Wystawa Ambasador RP w Japonii Tadeusz Romer i żydowscy uchodźcy wojenni na Dalekim Wschodzie

Polish Ambassador to Japan Tadeusz Romer and Jewish War Refugees in the Far East Lenkijos Respublikos ambasadorius Japonijoje Tadeuszas Romeris ir žydai karo pabėgėliai Tolimuosiuose Rytuose Spis treści Index Wystawa Turinys Ambasador RP w Japonii Tadeusz Romer 04 Tadeusz Romer i żydowscy uchodźcy wojenni na Dalekim Wschodzie Ambasador RP w Japonii KURATOR / KURATORĖ / CURATOR: Dr Olga Barbasiewicz Tadeusz Romer, Polish Ambassador to Japan Tadeusz Romer. Lenkijos Respublikos ambasadorius Japonijoje 08 Przybycie do wybrzeży Japonii The Arrival of Refugees to Japanese Shores Pabėgėlių atvykimas į Japoniją 12 Działania polskiej dyplomacji wobec uchodźców The Actions of Polish Diplomatic Staff Concerning Refugees Lenkų diplomatų veiksmai pabėgėlių klausimu 18 Życie codzienne uchodźców. Finansowanie/ FINANSAVIMAS/ FINANCING: Instytut Polski w Wilnie Japonia Kwerenda naukowa/ MOKSLINIS TYRIMAS/ SCIENTIFIC RESEARCH: Barbara Abraham / Dr Olga Barbasiewicz The Everyday Lives of the Refugees in Japan Asystent projektu/ PROJEKTO ASISTENTAI/ PROJECT ASSISTANTS: Barbara Abraham / Agnieszka Pawnik Kasdienis pabėgėlių gyvenimas Japonijoje Projekt graficzny/ DIZAINAS/ GRAPHIC DESIGN: Marcin Wąż (www.marcinwaz.pl) Tłumaczenie NA język angielski/ VERTIMAS Į ANGLŲ K./ ENGLISH TRANSLATION: Anna Kostka Tłumaczenie NA język jidysz/ VERTIMAS Į JIDIŠ K./ YIDISH TRANSLATION: Dr Martyna Steckiewicz 22 Przybycie do Szanghaju Tłumaczenie NA język litewski/ VERTIMAS Į LIETUVIŲ K./ LITHUANIAN TRANSLATION: Justyna Seferovic Korekta języka polskiego/ LENKŲ K. REDAKTORĖ/ POLISH LANGUAGE EDITOR: Dr Dorota Dobrzyńska i działania polskiej dyplomacji Autor treści/ TEKSTO AUTORĖ/ AUTHOR OF THE TEXT: Dr Olga Barbasiewicz The Arrival to Shanghai Port City Atvykimas į Šanchajų Współpraca/ BENDRADARBIAVIMAS/ CO-OPERATION: Andrzej T. Romer 26 Życie codzienne uchodźców. Teresa Romer Dr Norbert Świsłocki Szanghaj The Everyday Lives of the Refugees in Shanghai Kasdienis pabėgėlių gyvenimas Šanchajuje 30 Twórczość publicystyczna i literacka uchodźców The Journalistic and Literary Works of Refugees Pabėgėlių žurnalistinė ir literatūrinė kūryba Organizatorzy/ Organizatoriai/ ORGANIZERS: 34 Dzieci The Children Vaikai Partnerzy/ Partneriai/ Partners: 38 Organizacje polityczne i społeczne Political and Social Organizations Politinės ir visuomeninės organizacijos

ISBN 978-609-95108-1-1

3 Japonia / Japan / Japonija Tadeusz Romer Ambasador RP w Japonii

Legitymacja dyplomatyczna.

Diplomatic Identity Card. Tadeusz Romer. Polish Ambassador to Japan Akreditacijos pažymėjimas. Tadeusz Romer. Lenkijos Respublikos ambasadorius Japonijoje

Tadeusz Ludwik Romer urodził się Podczas pełnienia tej funkcji otrzy- amerykańskich) organizacji pomo- 6 grudnia 1894 roku w Antonoszu, mał zawiadomienie, że z dniem cowych dla środowisk żydowskich, znajdującym się w owym czasie 1 lutego 1937 roku prezydent Igna- jednak bez udziału polskiego rządu, w guberni kowieńskiej Cesarstwa cy Mościcki mianował go posłem a szczególnie nacisków Tadeusza Rosyjskiego. Po śmierci rodziców, nadzwyczajnym i ministrem peł- Romera, dostarczanie pomocy do wraz z rodzeństwem, został odda- nomocnym w Cesarstwie Japonii. Szanghaju byłoby niemożliwe, ze ny pod opiekę Konstantego Prze- 1 października tego samego roku, względu na toczącą się od grudnia włockiego i przeniósł się do Krako- w związku z podniesieniem posel- 1941 roku wojnę na Pacyfiku. wa, gdzie ukończył Gimnazjum św. stwa do rangi ambasady, Tadeusz Tadeusz Romer wyjechał z Szang- Anny (Gimnazjum Nowodworskie- Romer został pierwszym ambasa- haju latem 1942 roku, zostawiając go). W 1913 roku rozpoczął studia dorem Rzeczypospolitej w Japonii. na Dalekim Wschodzie dobrze prawnicze oraz w zakresie nauk Podczas pełnienia tej funkcji pol- zorganizowaną społeczność pol- społeczno-politycznych w Lozannie ski ambasador utrzymywał bardzo skich Żydów, której reprezentanci (Szwajcaria). Tuż po zakończeniu przyjazne relacje z dworem cesar- zostali włączeni w nowo powstałą studiów, w 1917 roku Tadeusz Ro- skim. Związki te okazały się nie- organizację o nazwie Zarząd Głów- mer udał się do Paryża, gdzie został zwykle istotne w czasach wojennej ny Związku Polaków w Chinach. sekretarzem Romana Dmowskiego, zawieruchy i działań, które na rzecz Po dotarciu do Lourenço Marques prezesa Komitetu Narodowego Pol- polskich obywateli przybyłych do (obecnie Maputo, Mozambik) nadal skiego. W 1919 roku sprawował funk- Japonii podjął później ambasador wspierał polskich Żydów poprzez cję pierwszego sekretarza Poselstwa Romer. działania dyplomatyczne. Polskiego w Paryżu. Dwa lata póź- Gdy w 1941 roku podjęto decyzję W tym samym roku Tadeusz Romer niej podjął pracę w Ministerstwie o likwidacji polskiej placówki w Ja- objął funkcję ambasadora Polski Pisma z Ministerstwa Spraw Zagranicznych od Prezydenta RP w spra- Spraw Zagranicznych w Warszawie, ponii, Tadeusz Romer wraz z częścią w ZSRR, którą sprawował do wiosny wie mianowania Tadeusza Romera na posła nadzwyczajnego i mini- gdzie objął stanowisko kierownika personelu ambasady udał się pod 1943 roku. W kwietniu 1943 roku zo- stra pełnomocnego w Japonii. Paszport z kolekcji Biblioteki Narodowej Wydziału Zachodniego w departa- koniec października do Szanghaju, stał pełnomocnikiem rządu RP na w Warszawie. mencie polityczno-ekonomicznym. gdzie kontynuował dyplomatycz- Bliskim Wschodzie, aby w lipcu tego Od 1928 roku przebywał w Rzymie ne działania na rzecz uchodźców. samego roku objąć stanowisko Mini- Letters of the Ministry of Foreign Affairs from the President of the Re- jako pierwszy radca Poselstwa Pol- To dzięki jego działalności i wsta- stra Spraw Zagranicznych w rządzie public of Poland regarding the appointment of Tadeusz Romer as skiego. Po podniesieniu placówki wiennictwu polscy obywatele byli Stanisława Mikołajczyka w Londynie. Extraordinary Envoy and Minister Plenipotentiary to Japan. Passport do rangi ambasady, w 1932 roku w stanie uzyskiwać kolejne wizy do Po zakończeniu wojny wyemigrował from Collections of the National Library in Warsaw, Poland. Tadeusz Romer został mianowany krajów docelowych, jak również ko- do Kanady, gdzie pracował na Uni- chargés d’affaires ad (per) interim, rzystać z pomocy finansowej, prze- wersytecie McGill. Od 1963 roku aż Lenkijos Respublikos Prezidento pasirašyti dokumentai, kuriuos siuntė a po rezygnacji Jerzego Potockiego kazywanej często za pośrednictwem do śmierci był prezesem Polskiego Užsienio reikalų ministerija, skiriantys Tadeuszą Romerį į nepaprastojo z funkcji ambasadora został kierow- polskich poselstw, przy współpracy Instytutu Naukowego w Kanadzie. pasiuntinio ir įgaliotojo ministro pareigas. Pasas iš Nacionalinės biblio- nikiem placówki w Rzymie. W 1935 Rządu RP na uchodźstwie. Środki Zmarł w Montrealu 23 marca 1978 tekos Varšuvoje kolekcijos. roku został mianowany posłem Rze- finansowe pochodziły głównie od roku. czypospolitej Polskiej w Lizbonie. zagranicznych (przede wszystkim

