skiej) oraz ski-alpinizm. Na turystów czekają w Ko- Nad dnem doliny królują szczyty Bystrej (2248 m) ścielisku wyciągi narciarskie na stokach Gubałówki i Błyszcza (2158 m) oraz rozległy masyw Kominiar- (Butorowy Wierch) oraz na polanach pod Reglami. skiego Wierchu. Wędrując napotykamy ciekawe Z uznanymi ośrodkami narciarskimi coraz lepiej formy skalne: Sowę, Kończystą Turnię (na niej zna- konkuruje Witów, oferując trasy narciarskie o róż- ki poszukiwaczy skarbów!), Raptawicką Grań oraz nym stopniu trudności. Gmina organizuje liczne Zbójnickie Okna. Ta ostatnia nazwa świadczy o sil- zawody sportowe m.in. Memoriał im. Bronisławy nych zbójnickich tradycjach kościeliskiej gminy. Staszel-Polankowej i Memoriał im. Stanisława Bu- Atrakcją jest tu też Staw Smreczyński i wycieczki kowskiego. W Dolinie Chochołowskiej rokrocznie w wyższe partie: grzbietem Ornaku lub na Czer- w kwietniu odbywa się ski-alpinistyczny Memo- wone Wierchy. riał im. Józefa Oppenheima. Jest to zarazem finał Nie mniej piękna i jeszcze dłuższa (15 km) jest Do- Pucharu Polski w tej dyscyplinie. W Kościelisku-Ki- lina Chochołowska. Podobnie jak w Kościeliskiej występują w niej charakterystyczne bramki skal- ne: Niżnia i Wyżnia Brama Chochołowska. Atrak- cją doliny jest prowadzony tu od pokoleń wypas owiec na Siwej Polanie, Białym Potoku i na Polanie Chochołowskiej. To tu, w szałasie bacy Jędrzeja Zięby-Gała, oscypka próbował podczas swojej pielgrzymki do kraju w 1983 r. papież Jan Paweł II. Na jego cześć szlak do Doliny Jarząbczej nazywa- ny jest szlakiem papieskim. Prowadzi on do tzw. Kamienia, gdzie Jan Paweł II zakończył wtedy swój spacer po dolinie. Punktem wypadowym jest w tym rejonie schronisko na Polanie Chochołow- skiej. Można stąd wędrować przez Grzesia i Rakoń

15 Kościelisko

rach znajduje się stadion biathlonowy na którym odbyły się Mistrzostwa Świata (w 1969r) i Mistrzo- stwa Europy Zakopane Kościelisko 2000, w których reprezentanci Polski zdobyli 7 medali. Jest to naj- ważniejszy obiekt sportowy Kościelisk i jeden z najważniejszych na Podhalu. W 2003 r. odbyły się na nim biathlonowe Mistrzostwa Świata juniorów i juniorów młodszych. Dużą atrakcją dla turystów są też tradycyjne wyścigi sanek góralskich zwa- nych „kumoterkami”, które odbywają się każdej (1992, 1994, 1998). Na najtrudniejszych trasach al- zimy na Polanie Siwarne... pejskich startowali w latach pięćdziesiątych i sześć- dziesiątych zjazdowcy: Jan Gąsienica-Ciaptak (olim- Sport pijczyk: 1948, 1952, 1956) i jego syn Maciej (zdobyli Olimpijska gmina rodzinnie 50 złotych medali na Mistrzostwach Pol- ski!) oraz Maria Kowalska, Maria Gąsienica-Daniel- Kościelisko jest kolebką polskiego narciarstwa bie- Szatkowska i Jan Zarycki „Symek”. Kościelisko ma tak- gowego i biathlonu. Pochodzi stąd aż czterdziestu że piękny wkład w kombinację klasyczną (norweską) olimpijczyków. To ewenement w skali naszego kraju i skoki, a zawodnicy: Kazimierz Długopolski, Józef i... świata. Pionierami byli reprezentanci na ZIO w Sa- Gąsienica-Daniel, Józef Karpiel, Roman Gąsienica- int Moritz w 1928r: Andrzej Krzeptowski (trzynasty w biegu na 50 km) i skoczek Stanisław Gąsienica- Sieczka. Najwybitniejsi sportowcy pochodzący z Ko- ścielisk to: mistrz świata na 15 km z Lahti (1978) Józef Łuszczek oraz brązowy medalista MŚ FIS w konku- rencjach klasycznych z Falun (1974) Jan Staszel, który zdobył brązowy medal na dystansie 30 km. Na Zimowych Igrzyskach startowali także z powo- dzeniem biegacze: Stanisław Bukowski „Ociec”, Józefa Pęksa-Czerniawska, Helena Lewan- dowska, Maria Gąsienica-Bukowa, Tadeusz Kwapień, Andrzej Mateja, Józef Rysula i Małgorzata Ru- chała – trzykrot- na olimpijka

16 Kościelisko

Sieczka zajmowali wysokie lokaty podczas Zi- mowych Igrzysk. Syn Romana Gąsienicy-Sieczki, Bartłomiej, zawodnik WKS Zakopane, zdobył dwa medale podczas Zimowej Uniwersiady 1993 r. w Zakopanem. W Kościelisku dzięki działalności płk Stanisława Zięby powstał polski biathlon. Do historii tej pięk- nej konkurencji przeszli: czterokrotny olimpijczyk i trzykrotny medalista MŚ Józef Gąsienica-Sobczak (słynny „Juha”), Stanisław Szczepaniak (czwarty w Grenoble w1968r) oraz medaliści Mistrzostw Świata: Andrzej Rapacz (5 medali MŚ), Jan Szpu- nar (4), Wojciech Truchan (2). Trzykrotnie olimpij- czykami byli też: Jan Ziemianin i Halina Pitoń. Dziś, na biathlonowych trasach z sukcesami startują: Katarzyna Ponikwia, Krystyna Pałka, Paulina Bo- bak i inni zawodnicy klubu BKS WP Kościelisko.

