Univerzitet u Nišu Prirodno-matematički fakultet Departman za biologiju i ekologiju
Anđela Z. Vučković Anatomska i mikromorfološka varjabilnost vrste Salvia nemorosa L.
MASTER RAD
Niš, 2020.
Univerzitet u Nišu Prirodno-matematički fakultet Departman za biologiju i ekologiju
Anatomska i mikromorfološka varjabilnost vrste Salvia nemorosa L.
MASTER RAD
Kandidat: Mentor: Anđela Z. Vučković Prof. dr Marina Jušković br. ind. 301 Niš, jul, 2020.
UNIVERSITY OF NIŠ FACULTY OF SCIENCES AND MATHEMATICS DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY
Anatomical and micromorphological variability of Salvia nemorosa L.
MASTER THESIS
Candidate: Menthor: Anđela Z. Vučković PhD Marina Jušković no. of index 301
Niš, jul 2020.
Zahvalnica
Zahvaljujem se svim profesorima Prirodno-matematičkog fakulteta, koji su mi predavali tokom studija, čiji je trud i veliko zalaganje da nam obezbede što bolje znanje rezultiralo uspešnim završetkom studija.
Srdačno se zahvaljujem svom mentoru, prof. dr Marini Jušković, na pruženoj nesebičnoj pomoći i razumevanju prilikom izrade master rada.
Zahvaljum se doktorantu Jovani Stojanović i kolegenici Anđeli Vukojević na iskrenim savetima i pomoći prilikom rada u laboratoriji.
Beskrajnu zahvanost dugujem dragim ljudima oko sebe, bez kojih ne bih mogla da ostvarim svoje zamisli, a posebno svojoj porodici koja mi je omogućila školovanje i motivisala me tokom istog.
Hvala rodbini, prijateljima i kolegama koji su studentske dane učinili lepšim i pružili mi neizmernu podršku.
Ovaj rad posvećujem svojoj porodici.
BIOGRAFIJA KANDIDATA
Anđela Vučković rođena je 15. januara 1996. u Nišu. Godine 2011. završila je Osnovnu školu “Ivo Andrić” u Nišu kao nosilac Vukove diplome. Gimnaziju “9. maj” u Nišu završila je 2015.
Po završetku srednje škole, 2015. godine, upisala je osnovne akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Nišu, na Departmanu za biologiju i ekologiju. Osnovne studije završila je 2018. godine i time stekla zvanje “Biolog” sa prosečnom ocenom 8,28. Iste godine upisala je master akademske studije na Departmanu za biologiju i ekologiju, Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu, smer Biologija.
SAŽETAK
U ovom radu analizirana je varijabilnost vrste Salvia nemorosa L. sa pet lokaliteta jugoistočne Srbije: Kladušnica, Gradsko polje, Bubanj, Kunovica i Ploče. Analizom su obuhvaćena 32 kvantitativna i kvalitativna karaktera lista i stabla. Cilj rada je bio analiza i utvrđivanje stepena varijabilnosti mikromorfoloških karakteristika lista i anatomskih karakteristika lista i stabla. Anatomska analiza je obavljena na mikroskopskim preparatima koji su urađeni standardnom histološkom metodom za svetlosnu mikroskopiju Merenja kvantitativnih karaktera lista vršena su u softverskim paketima Leica DM2500 i Image J. Dobijeni podaci su statistički obrađeni u statističkom paketu SYSTAT 12 (Systat software, Inc.2007).
Analizirane populacije poseduju bifacijalne, hipostomatične listove. S. nemorosa poseduje četvorougaona stabla. Vegetativni i generativni organi analiziranih vrsta nose raznovrsne neglandularne i glandularne trihome.
Analiza varijasi (ANOVA) pokazala da karakteri poput debljine kutikule i epidermisa lica lista, debljine palisadnog tkiva, visine palisadnih ćelija, broja palisadnih slojeva, debljine epidermisa i širine stoma naličja lista, i dijagonale stabla, ne bi trebalo koristiti prilikom daljih statističkih analiza, jer ovi parametri nisu imali značaja u formiranju razlika između ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa L.. Na osnovu Analize glavnih komponenti (PCA) utvrđeno je da su karakteri koji imaju najveći statistički značaj broj palisadnih slojeva lica lista, broj stoma lica lista/mm2 i prečnik stabla, dužina i širina stoma lica lista, broj stoma naličja lista/mm2 i debljina lista. Ovi karakteri mogu imati potencijalni značaj za taksonomiju u okviru roda Salvia L. Diskriminantna analiza (CDA) je pokazala da su anatomski najsličnije populacije sa lokaliteta Ploče, Kladušnica i Bubanj, dok se populacija sa lokaliteta Gradsko polje jasno odvaja od ostalih populacija po svojim anatomskim karakteristikama.
Ovaj master rad predstavlja samo početnu fazu analiziranja vrste S. nemorosa i analizom treba obuhvatiti i druge organe i proučiti ih kako sa morfološkog, tako i sa anatomskog aspekta.
Ključne reči: Salvia nemorosa L., morfologija, anatomija, list, stablo
ABSTRACT
This paper analyzes the variability of the species Salvia nemorosa L. from five localities in southeastern Serbia: Kladušnica, Gradsko polje, Bubanj, Kunovica and Ploče. The analysis included 32 quantitative and qualitative characters of leaves and trees. The aim of this study was to analyze and determine the degree of variability of micromorphological characteristics of leaves and anatomical characteristics of leaves and trees. Anatomical analysis was performed microscopically preparations made by standard histological method for light microscopy Measurements of quantitative character of leaves were performed in software packages Leica DM2500 and Image J. The obtained data were statistically processed in the statistical package SYSTAT 12 (Systat software, Inc.2007).
The analyzed populations have bifacial, hypostomatic leaves. S. nemorosa has quadrangular trees. Vegetative and generative organs of the analyzed species carry various non-glandular and glandular trichomes.
Variable analysis (ANOVA) showed that characters such as cuticle and epidermis thickness of leaf face, palisade tissue thickness, palisade cell height, number of palisade layers, epidermis thickness and stoma width of leaf back, and tree diagonal, should not be used in further statistical analyzes because these parameters were not important in the formation of differences between the examined populations of Salvia nemorosa L. Based on the Analysis of the main components (PCA) it was determined that the characters with the greatest statistical significance are the number of palisade layers of leaf faces, number of leaf faces / mm2 and tree diameter , length and width of leaf face stoma, number of leaf back stoma / mm2 and leaf thickness. These characters may have potential significance for taxonomy within the genus Salvia L. Discriminant analysis (CDA) showed that the anatomically most similar populations are from Ploče, Kladušnica and Bubanj, while the population from Gradsko polje is clearly separated from other populations by its anatomical characteristics .
This master thesis represents only the initial phase of the analysis of the species S. nemorosa and the analysis should include other organs and study them from both morphological and anatomical aspects.
Keywords: Salvia nemorosa L, morphology, anatomy, leaf, tree
Sadržaj 1. Uvod ...... 1 1.1 Porodica Lamiaceae ...... 2 1.2. Taksonomske karakteristike i specifičnosti roda Salvia L...... 3 1.3. Biološke karakteristike i specifičnosti roda Salvia L...... 4 1.3.1. Morfoloske karakteristike roda Salvia L...... 4 1.3.2. Anatomske karakteristike roda Salvia L...... 5 1.3.3. Lekovite karakteristike i upotreba vrsta iz roda Salvia L...... 6 1.4. Karakteristike vrste Salvia nemorosa L...... 7 1.4.1. Opis vrste ...... 7 1.4.2. Dosadašnja istraživanja vrste Salvia nemorosa L...... 9 2. Cilj rada ...... 10 3. Materijal i metode ...... 11 3.1. Terenska istraživanja i sakupljanje biljnog materijala za analizu ...... 11 3.2. Analizirane populacije vrste S. nemorosa ...... 11 3.3. Anatomska i mikromorfološka analiza listova i stabala ...... 11 3.4. Statistička obrada podataka ...... 12 4. Rezultati i diskusija ...... 13 4.1. Analiza površinskih struktura lista ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa ...... 13 4.1.1. Varjabilnost epidermalnih struktura lista ...... 17 4.2. Anatomske karakteristike lista ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa L...... 22 4.2.1. Varijabilnost anatomskih karaktera lista ...... 24 4.3. Anatomske karakteristike stabla ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa...... 29 4.3.1. Varijabilnost anatomskih karaktera stabla ...... 32 4.4. Varijabilnost populacija vrste Salvia nemorosa L...... 35 5. Zaključak...... 39 6. Reference ...... 40
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
1. Uvod
Predstavnici familije Lamiaceae imaju široko rasprostranjenje, prisutni su na svim kontinentima izuzev Arktika. Ova široko rasprostranjena porodica sadrži biljke različitih životnih formi. Većina poznatih vrsta su zeljaste biljke, često sa oštrim stabljikama, ali postoje i rodovi koji su žbunasti, npr. Lavandula, Rosmarinus (Metcalfe i Chalk, 1950).