Tadeusz Romer 4 5 Tadeusz Ludwik Romer was born Lisbon. While performing this func- government’s assistance, especially Tadeuszas Ludwikas Romeris (Ta- kos pasiuntiniu Lisabonoje. Dar vyk- Tadeuszas Romeris išvyko iš Šancha- on December 6th, 1894 in Antonosz tion, he received a notification that Tadeusz Romer’s pressure, it would deusz Ludwik Romer) gimė 1894 m. dydamas šią misiją 1937 m. vasario 1 jaus 1942 m., Tolimuosiuose Rytuo- (Antanašė), which at that time, was on February 1st 1937, President Igna- have been impossible to provide gruodžio 6 d. Antanašėje, kuri tuo d. gavo pranešimą, kad prezidentas se palikęs gerai organizuotą lenkų part of the Russian Empire’s Kovno cy Moscicki appointed him Extraor- aid to Shanghai, mainly due to the metu buvo Rusijos imperijos Kauno Ignacy Mościcki paskyrė jį nepapras- žydų bendruomenę, kurios atstovai Governorate. After the death of his dinary Legate and Minister Plenipo- Pacific War that had been going on gubernijos teritorija. Mirus tėvams tuoju pasiuntiniu ir įgaliotuoju minis- buvo įtraukti į naujai įkurtą organi- parents, he and his siblings were tentiary to the Imperial Japanese since December 1941. šeimos vaikus globoti ėmėsi Kons- tru Japonijos imperijoje. Eidamas šias zaciją, pavadintą Kinijos lenkų są- taken under the custody of Kon- Government. On October 1st that Tadeusz Romer left Shanghai in the tantinas Przewłockis. Tadeuszui pareigas Japonijoje ambasadorius jungos centrine valdyba. Apsigyve- stanty Przewłocki and moved to same year, due to the Legation’s ac- summer of 1942, leaving a well-or- Romeriui teko vykti į Krokuvą, ten palaikė itin draugiškus santykus su nęs Lourenço Marques (šiuo metu Constantine Przewlocki (where he cession to rank of embassy, Tadeusz​​ ganized community of Polish Jews mokėsi šv. Anos (Nowodworskio) imperatoriaus dvaru. Šie ryšiai vėliau - Maputo, Mozambikas), Romeris graduated) from St. Anne’s Junior Romer became the first Ambassa- in the Far East, whose representa- gimnazijoje. 1913 metais Lozanoje buvo labai svarbūs karo metu, kai am- toliau savo diplomatine veikla pa- High School (Bartholomeus Now- dor of the Republic of Poland to Ja- tives were absorbed into the newly (Šveicarija) pradėjo studijuoti teisę basadoriui Romeriui teko ieškoti pa- dėjo Lenkijos žydams. odworski Junior High School). In pan. While performing this function, established organization called the bei socialinius-politinius mokslus. galbos Į Japoniją plūstantiems Lenki- Tais pačiais metais Tadeuszas Ro- 1913, he began studying law and the Polish ambassador maintained Main Board of the Polish Peole’s Baigęs studijas 1917 metais Tadeus- jos piliečiams. meris paskirtas ir iki 1943 m. pava- socio-political science in Lausanne very friendly relations with the im- Union in China. After arriving in zas Romeris išvyko į Paryžių, kur 1941 metais nusprendus uždaryti Len- sario ėjo Lenkijos ambasadoriaus (Switzerland). Shortly after com- perial court. These ties proved ex- Lourenço Marques (currently Mapu- dirbo Romano Dmowskio, Lenkijos kijos atstovybę Japonijoje, Tadeuszas SSRS pareigas. 1943 m. balandį tapo pleting his studies, Tadeusz Romer tremely important during times of to, Mozambique), he continued his nacionalinio komiteto pirmininko, Romeris kartu su ambasados darbuo- Lenkijos Respublikos vyriausybės travelled to Paris in 1917, where he war turmoil and times of action un- diplomatic efforts on behalf of the sekretoriumi. 1919 m. ėjo pirmo- tojais tų pačių metų spalio pabaigoje įgaliotiniu Artimuosiuose Rytuose, then became the secretary of Ro- dertaken by Ambassador Romer for Polish Jews. jo sekretoriaus pareigas Lenkijos išvyko į Šanchajų, kur tęsė diplomati- o tų pačių metų liepą paskirtas Sta- man Dmowski, the President of the the sake of the Polish citizens who In that same year, Tadeusz Romer pasiuntinybėje Paryžiuje. Praėjus nes pastangas padėti pabėgėliams. nisławo Mikołajczyko vadovaujamos Polish National Committee. In 1919 came to Japan. assumed the role of Polish Ambas- dvejiems metams, pradėjo dirbti Jam tarpininkaujant, Lenkijos piliečiai vyriausybės Londone užsienio reika- he held the position of First Secre- When it was decided that the Pol- sador to the USSR, which he held Užsienio reikalų ministerijoje Varšu- galėjo gauti vizas į kitas užsienio šalis lų ministru. tary of the Polish Legation in Paris. ish legation to Japan should be shut until the spring of 1943. In April 1943, voje, vadovavo politinio-ekonominio bei finansinę pagalbą, dažnai perduo- Pasibaigus karui, Romeris emigravo Two years later, he began working down in 1941, Tadeusz Romer, along he became the representative of the departamento Vakarų skyriui. 1928 damą per Lenkijos diplomatines at- į Kanadą ir dirbo McGill universite- for the Ministry of Foreign Affairs in with part of his diplomatic person- government of the Republic of Po- metus praleido Romoje dirbdamas stovybes, bendradarbiaujant su Len- te. Nuo 1963 m. iki pat mirties buvo Warsaw, where he was appointed nel, travelled to Shanghai in late Oc- land in the Middle East, and in July pirmuoju patarėju Lenkijos pasiunti- kijos Respublikos vyriausybe išeivijoje. Lenkijos mokslo instituto Kanadoje the post of Head of Western Divi- tober, where he continued strategic 1943, he rose to the position of Min- nybėje. Kai ši atstovybė 1932 m. tapo Lėšos paprastai būdavo skiriamos už- pirmininkas. sion in the Political and Economic activities for the sake of refugees. It ister of Foreign Affairs in Stanislav ambasada Tadeuszui Romeriui buvo sienio (dažniausiai JAV) pagalbos žy- Mirė 1978 m. kovo 23 d. Monrealyje. Department. From 1928 onwards, he was thanks to his engagement and Mikolajczyk’s (Stanisław Mikołajczyk) skirtos chargés d’affaires ad (per) in- dams organizacijų, tačiau be Lenkijos resided in Rome as the First Coun- intercession that Polish citizens Polish Government-in-Exile in Lon- terim pareigos, o po ambasadoriaus vyriausybės, ypač Tadeuszo Romerio selor of the Polish Legation. After were able to obtain subsequent vi- don . Jerzy Potockio atsistatydinimo tapo spaudimo, pagalba Šanchajaus ne- the branch office had been brought sas to target countries, as well as re- He emigrated to Canada after the atstovybės Romoje vadovu. 1935 būtų galėjusi pasiekti dėl nuo 1941 m. up to embassy rank, Tadeusz​ Romer ceive financial assistance, often pro- 2nd World War, where he worked metais paskirtas Lenkijos Respubli- Ramiajame vandenyne vykusio karo. was appointed Chargés d’affaires ad vided through Polish delegations, in at McGill University. From 1963, un- (per) interim in 1932, and after Jerzy cooperation with the Polish Govern- til his death, he assumed the role of Potocki’s resignation from the post ment-in-Exile. Financial resources president of the Polish Institute of (George) of Polish Ambassador to It- predominantly came from foreign Science in Canada. aly, he became the Head of mission (mainly American) aid organizations He died in Montreal on March 23, in Rome. In 1935 he was appointed geared towards Jewish communi- 1978. Zaproszenie na dwór cesarski, bileciki. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Legate of the Republic of Poland in ties. However, without the Polish Invitation to the Imperial Court, Tickets. Collections of the National Library in Warsaw, Poland. Kvietimas į imperatoriaus rūmus, bilietai. Nacionalinės bibliotekos Varšuvoje kolekcija.