Zabytki Czar drewnianych kościółków

Najpiękniejszymi zabytkowymi obiektami Koście- lisk są drewniane kościoły i urokliwe przydrożne kapliczki. W Kościelisku warto zwiedzić kościół pod wezwaniem św. Kazimierza Królewicza, wy- budowany przez mieszkańców gminy z inicjaty- wy ks. Kazimierza Kaszelewskie- go i uroczyście poświęcony 2 II 1916 r. W tym samym roku (1 IX) WAŻNE ADRESY: utworzona została w Kościeli- sku ekspozytura; ks. Kaszelew- Urząd Gminy Kościelisko Związek Podhalan Oddział Kościelisko ski pracował w niej do 1918 r. ul. Strzelców Podhalańskich 44, Dom Ludowy Podobne piękne drewniane 34-511 Kościelisko im. Bronisławy i Kazimierza Dłuskich kościółki znajdują się w Wito- tel. 18 20 791 00-03 Chotarz 453, 34-511 Kościelisko wie i Dzianiszu. Dużą atrakcją e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] dla turystów odwiedzających www.koscielisko.com.pl www.koscieliska.pl Polanę Chochołowską jest ka- pliczka pod wezwaniem. Św. Gminny Ośrodek Kultury Regionalnej Informacja Turystyczna Jana, w której latem, w niedzie- ul.Stanisława Nędzy-Kubińca 76, Dom Ludowy im. Bronisławy i Kazimierza le, odbywają się Msze Święte 34-511 Kościelisko Dłuskich a zimą tradycyjna Pasterka. tel./fax. 18 20 70 051 Chotarz 453, 34-511 Kościelisko Warto też dotrzeć do rozmiesz- e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]; czonych w różnych częściach www.koscielisko.com.pl, [email protected] gminy przydrożnych krzyży www.koscieliska.pl www.koscieliska.pl i kapliczek.

17 Poronin PORONIN Tatrzańska z ducha

Na wierchach, w dolinach

Warto zajrzeć do gminy Poronin zimą, by poszuso- wać na Galicowej Grapie i w Małem Cichem, a la- tem, by być gościem największej imprezy kultu- ralnej gminy – Poroniańskiego Lata. Żywe są tutaj dawne zwyczaje i obrzędy. Góralski charakter wsi Historia i zabytki i jej mieszkańców jest widoczny na każdym kroku. Pasterstwo, kosy, lemiesze... Miejscowy Zespół Regionalny „Regle” i zespoły re- gionalne z innych wiosek to już legendy polskiego Wszystkie wioski w gminie Poronin powstawały folkloru. A o krok są przecież Tatry z wieloma szla- od XVI do XVIII wieku, kiedy ziemie te były kró- kami turystycznymi oraz puste najczęściej ścieżki lewszczyznami, zarządzanymi przez starostów no- Pasma Gliczarowskiego. wotarskich. Osady niejednokrotnie dzieliły się i łą- W skład gminy Poronin wchodzą wsie: Stasików- czyły – Ząb i Suche były kiedyś jedną wsią zwaną ka, , Małe Ciche, , , Zubsuche a Murzasichlae powstało z połączenia Poronin, Suche i Ząb. Wszystkie pięknie położone: osad Muru i Za Sichłą. Pierwsze wzmianki o wsi Po- Poronin u zbiegu potoków Porońca i Zakopianki, ronin pochodzą z roku 1624, ale nazwa rzeki pły- nieco wyżej, wśród łąk i lasów – Stasikówka, naj- nącej przez wieś pojawia się już w 1254 r. W 1833 r. bliżej Tatr, prawie na granicy Parku Narodowego utworzono tu samodzielną parafię z kościołem. – Murzasichle i Małe Ciche, w dolinach potoków Około 1813 r. powstał pod Poroninem zakład prze- Suchego i Bystrego – wsie Nowe Bystre i Suche rabiający surówkę żelazną. Wyrabiano tu doskona- i w końcu wysoko, na wzgórzach Pasma Guba- łe kosy i lemiesze. Stąd części wsi do dziś zwie się łowskiego Bustyk i Ząb – najwyżej położona wieś Kośne Hamry. Jednak nie przemysł, ale turystyka w Polsce (1013 m n.p.m.). okazała się przyszłością Poronina i wiosek go ota- czających. Na terenie gminy warto odwiedzić sty-