Rod Salvia predstavlja najbrojniji rod iz porodice usnatica (Lamiaceae), sa oko 800 vrsta jednogodišnjih, višegodišnjih, zeljastih, polužbunastih i žbunastih vrsta. Naziv Salvia potiče od latinske reči salvere što znači spasiti, spasavati, zbog lekovitih svojstava najpoznatije vrste Salvia officinalis L. (Karousou i sar., 2000).
Salvia nemorosa L. je biljka koja se koristi u medicinske svrhe zbog svog aromatičnog dejstva. Ova samonikla biljka može se naći na prostoru cele Evrope (Dogan M. i sar., 2010).
Strana 1
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
1.1 Porodica Lamiaceae
Ime familije „usnatice“ (Labiateae, lat. labium - usna) potiče od dvousnatog oblika cveta koji je karakterističan za ovu familiju (Marin, 1996). U okviru ove familije nalazi se oko 240 rodova i preko 7200 vrsta (Braüchler i sar., 2010). Familija Lamiaceae je jedna od najvećih, kosmopolitski rasprostranjenih familija cvetnica sa više od 7200 vrsta, svrstanih u 240 rodova od kojih su najbrojniji Salvia (900 vrsta), Scutellaria (360 vrsta), Stachys (300 vrsta), Plectranthus (300 vrsta), Hyptis (280 vrsta), Teucrium (250 vrsta), Vitex (250 vrsta), Thymus (220 vrsta) i Nepeta (200 vrsta) (Harley i sar., 2004). Vrste ove familije uglavnom naseljavaju suva, dobro osunčana staništa širom sveta, sa izuzetkom najhladnijih polarnih regiona, a najveći diverzitet je u tropskim i umerenim oblastima, posebno u Mediteranu, Maloj i centralnoj Aziji, gde postoji sezonska smena klime (Walker i Sytsma, 2007; Raja, 2012). Veoma su aromatične usled prisustva etarskih ulja koja regulišu transpiraciju i štite ih od preteranog zagrevanja (Marin, 2003; Raja, 2012). Ova familija obuhvata jednogodišnje i višegodišnje vrste, čija se raznovrsnost formi kreće od visokih drvenastih biljaka poput tikovine (Tectona grandis), do polužbunstih žbunastih i zeljastih vrsta. Ipak, najveći broj predstavnika su višegodišnje zeljaste biljke (Moon i sar., 2008.). Erdtman (1945) je predložio podelu familije Lamiaceae na dve prirodne podfamilije, podfamiliju Lamioideae, sa trikolpatnim polenovim zrnima (retko tetrakolpatnim), koja se raznose u dvoćelijskoj fazi, i podfamiliju Nepetoideae, sa heksakolpatnim polenovim zrnima (retko 8-, 10- ili 12-kolpatna), koja se raznose u troćelijskom obliku. Ovakvu podelu familije Lamiaceae podržala su brojna kasnija istraživanja, koja su osim palinoloških uključila i fitohemijska, embriološka i morfološka istraživanja (Cantino i Sanders, 1986). Mnoge vrste se javljaju u sušnim staništima i imaju kserofilne osobine, ali nekoliko rodova koji se javljaju u močvarnim mestima (Disophilla, Menta, Scutellaria) imaju dobro razvijene intercelulare u kori mladih stabljika (Metcalfe i Chalk 1950).
Strana 2
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
1.2. Taksonomske karakteristike i specifičnosti roda Salvia L.
Rod Salvia L. predstavlja najbrojniji rod familije Lamiaceae, sa velikim diverzitetom životnih formi, sekundarnih metabolita, cvetne moorfologije i vremenom polinacije (Walker i Systma, 2007). Vrste ovog roda su poznate/svojoj lekovitosti i eteričnim uljima koja proizvode neke vrste. One imaju antibakterijsko, antivirusno, antigljivično i antiupalno dejstvo. Ekstrakti ovih biljaka takođe su pokazala i antioksidativna svojstva (Karousou i sar., 2000). Prirodni areal roda obuhvata Evropu, Aziju, Severnu i Južnu Ameriku. Postoje tri centra raznovrsnosti: Južna i Centralna Amerika (sa oko 500 vrsta); Centralna Azija i Mediteran (oko 250 vrsta) i Istočna Azija (90 vrsta) (Walker i sar, 2004). Prema klasifikaciji koju su predložili Cantino i sar. (1992), a koju prihvataju Harley i sar. (2004), rod Salvia pripada subtribusu Salviine, tribusa Mentheae, u okviru podfamilije Nepetoideae.
Sistematska pripadnost (Tatić i Blečić, 1984):
• Carstvo: Plantae
• Razdeo: Magnoliophyta
• Klasa: Magnoliopsida
• Potklasa: Asteridae
• Red: Lamiales
• Familija: Lamiaceae
• Rod: Salvia L.
Strana 3
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
1.3. Biološke karakteristike i specifičnosti roda Salvia L.
Vrste roda Salvia su jednogodišnje, dvogodišnje ili višegodišnje zeljaste i drvenaste vrste, četvrtastog stabla (Kintzios, 2000).
1.3.1. Morfoloske karakteristike roda Salvia L.
Korenov sistem biljaka ovog roda je dobro razvijen, po tipu osovinski, sa glavnim i velikim brojem bočnih korenova (Raja, 2012).
Stablo biljaka ovog roda može biti uspravno (nadzemno), ili položeno (delimično iznad zemljišta ili podzemno). Podzemna stabla (rizomi) se razvijaju kod višegodišnjih predstavnika i oplutnjavela su na površini (Ifrim i Toma, 2004). Nadzemno stablo je manje ili više razgranato, četvorougaono, ređe okruglo na poprečnom preseku (Lakušić i sar., 2010; Raja, 2012).
Listovi su obično sa dobro razvijenom lisnom drškom, a obod lamine može biti ceo, testerast, grubo ili samo delimično nazubljen, mada postoje predstavnici sa perasto usečenim obodima liski. Raspoređeni su naspramno, sa dva lista u pršljenu - dekusirani (unakrsni) raspored listova (Petković i sar., 2005; Raja, 2012). Zalisci nisu razvijeni, nervatura je mrežasto-perasta (Baran i Özdemir, 2009). Kod najvećeg broja predstavnika familije usnatica listovi su pokriveni neglandularnim i glandularnim trihomama koje imaju mehaničku uloga, odnosno sintetišu etarska ulja (Raja, 2012).
Cvetovi su najčešće dvopolni. Prašnika je četiri, dva duža i dva kraća, a kod nekih vrsta postoje samo dva prašnika, kao kod parafiletskog roda Salvia (Walker i Sytsma, 2007; Drew i Sytsma, 2012). Tučak je nadcvetan, građen iz dve karpele i lažnom pregradom podeljen na 4 okca u kojima se nalazi/jedan anatropni semeni zametak. Stubić je ginobazičan i dugačak i na vrhu nosi dvorežnjevit žig (Marin, 1996).
Plod je specifičan za ovu familiju i naziva se merikarpijum (podeljeni plod), jer se formira u dimernom, dvookom plodniku koji se sekundarno deli na 4 plodića (orašice) (Marin, 1996). Mada se termin „orašica“ uobičajeno koristi kada se govori o plodovima Lamiaceae, mnogo adekvatniji termin je „merikarp“ (Özkan i sar., 2009).
Strana 4
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Vegetativni i generativni delovi većine predstavnika familije Lamiaceae su gusto pokriveni glandularnim i neglandularnim trihomama koje predstavljaju specijalizovane epidermske strukture (Werker, 1993; 2000). Neglandularne trihome imaju znatno veću morfološku varijabilnost; neki tipovi su specifični za rod, dok su neki species-specifični, pa mogu poslužiti kao koristan taksonomski karakter (Moon i sar., 2009). Smatra se da neglandularne trihome imaju funkciju u sprečavanju pregrevanja biljnih organa, povećavanju otpornosti na niske temperature i u rasejavanju semena (Mauricio i Rauscher, 1997; Werker, 2000), dok glandularne trihome sintetišu etarsko ulje koje pruža zaštitu od herbivora i patogena i učestvuje u privlačenju insekata oprašivača (Werker, 1993). Studije ukazuju da tip, distribucija i gustina trihoma variraju u zavisnosti od vrste kao i organa biljaka iste vrste (Wagner, 2004).
1.3.2. Anatomske karakteristike roda Salvia L.
Na poprečnom preseku glavnog korena se mogu uočiti periderm, sekundarna kora i sekundarno drvo. Kora se sastoji od 5 - 10 slojeva parenhimskih ćelija, floemskih elemenata i manje ili više uočljivih grupica sklerenhimskih vlakana, dok je sekundarno drvo izgrađeno od ksilemskih elemenata između kojih se nalaze sržni zraci. Kambijalni prsten je slabo uočljiv, a srž je slabo razvijena (Özkan i Soy, 2007; Özkan i sar., 2008; Baran i Özdemir, 2009; Çelep i sar., 2011; Shirsat i sar., 2012).
Na površini nadzemnog stabla se nalazi jednoslojni epidermis, sa manje ili više razvijenom kutikulom. Primarna kora je građena od uglastog kolenhima koji je distribuiran subepidermalno uglovima stabla u obliku uzdužnih traka (Özkan i sar., 2008).