„Polska i Japonia, pomimo ogromnej odległości, pomimo ogromnej różnicy cywilizacyjnej i kulturalnej posiadały wspólne zaintere- sowania (…). W 1937 roku składałem zaraz po przyjeździe w kwietniu listy uwierzytelniające jako poseł polski, a potem jesienią tegoż samego roku drugi raz je składałem jako ambasador przy dworze cesarskim.”

“Despite the enormous distance, despite the enormous civilizational and cultural differences, Poland and Japan shared mutual inte- rests. (...) In 1937, just after my arrival in April, I submitted my credentials as a Polish envoy, and then in the autumn of that same year I submitted them a second time, this time as ambassador by the imperial court.”

„Lenkija ir Japonija, nepaisant milžiniško atstumo, didžiulių civilizacinių ir kultūrinių skirtumų, turėjo ir vienijančių sričių (...). 1937 metais balandžio mėnesį vos atvykęs įteikiau skiriamuosius Lenkijos pasiuntinio raštus, o tų pačių metų rudenį antrą kartą juos įteikiau jau kaip ambasadorius prie imperatoriaus rūmų.”

Andrzej T. Romer, Rozmowa Tadeusza Romera z Andrzejem Romerem w Brukseli w 1972 roku o Japonii 1937-1941, zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Andrzej (Andrew) T. Romer, Conversation between Tadeusz Romer and Andrzej Romer in 1972 Brussels, concerning 1937-1941 Japan, Collections of the National Library in Warsaw, Poland. Andrzej. T. Romer, 1972 m. Briuselyje vykęs Tadeuszo Romerio ir Andrzejaus Romerio pokalbis apie 1937-1941 m. Japoniją, Varšuvos nacionalinės bibliotekos Tadeusz Romer 6 rinkiniai. Statek Kehi-maru. Statek Amakusa-maru. Zbiory: From “Furusato Tsuruga no Kaiso”. The Zbiory: From “Furusato Tsuruga no Kaiso”. The photo collection of old scenery of Tsuruga. photo collection of old scenery of Tsuruga.

Kehi-maru. Amakusa-maru. Stock Footage: taken from “Furusato Tsuruga no Stock Footage: taken from “Furusato Tsuruga no Kaiso”. Photo collection of Tsuruga scenery back Kaiso”. Photo collection of Tsuruga scenery back in the day. in the day.

Laivas Kehi-maru. Laivas Amakusa-maru. Kolekcija: Iš „Furusato Tsuruga no Kaiso“. Seni Kolekcija: Iš „Furusato Tsuruga no Kaiso“. Seni Tsurugos vaizdai fotografijose. Tsurugos vaizdai fotografijose.