18 Poronin lowe kościoły w Poroninie, Nowem Bystrem i Zębie mów już od prawie 100 lat. A wszystko w miejscu, oraz poszukać kapliczek, krzyży przydrożnych, sta- w którym w 1860r pastereczce Marysi Murzańskiej rych chat czy szałasów. ukazała się Jasna Pani. Gdy wieść o objawieniu rozeszła się wśród ludzi, okoliczni mieszkańcy za- Historia i zabytki częli miejsce to otaczać coraz większym kultem. Letnisko Na Wiktorówkach pojawił się na drzewie obrazek, później niewielka kapliczka, wreszcie znana figur- Już w XIX w. Poronin był letniskiem. Miejscowość ka, a z biegiem czasu obecna kaplica. Na początku odwiedzali: wybitny malarz, autor „Bitwy pod XX wieku ludzie zaczęli do Wiktorówek pielgrzy- Grunwaldem” – Jan Matejko, młodopolski poeta, mować i robią to do dziś... piewca Tatr – Kazimierz Przerwa-Tetmajer, pocho- dzący z Kujaw, zakochany w góralszczyźnie po- Kultura eta – Jan Kasprowicz, pisarz z góralskiego rodu – Wszechobecny folklor Władysław Orkan, subtelny poeta – Leopold Staff i wielu innych. Siłą gminy Poronin jest przywiązanie do tradycji. W latach 1913-1914 w zajeździe Pawła Guta Mosto- Bogata oferta kulturalna służy zarówno gościom wego bywał, mieszkający w pobliskim Białym Du- jak i stałym mieszkańcom, upowszechnia rodzimą, najcu – Włodzimierz Lenin. Za czasów PRL, w 1947 góralską tradycję i pomaga w dziele edukacji no- roku w budynku karczmy Gutów-Mostowych wych pokoleń. Centrum kulturalnym gminy pozo- utworzono Muzeum Lenina, a na przyległym placu staje Gminny Ośrodek Kultury w Poroninie. postawiono jego pomnik. Muzeum zlikwidowano Na terenie gminy działa siedem oddziałów Związ- w 1990, a pomnik wywieziono. Obecnie w tym bu- ku Podhalan. We wszystkich sołectwach funkcjo- dynku mieści się Gminny Ośrodek Kultury. nuje 13 zespołów regionalnych dziecięcych i mło- dzieżowych, a na corocznym Przeglądzie Zespołów Kultura przez scenę w świetlicy GOK przewija się około U Matki Bożej Królowej Tatr 400 uczestników, prezentując śpiew, taniec, mu- zykę i obyczaj góralski. Mieszkanką Poronina jest Wypoczywając na Podhalu warto odbyć spacer też Hanka Chowaniec-Rybka, artystka obdarzona na Wiktorówki, do Matki Bożej Królowej Tatr lub, pięknym głosem i wybitną muzykalnością, która jak mówią inni, Matki Boskiej Jaworzyńskiej. Ukryta słynie z propagowania muzyki góralskiej w no- w lesie, nieopodal słynącej z widoków Rusinowej woczesnych, jazzowych aranżacjach. W 2004 roku Polany, kaplica z figurką Maryi przyciąga pielgrzy- wydała w Polskim Radiu płytę folkową „I to i to”.

19 Poronin

Utwory te cieszą się dużą popularnością i często goszczą na radiowej antenie. Album został nomi- nowany do nagrody Fryderyka 2004 w kategorii etno/folk. Artystka współpracowała też z wybit- nym amerykańskim muzykiem jazzowym – Ben- niem Maupinem.

Imprezy Poroniańskie cztery pory roku

Najważniejszą imprezą kulturalno-promocyjną w gminie jest Poroniańskie Lato. W czasie kilku- dniowego cyklu imprez główne miejsce zajmują Turystyka występy zespołów regionalnych. Organizuje się Przez grapy do Tatr szereg konkursów i wiele innych atrakcji, a także promuje się nowe książki – m.in. „Poronin dawniej Tereny wokół Poronina są doskonałe do uprawia- i dziś” i „Dzieje Kościoła w Poroninie”. nia turystyki pieszej i rowerowej. Liczne pensjona- Zimą ważne miejsce w kalendarium imprez kultu- ty zachęcają do spędzenia tu wakacji – zarówno ralnych zajmuje Parada Gazdowska, organizowana zimowych, jak i letnich. Nad Poroninem góruje w styczniu na Polanie Lichajówki, przy drodze Ko- Galicowa Grapa (982 m n.p.m.), szczyt w Paśmie śne Hamry – Małe Ciche. Gliczarowskim, na wschód od centrum miejscowo- Sierpień to w gminie Poronin popularny Dzień ści. Prowadzi na nią z Poronina szlak turystyczny. Misia, Miodu i Bartników – ogólnopodhalańskie Galicowa Grapa słynie z rozległej panoramy Tatr. spotkanie pszczelarzy. W miesiącu tym odbywa Na terenie gminy można też pojeździć na rowe- się także Osod w Nowem Bystrem – prezentacja rach górskich, dzięki rozwijającej się sieci znakowa- obrzędów związanych z pasterstwem i degustacja nych tras. Jesienią okoliczne lasy obfitują w grzyby. oscypków, bundzu czy żentycy. Na szlaki tatrzańskie najwygodniej udać się z Mur- W lecie popularne są również: Poroniańskie Śpa- zasichla lub Małego Cichego, wiosek graniczących sy czy Zawody Cyklotrialowe w Nowem Bystrem. z Tatrzańskim Parkiem Narodowym. Niezapomnia- Corocznie jesienią organizowany jest Konkurs Po- nych wrażeń dostarczy chociażby wyprawa doliną traw Regionalnych. Uczestniczą w nim gospodynie Suchej Wody na Halę Gąsienicową. Z Małego Ci- wszystkich sołectw w gminie Poronin, oraz z gmin chego blisko już na Wiktorówki, Rusinową Polanę, sąsiednich, prześcigając się w pomysłach na kuli- Gęsią Szyję a dalej, może... do Morskiego Oka. narne specjały.