Ćelije epidermisa lica lista su često krupnije u odnosu na one na naličju, dok je mezofil u tipičnom slučaju diferenciran na jedno- ili dvoslojno palisadno i višeslojno sunđerasto tkivo (Çelep i sar., 2011; Moon i sar., 2009). U mezofilu se nalaze kolateralni provodni snopići okruženi parenhimskim tkivom (Özkan i sar., 2008; Lakušić i sar., 2010). Diverzitet epidermskih karaktera listova potiče od varijacija u morfologiji ćelija, tipova stoma i trihoma. Iako svaki karakter zasebno ima ograničenu vrednost za sistematiku, kombinacija više njih može biti relevantna, naročito za identifikaciju vrsta (Moon i sar., 2009).
Strana 5
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Prema Fahn (1988), peltatne trihome se sastoje iz bazalne ćelije u epidermisu, kratke ćelije drške i široke glavice sačinjene od određenog broja sekretornih ćelija raspoređenih u jednom sloju, u jednom ili više krugova (Moon i sar., 2009). Kapitatne trihome se sastoje od jedne bazalne ćelije, jedne do nekoliko ćelija drške i sekretorne glavice koju čini 1 - 2 ćelije (Fahn, 1988). Kapitatne trihome uglavnom oslobađaju sekretovani materijal (uglavnom polisaharide) u spoljašnju sredinu, kroz pore na kutikuli ćelija sekretorne glavice. Nasuprot tome, peltatne trihome akumuliraju sekretovani materijal (uglavnom etarsko ulje) u prostranom subkutikularnom prostoru i oslobađaju ga pucanjem kutikule (Kaya i sar., 2007).
1.3.3. Lekovite karakteristike i upotreba vrsta iz roda Salvia L.
Lekovite biljke familije Lamiaceae su prepoznate kao veoma potentni antimikrobni agensi protiv niza bakterija i mikromiceta (Bakkali i sar., 2008; Tajkarimi i sar., 2010; Soković i sar., 2013).
Salvia je važan rod koji broji preko 900 vrsta u porodici Lamiaceae. Mnoge vrste roda Salvia, uključujući i Salvia officinalis L, su korišćene u tradicionalnoj svetskoj alternativnoj medicine. U srpskoj tradicionalnoj medicine, polje upotrebe ovog roda je široko. Najčešće se koristi za suzbijanje inflamatornih procesa grla (Tucakov, 1996).
Ekstrakti različitih vrsta roda Salvia su proučavani zbog različitih bioloških aktivnih supstanci koje sadrže u sebi. Ispitivano je njihovo antimikrobno, antiupalno, kancer-preventivno, splazmolitičko, antimutageno, antioksidativno i holinergično dejstvo od strane različitih naučnika (Djarmati i sar., 1991; Cuvelier i sar., 1994; Simić i sar., 1997; Craig , 1999; Baricevic i Bartol , 2000; Mitić i sar., 2001; Zupko i sar., 2001; Capasso i sar., 2004; Ren i sar., 2004; Vujošević i Blagojević, 2004).
Salvia officinalis (žalfija) je cenjena lekovita, začinska, ukrasna i medonosna biljka. U obliku vodenog ekstrakta i tinkture, list žalfije se primenjuje spolja za ispiranje i premazivanje sluznica kod zapaljenja usta i grla. Deluje antiseptično (etarsko ulje), spazmolitično (flavonoidi) i adstrigentno (tanini) (Kovačević, 2002; Vladimir-Knežević i sar., 2014).
Strana 6
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Listovi biljke S. nemorosa se tradicionalno koriste u turskoj medicini za zaustavljanje krvarenja direktnim stavljanjem lista na ranu (Takeda i sar.,1997). U Rusiji S. nemorosa se koristi za iste namene kao i S. officinalis. U bugarskoj narodnoj medicine se koristi za sve stomačne tegobe (Daskalova, 2004).
1.4. Karakteristike vrste Salvia nemorosa L. 1.4.1. Opis vrste
S. nemorosa je opšte je poznata kad drvena kadulja koja prirodno raste u različitim delovima Evrope i Azije (Bahadori i sar., 2017). Ona je dvogodišnja ili višegodišnja biljka sa brojnim, živo obojenim cvetovima (Pančić, 1977). Rizom je kratak, kos, stabiljka uspravna ili se izdiže, samo kratkim delom osnove leži na zemlji, visoka 20- 0 cm, nerazgranata ili u gornjem delu jače razgranata, gusto pokrivena sivim priljubljenim maljama, u donjem većinom skoro potpuno gola, često ljubičasta, sa kratkim sterilnim bočnim izdancima koji polaze iz pazuha listova stabla (Josifović, 1970-1977).
Listovi su beličasti, mrežasti, dlakavi i hrapavi. Donje lišće je sa lisnom drškom, dok je gornje bez drške i zaoštreno (Pelagić, 1879). Zeleni listovi su često grubi, tanki i dlakavi sa obe strane, s tim da se kraće trihome nalaze duž nerva (Răvărut i Nyárády, 1961). Većina listova je raspoređena duž stabljike, prizemni listovi se rano sasuše; donji listovi su sa lisnom dugačkom drškom, dugačkom 1 -7 cm, gornji su sedeći, liska lancetasta ili jajasto lancetasta, dugačka 4-8 (10) cm, široka 1 -3 cm, na vrhu kratko do dugačko šiljasta, pri osnovi neznatno srcasto urezana, zaokrugljena ili kratko klinasto izvučena, duž oboda fino i pravilno ili nepravilno tupo nazubljena, gusto mrežasto naborana, na licu gola, ili pokrivena vrlo proređenim dlakama, mutno zelena, na naličju pokrivena kratkim sivim maljama, filcana do ogolićena, katkad sa utisnutim žlezdama. Priperci su jajasti, dugački 0.5-1 cm, sedeći, osnovom obuhvataju stabljiku, na vrhu kratko, oštro šiljati, nenazubljeni, većinom živahno ljubičasti ili ružičasti, samo duž oboda pokriveni kratkim maljama, duži od čašice ili iste dužine kao i čašica (Josifović, 1970-1977). Cvet je dvousnata krunica, zevasta sa uspravnim končastim prašnicima (Pančić, 1977). Građa cvetova sigurno spada u najintrigantnije karakterstike predstavnika roda. Cvetovi su dugački 8-13 mm, sa kratkom drškom, po 4- složeni u 12-24 prividnih pršljenova, postavljenih jedan iznad drugog na vrhu stabljike i grana, svi zajedno grade krute, uspravne, guste, tek nakon precvetavanja biljke nešto
Strana 7
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020. rastresitije prividne klasove. Čašica zvonasta, dugačka -8 mm, pokrivena proređenim maljama, obično u gornjem delu ljubičasta, sa neznatno istaknutim nervima i jajasto lancetastim, naviše savijenim usnama; gornja usna deljena na 3 kratka, donja dublje deljena u 2 šiljasta zupca. Krunica plavoljubičasta, ređe ružičasta ili bela, duž leđa pokrivena proređenim, kratkim belim maljama i sedećim žlezdama; krunična cev dugačka kao čašica ili nešto duža od čašice; gornja usna krunice malo savijena, donja naniže povijena, trorežnjevita, bočni režnjevi izduženi, srednji režanj eliptičan, na vrhu usečen. Prašnici se nalaze ispod gornje krunične usne. Stubić duži od krunice. Plodići jajasto četvorouglasti, dugački 1.7 mm, tamno mrki (Josifović, 1970-1977).
Stanište ove vrste je najčešće na osiromašenim livadama, stepskim pustarama, u šikarama, svetlim listopadnim šumama, pored puteva i njiva.
Slika 1. Salva nemorosa L. listovi Slika 2. Salvia nemorosa L. cela biljka
Strana 8
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 3. Salvia nemorsa L, cvet Slika 4. S. nemorosa L, prikaz cvasti
1.4.2. Dosadašnja istraživanja vrste Salvia nemorosa L.
Rod Salvia je bio tema velikog broja studija zasnovanih na različitim podacima, poput anatomije vegetativnih organa (Anačkov i sar. 2009; Kahraman i sar. 2009; Kahraman i sar. 2010), trihoma (Werker i sar. 1985; Kesercio ğlu i Nakipo ğlu 1992; Serrato-Valenti i sar. 1997; Corsi i Bottega 1999; Krstic i sar. 2006; Kamatou i sar. 2007; Kahraman i sar. 2010), kao i mikromorfologije plodova (Marin i sar. 1996; Kahraman i sar. 2010). Studije na anatomskom i morfološkom nivou vrste S. nemorosa su ograničene.
Lemberkovics i Marczal (2003) su posmatrali žlezdane i nežlezdane trihome na listovima vrste S. nemorosa. Nežlezdane dlake su jednoćelijske i višećelijske. Žlezdani tip dlaka je kapitatni tipa I i II, slično kao i kod ostalih predtsvanika porodice Lamiaceae. Takođe su uočene i peltatne dlake.