„25 lutego 1941 roku, po ostatniej gruntow- nej rewizji, wysiedli w zlodowaciałym, sza- rym Władywostoku, w samym środku sy- beryjskiej zimy. Stamtąd rozpadającym się starym rybackim kutrem na dwadzieścia osób, do którego wtłoczono stu ludzi, pły- nęli przez pół dnia do małego portu Tsuru- ga w Japonii. Mieli szczęście. Kuter, którym Japonia / Japan / Japonija płynęli, nie wytrzymał następnego rejsu i zatonął.” niesiono go do służby w Kraju Kwitnącej Wiśni. Został Przybycie uchodźców zatopiony przez amerykańską łódź podwodną w 1944 “On February 25th, 1941, after a final, thoro- roku, w drodze na Tajwan. Innymi statkami pływającymi ugh revision, refugees got off in icy, cloudy na trasie między Władywostokiem a Tsurugą były Haru- Vladivostok, in the middle of a Siberian win- do wybrzeży Japonii bin-maru oraz Kehi-maru. Obsługę pasażerów przejęło ter. From there, they sailed for half a day in japońskie biuro podróży JTB. a crumbling, ancient fisherman’s boat with one hundred persons squeezed into a space Po dotarciu uchodźców do wybrzeży Japonii pracowni- meant for twenty to the small Japanese port cy JTB zajmowali się pierwszymi procedurami wjazdo- of Tsuruga. They were lucky. The boat which wymi, jak również pomagali w organizacji transportu they had sailed in, did not complete its next autobusowego do stacji kolejowej, aby przybysze mogli voyage and sank.” The Arrival of Refugees to Japanese Shores udać się do Jokohamy bądź Kobe. Uchodźcy musieli udowodnić posiadanie równowartości 100 dolarów, jeśli „1941 metų vasario 25 d., po paskutinio nuo- Pabėgėlių atvykimas į Japoniją dysponowali biletami na dalszą podróż po Japonii, bądź dugnaus patikrinimo išlipo apledėjusiame, 200 dolarów w przypadku braku innych dokumentów nuo - dugnaus pilkame Vladivostoke, vidu- podróży. W większości posiadali oni – szczególnie ci ry Sibiro žiemos. Iš ten byrančiu senu žveju przybyli w późniejszych miesiącach – jedynie gwaran- kateriu skirtu dvidešimčiai asmenų, į kurį Latem 1940 roku polscy Żydzi, któ- na te terytoria, wystawione przez stoku, uchodźcy musieli dostać się cję otrzymania tych środków od rodzin przebywających sutalpino šimtą, pusę dienos plaukė į mažą rzy szukali ucieczki przed Holokau- holenderskiego konsula honoro- przez Morze Japońskie do Tsurugi za granicą. Tsurugos uostą Japonijoje. Jiems pasisekė. stem, otrzymali od japońskiego wego w Kownie Jana Zwartendijka, (Japonia). Między tymi dwoma mia- Kateris, kuriuo plaukė, kito reiso nebeatlaikė konsula w Kownie Chiune Sugihary zgodnie z instrukcją ambasadora stami funkcjonowało regularne po- Uchodźcy będący polskimi obywatelami zostali na- ir nuskendo.” wizy tranzytowe umożliwiające im Królestwa Niderlandów w Krajach łączenie promowe. Większość połą- tychmiast otoczeni opieką konsularną polskiej amba- wjazd do Cesarstwa Japonii. Wizy Bałtyckich, L. P. J De Deckera. Od czeń obsługiwał 2346-tonowy statek sady. Zadaniem ambasadora Tadeusza Romera stała Joanna Olczak-Roniker, W ogrodach pamięci, te były niezbędne do przedostania połowy września 1940 roku polscy Amakusa-maru, będący własnością się pomoc w zapewnieniu wiz docelowych, gdyż osoby Wydawnictwo Znak, Kraków 2001, 304. się na terytorium holenderskiego Żydzi zaczęli pojawiać się na japoń- Nihonkai Steamship Co., Ltd. Sta- przybywające w kolejnych turach nie posiadały żadnych Curacao. Uchodźcy posiadali bo- skich wyspach. tek ten był oryginalnie własnością innych wiz niż te tranzytowe, wydane przez Chiune wiem także zaświadczenie o bez- carskiej Rosji, jednak po przegranej Sugiharę. wizowym pozwoleniu na wjazd Przybywszy najpierw do Władywo- wojnie z Japonią w 1905 roku prze-

Tadeusz Romer 8 In the summer of 1940, Polish Jews two port cities. Most of the connec- the arrivals could proceed on to Yo- who sought to escape the Holo- tions were operated by the 2,346-ton kohama or Kobe. Refugees had to caust, received transit visas from weighing Amakusa-maru, owned prove that they possessed means Japanese Consul in Kaunas Chi- by Nihonkai Steamship Co., Ltd. equal the value of 100 USD, if they une Sugihara, which allowed them This ship was originally owned by held tickets enabling further travels to enter Japan. These visas were the Russia Empire, but after Russia across Japan, or equal to 200 USD necessary to enter the territory of was defeated by Japan in the war of in the absence of other travel doc- Curaçao, a territory into which refu- 1905, it was transferred over to serve uments. Most of them - especially gees were allowed entrance by the under the banner of the Land of those who came in later months Dutch Honorary Consul in Kaunas, the Rising Sun. Amakusa-maru was - only possessed a guarantee of Jan Zwartendijk, who issued the sunk by an American submarine in receiving these funds from family appropriate certificates of visa-free 1944, on its way to Taiwan. Other members stationed abroad. entry to the travelling Poles, in ac- ships sailing along the Vladivostok cordance to the instructions of the - Tsuruga route were Harubin-maru Refugees who held Polish citizen- Kingdom of the Netherlands’ Am- and Kehi-maru. Passenger services ship were immediately enveloped in bassador to the Baltic States, L.P.J were taken over by the Japanese Consular Assistance provided by the De Decker. Mid-September 1940 on- JTB travel agency. Polish Embassy. Ambassador Tade- wards, Polish Jews began appearing usz Romer’s task was then to help on the Japanese islands. After reaching Japanese shores, the in ensuring target visas, as persons refugees were attended to by JTB arriving in subsequent rounds did After arriving in Vladivostok, refu- staff, who dealt with first entry pro- not have any visas other than transit gees had to get to Tsuruga (Japan) cedures, as well as assisted in the visas issued by Chiune Sugihara. via the Sea of Japan. A regular fer- organization of bus transportation ry connection existed between the to the closest railway station, so that

„W Władywostoku celnicy rosyjscy przeszukiwali osoby podróżujące szukając kosztownych przedmiotów. Matce rodzina, chyba siostra, przekazała złoty zegarek jako podarunek. Straż jej go odebrała i wydała w zamian świstek.”

“At Vladivostok, Russian customs guards searched for valuables. Mother had been given a gold watch by someone; perhaps by her sister. The guards confiscated it and gave her a receipt.”

„Vladivostoke rusų muitinės tarnyba ieško vertingų daiktų. Motina turėjo tikriausiai sesers dovanotą auksinį laikrodį. Sargy- biniai jį konfiskavo ir išrašė kvitą.”

Samuil Manski, With God’s help, Charles F. Manski, Madison, Wisconsin 1990, 45.