20 Poronin

Turystyka Narty dla małych i dużych

W gminie Poronin zimą można pojeździć na nartach zjazdowych i poślizgaś się na biegówkach. Zwłaszcza Galicowa Grapa nadaje się świetnie do uprawiania nar- ciarstwa biegowego, śladowego i tourowego. Wystarczy wyjść na wierzchołek popularnej „Grapy” i wędrować gdzie oczy poniosą. Na Galicowej Grapie działają zimą wyciągi narciar- skie (najdłuższy – 800 metrowy), trasy są oświetlone, a do dyspozycji narciarzy są: wypożyczalnie i serwis nar- ciarski, szkoła narciarska, bufety. Miłośnicy nart mogą scowych olimpijczyków, czy zachęconych sukcesami też korzystać z wyciągu narciarskiego w Stasikówce. polskich zawodników na światowych arenach sporto- Małe Ciche to ośrodek sportów zimowych pierwszej wych. Dumą gminy jest LKS „Poroniec”. Klub działający klasy – na pięknym i długim stoku działa 1250-metro- od 1947 r. wychował wielu medalistów, uczestników wy wyciąg krzesełkowy i wyciąg orczykowy o długości największych światowych imprez w narciarskich kon- 610 m. Trasy są oświetlone i sztucznie naśnieżane. Kolej kurencjach klasycznych, olimpijczyków i uczestników linowa Małe Ciche wozi też turystów w okresie letnim. Mistrzostw Świata FIS. Wystarczy wspomnieć o siostrach W pobliżu działa także kilka mniejszych wyciągów. Majerczykównych, uczestniczkach kilku olimpiad, świet- Zimą warto przyjechać do Murzasichla – w tej uroczej nych biegaczkach, Andrzeju Zaryckim – srebrnym meda- góralskiej wiosce są trzy wyciągi i jeden spory kompleks liście mistrzostw świata juniorów w kombinacji i brązo- narciarski. Do dyspozycji narciarzy pozostają też: cztery wym w skokach otwartych, olimpijczykach: Marii Trebuni, wyciągi w Zębie i jeden w Suchem. Władysławie Podgórskim, Stefanie Habasie, a także o po- pularnym skoczku narciarskim – Kamilu Stochu. Z Po- Sport ronina wywodzi się także nasza słynna snowboardzista Mistrzowie i olimpijczycy – Jagna Marczułajtis. Brązowy medal podczas XXI Igrzysk Olimpijskich w Vancouver zdobyła Katarzyna Bachleda Gmina Poronin należy do najbardziej usportowionych Curuś, reprezentująca barwy klubu LKS Poroniec. w całym regionie. Sport jest chlubą tej gminy. Już od naj- młodszych lat wiele dzieci WAŻNE ADRESY: uprawia tu czynnie sport, przeważnie za przykładem Urząd Gminy Poronin Gminny Ośrodek Kultury w Poroninie swoich najbliższych, miej- ul. Piłsudskiego 5, 34-520 Poronin ul. Piłsudskiego 2, 34-520 Poronin tel. 18 20 741 12 tel. 18 20 740 74 fax 18 20 741 92 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.poronin.pl Kaplica M.B. Jaworzyńskiej Wiktorówki – Rusinowa Polana Gminne Centrum Informacji i Promocji Małe Ciche 47 ul. Piłsudskiego 2, 34-520 Poronin 34-531 Murzasichle tel. 18 20 742 98 tel. 18 20 198 50 e-mail: [email protected]

21 Zakopane

Rozlokowane na wysokości: 790 m n.p.m. – Ustup, ZAKOPANE 838 m n.p.m. – skrzyżowanie ul. Krupówki i Ko- ściuszki, 1013 m n.p.m. – Kuźnice – jest najwyżej Brama do Tatr położonym miastem Polski. Od północy zamknię- te Pasmem Gubałowskim, od południa nad mia- stem góruje majestatyczny Giewont. Zakopane jest największym ośrodkiem miejskim w bezpo- „Ciągną tu rokrocznie średnim otoczeniu Tatr (ok. 30 000 mieszkańców), całe rzesze ludzkie...” centrum sportów zimowych, od dawna nazywa- nym zimową stolicą Polski. W granicach admi- „Dzięki swemu, ku Tatrom wysuniętemu położe- nistracyjnych miasta znajduje się także znaczna niu, Zakopane jest od strony północnej najlep- część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doli- szym, niemal jedynym punktem wyjścia do wszel- ny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki). kich wycieczek w tę najwspanialszą grupę gór polskich. Nieprzepartym ich czarem zwabione, Historia ciągną tu rokrocznie całe rzesze ludzkie, by wśród Za Kopanem głuszy skalnej, u źródlisk wiekuistego piękna, za- znać przepysznych, na bieg życia niezgasłych wra- Pierwotna nazwa osady Zakopane brzmiała żeń, przeżyć i upojeń, w topieli blasków, w bez- „Za Kopanem”. Przywilej osadniczy wydał w 1578 brzeżach przestrzeni odkąpać szarzyznę murów roku król Stefan Batory. W 1676 r. wieś liczyła 43 miejskich zamglone oczy, i kark, trudem pracy mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Przez przygięty, odpomstować na nowo u zrębu hen stulecia osada należała do króla, później w cza- ponad chmury wyrosłych turni.” sach rozbiorów do cesarsko-królewskiego skarbu Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach Pol- austriackiego. W 1824 r. Zakopane, wraz z częścią skich i Zakopanem, Zakopane 1923 Tatr, zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Ho- molasców. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano Zakopane leży u stóp Tatr, w Rowie Podtatrzań- hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład skim (zwanym też Kotliną Zakopiańską), nad hutniczy w Galicji). Huty pracowały aż do lat 70- kilkoma potokami łączącymi się w Zakopiankę tych XIX wie- (dopływ Białego Dunajca).