Coisin M. sa saradnicima je 2010. godine objavila studiju o biohemisjkim i funkcionalnim karakteristikama vrste S. nemorosa nađene na prostoru Rumunije. Biohemisjka ispitivanja bila su usmerena na ispitivanje pigmenata u listu kao i isparljivi sastav ulja.
Bercu R. i sar. (2012) su proucavali morfologiju lista kod vrste S. nemorosa. Njihovo istraživanje je pokazalo brojne rezultate. Njihova skorašnja istraživanja, pokazala su da je S. nemorosa bogata brojim žlezdanim i nežlezdanim dlakama koje variraju u strukturi, veličini, obliku i broju.
Strana 9
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
2. Cilj rada
Salvia nemorosa je aromatična biljka koja ima široko rasprostranjenje u Srbiji. Od velikog je značaja u botanici, farmaciji, zvaničnoj i modernoj medicine i agronomiji. Zbog toga je neophodno bolje upoznavanje sa ovom vrstom. U skladu sa tim, ciljevi ovog rada su:
• sakupljanje, identifikacija i herbarizovanje sakupljenog materijala; • uporedna analiza anatomskih karaktera lista i stabla; • uporedna analiza mikromorfoloških karaktera lista; • utvrđivanje stepena varijabilnosti analiziranih karakteristika listova i stabla; • statistička obrada dobijenih podataka.
Strana 10
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
3. Materijal i metode 3.1. Terenska istraživanja i sakupljanje biljnog materijala za analizu
Uzorci ispitivane vrste S. nemorosa, sakupljeni su u periodu cvetanja, odnosno od maja do avgusta, 2019. godine. Uzorkovanje biljnog materijala kao i terenska istraživanja obavljena su neposredno na staništima ispitivane vrste. Materijal sakupljen na terenu herbarizovan je i fiksiran u 50% alkoholu. Materijal za analizu je obuhvatao/15 individua iz 5 populacija, sa područja jugoistočne Srbije (Kladušnica, Kunovica, Bubanj, Gradsko polje, Ploče).
3.2. Analizirane populacije vrste S. nemorosa
1. Salvia nemorosa L. Srbija: Kladušnica (Vučković A., Zlatković B., 07.08.2019). Inventarski broj 14290. 2. Salvia nemorosa L. Srbija: Gradsko polje (Vučković A., Zlatković B., 28.05.2019). Inventarski broj 14289. 3. Salvia nemorosa L. Srbija: Bubanj (Vučković A., Zlatković B., 16.07.2019). Inventarski broj 14291. 4. Salvia nemorosa L. Srbija: Kunovica (Vučković A., Zlatković B., 24.05.2019). Inventarski broj 14295. 5. Salvia nemorosa L. Srbija: Ploče (Zlatković B., Zlatković B., 18.07.2019). Inventarski broj 14292.
3.3. Anatomska i mikromorfološka analiza listova i stabala
Neposredno posle izlaska na teren, sakupljeni biljni materijal fiksiran je u 50 % etanolu. Anatomska analiza listova obavljena je na polu-trajnim i privremenim preparatima koji su urađeni standardnom histološkom metodom za svetlosnu mikroskopiju. Poprečni preseci listova i stabla dobijeni su sečenjem na mikrotomu i bojeni safraninom i alcian blue bojom. Nakon provlačenja kroz seriju alkohola rastuće koncentracije (50% - 99,6% etanol), preseci su prebačeni na mikroskopsku pločicu i pokriveni pokrovnom ljuspicom. Ovako pripremljeni preparati poprečnog preseka lista i stabla su slikani kamerom Leica DFC490, na mikroskopu Leica DM2500. Za analizu
Strana 11
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020. površinskih struktura uzimani su uzorci iz središnjeg dela lista, u obliku kvadratića, veličine 0,5x0,5 cm. Tako pripremljeni listići su stavljani u staklenu posudu i prosvetljavani. Kada se listovi dovoljno prosvetle stavljaju se na predmetno staklo u kapi glicerola, preko čega se stavlja pokrovna ljuspica. Na taj način su napravljeni privremeni preparati koji su pogodni za analizu. Tako pripremljeni preparati su fotografisani i analizirani kamerom Motice Image Plus 2.0, na mikroskopu Motice. Merenje mikromorfoloških karaktera obavljeno je pomoću softvera Motice Image i Image J.
Na anatomskim presecima lista S. nemorosa odrađena su detaljna merenja, koja su obuhvatala analizu kvantitativnih karaktera. Kvantitativne osobine za list obuhvataju: debljinu lista, debljinu lista u nivou glavnog nerva, debljinu kutikule lica lista, debljinu epidermisa lica lista, debljinu palisadnog tkiva na licu lista, visina palisadnih ćelija lica palisadnog tkiva, broj slojeva palisadnog tkiva, debljinu sunđerastog tkiva, debljinu palisadnog tkiva naličja lista, broj slojeva palisadnog tkiva naličja lista, debljinu epidermisa naličja lista, debljinu kutikule naličja lista. Na preparatima prosvetljenih listova mereni su broj stoma lica i naličja lista izraženi/mm2, duzina, širina i površina stoma lica lista, kao i dužina, širina i površina stoma naličja lista, broj žlezdanih i nežlezdanih dlaka lica i naličja/mm2, površine epidermalnih ćelija lica i naličja lista. Kvantitativne analize za stablo obuhvataju: prečnik stabla, debljinu kore stabla, debljinu provodnog cilindra stabla, poluprečnik srži stabla kao i dijagonalu stabla. Dobijene vrednosti unošene su u tabelu u Excell-u.
3.4. Statistička obrada podataka
Dobijeni rezultati merenja obrađeni su u programu Microsoft Office Excel. Za sve izmerene vrednosti urađena je osnovna statistička analiza kojom su obuhvaćene srednja vrednost, minimalne, maksimalne vrednosti i standardna devijacija. Analiza varijansi, analiza varijacionih komponenti i kanonična diskriminantna analiza odrađene su u softverskom paketu STATISTICA 7 (Systat Software, Inc. 2007).
Strana 12
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4. Rezultati i diskusija 4.1. Analiza površinskih struktura lista ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa
Analizirane epidermalne strukture pokazuju da su ćelije epidermisa lica lista poligonalne, dok su ćelije epidermisa naličja sa višeugaonim ili sa izuvijenim ćelijskim zidom. Epidermalne ćelije lica lista su veće površine u odnosu na epidermane ćelije na naličju lista.Trihome na licu lista su pretežno mehaničke i to jednoćelijske (Slika 5) i višećelijske, dok se na naličju lista pored mehaničkih dlaka, nalaze i žlezdane trihome (Slika 6 i 7). Mehaničke trihome su jednoćelijske i višećelijske, dok su žlezdane većinom peltatne. Na licu lista nisu zapažene žlezdane trihome.
Slika 5. Epidermis lica lista, populacija Gradskog polja, uvećanje 40x
Strana 13
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 6. Epidermis naličja lista, populacija Kladušnica, uvećanje 40x
Slika 7. Epidermis naličja lista, populacija Kunovica, uvećanje 10x
Strana 14
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
.
Slika 8. Epidermis lica lista S. nemorosa, uvećanje 40x; 1. Kladušnica; 2. Gradsko polje; 3. Bubanj; 4. Kunovica; 5. Ploče.
Strana 15
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 9. Epidermis naličja lista S. nemorosa, uvećanje 40x; 1. Kladušnica; 2. Gradsko polje; 3. Bubanj; 4. Kunovica; 5. Ploče.
Na slici 8, prikazan je epidermis lica lista ispitivanih dobijenih slikanjem polu-trajnih preparata lista, dok je na slici 9. prikazan epidermis naličja lista ispitivanih populacija.
Strana 16
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.1.1. Varjabilnost epidermalnih struktura lista
U Tabeli 1, date su srednje vrednosti merenih karaktera stoma. Brojnost stoma je veća na naličju lista. Najveća brojnost stoma na licu lista zabeležena je kod populacije sa Gradskog polja (245,27±83,99/mm2), dok je na naličju lista, najveća brojnost je zabeležena kod populacije sa Bubnja (999,34±163,94/mm2) (Grafikon 1). Što se tiče dužine stoma, na licu lista, najveća dužina je zabeležena kod populacije sa Kladušnice (24,17±1,99 µm), a na naličju lista kod populacije sa Bubnja (22,3±1,58 µm) (Grafikon 2). Najveća širina stoma na licu lista je zabeležena kod populacije sa Gradskog polja, dok je na naličju lica najveća zabeležena kod populacije sa Kladušnice (15,35±1,86 µm) (Grafikon 3). Površina stoma se ne razlikuje mnogo na licu lista i na naličju lista. Najveća vrednost površine na licu i naličju lista zabeležena je kod populacije sa Kladušnice (359,02±58,04 µm2, 367,50±43,63 µm2, redom) (Grafikon 4.)