Prieglobsčio Holokausto metu ieš- tęsiant kelionę į Tsurugą (Japonija). atvykėliai jau galėjo keliauti toliau į kantys Lenkijos žydai 1940 metų Šiuos du miestus jungė reguliarūs Jokohamą ar Kobę. Pabėgėliai priva- vasarą gavo japonų konsulo Kaune keltų marštrutai. Daugelį reisų ap- lėjo įrodyti, kad su savimi turi bent Chiunės Sugiharos išduotas tranzi- tarnavo 2346 tonas sveriantis lai- 100 dolerių, jei turėjo bilietus toli- tines vizas suteikiančias galimybę vas Amakusa-maru, priklausantis mesnei kelionei per Japoniją, arba atvykti į Japonijos imperiją. Šios vi- Nihonkai Steamship Co., Ltd. Anks- bent 200 dolerių neturint tolimes- zos reikalingos norint patekti į Ny- čiau šis laivas buvo carinės Rusijos nės kelionės dokumentų. Daugelis derlandų teritoriją Kurakao, į kurį, nuosavybė, tačiau pralaimėjus karą – ypač atvykę vėlesniais mėnesiais kaip priimančios šalies teritoriją, Japonijai 1905 metais keltas atiteko – turėjo tik garantinį išlaikymo raštą pabėgėliai galėjo vykti su Kaune re- nugalėtojams. 1944 m. pakeliui į Tai- iš šeimos narių esančių užsienyje. ziduojančio Olandijos garbės kon- vaną šį laivą nuskandino amerikiečių sulo Jano Zwartendijko išduotomis povandeninis laivas. Kiti laivai plau- Pabėgėliams Lenkijos piliečiams ne- pažymomis apie bevizį režimą. Pa- kioję tarp Vladivostoko ir Tsurugos delsiant buvo suteikiama Lenkijos žymos buvo išduodamos vykdant –tai Harubin-maru bei Kehi-maru. konsulinė pagalba. Ambasadorius Nyderlandų karalystės Baltijos šalyse Keleivius aptarnavo japonų kelionių Tadeuszas Romeris privalėjo užti- ambasadoriaus L. P. J. De Deckerio agentūra „JTB“. krinti priimančių šalių vizų išdavimą, nurodymus. Nuo 1940 m. rugsėjo kadangi vėlesniu laikotarpiu atvykę Tadeusz Kaszyński, Przywitanie z Polską, „Wiadomości”, nr 12. Zbiory: Biblioteka Polska w Londynie. Lenkijos žydai keliavo į japonų salas. Pabėgėliams atvykus į Japoniją „JTB“ asmenys neturėjo jokių kitų vizų iš- Collections: The Polish Library in London, United Kingdom. darbuotojai padėdavo sutvarkyti skyrus Chiunės Sugiharos išduotas Kolekcija: Lenkijos biblioteka Londone. Pabėgėliams pasiekus Vladivosto- įvažiavimo į šalį procedūras, nuvykti tranzitines. ką reikėjo perplaukti Japonijos jūrą autobusu į geležinkelio stotį, iš kur

Tadeusz Romer 10 11 Japonia / Japan / Japonija Działania polskiej dyplomacji Ambasador Tadeusz Romer przy biurku  w Ambasadzie RP w Tokio. Zbiory prywatne wobec uchodźców Teresy Romer. Ambassador Tadeusz Romer at his desk at the Polish Embassy in Tokyo. Private Collection of Teresa Romer.

Ambasadorius Tadeuszas Romeris sėdi prie dar- The Actions of Polish Diplomatic Staff Concerning Refugees bo stalo Lenkijos Respublikos ambasadoje Toki- juje. Privati Teresos Romer kolekcija. Lenkų diplomatų veiksmai pabėgėlių klausimu

Na początku lutego 1941 roku amba- ze swoimi stolicami. Jednocześnie współpracował także z organizacja- sador Tadeusz Romer zawiadomił rząd polski postanowił, iż rozloko- mi żydowskimi w Kobe i Jokohamie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wanie osób przybyłych na Daleki Jego przedstawiciel spotykał się RP w Londynie o napływających ma- Wschód nie dotyczyłoby uchodźców w porcie w Tsurudze z przybywają- sach uchodźców z terenów Związku zdolnych do służby wojskowej oraz cymi polskimi obywatelami w celu Radzieckiego. Romer szacował, że tych, których „prawomyślność nie ułatwienia formalności wizowych do Japonii przybędzie około 500 mogłaby być ustalona”. i skierowania ich do Kobe, gdzie osób, w zależności od decyzji władz gmina żydowska zapewniała im sowieckich i japońskich, które mo- Priorytetem dla polskiej dyplomacji zakwaterowanie. Komitet udzielał gły odmówić wpuszczenia tej grupy. stało się odpowiednie rozlokowanie również uchodźcom zapomóg pie- Jednak już w połowie lutego liczba znajdujących się na terenie Japonii niężnych. Aby oszczędzić przyby- ta przekroczyła 700 osób, o czym uchodźców. Miało to przekonać wła- szom długiej podróży do Tokio, Am- polska placówka dyplomatyczna dze japońskie, że podejmowane są basada RP zorganizowała w Osace niezwłocznie informowała Londyn. realne działania na rzecz obywateli tymczasowy punkt konsularny. polskich, i doprowadzić do uzyska- W tym czasie polskie władze kon- nia zgody na przyjmowanie kolej- sularne skierowały do krajów doce- nych grup uchodźców. Ambasador lowych, tj. Stanów Zjednoczonych, Romer musiał również stawić czoła Palestyny, Kanady, Ameryki Środko- rosnącej niechęci japońskiego rzą- wej, Argentyny, Brazylii, Szanghaju, du wobec Żydów, wynikającej z na- Południowej Afryki i Australii, około silającej się kampanii antysemickiej 300 osób. Ze względu na większą prowadzonej przez niemieckich dy- liczbę przybyszów niż posiadanych plomatów i polityków, którzy gościli kwot wizowych dla polskich obywa- w Japonii. teli oraz dalszy napływ uchodźców, polskiej dyplomacji niezbędne stały Dla zapewnienia uchodźcom opie- się kolejne kwoty wizowe. Ambasa- ki, szczególnie w przypadku braku dor Romer zaproponował, aby An- dalszych wiz oraz środków niezbęd- glia i jej dominia zapewniły wizy, nych do życia, ambasador Tadeusz które gwarantowałyby prawo do Romer powołał „Polski Komitet udania się do krajów docelowych Pomocy Ofiarom Wojny”, którego Koperty z korespondencją między uchodźca- kolejnym 300 polskim uchodźcom. przewodniczącą została jego żona mi a Ambasadą RP w Tokio. Zbiory prywatne W tym celu zostały podjęte stosow- Zofia Romer. Komitet zebrał środ- Norberta Świsłockiego. ne rozmowy. Romer prowadził ne- ki na działalność i doraźną pomoc gocjacje z brytyjskim ambasadorem uchodźcom wśród Polonii oraz oby- Envelopes containing the correspondence w Japonii, który zapewnił, że poprze wateli polskich przebywających na between refugees and the Polish Embassy in postulat władz Rzeczypospolitej. Na Dalekim Wschodzie, uzyskał rów- Tokyo. Private Collection of Norbert Świsłocki. prośbę Tadeusza Romera na począt- nież wsparcie nowojorskiego Joint ku 1941 roku posłowie Kanady oraz Distribution Committee. Komitet Pabėgėlių ir Lenkijos Respublikos ambasados Australii również podjęli się rozmów utworzył swoje biura w Kobe i Tokio, Tokijuje korespondecijos pašto vokai. Asmeninė Norberto Świsłockio kolekcija.