22 Zakopane ku i przyczyniły się do znacznego zniszczenia ta- wijali i szerzyli „mit Zakopanego”. W czasie II wojny trzańskich lasów. Rozkwit miejscowości rozpoczął światowej Zakopane stało się ważnym punktem się w drugiej połowie XIX w., kiedy tutejsze wła- przerzutowym na Węgry, stąd na tę trudną trasę ściwości klimatyczne poznał i zaczął popularyzo- wyruszali tatrzańscy kurierzy. W podziemiach „Pa- wać „odkrywca Zakopanego”, znany lekarz, Tytus lace” mieścił się areszt gestapo. Obecnie Zakopa- Chałubiński. On to właśnie stworzył swoistą modę ne stara się nawiązać do dobrych tradycji okresu na Zakopane i na góralszczyznę. W roku 1876 To- międzywojennego, najlepszych swoich lat, i ścią- warzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem gać turystów bogatą, coraz bardziej profesjonalną szkołę snycerską. W 1886 r. Zakopane zostało uzna- ofertą turystyczną i góralską gościnnością. ne za uzdrowisko. Trzy lata później miejscowość liczyła już 3000 mieszkańców. W tym też roku „do- Zabytki i kultura bra zakopiańskie” (wraz z dużą częścią Tatr) kupił Skarbnica Tatr na licytacji hrabia Władysław Zamoyski – prawdzi- wy „mąż opatrznościowy” Tatr i Zakopanego, który Każdy, kto dotrze pod Giewont zwiedzanie Za- stworzył podwaliny obecnego parku narodowego kopanego powinien rozpocząć od odwiedzenia i dbał o podniesienie jakości życia w Zakopanem. Muzeum Tatrzańskiego im. dr. Tytusa Chałubiń- Doprowadzona w 1899 r. linia kolejowa stała się skiego przy Krupówkach, „skarbnicy Tatr”, jak się tutejszym „oknem na świat”. W XX w. okresem mówi o tej placówce. Jest to najstarsze i najwięk- prosperity były lata 30-te. W 1933 r. Zakopane sze w Polsce muzeum regionalne. Powstało w roku uzyskało prawa miejskie. Historię miasta tworzyło 1888 z inicjatywy ludzi związanych z dr. Tytusem wówczas wielu ciekawych ludzi, m.in. Stanisław Chałubińskim. Posiada ekspozycje historyczną i et- Ignacy Witkiewicz „Witkacy”, Karol Szymanowski, nograficzną, a także nowoczesną wystawę „Przyro- Rafał Malczewski i wielu innych. Wszyscy oni roz- da Tatr”.

23 Zakopane

Przy ul. Kościeliskiej (dawnym centrum wsi) zacho- i filmy o tatrzańskich zwierzętach, roślinach i ich wały się stare chałupy góralskie, stawiane w po- ochronie. W Kuźnicach, w budynku „spichlerza” łowie XIX w. Spacer po zakopiańskiej „starówce” otwarto Muzeum Zamoyskich, pokazujące doro- to także możliwość zwiedzenia Muzeum Stylu bek tej rodziny w zakresie ochrony tatrzańskiej Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w wil- przyrody i wkład w rozwój miejscowości. Oprócz li „Koliba”, prawdziwej perły architektury polskiej, tych obiektów warto zobaczyć: kaplicę Najświęt- gdzie prezentowane są dzieje stylu zakopiańskie- szego Serca Jezusowego w Jaszczurówce, kaplicz- go i wystawy czasowe. Tu też znajduje się Stary Ko- kę Korniłłowiczów na Bystrem, Wielką Krokiew ściółek (z 1848 r.), pamiętający jeszcze czasy Chału- – największą skocznię narciarską w Polsce, willę bińskiego, Sabały i ks. Stolarczyka oraz Cmentarz „Palace”, miejsce męczeństwa Polaków podczas Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku – jedna z waż- okupacji hitlerowskiej. Jedną z najstarszych chałup niejszych polskich nekropolii. w mieście jest dom Jana Krzeptowskiego na Sta- W Zakopanem są także muzea biograficzne: Mu- rych Krzeptówkach, gdzie latem organizowane są zeum Kornela Makuszyńskiego „Słonecznego ciekawe wykłady i prelekcje. Pana” w willi „Opolanka”, Muzeum Jana Kasprowi- cza na Harendzie i Muzeum Karola Szymanowskie- Kultura i imprezy go w willi „Atma”. Warto również polecić galerię Bogactwo tradycji autorską Władysława Hasiora, znanego w Polsce i na świecie zakopiańskiego ar- Wprawdzie Zakopane znane jest w kraju i za gra- tysty. W galerii sztuki na Kozińcu prezentowane są nicą przede wszystkim jako ośrodek sportów ciekawe wystawy czasowe. Muzeum Przyrodnicze zimowych i turystyki, to odgrywało ono i odgry- Tatrzańskiego Parku Narodowego zaprasza z kolei wa nadal niebagatelną rolę jako ważny ośrodek na swoje ekspozycje pokazujące tatrzańską przy- na mapie kulturalnej Polski. W XIX i na początku XX rodę, a także (do sali audiowizualnej) na wykłady wieku gościli w Zakopanem wszyscy „giganci” pol-

24 Zakopane

skiej kultury, a po wojnie wielu artystów i intelek- tualistów osiadło tu na stałe. W Zakopanem miesz- kali: Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski, obaj Witkiewiczowie (ojciec i syn), przebywało tu wielu znanych malarzy, tworzących zakopiańską „kolonię artystyczną”. Dziś miasto na- tego typu festiwali folkloru ludzi gór na świecie. dal czerpie z tych bogatych, kulturalnych tradycji. Zawsze w sierpniu, na Równi Krupowej wyrasta fe- W Zakopanem odbywają się festiwale muzyczne, stiwalowy namiot, a ulice miasta zalewa kolorowy, koncerty, przeglądy filmowe i teatralne. Specjalnie roztańczony tłum górali z całego świata. To wiel- dla turystów organizowane są liczne festiwale i im- kie święto muzyki, tańca, śpiewu i strojów górali. prezy folklorystyczne (Tatrzańska Jesień i Między- Podobnymi imprezami o szerokim charakterze są: narodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich). Majówka Tatrzańska, „Tatrzańskie Wici”, „Europej- skie Targi Produktów Regionalnych” oraz „Między- Kultura i imprezy narodowe Forum Górskie” organizowane przez Międzynarodowy festiwal Tatrzańską Agencję Rozwoju, Promocji i Kultury. W nad festiwale Zakopanem działają liczne zespoły folklorystyczne, pracuje wielu artystów, którzy chętnie otwierają W Zakopanem od kilkudziesięciu lat organizowa- swoje pracownie w czasie miejskich uroczystości ny jest Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem takich jak „Święto ulicy Kościeliskiej”, „Święto ulicy Górskich – najstarsza i największa impreza folklo- Strążyskiej” i innych. Działa też „Tatrzański Ośrodek rystyczna w Polsce, jeden z najbardziej znanych Swojszczyzny” – ośrodek kultury Związku Podhalan,