Grafikon 1. Osnovni statistički parametri broja stoma lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 17
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 2. Osnovni statistički parametri dužine stoma lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Grafikon 3. Osnovni statistički parametri širine stoma lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 18
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 4. Osnovni statistički parametri površine stoma lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
U Tabeli 1, prikazane su i vrednosti brojnosti žlezdanih i nežlezdanih trihoma na licu i naličju lista. Na licu lista nisu zabeležene žlezdane trihome. Najveća brojnost trihoma na naličju lista zabeležena je kod populacije sa Bubnja (33,19±7,78/mm2), dok je najmanja brojnost zabeležena kod populacije sa Kunovice (0,88±1,80/mm2), (Grafikon 5). Što se tiče nežlezdanih trihoma, najveća vrednost brojnosti trihoma na licu i naličju lista je zabeležena kod populacije sa Ploča (813,57±222,58/mm2, 1245,14±156,36/mm2, redom) (Grafikon 6).
Strana 19
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 5. Osnovni statistički parametri broja žlezdanih trihoma naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Grafikon 6. Osnovni statistički parametri broja nežlezdanih trihoma lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 20
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Merenjem površine epidermalnih ćelija lica i naličja lista analiziranih populacija dobijeni su rezulati koji pokazuju da je najveća vrednost površine epidermalnih ćelija na licu lista zabeležena je kod populacije sa lokaliteta Kladušnica (1646,91±429,02 µm2), a najmanja vrednost kod populacije sa Kunovice (1127,35±142,45 µm2). Najveća vrednost površine epidermalnih ćelija na naličju lista zabeležena je kod populacije sa Gradskog polja (1249,99±246,56 µm2), dok najmanju vrednost ima populacija sa Bubnja (833,90±183,09 µm2), (Grafikon 7).
Grafikon 7. Osnovni statistički parametri površine ćelija epidermisa lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 21
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.2. Anatomske karakteristike lista ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa L.
List je na poprečnom preseku dorzoventralne građe. Na površini lista se nalazi kutikula, a ispod kutikule jednoslojan epidermis. Mezofil lista je kompaktan. Izgrađuje ga palisadno i sunđerasto tkivo. Palisadno tkvo lista se pojavljuje do najviše tri sloja, sem kod populacije iz Kunovice kod koje je jednoslojan. Sunđerasto tkivo je bogato sitnim intercelularima. Provodni snopić je okružen parenhimskom sarom. Stome se nalze u nivou epidermisa na naličju. Mehaničke trihome se nalaze i na licu i na naličju lista u obliku višećelijskih i jednoćelijskih trihoma. Žlezdane trihome se javljaju samo na naličju. One su najčešće peltatnog tipa. (Slika 9,10,11,12 i 13). Peltatne trihome se sastoje iz bazalne ćelije u epidermisu, zatim nešto kraće ćelije drške i glavice sačinjene od određenog broja sekretornih ćelija raspoređenih najčešće jednom sloju (Slika 9,10,11,12 i 13)..
Slika 10. Poprečni presek lista S. nemorosa, lokalitet Kladušnica, uvećanje 40x
Strana 22
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 11. Poprečni presek lista S. nemorosa, lokalitet Slika 12. Poprečni presek lista S. nemorosa, lokalitet Bubanj, Gradsko polje, uvećanje 40x uvećanje 40x
Slika 13. Poprečni presek lista S. nemorosa, lokalitet Slika 14. Poprečni presek lista S. nemorosa, lokalitet Kunovica, uvećanje 40x Ploče, uvećanje 40x
Strana 23
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.2.1. Varijabilnost anatomskih karaktera lista
Najveća debljina kutikule na licu lista se sreće kod populacije sa lokaliteta Gradskog polje (4,72 ±2,22 µm), a najmanja kod populacije sa lokaliteta Kladušnica (3,37±1,33µm). Na naličju lista je drugačija situacija, najdeblja kutikula naličja je primećena kod populacije sa Ploča (3,67±1,48 µm), a najmanja kod populacije sa Kunovice (2,49±1.16 µm) (Grafik 8, Tabela 1).
Grafikon 8. Osnovni statistički parametri debljine kutikule epidermisa lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorsa
Najveća debljina epidermisa lica lista javlja se kod populacije sa Gradskog polja (21,9±6,10 µm), a najveća debljina epidermisa naličja kod populacije sa lokaliteta Ploče (15,48±4,08 µm). Najmanja debljina epidermisa lica lista je zapažena kod populacije sa Kladšnice (18,39±5,37 µm), a na naličju lista kod populacije sa lokaliteta Kunovica (12,58±3,23 µm) (Grafikon 9, Tabela 1). Najveća debljina lista,van glavnog provodnog snopa je primećena kod populacije sa Bubnja (210,20±32,37 µm), a najmanja kod populacije sa Kladušnice (149,61±19,63 µm). Najveća debljina lista u nivou glavnog nerva je zabeležena kod populacije sa Gradskog polja (1615,62±260,93 µm), a najmanja kod populacije sa Kunovice (627,64±96,44 µm) (Grafikon 10, Tabela 1).
Strana 24
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 9. Osnovni statistički parametri debljine epidermisa lica i naličja lista kod ispitivanih populacija vrste S. nemorsa
Grafikon 10. Osnovni statistički parametri debljine lista, kao i debljine lista u nivou centralnog cilindra analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 25
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
U Tabeli 1. prikazani su rezultati dobijeni merenjem debljine palisadnog tkiva na licu i naličju lista. Najveća debljina palisadnog tkiva lica lista primećena je kod populacije sa Bubnja (89,13±17,57 µm), a najmanja kod populacije sa Kunovice (59,54±9,57 µm) (Grafikon 11). Broj palisadnih slojeva na licu je varirao od jedan do tri kod ispitivanih populacija. Kod populacije sa Gradskog polja i Kunovice, nije zabeležen sloj palisada na naličju, dok je kod ostalih zabeležen u vidu jednog sloja. Najveća vrednost debljine palisadnog tkiva je zabeležena kod populacije sa Bubnja (3,52±8,69 µm). Date vrednosti, prikazane su na Graficima 11 i 12. Najveća vrednost visine palisadnih ćelija na licu lista je zabeležena kod populacije sa Kunovice (59,54±9,57 µm), s obzirom na to da je prisutan samo jedan sloj palisadnog tkiva (Grafikon 13).
Grafikon 11. Osnovni statistički parametri debljine palisadnog tkiva lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 26
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 12. Osnovni statistički parametri broja palisadnih slojeva lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa .
Grafikon 13. Osnovni statistički parametri visina palisadnih ćelija lica i naličja lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 27
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Debljina sunđerastog tkiva lista se nije mnogo razlikovala kod ispitivanih populacija (Tabela 6). Naveća vrednost je primećena kod populacije sa Gradskog polja (79,15±17,86 µm), a najmanja kod populacije sa Kunovice (55,68±12,08 µm). Date vrednosti prikazane su na Grafikonu 14.
Grafikon 14. Osnovni statistički parametri debljine sunđerastog tkiva lista
analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 28
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.3. Anatomske karakteristike stabla ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa
Oblik stabla je četvorougaoni, bez kutikule na površini. Dlake su višećelijske. Epidermis se nalazi u jednom sloju sa okruglim ćelijama. Slojevi primarne kore idu od 13 do 15 slojeva. Hlorenhim broji oko 5 slojeva. Kolenhim je dobro razvijen sa oko 20 slojeva i nalazi se na uglovima stabla u vidu uzdužnih traka, dok se sklerenhim nalazi u obliku prstena. Parenhim sadrži 5-6 slojeva ćelija (Slika 14, 15, 16, 17 i 18)
Slika 15. Poprečni presek stabla, uvećanje 5x. lokalitet Kladušnica
Strana 29
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 16. Poprečni presek stabla, uvećanje 5x. Slika 17. Poprečni presek stabla, uvećanje 5x. lokalitet lokalitet Gradsko polje Bubanj
Slika 18. Poprečni presek stabla, uvećanje 5x. Slika 19. Poprečni presek stabla, uvećanje 5x. lokalitet lokalitet Kunovica Ploče
Strana 30
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Slika 20. Poprečni presek stabla S. nemorosa, uvećanje 10x; 1. Kladušnica; 2. Gradsko polje; 3. Bubanj; 4. Kunovica; 5. Ploče.
Na slici 14. dat je uporedni prikaz poprečnih preseka uglova stabala ispitivane vrste na uvećanju 10x, sa pet lokaliteta.
Strana 31
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.3.1. Varijabilnost anatomskih karaktera stabla
U Tabeli 2 predstavljene su srednje vrednosti karaktera stabla. Dobijene vrednosti pokazuju da je najveći prečnik stabla zabeležen kod populacije sa lokaliteta Gradsko polje (774,24±103,25 µm), dok je najmanji zabeležen kod populacije sa Kunovice (422,99±47,81 µm) (Grafikon 15). Najveću debljinu kore stabla ima populacija Gradskog polja (49,93±15,77 µm), a najmanju populacija sa Kunovice (26,33±3,14 µm) (Grafikon 16).