Tadeusz Romer 12 13 In early February 1941, ambassador would provide a basis for continued „Wypisaliśmy się z kolejki po wizy ka- 1941 m. vasario pradžioje ambasa- tikų vykdomos antisemitinės kam- „W Tokio przybyszami zajął się bardzo Tadeusz Romer informed the rep- consent to the admission of future nadyjskie, o które polski ambasador, dorius Tadeuszas Romeris Lenkijos panijos. serdecznie polski ambasador Tadeusz resentatives of the Polish Ministry groups fleeing from the Soviet oc- hrabia Romer, stara się też dla pisa- Užsienio reikalų ministerijai Londo- Romer. Zapewnił im hotel na czas po- of Foreign Affairs in London of the cupation. Ambassador Romer also rzy. Będą mogli na te wizy wyjechać ne pranešė apie plūstančius pabė- Siekdamas užtikrinti pagalbą pa- bytu w Japonii i pomógł zdobyć bilety mass of refugees flooding in from had to face the growing antipathy of nasi pozostali przyjaciele, którzy nie gėlius iš Sovietų Sąjungos teritorijos. bėgėliams, ypač, neturintiems na statek płynący do Kalifornii.” the Soviet Union. Romer estimated the Japanese government towards wybrali innej możliwości. Przyniosło Romeris tuo metu skaičiavo, kad į priimančių šalių vizų ir lėšų pragy- that around 500 people would be Jews, resulting from the ever grow- to odrobinę radości w tym naszym Japoniją atvyks apie 500 asmenų. venimui, ambasadorius Romeris “The Polish Ambassador Tadeusz coming to Japan, depending on the ing anti-Semitic campaign conduct- ponurym życiu.” Sovietų ir japonų valstybės galėjo at- įkūrė„ Lenkijos karo aukų pagalbos Romer warmly welcomed migrants to decisions of Soviet and Japanese ed by German diplomats and politi- sisakyti įleisti tokią grupę. Tačiau jau komitetą“, kurio pirmininke tapo Tokyo. He provided them with hotel authorities, which could refuse to cians who had visited Japan. “We crossed ourselves off of the queue vasario viduryje pabėgėlių skaičius jo žmona Zofia Romer. Komitetas services for the duration of their stay admit such a group. However, this for Canadian visas, as the Polish Am- perkopė 700, apie tai lenkų diplo- rinko lėšas iš lenkų išeivių ir piliečių in Japan and helped them get tickets number already exceeded 700 In order to provide refugees with bassador, Count Romer, is also striving matai nedelsiant pranešė Londonui. gyvenančių Tolimuosiuose Rytuose, for a ship sailing to California.” people by the middle of February care, especially in the absence of to attain similar visas for writers. Our gavo paramą iš Niujorko Joint Dis- - information which was dutiful- further visas and funds necessary remaining friends, who have not cho- Tuo metu Lenkijos konsulinė tarny- tribution Committee. Tai suteikė ga- „Tokijuje atvykėliais nuoširdžiai rūpi- ly reported back to London by the for everyday life, Ambassador Romer sen other opportunities, will be able ba apie 300 asmenų nukreipė į tiks- limybę veikti ir teikti taip reikalingą nosi ambasadorius Tadeuszas Rome- Polish diplomatic agency. established the Polish Committee to leave the country with these visas. lines šalis, t.y. Jungtines Amerikos pagalbą pabėgėliams. Komitetas ris. Tranzito Japonijoje laikotarpiui už- for Assistance to War Victims. His This brought a little joy into our other- Valstijas, Palestiną, Kanadą, Cen- įkūrė savo biurus Kobėje ir Tokijuje tikrindavo viešbutį ir padėdavo gauti Already by that time, Polish consu- wife Zofia became its Chairwom- wise grim lives.” trinę Ameriką, Argentiną, Braziliją, bei bendradarbiavo su žydų orga- bilietus į laivą, kelionei į Kaliforniją.” lar authorities sent 300 people to an. The Committee collected funds Šanchajų, Pietų Afriką ir Australiją. nizacijomis Kobėje ir Jokohamoje. their target locations, that is: the among Polish Diaspora and Polish „Išsibraukėme iš eilės Kanadų vizoms, Pabėgėlių skaičiui viršijant Lenkijos Komiteto atstovas Tsurugos uoste United States, Palestine, Canada, citizens residing in the Far East, kurias lenkų ambasadorius grafas Ro- piliečiams skirtų vizų kvotas, lenkų pasitikdavo atvykstančus Lenkijos Joanna Olczak-Roniker, W ogro- Central America, Argentina, Brazil, as well as received assitance from meris stengiasi gauti ir rašytojams. Su diplomatai turėjo pasirūpinti di- piliečius ir padėdavo sutvarkyti vizų dach pamięci, Wydawnictwo Shanghai, South Africa and Aus- the New York-based Joint Distri- šiomis vizomis išvažiuoti galės mūsų desnėmis vizų kvotomis, ypač nu- formalumus, nukreipdavo atvykėlius Znak, Kraków 2001, 304. tralia. Due to the larger number of bution Committee, which allowed likę draugai, kurie nepasirinko kitų ga- matant artėjančią naujų pabėgėlių į Kobę, kur žydų bendruomenė su- refugees than visa quota designat- it to function and bring emergen- limybių. Tai suteikė šiek tiek džiaugs- bangą. Ambasadorius Romeris pa- teikdavo apgyvendinimą. Komitetas ed to Polish citizens and the further cy aid to refugees. The Committee mo mūsų niūriame gyvenime.” siūlė, kad Anglija ir jos dominijos pabėgėliams teikė piniginę pagal- influx of migrants, gaining addition- established its own offices in Kobe lenkams suteiktų vizas, leidžiančias bą, tarpininkaudavo bendraujant su al visa quotas became necessary for and Tokyo and activelt co-operated į tikslines šalis patekti dar papildo- vietine valdžia ar vežėjų įmonėmis. the Polish diplomatic represent- with Jewish organizations in Kobe Szoszana Kahan, In fajer un mai 300 pabėgėlių. Šiuo klausimu Siekdama atvykėliams padėti iš- atives in order to arrange quarters and Yokohama. The Committee’s flamen, Buenos Aires 1949, 276. buvo pradėtos derybos su D. Brita- vengti ilgos kelionės į Tokiją, Lenki- for Poles, especially since they were representative met with Polish cit- nijos valdžia ir jos dominijomis. Pats jos ambasada įkūrė laikiną konsulinį aware of the incoming next wave of izens arriving in Tsuruga Port City in Romeris derėjosi su britų ambasa- skyrių Osakoje. refugees arriving in Japan. Romer order to facilitate visa procedures doriumi Japonijoje, kuris užtikrino, proposed that the UK and its do- and refer refugees to Kobe, where kad parems šį prašymą. Tadeuszo minions provide Poles with visas the Jewish community provided Zaproszenie na dwór cesarski. Zbiory Biblio- Romerio prašymu 1941 m. pradžioje that would guarantee another 300 them with accommodation. The or- teki Narodowej w Warszawie. Kanados ir Australijos pasiuntiniai Polish refugees the right to travel ganization also provided displaced Invitation to the Imperial Court, Collections pradėjo pokalbius su savo atsto- to target countries. Consequently, persons with cash allowance as well of the National Library in Warsaw, Poland. vaujamų valstybių vyriausybėmis. negotiations began with relevant as intervened on behalf of the mi- Kvietimas į imperatoriaus rūmus. Naciona- Tuo pat metu lenkų vyriausybė nu- authorities. Romer himself nego- grants when dealing with local au- linės bibliotekos Varšuvoje kolekcija. sprendė, kad priimančių šalių vizos tiated with the British ambassador thorities and transport companies. nebus suteikiamos į Tolimuosius to Japan, who assured him that he To save the passengers the trouble Rytus atvykusiems, bet dar tinkan- would support the postulate of Po- of having to travel all the way to To- tiems karinei tarnybai asmenims ir land’s authorities. In early 1941, also kyo, the Polish embassy organized tiems, kurių „lojalumas negalėjo būti at the request of Tadeusz Romer, a temporary Consulate Information patvirtintas“. legates of Canada and Australia un- Point in Osaka. dertook talks with their authorities. Lenkų diplomatijai svarbiausia už- At the same time, the Polish govern- duotis buvo išskirstyti Japonijoje jau ment decided that the allocation of esančius pabėgėlius. Japonų valdžia migrants, who travelled to the Far turėjo būti užtikrinta, kad yra vyk- East, would not apply to refugees doma reali Lenkijos piliečių globa, who were capable of military ser- taip būtų garantuojama galimybė vice and those whose “loyalty could priimti naujas pabėgėlių iš sovietų not be determined”. okupacijos grupes. Ambasadoriui Romeriui reikėjo atremti kylantį The priority of the Polish Legation japonų vyriausybės nepalankumą Tadeusz Romer. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. in Tokyo was to relocate refugees žydams, užgimusį dėl Japonijoje Tadeusz Romer, Collections of the National Library in Warsaw, Poland. already stationed in Japan, in order esančių vokiečių diplomatų ir poli- Tadeusz Romer. Nacionalinės bibliotekos Varšuvoje kolekcija. to convince Japanese authorities of the palpable actions taken for the sake of Polish citizens, which