25 Zakopane

dzie, wynosi w linii prostej ok. 55 km (ściśle wzdłuż grani głównej ok. 80 km). Polska część Tatr jest ob- jęta ochroną przez ustanowienie na tym obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego. W górach latem każdy znajdzie coś dla siebie: miłośników łatwych spacerów zapraszamy do urokliwych dolinek re- glowych a zwolenników dużej porcji adrenaliny na szlaki wysokogórskie – na Świnicę, Rysy, Mięgu- szowiecką Przełęcz pod Chłopkiem i inne tatrzań- skie szczyty i przełęcze. Najbardziej wprawni mogą przejść Orlą Perć – najtrudniejszy, ale też najpięk- który organizuje w „Białej Izbie” tradycyjne posiady niejszy szlak turystyczny w Tatrach, poprowadzony góralskie. Od lat odbywa się w mieście „Zakopiań- od Zawratu po Krzyżne (obowiązuje na nim ruch ska Wiosna Jazzowa”, „Międzynarodowy Festiwal Or- jednokierunkowy!). Pamiętajcie jednak zawsze, ganowy” a także Galeria Jednego Autora w siedzibie by w górach nie przeceniać własnych możliwości Tatrzańskiej Agencji . Ważną imprezą w Zakopanem oraz o odpowiednim ekwipunku: odzieży i obuwiu są też Spotkania z Filmem Górskim, organizowane turystycznym, apteczce, mapie, termosie z herbatą przez grupę młodych zapaleńców. Oferta kulturalna w plecaku i telefonie komórkowym z zapisanym miasta jest tak bogata, że nie sposób uczestniczyć w pamięci numerem alarmowym TOPR (601 100 we wszystkich wernisażach, koncertach, literackich 300). A po turystycznych wyprawach w góry war- spotkaniach i innych wydarzeniach kulturalnych... to, dla relaksu, zażyć kąpieli w wodach geotermal- nych w zakopiańskim Aquaparku lub w basenie Turystyka na Polanie Szymoszkowej... Lato pełne emocji Turystyka W Tatrach mamy blisko 250 km pieszych szlaków Uroki zimy turystycznych. Do tego dochodzą ładne trasy ro- werowe różnej trudności. Jest więc w czym wybie- Zakopane to największy w Polsce ośrodek sportów rać. Tatry to najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat zimowych. Tradycyjnie, już na początku grudnia, (Karpaty Zachodnie). Powierzchnia Tatr wynosi gdy rozpoczyna swą pracę kolejka na Kasprowy 785 km², z tego 175 km² (ok. 25%) leży w grani- Wierch, która teraz dysponuje nowymi, większy- cach Polski, zaś ok. 610 km² (75%) na terytorium mi wagonikami, do Zakopanego przyjeżdżają Republiki Słowacji. Długość Tatr, mierzona od Prze- spragnieni narciarskich szusów goście. Kasprowy łęczy Huciańskiej na zachodzie (ok. 905 m n.p.m.) oferuje nartostrady na Hali Gąsienicowej i Go- do Przełęczy Zdziarskiej (1081 m n.p.m.) na wscho- ryczkowej oraz długi (ponad czterokilometrowy)

26 Zakopane zjazd do Kuźnic. Turyści lubią zimowe Zakopane. Do ich dyspozycji pozostaje tu szeroka baza noclegowo-ga- stronomiczna, o zróżnicowanym standardzie, a przede wszystkim kilkadziesiąt wyciągów i tras narciarskich, od łatwych po trudne. Oprócz Kasprowego bardzo po- pularne są: trasa slalomowa na Nosalu, trasy zjazdowe na Polanie Szymoszkowej, Harendzie, Kotelnicy i Gu- bałówce oraz dziesiątki mniejszych wyciągów z dobrze przygotowanymi stokami. Są też specjalnie przygotowa- ne trasy do biegania na nartach (pod Krokwią i na Olczy) oraz tereny dla snowboardzistów. W Zakopanem każdej zimy odbywa się wiele zawodów sportowych, w tym sko- ki Pucharu Świata na Wielkiej Krokwi i zawody ski-alpini- styczne. Organizowane są też zawody dla amatorów m. in. Bieg Gąsieniców czy zawody retro na starym sprzęcie pamiętającym jeszcze zakopiańskie FIS-y z1929 i 1939 r.

WAŻNE ADRESY:

Starostwo Powiatowe w Zakopanem Centrum Informacji Turystycznej w Zakopanem Muzeum Tatrzańskie ul. Chramcówki 15, 34-500 Zakopane ul. Kościuszki 17, im. dr. Tytusa Chałubińskiego tel. 18 20 171 00 34-500 Zakopane w Zakopanem fax 18 20 171 04 tel. 18 20 122 11 ul. Krupówki 10, 34-500 Zakopane www.powiat.tatry.pl fax 18 20 660 51 tel. 18 20 15 205, 18 20 12 935 e-mail: [email protected] fax 18 20 63 872 Urząd Miasta Zakopane Czynne od poniedziałku do piątku [email protected] ul. Kościuszki 13, 34-500 Zakopane od 8.00 do 18.00 www.muzeumtatrzanskie.pl tel. 18 20 204 00 fax 18 20 204 44 Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza e-mail: [email protected] ul. Piłsudskiego 63a, ul. Chramcówki 15, 34-500 Zakopane www.um.zakopane.pl 34-500 Zakopane tel./fax 18 20 006 60, 18 20 682 97 tel. 18 20 147 31 e-mail: [email protected] Tatrzańska Agencja Rozwoju, Promocji i Kultury fax 18 20 155 60 www.witkacy.zakopane.pl ul. Tetmajera 24, 34-500 Zakopane e-mail: [email protected] tel./fax 18 20 613 20 www.topr.pl Polskie Koleje Linowe Sp. z o.o. e-mail: [email protected] telefon ratunkowy: (+48) 601-100-300 ul. Krupówki 48, 34-500 Zakopane www.tatry.pl tel. 18 20 153 56 Tatrzański Park Narodowy fax 18 20 144 14 Biuro Promocji Zakopanego ul. Chałubińskiego 42a, e-mail: [email protected] ul. Generała Galicy 8, 34-500 Zakopane 34-500 Zakopane www.pkl.pl tel./fax 18 20 669 50 tel. 18 20 632 03 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.zakopane.pl www.tpn.pl

27 Kraj Preszowski (Prešovský kraj) Kraj Preszowski (Prešovský kraj)

Województwo Preszowskie (Prešovský kraj) rozkłada się na północno wschodniej części Słowacji, rozcią- gając się z zachodu na wschód. Na północy graniczy z Polską, a od wschodu z Ukrainą. Pod względem powierzchni, jaką zajmuje, jest drugim największym na Słowacji. Całe województwo liczy 8 993km2 a za- mieszkuje go około 800 tysięcy mieszkańców. Powiaty: Preszów (Prešov), Bardejów, Humenne, Kieżmark (Kežmarok), Lewocza (Levoča), Medzila- borce, Poprad, Sabinów (Sabinov), Snina, Stara Lu- bownia (Stará Ľubovňa), Stropkov, Svidnik, Vranov nad Topľou. Rzeźba terenu jest mocno ukształtowana, dużą część terytorium tworzą góry. Najwyższym szczytem wo- jewództwa i całej Słowacji jest Gerlach w Wysokich Tatrach/2655 m n.p.m./ Metropolią tego największego słowackiego regionu administracyjnego a także trzecim pod względem budowli żydowskich – Suburbium, synagoga, rzeź- wielkości miastem Słowacji jest Preszów. Miasto ba św. Floriana, średniowieczne budowle obronne to jest jednocześnie centrum regionu Szarisz (Ša- i greckokatolicka cerkiew. Za opiekę nad zabytkami riš). Szczycącym się również miastem jest Bardejov, zostało miastu w 1986 roku przyznane międzyna- którego historyczna gotycka Starówka zapisana rodowe wyróżnienie „Europejska nagroda – złoty jest na liście zabytków kultury UNESCO. Najstarsza medal“. Dnia 7 czerwca 2001 roku miasto Bardiów wzmianka pisemna o mieście pochodzi z 1241 roku. zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Dzięki dogodnemu położeniu, tj. przy szlaku handlo- Kulturowego UNESCO. wym z Polski na Węgry, miasto się szybko rozwijało. Szarisz jest także obszarem o największej liczbie pięk- Największy rozwój miasta nastąpił w XV i XVI wieku. nych drewnianych kościołów i cerkwi, znajduje się Najbardziej cennym zabytkiem miasta jest gotycki tu również słynne uzdrowisko Bardejovské kúpele. kościół parafialny św. Idziego. Wewnątrz mieści się Kolejną nierozłączną częścią Województwa Pre- 11 późnogotyckich ołtarzy szafiastych z lat 1440- szowskiego jest też najatrakcyjniejszy pod wzglę- 1510. Na uwagę zasługuje również prostokątny dem turystycznym region Słowacji – Tatry Wysokie. rynek wyłożony rzecznymi kamieniami, otoczony Upodobali je sobie amatorzy turystyki pieszej oraz domami mieszczańskimi o charakterze architektu- narciarstwa. Znajduje się tutaj, oprócz Tatrzańskiego ry gotyckiej i renesansowej. Na środku rynku, obok Parku Narodowego, mnóstwo uzdrowisk klimatycz- kościoła św. Idziego, stoi starożytny gotycko-rene- nych. sansowy ratusz z 1509 roku. Fortyfikacje miejskie Terytorium Spisza obfituje niezwykłą liczbą pałaców, posiadały około 23 baszt, do dzisiaj zachowało się zwanych tu kasztelami np.: Strážky, klasztorów np.: ich 12. Interesującymi i wartymi zobaczenia są rów- Czerwony Klasztor (Červený kláštor) i zamków np.: nież: kościół klasztorny, kompleks samodzielnych Zamek Kieżmarski, (Kežmarský hrad), Zamek Lubow-