Grafikon 15. Osnovni statistički parametri prečnika stabla analiziranih
populacija vrste S. nemorosa
Strana 32
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 16. Osnovni statistički parametri debljine kore stabla analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Kod analiziranih populacija primećeno je da je najveću debljinu centralnog cilindra stabla imala populacija sa Bubnja (49,74±9,62 µm), a najmanju populacija sa Kunovice (35,73±4,72 µm) (Grafikon 17). Najveći poluprečnik srži zabeležen je kod populacje sa Gradskog polja (249,50±43,54 µm), a najmanji kod populacije sa Kunovice (157,10±24,31 µm) (Grafikon 18). Dobijene vrednosti dijagonale stabla pokazuju da je najveću vrednost imala populacija sa Ploča (1217,59±1386,81 µm), a najmanju sa lokaliteta Kunovica (632,12±62,35 µm) (Grafikon 19, Tabela 2).
Strana 33
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Grafikon 17. Osnovni statistički parametri debljina provodnog Grafikon 18. Osnovni statistički parametri poluprečnik cilindra stabla analiziranih populacija vrste S. nemorosa srži stabla analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Grafikon 19. Osnovni statistički parametri dijagonala stabla analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Strana 34
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
4.4. Varijabilnost populacija vrste Salvia nemorosa L.
Tabela 1. Deskriptivna statistika kvantitativnih anatomskih karaktera lista analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Lokalitet Kladušnica Gradsko polje Bubanj Kunovica Ploče
Karakter Sred.Vred±Std.Dev.
Debljina lista (µm) 149,61±19,63 175,76±21,84 210,20±32,37 151,49±18,18 164,00±21,89
Debljina lista u nivou glavnog nerva (µm) 719,61±133,32 1615,62±260,93 787,65±178,49 627,64 ±96,44 640,91±93,28
Debljina kutikule lica lista (µm) 3,37±1,33 4,72±2,00 3,98±0,89 3,90±1,23 3,97±1,22
Debljina epidermisa lica lista (µm) 18,39±5,37 21,90±6,10 20,83±4,83 20,31±7,67 20,65±4,82
Debljina palisadnog tkiva lica lista (µm) 62,82±12,51 76,31±14,11 89,13±17,57 59,54±9,57 70,71±9,82
Visina palisadnih ćelija lica lista (µm) 29,83±5,92 36,21±5,24 34,30±8,12 59,54±9,57 36,15±7,11
Broj palisadnih slojeva lica lista (µm) 2,23±0,44 2,23±0,60 2,38±0,51 1,00±0,00 2,00±0,32
Debljina sunđerastog tkiva(µm) 49,92±9,97 63,55±16,68 79,16±17,86 55,68±12,08 57,19±13,56
Debljina palisadnog sloja naličja lista (µm) 2,22±8,00 0±0,00 3,52±8,69 0±0,00 1,39±6,21
Visina palisadnh ćelija naličja lista (µm) 2,22±8,00 0±0,00 3,52±8,69 0±0,00 1,39±6,21
Broj palisadnih slojeva naličja lista (µm) 0,08±0,28 0±0,00 015±0,38 0±0,00 0,05±0,22
Debljina epidermisa naličja lista(µm) 14,25±2,78 14,72±3,66 13,27±3,24 12,58±3,23 15,48±4,08
Debljina kutikule naličja lista(µm) 3,33±1,09 3,52±0,79 2,80±0,81 2,49±1,16 3,67±1,48
Broj stoma lica lista/mm2 187,91±1,71 245,2±83,88 211,87±36,77 49,01±17,84 232,86±50,77
Dužina stoma lica lista (µm) 24,17±58,04 20,69±1,06 19,45±3,31 18,58±1,92 19,63±1,01
Širina stoma lica lista (µm) 16,23±1,71 14,09±276,04 12,69±2,09 12,82±2,23 13,051,31
Površina stoma lica lista (µm2) 359,02±58,04 259,93±1,76 219,93±68,35 210,74±46,89 232,42±50,77
Broj stoma naličja lista/mm2 317,87±75,67 454,73±190,76 999,34±163,94 662,86 ±83,96 758,29±238,12
Dužina stoma naličja lista (µm) 23,90±1,90 21,74±1,32 22,23±1,58 20,57±83,96 19,87±1,01
Širina stoma naličja lista (µm) 15,32±1,86 15,11±1,84 14,96±1,20 14,43±1,52 13,89±1,31
Površina stoma naličja lista (µm2) 340,59±51,99 367,50±43,63 330,13±45,26 268,59±42,65 305,31±813,57
Strana 35
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Broj nežlezdanih dlaka lica lista/mm2 232,31±53,18 245,27±83,88 379,34±58,11 70,99±22,55 813,57±222,58
Broj žlezdanih dlaka naličja lista/mm2 16,48±4,54 11,87±6,58 33,19±7,78 0,88±1,80 24,00±9,52
Broj nežlezdanih dlaka naličja lista/mm2 460,88±99,11 835,82±195,26 1226,59±111,91 184,82±5,70 1245,14±156,36
Površina ćelija epidermisa lica lista (µm2) 1646,91±429,02 1362,08±276,04 1456,45±271,88 1127,35±142,45 1507,79±455,04
Površina ćelija epidermisa naličja (µm2) 926,20±486,19 1249,99±246,5 833,90±183,09 939,22±136,10 1092,03±369,48
Tabela 2. Deskriptivna statistika kvantitativnih anatomskih karaktera stabla analiziranih populacija vrste S. nemorosa
Lokalitet Kladušnica Gradsko polje Bubanj Kunovica Ploče
Karakter Sred.Vred±Std.Dev.
Prečnik stabla (µm) 715,01±131,01 774,24±103,25 631,31±93,80 422,99±47,81 718,37±123,07
Debljina kore stabla (µm) 41,51±13,36 49,93±15,77 41,47±10,31 26,33±3,14 45,31±15,67
Debljina provodnog 45,69±7,45 41,02±9,03 49,74±9,62 35,73±4,72 40,51±6,78 cilindra stabla (µm)
Poluprečnik srži 198,79±45,13 249,50±43,54 186,84±29,10 157,10±24,31 230,50±34,19 stabla(µm)
Dijagonala stabla (µm) 844,60±141,38 950,76±125,34 749,15±132,79 632,12±62,5 1217,59±1386,81
Analize varijanse (ANOVA) (Tabela 3) pokazala je da su svi analizirani karakteri, osim debljine kutikule i epidermisa lica lista, debljine palisadnog tkiva, visine palisadnih ćelija, broja palisadnih slojeva, debljine epidermisa i širine stoma naličja lista, i dijagonale stabla, imali značaja u formiranju razlika između ispitivanih populacija. Samo statistički značajni karakteri su uključeni u dalje analize.
Rezultati Analize glavnih komponenti (PCA) pokazali su da su 3 glavne komponente nosile 57,44% totalne varijabilnosti. Najveći doprinos formiranju varijabilnosti dala je prva glavna
Strana 36
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020. komponenta sa 26,42%, zatim druga komponenta sa 18,49% i treća sa 12,54% varijabilnosti. PCA analiza (Tabela 8) je pokazala da su karakteri koji najviše doprinose razdvajanju populacija (factor loadings > 0,7) po prvoj osi broj palisadnih slojeva lica lista, broj stoma lica lista/mm2 i prečnik stabla, po drugoj osi dužina i širina stoma lica lista i broj stoma naličja lista/mm2, a po trećoj debljina lista. Ovi karakteri imaju potencijalni značaj za taksonomiju u okviru roda Salvia L.
Tabela 3. Rezultati analize varijanse (*p<0,05) i analize glavnih komponenti (PCA) anatomskih karaktera 5 populacija vrste S. nemorosa. Prve tri glavne komponente sadržale su 57,44% totalne varijabilnosti.