Tadeusz Romer 14 15 „Ambasada R.P. w Tokio zajęła się azylowych: 250 do Kanady, w czem Sprawozdanie Tadeusza Rome- „Napływ naszych uchodźców do Przytem uchodźcy nadjeżdżali z Pismo Tadeusza Romera do Ministra bezpośrednio, poza kierownictwem 80 wyłącznie dla grupy rabinów i ra przygotowane w Teheranie Japonii pozostawił nas w obliczu dokumentami przeważnie najzupeł- Spraw Zagranicznych RP w Londy- i kontrolą nad całą akcją opieki, uczniów rabinackich, 65 do Austra- w 1942 r. Tadeusz Romer fonds: trudnych zadań organizacyjnych. niej niewystarczającymi do normal- nie z 6 lutego 1941 r. Tadeusz Romer paszportyzacją uchodźstwa, prze- lii, 30 do Nowej Zelandii, 50 do Bir- diplomatic activities: C-10451, Public Ambasada, o zredukowanym per- nego stwierdzenia im obywatelstwa fonds: diplomatic activities: C-10451, prowadzoną w całości i do końca, manii. Wizy te były przydzielane za Archives Canada. sonelu, na skutek oszczędności polskiego (...) co uniemożliwiało Public Archives Canada. interwencjami u władz japońskich każdorazową indywidualną decyzją wojennych, nie była przygotowana ich dalszą podróż bez gruntowne- w sprawie przedłużania pobytu, Ambasadora R.P. i na jego odpo- do wywiązania się z nowych obo- go rozpatrzenia i uregulowania tej dalszych wiz wyjazdowych i tranzy- wiedzialność. Ponadto, przy współ- wiązków konsularnych zwłaszcza sprawy (...) uchodźcy dostawali się towych japońskich, oraz w związku udziale Ambasady, zapewniono ok. w takiej skali. (...) ilość mających tu na grunt japoński przeważnie bez z zagadnieniami pomocy i zdoby- 400 certyfikatów inauguracyjnych przybyć uchodźców była przeważ- środków gotówkowych, zmuszał do waniem wiz docelowych, a także do Palestyny, tudzież Ambasada nie nieznana z góry nawet w przy- uruchamiania znaczniejszych fun- dyskretną rejestracją ochotników przyczyniła się do indywidualnego bliżeniu i że przepisy wyjazdowe i duszów na ich pierwsze potrzeby, do wojska i kierowaniem tychże do zapewnienia wiz dla circa 300 osób podróże sowieckie, a także wizowe na kosztowne telegramy i formal- Kanady i na Bliski Wschód. Dzięki do Stanów Zjednoczonych i circa państw obcych i nawet linii okrę- ności w konsulatach obcych.” staraniom Rządu R.P. zapewniono 100 osób do krajów Ameryki Środ- towych ulegały ciągłym zmianom. dla uchodźców z Polski na Dale- kowej i Południowej.” kim Wschodzie kontyngenty wiz