28 Kraj Preszowski (Prešovský kraj) nianski (Ľubovniansky hrad). Do klejnotów przyrod- na Zamku mieści się ekspozycja Muzeum Spiskiego niczych Spisza należą parki narodowe Pieniny i Sło- dotycząca dziejów zamku i średniowiecznej broni. wacki Raj (Slovenský raj). Zamek Spiski (Spišský hrad) Spiskie Podhradie jest dzisiaj siedzibą wznowionego wraz z zespołem okolicznych budowli (największy biskupstwa spiskiego. Do najbardziej atrakcyjnych średniowieczny kompleks zamkowy w Europie Środ- zabytków architektonicznych miasteczka należą: kowej), Spiskie Podgrodzie (Spišské podhradie), mia- kościół Narodzenia Marii Panny z gotyckim ołtarzem steczko kościelne Kapituła Spiska (Spišská Kapitula), skrzydłowym św. Barbary i gotycka chrzcielnica, kościół gotycki w Žehre oraz Levoča należą do za- z drugiej połowy XV wieku, klasztor Braci Miłosier- bytków UNESCO. Zamek Spiski swoją powierzchnią dzia, kościół ewangelicki z cennymi organami oraz ponad 4 ha jest jednym z największych zespołów odrestaurowana synagoga. Kapituła Spiska, która zamkowych w Europie Środkowej. Najstarsza pisem- często porównywana jest z Watykanem jest małym na wzmianka o zamku pochodzi z 1120 roku. Począt- cerkiewnym miasteczkiem, z mnóstwem cennych kowo pełnił on rolę twierdzy granicznej państwa zabytków, gdzie znajduje się urząd biskupi. Najcen- węgierskiego, potem stał się na kilka stuleci siedzibą niejszymi zabytkami Kapituły są: Katedra św. Marci- żupana spiskiego. W 1241 roku Zamek Spiski oparł na, Pałac biskupi i Wieża Zegarowa. się atakom Tatarów. W 1780 roku zespół zamkowy Miejscowość Żehra jest znana dzięki cennemu kościo- zniszczył pożar i Zamek Spiski zmienił się w ruinę. łowi rzymskokatolickiemu św. Ducha ze XIV wieku, Do całkowitego spustoszenia nie dopuścili dopiero którego wnętrza ozdobione są zachowanymi wyjąt- konserwatorzy zabytków, którzy w 1970 roku rozpo- kowymi średniowiecznymi malowidłami ściennymi. częli konserwację obwarowań i pałaców. Ich wysiłek Miasto Lewocza to prawdziwy Spiski klejnot z mnó- został doceniony w 1993 roku, gdy Zamek Spiski stwem zabytków architektury. Punktem centralnym i okoliczne zabytki wpisano na listę UNESCO. Dzisiaj starodawnej Lewoczy jest rozległy rynek na planie

29 Kraj Preszowski (Prešovský kraj)

prostokąta. Znajduje się tu rzymskokatolicki parafial- rzov dom, który zyskał wczesnorenesansową fasadę ny kościół św. Jakuba (Kostol sv. Jakuba) z XIV wieku, sgrafitową w roku 1904. który należy do najcenniejszych budowli sakralnych W Górnym Zemplinie, który jest najbardziej wy- na Słowacji. Wysoka szczupła wieża kościoła z pierw- suniętym na wschód regionem Słowacji, znajduje szej połowy XIX wieku jest najważniejszą dominan- się typowa kraina karpacka Wschodnich Karpat tą w sylwetce miasta. Do niezwykle cennych należy (Východné Karpaty). Tutejszy Park Narodowy Po- zwłaszcza wnętrze kościoła, które jest wyjątkowym łoniny (Národný park Poloniny) porasta puszcza muzeum średniowiecznej sztuki sakralnej. Późno- pierwotna. W czerwcu 2007 na Listę Światowego gotycki drewniany ołtarz główny św. Jakuba o wyso- Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO zostały do- kości 18,6 m jest najwyższym ołtarzem tego rodzaju pisane również puszcze Stužica, Havešová i Rožok na świecie. Zbudowano go z drewna lipowego w la- w paśmie górskim Bukovské vrchy wraz z puszczą tach 1507-1517 w warsztacie Mistrza Pawła z Lewo- Kyjovský prales w paśmie górskim Vihorlatské vrchy czy (Majstra Pavla z Levoče). Mistrz Paweł ponoć po- niedaleko Narodowego Parku wierzył swoją własną podobiznę jednej z dwunastu Połoniny oraz puszczami na Ukrainie. Na atrakcyj- rzeźb apostołów wspaniałej kompozycji Ostatniej ność tych okolic wpływają także liczne bezcenne Wieczerzy, która znajduje się w dolnej części ołtarza. drewniane cerkwie prawosławne i greckokatolickie. Z kościołem parafialnym sąsiaduje budowla dawne- Największe atrakcje Województwa Preszowskiego: go ratusza lewoczskiego z arkadami zbudowanego Wysokie Tatry, Słowacki Raj i Poloniny, Bardejov, Za- po pożarze w roku 1550. Należy do szczytowych osią- mek Spiski i okolice, drewniane kościóły i cerkwie gnięć świeckiej architektury renesansowej na Słowa- na Szariszu i Zemplinie, Muzeum sztuki nowocze- cji. Na rynku stoi także zw. klatka wstydu z XVI wieku, snej Andy Warhola – Medzilaborce, Klasztor kartu- która była wykorzystywana w przeszłości do publicz- zjański w Czerwonym Klasztorze, Zamek i skansen nego upokarzania. Rynek centralny otacza ponad 50 Stará Ľubovňa, skansen w Bardejovských kúpeľoch, godnych uwagi domów mieszczańskich i domów ośrodki narciarskie w Tatrach Wysokich/Tatrzańska patrycjuszy. Większość z nich nosi nazwy dawnych Łomnica i Sztrbske Pleso/i Jaskinia Bielska. właścicieli. Uwagę zwraca także renesansowy Thu-

30 ZDJĘCIA: Sławomir Burkat www.burkatowka.pl; Adam-Brzoza.com; Jakub Gac; Łukasz Nodzyński www.fotola.org; Stanisław Momot; Adam Marduła; zasoby Muzeum Tatrańskiego; zasoby Tatrzańskiej Agencji Rozwoju Promocji i Kultury.

TATRZAŃSKA AGENCJA ROZWOJU, PROMOCJI I KULTURY ul. Tetmajera 24, 34-500 Zakopane NIP 736 164 55 26; Regon 120368342 tel. / fax. (+48) 18 20 613 20; e-mail: [email protected] w w w . t a t r y . p l Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu „Tatry” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007-2013.