ANOVA PCA1 PCA2 PCA3 PCA4 Debljina lista (µm) 0,00* -0,37 -0,42 0,71 0,28 Debljina lista u nivou glavnog nerva (µm) 0,00* -0,51 0,62 0,43 -0,16 Debljina kutikule na licu lista (µm) 0,18 / / / / Debljina epidermisa lica lista (µm) 0,62 / / / / Debljina palisadnog tkiva lica lista (µm) 0,00* -0,42 -0,38 0,65 0,18 Visina palisadnih ćelija lica lista (µm) 0,00* 0,68 0,14 0,45 -0,01 Broj palisadnih slojeva lica lista 0,00* -0,74 -0,19 -0,03 0,11 Debljina sunđerastog tkiva lista (µm) 0,00* -0,26 -0,33 0,67 0,34 Debljina palisadnog tkiva naličja lista (µm) 0,52 / / / / Visina palisadnih ćelija naličja lista (µm) 0,52 / / / / Broj palisadnih slojeva naličja lista 0,42 / / / / Debljina epidermisa naličja lista (µm) 0,17 / / / / Debljina kutikule na naličju lista (µm) 0,03* -0,37 0,08 -0,26 0,01 Broj stoma lica lista/mm2 0,00* -0,79 -0,20 -0,07 -0,25 Dužina stoma lica lista (µm) 0,00* -0,47 0,70 0,40 -0,20 Širina stoma lica lista (µm) 0,00* -0,46 0,76 0,08 0,13 Površina stoma lica lista (µm2) 0,00* 0,24 -0,39 -0,60 0,53 Broj stoma naličja lista/mm2 0,00* -0,03 -0,75 0,21 -0,11 Dužina stoma naličja lista (µm) 0,00* -0,23 0,27 -0,19 0,77 Širina stoma naličja lista (µm) 0,06 / / / / Površina stoma naličja lista (µm2) 0,00* -0,59 0,32 0,07 0,42 Broj nežlezdanih dlaka lica lista/mm2 0,00* -0,35 -0,52 -0,32 -0,49 Broj žlezdanih dlaka naličja lista/mm2 0,00* -0,52 -0,67 0,00 0,10 Broj nežlezdanih dlaka naličja lista/mm2 0,00* -0,66 -0,61 0,06 -0,29 Površina ćelija epidermisa lica lista (µm2) 0,01* -0,40 -0,07 -0,28 0,45 Površina ćelija epidermisa naličja lista 0,01* -0,33 0,38 -0,04 -0,01 (µm2) Prečnik stabla (µm) 0,00* -0,82 0,15 -0,33 -0,08 Debljina kore stabla (µm) 0,00* -0,63 0,14 -0,23 -0,01 Poluprečnik srži stabla (µm) 0,00* -0,68 0,22 -0,21 -0,36
Strana 37
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Dijagonala stabla (µm) 0,22 / / / / Debljina provodnog cilindra stabla (µm) 0,00* -0,39 -0,18 -0,22 0,31
Rezultati Diskriminantne analize (CDA) pokazali su da prve dve ose nose 91,02% varijabilnosti, pri čemu je prva osa odgovorna za 82,61%, a druga za 8,41% varijabilnosti. CDA grafik (Slika 5) pokazuje preklapanje populacija sa lokaliteta Ploče, Kladušnica i Bubanj, kao i grupisanje ovih populacija zajedno sa populacijom sa lokaliteta Kunovica sa negativne strane prve ose. Populacija sa lokaliteta Gradsko polje se jasno odvaja od ostalih populacija po prvoj osi i smeštena je u njenom pozitivnom delu. Dakle, populacije sa lokaliteta Ploče, Kladušnia i Bubanj su u anatomskom pogledu najsličnije, dok se populacija sa Gradskog polja anatomski znatno razlikuje od ostalih populacija. Ukoliko posmatramo drugu osu, možemo uočiti izdvajanje populacija sa lokaliteta Kladušnica na pozitivnoj i populacije sa lokaliteta Kunovica na negativnoj strain ose. Ostale populacije sup o drugoj osi prelazne forme.
Slika 21. Diskriminantna analiza pet populacija vrste S. nemorosa bazirana na značajnim anatomskim karakterima. Prve dve ose odgovorne su za 91,02% varijabilnosti.
Strana 38
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
5. Zaključak
Analizom rezultata dobijenih istraživanjem anatomskih i mikromorfoloških karakteristika pet populacija vrste Salvia nemorosa L. došli smo do sledećih zaključaka:
❖ listovi su bifacijalne građe sa stomama koje se nalaze u nivou epidermisa. Stablo i listovi su prekriveni mehaničkim trihomama. Na naličju lista su uočene žlezdane trihome (kapitatne i peltatne). Stablo je na poprepčnom preseku četvorougaono. Provodni elementi stabla su organizovani u prstenove okruzene sklerenhimom. ❖ zarad određivanja stepena varijabilnosti i utvrđivanja onih karaktera koji najviše doprinose razlikama između populacija merena 32 anatomska karaktera, a zatim su rezultati merenja statistički obrađeni, pri čemu je analiza varijasi (ANOVA) pokazala da karaktere poput debljine kutikule i epidermisa lica lista, debljine palisadnog tkiva, visine palisadnih ćelija, broja palisadnih slojeva, debljine epidermisa i širine stoma naličja lista, i dijagonale stabla, ne bi trebalo koristiti prilikom daljih statističkih analiza, jer ovi parametri nisu imali značaja u formiranju razlika između ispitivanih populacija vrste Salvia nemorosa L. ❖ na osnovu Analize glavnih komponenti (PCA) utvrđeno je da su karakteri koji imaju najveći statistički značaj broj palisadnih slojeva lica lista, broj stoma lica lista/mm2 i prečnik stabla, dužina i širina stoma lica lista, broj stoma naličja lista/mm2 i debljina lista. Ovi karakteri mogu imati potencijalni značaj za taksonomiju u okviru roda Salvia L. ❖ Diskriminantna analiza (CDA) je pokazala da su anatomski najsličnije populacije sa lokaliteta Ploče, Kladušnica i Bubanj, dok se populacija sa lokaliteta Gradsko polje jasno odvaja od ostalih populacija po svojim anatomskim karakteristikama. ❖ ovaj master rad predstavlja samo početnu fazu analiziranja vrste S. nemorosa L. i njime je obuhvaćen mali uzorak, koji se u daljim istraživanjima treba obogatiti sakupljanjem materijala sa ostalih lokaliteta na području Srbije. Takođe, analizom treba obuhvatiti i druge organe i proučiti ih kako sa morfološkog, tako i sa anatomskog aspekta.
Strana 39
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
6. Reference
1. Anačkov G, Božin B, Zorić L, Vukov D, Mimica-Dukić N, Merkulov L, i sar. 2009. Chemical composition of essential oil and leaf anatomy of Salvia bertolonii Vis. and Salvia pratensis L. (Sect. Plethiosphace, Lamiaceae). Molecules 14: 1–9 2. Bahadori M.B. i sar 2017: Salvia nemorosa L.: A novel source of bioactive agents with functional connections. ‒ LWT Food Science and Technology, 75: 42‒50 3. Bahadori, M. B., Mirzaei, M. (2015). Cytotoxicity, antioxidant activity, total flavonoid and phenolic contents of Salvia urmiensis Bunge and Salvia hydrangea DC. ex Benth. Research Journal of Pharmacognosy, 2(2): 27-32 4. Baran, P., Özdemir, C. (2009). The morphological and anatomical properties of Lamium lyceum (Lamiaceae), endemic to Turkey. Nordic Journal of Botany, 27(5): 388-396. 5. Baricevic, D., and T. Bartol (2000). The biological/pharmaco-logical activity of the Salvia genus, In: Pharmacology. Sage. 6. Bercu R., negrean G., Broască L., 2012: Leaf anatomical study of taxons Salvia nemorosa subsp. tesquicola, Salvia nutans, and Salvia × sobrogensis from Dobrudja. ‒ Botanica Serbica, 36: 103‒ 109 7. Brauchler, C., Meimberg, H., Heubl, G. (2010). Molecular phylogeny of Menthinae (Lamiaceae, Nepetoideae, Mentheae) - Taxonomy, biogeography and conflicts. Mol. Phylogenet. and Evol. 55: 501–523 8. Cantino, P.D., Sanders, R.W. (1986). Subfamilial classification of Labiatae. Syst. Bot. 11: 163- 85. 9. Corsi G, Bottega S. 1999. Glandular hairs of Salvia officinalis: new data on morphology, localization and histochemistry in relation to function. Ann Bot 84: 657–664. 10. Cuvelier, M.E., Berset, C., and H. Richard (1994). Antioxidant constituents in sage (Salvia officinalis). J. Agr. Food Chem. 42, 665-669. 11. Daskalova, T. (2004). On some specificities of seed formation in Salvia nemorosa (Lamiaceae). Phytologia Balcanica, 10(1), 79-84 12. Dogan M., Kahraman A., Celep F., 2010 - Anatomy, trichome morphology and palynology of Salvia chrysophylla Stapf. (Lamiaceae), South African Journal of Botany, 76, 2: 187-195 13. Fahn, A. (1988). Secretory tissues in vascular plants. New Phytologist, 108: 229-257 14. Garland, S. (2006). The Complete Book of Herbs & Spices: An Illustrated Guide to Growing and Using Culinary, Aromatic, Cosmetic and Medicinal Plants, Frances Lincoln 15. Harley, R. M., Atkins, S., Budantsev, A. L., Cantino, P. D., Conn, B. J i saradnici (2004). Labiatae. In: Kadereit, J. W. (Ed.), Flowering plants: dicotyledons (Lamiales except Acanthaceae including Avicenniaceae), in: Kubitzki, K. (Ed.), The families and genera of vascular plants. Springer Verlag Berlin and Heidelberg, pp. 167–275. 16. Ifrim, C., Toma, I. (2004). Histo-anatomical less known aspects upon some Lamiaceae taxa. Analele stiintifice ale Universitatii "Alexandru Ioan Cuza" din Iasi, 50: 13-15 17. Igić R, Boža P, Merkulov Lj, Mimica-Dukić N,Vukov D, Anačkov G, Pavlovičova D, (2000) Distribution of species of the genus Salvia. 1754 (Sect.Pletiosphace Bentham.) In the Vojvodina
Strana 40
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
province Yugoslavia, Proceedings for Natural Sciences, Matica Srpska Novi Sad,NQ98,53-6I, 2000, UDC 582.949.27:581.9(497.113) 18. Josifović, M. (ed.) (1970-1977): Flora SR Srbije, 6, - Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 19. Kahraman A, Celep F, Doğan M. 2009. Comparative morphology, anatomy and palynology of two Salvia L. species (Lamiaceae) and their taxonomic implications. Bangladesh J Plant Taxon 16: 73–82. 20. Kahraman A, Dogan M, Celep F, Akaydin G, Koyuncu M. 2010. Morphology, anatomy, palynology and nutlet micromorphology of the rediscovered Turkish endemic Salvia ballsiana (Lamiaceae) and their taxonomic implications. Nord J Bot 28: 91–99 21. Kamatou GPP, Viljoen AM, Figueiredo AC, Tilney PM, Van Zyl RL, Barroso JG. 2007. Trichomes, essential oil composition and biological activities of Salvia albicaulis Benth. and S. dolomitica Codd, two species from the Cape region of South Africa. S Afr J Bot 73: 102–108 22. Karousou R., BosaBalidis A.M., Kokkini S., 1992: Sideritis syriaca ssp. syriaca: Glandular trichome structure and development in relation to systematics. ‒ Nordic Journal of Botany, 12: 31‒37. 23. Karousou, R.; Hanlidou, E.; Kokkini, S. The sage plant of Greece:distribution and intraspecific variation. In: Kintzios, S. E., ed. Sage:the genus Salvia. Amsterdam: Harwood Academic Publishers;2000:27 – 46 24. Kaya, A., Demirci, B., Baser, K. H. C. (2007). Micromorphology of glandular trichomes of Nepeta congesta Fisch. & Mey. var. congesta (Lamiaceae) and chemical analysis of the essential oils. South African Journal of Botany, 73(1): 29-34. 25. Krstić L, Malencic D, Anackov G. 2006. Structural investigations of trichomes and essential oil composition of Salvia verticillata. Bot Helv 116: 159–168 26. Lakušić, B., Stevanović, B., Jančić, R., & Lakušić, D. (2010). Habitat-related adaptations in morphology and anatomy of Teucrium (Lamiaceae) species from the Balkan peninsula (Serbia and Montenegro). Flora-Morphology, Distribution, Functional Ecology of Plants, 205(10): 633- 646. 27. Lemberkovics, E., Marczal, G., & Then, M. (2001, July). Study of plant anatomical characteristics and essential oil composition of Hungarian Salvia species. In International Conference on Medicinal and Aromatic Plants (Part II) 597 (pp. 143-148) 28. Marin PD, Duleti ć S, Petkovi ć B. 1996. Nutlet ornamentation in selected Salvia L. species (Lamiaceae). Flora Medit 6: 203– 211. 29. Marin, P. D. (2003). Biohemijska i molekularna sistematika biljaka, NNK International, Beograd 30. Mauricio, R., Rausher, M. D. (1997). Experimental manipulation of putative selective agents provides evidence for the role of natural enemies in the evolution of plant defense. Evolution, 51(5): 1435-1444. 31. Metcalfe C. R., Chalk L. (1950): Anatomy of Dicotiledons, Vol. II. Clarendon Press, Oxford, UK 32. Moon, H. K., Hong, S. P., Smets, E., Huysmans, S. (2009). Phylogenetic significance of leaf micromorphology and anatomy in the tribe Mentheae (Nepetoideae: Lamiaceae). Botanical Journal of the Linnean Society, 160(2): 211 -231.
Strana 41
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
33. Moon, H. K., Vinckier, S., Walker, J. B., Smets, E., Huysmans, S. (2008). A search for phylogenetically informative pollen characters in the subtribe Salviinae (Mentheae: Lamiaceae). International journal of plant sciences, 169(3): 455-471. 34. Mousavi, S. M., Jafari, A., & Najafi, S. (2014). Anatomical and micromorphological studies on leaves of Salvia L. species in ne iran. Romanian Biotechnological Letters, 19(1), 9058-9064. 35. Nyarady & Răvăruţ M, 1961. Salvia L. In: Săvulescu T (red. princip), Nyarady EI (eds.).Flora României. Flora Romaniae. Academia Română, Bucureşti, vol. 8, pp. 235-278+688. 36. Özkan, M. (2008). Glandular and eglandular hairs of Salvia recognita Fisch. & Mey. (Lamiaceae) in Turkey. Bangladesh Journal of Botany, 37(1): 93-95. 37. Özkan, M., Soy, E. (2007). Morphology, anatomy, hair and karyotype structure of Salvia blepharocleana Hedge and Hub.-Mor. (Lamiaceae) endemic to Turkey. Pakistan Journal of biological sciencies, 10(6): 893-898 38. Pančić, J. (1976). Flora Kneževine Srbije. 39. Pelagić, V. (2009). Pelagićev narodni učitelj: savetnik o zdravlju alternativnim metodama lečenja. Akia M. Princ 40. Petković B., Merkulović, Lj., Duletić-Laušević, S. (2005). Anatomija biljaka sa praktikumom, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu 41. Raja, R. R. (2012). Medicinally potential plants of Labiatae (Lamiaceae) family: an overview. Research Journal of Medicinal Plant, 6(3): 203-213. 42. Ren, Y., Houghton, P. J., Hider, R. C., and M. J. R. Howes (2004). Novel diterpenoid acetylcholinesterase inhibitors from Salvia miltiorhiz.Planta Med. 70, 201- 204. 43. Serrato-Valenti G, Bisio A, Cornara L, Ciarallo G. (1997). Structural and histochemical investigation of the glandular trichomes of Salvia aurea L. Leaves, and Chemical Analysis of the Essential Oil. Ann Bot 79: 329–336 44. Simić, D., Vuković-Gačić, B., Knežević-Vukčević, J., Trninić, S.,and R. M. Jankov (1997). Antimutagenic effect of terpe-noids from sage (Salvia officinalis L.). J. Environ.Pathol. Toxicol. oncol. 16, 293-301 45. Soković, M. D., Glamočlija, J. M., Ćirić, A. D. (2013). Natural Products from Plants and Fungi as Fungicides, In: Nita, M. (Ed.), Fungicides - Showcases of Integrated Plant Disease Management from Around the World, In Tech, pp.185-232. 46. Tajkarimi, M. M., Ibrahim, S. A., Cliver, D. O. (2010). Antimicrobial herb and spice compounds in food. Food control, 21(9): 1199-1218 47. Takeda, Y., Zhang, H. J., Matsumoto, T., Otsuka, H., Oosio, Y., Honda, G.,...Yesilada, E.(1997). Megastigmane glycosides from Salvia nemorosa.Phytochemistry, 44(1),117e120. 48. Talebi, S., Mahdiyeh, M., Nohooji, M., & Akhani, M. (2018). Analysis of trichome morphology and density in Salvia nemorosa L. (Lamiaceae) of Iran, Botanica, 24(1), 49-58. doi: https://doi.org/10.2478/botlit-2018-0005 49. Tucakov, J. (1996). Lečenje biljem, In: Fitoterapija, 6th Ed., 247 pp. Rad, Beograd. 50. Vujošević, M., and J. Blagojević (2004). Antimutagenic effect of extracts from sage (Salvia officinalis) in mammalian system in vivo. Acta Vet. Hung.52, 439-443. 51. Wagner, G. J., Wang, E., Shepherd, R. W. (2004). New approaches for studying and exploiting an old protuberance, the plant trichome. Annals of Botany, 93(1): 3-11
Strana 42
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
52. Walker, J., B., Sytsma, K.,J., Treutlein, J., Wink, M. (2004): Salvia (Lamiaceae) is not Monophyletic: Implications for the Systematics, Radiation, and Ecological Specializations of Salvia and Tribe Mentheae. Am J Bot: 91: 1115–1125. 53. Walker, J.B., Sytsma, K.J. (2007). Staminal evolution in the genus Salvia (Lamiaceae): Molecular phylogenetic evidence for multiple origins of the stamina lever. Annals of Botany, 100: 375-391. 54. Werker E Ravid U, Putievsky E. 1985. Structure of glandular hairs and identifiation of the main componens of their secreted material in some species of the Labiatae. Israel J Bot 34: 31–45 55. Werker, E. (1993). Function of essential oil‐secreting glandular hairs in aromatic plans of Lamiaceae-a review. Flavour and Fragrance Journal, 8(5): 249-255. 56. Zupko, I., Hohmann, J., Redei, D., Falkay, G., Janicsak, G., and I. Mathe (2001). Antioxidant activity of leaves of Salvia species in enzyme-dependent and enzyme-independent system of lipid peroxidation and their phenolic constitu-ents. Planta Med. 67, 366-368.
Slike preuzete sa sajtova: • Slika 1: https://www.123rf.com/photo_80700095_salvia-nemorosa-woodland-sage-balkan-claryis-a- hardy-herbaceous-perennial-plant-native-to-a-wide-ar.html/ • Slika 2: https://www.flickr.com/photos/evelynfitzgerald/3894572269 • Slika 3: https://en.wikipedia.org/wiki/Salvia_nemorosa/ • Slika 4: : https://www.crocus.co.uk/plants/_/salvia-nemorosa-caradonna/classid.2000006629/
Strana 43
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Strana 44
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Strana 45
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Strana 46
Uporedna analiza morfo-anatomskih karakteristika vrste Salvia nemorosa L. 2020.
Strana 47