“The Embassy of the Republic of asylum seekers migrating to the Far Tadeusz Romer’s Report prepared “The influx of Polish refugees to Ja- arrive brandishing utterly insuffi- Letter of Tadeusz Romer to the Min- Poland in Tokyo- besides direct in- East: 250 to Canada, 80 in total only in Tehran in 1942, Thaddeus Romer pan placed us before extremely dif- cient documents normally proving ister of Foreign Affairs of the Repub- volvement in the management and for a group of rabbis and rabbinical funds: diplomatic activities: C-10451, ficult organizational tasks. The em- their Polish citizenship and marital lic of Poland in London, February control over the entirety of aid activ- students, 65 to Australia, 30 to New Public Archives, Canada. bassy, ​​reduced in staff due to the status, which prevented their further 6th 1941, Thaddeus Romer funds: ities - also engaged in providing ref- Zealand, 50 to British Burma. These necessity of war - induced frugality, journey from progressing, without Diplomatic Activities: C-10451, Public ugees with passports, fully engaged visas were assigned thanks to the was not prepared to fulfill the new the Embassy first thoroughly con- Archives, Canada. in the carrying out and completion separate, individual decisions made consular obligations, especially on sidering and settling these matters, of negotiations with Japanese au- by the Ambassador of the Republic such a large scale. The scarce and and without its thorough examina- thorities, regarding the extension of of Poland and were solely his own impoverished Polish diaspora in Ja- tion of their national and political residency permits, additional Jap- responsibility. Furthermore, in co- pan could not meet them sufficient- loyalty to Poland, which sometimes anese departure and transit visas, operation with the Polish Embas- ly, and resources remained limited was pressured by the recruiting at- and issues related to providing as- sy, ​​about 400 inaugural certificates throughout the entire period. The tempts of Soviet intelligence forces. sistance in obtaining target visas, as were granted to individuals heading circumstances were troublesome, The fact that refugees made their well as in the discreet conscription to Palestine, and the government as even the approximate numbers way into Japanese territories usually of volunteers for the Polish army agency also helped fulfill individual of refugees arriving here were usu- without cash reserves, forced us to and later directing them to Cana- visa requirements for around 300 ally unknown in advance, especial- allocate more substantial capital da and the Middle East. Thanks to people to the United States and ap- ly since Soviet travel regulations, funds to meet their primary needs, the efforts of the Government of the proximately 100 people to Central planed journeys and foreign visa-re- uphold costly telegram correspond- Republic of Poland, the following and South America.” lated travels or even ferry time ta- ence and oversee interactions with visa quotas were allocated to Polish bles were in a state of constant flow. foreign consulates.” Meantime, migrants would usually

„Lenkijos ambasada Tokijuje ne vien siuose Rytuose užtikrino prieglobs- Tadeuszo Romerio ataskaita paruoš- „Mūsų pabėgėlių antplūdis į Japo- nuolat buvo keičiamos. Be to atvykė- Tadeuszo Romerio laiškas Lenkijos organizavo ir kontroliavo pagalbos čio vizas: 250 į Kanadą, tame 80 ta Teherane 1942 m. Tadeusz Romer niją iškėlė sudėtingas organizacines liai atvažiuodavo su visiškai netinka- Respublikos Užsienio reikalų mi- teikimą, bet ir tiesiogiai rūpinosi vien rabinams ir rabinų mokiniams, fonds: diplomatic activities: C-10451, užduotis. Ambasada, taupydama lė- mais dokumentais net pilietybės ar nistrui Londone 1941 m. vasario 6 d. pasų pabėgėliams išdavimu, tar- 65 į Australiją, 30 į Naująją Zelan- Public Archives Canada. šas karo metu ir sumažėjus darbuo- civilinio statuso patvirtinimui, todėl Tadeusz Romer fonds: diplomatic pininkavo Japonijos valstybinėse diją, 50 į Birmą. Šios vizos kaskart tojų, nebuvo pasiruošusi naujoms negalėjo keliauti toliau nuodugniai activities: C-10451, Public Archives institucijose pratęsiant leidimus buvo skiriamos asmeniniu Lenkijos konsulinėms užduotims, ypač tokio neišnagrinėjus ir nesutvarkius šių Canada. laikinai gyventi Japonijoje, rūpino- Respublikos ambasadoriaus, kuris masto. Nedidelė ir neturtinga lenkų dokumentų. Tuo pačiu buvo tikrina- si išvažiuojamųjų ir tranzitinių vizų prisiimdavo atsakomybę už šiuos bendruomenė Japonijoje negalėjo mas jų politinis lojalumas valstybei, gavimu, išvažiuo - jamųjų bei padė- sprendimus, nurodymu. Be to am- tinkamai reaguoti, lėšų trūko viskam. ne kartą buvo patirtas sovietų žval- davo gauti priimančių šalių vizas bei basada bendradarbiavo užtikrinant Sudėtingos aplinkybės kilo ir dėl to, gybos spaudimas. Kadangi pabė- vykdė diskretišką savanorių registra- apie 400 inauguracinių sertifikatų kad atvykstančiųjų skaičiaus nebuvo gėliai į Japonijos žemes patekdavo ciją į karinę tarnybą bei jų delegavi- kelionei į Palestiną, taip pat amba- galimybės prognozuoti net apyti- be pinigų, buvome priversti ieškoti mą į Kanadą ar Artimuosius Rytus. sada prisidėjo skiriant apie 300 vizų kriai, o atvykimo reikalavimai, kelio- didesnių lėšų brangioms telegra- Lenkijos vyriausybės Artimuo - sius į Jungtines Amerikos Valstijas ir apie nės per Sovietų Sąjungą tvarka, bei moms ir užsienio valstybių konsula- pastangos pabėgėliams Tolimuo- 100 į Centrinę bei Pietų Ameriką.” vizų reikalavimai užsienio valstybėse tų formalumams apmokėti.” ir net laivybos kompanijų taisyklės Tadeusz Romer 16 17 „Okoliczność, że wszyscy niemal czym lub publicznym w kraju, bądź Pismo Tadeusza Romera do Ministra garną się skwapliwie i z widocznym też czynnych w życiu politycznem i Spraw Zagranicznych RP w Londy- sentymentem do oficjalnych i spo- społecznem w Polsce, znajduje się nie z 6 lutego 1941 r. Tadeusz Romer łecznych placówek polskich w Japo- tutaj pewna ilość uchodźców bez fonds: diplomatic activities: C-10451, nii tłumaczyć się może oczywiście wątpienia wartościowych państwo- Public Archives Canada. u wielu nie tyle reminiscencjami i wo, usposobionych patriotycznie, ugruntowanym poczuciem wspól- liczących na powrót do kraju i zde- noty państwowej, co względami cydowanych służyć my i teraz na bardziej utylitarnej natury. Niemniej obczyźnie i później. Mieliśmy tu np. Japonia / Japan / Japonija jednak, zwłaszcza wśród elementów bardzo ładne przykłady ofiarnej roli bardziej zasymilowanych, a więc odegranej przez pewnych uchodź- bądź to związanych od dawna i po- ców Żydów dla ratowania Polaków Życie codzienne ważniej z naszym życiem gospodar- pozostałych w kraju.” uchodźców “The fact that everyone almost glad- or those who had played an active Letter by Tadeusz Romer to the ly clings to and appears fond of Pol- role in Polish political and social Minister of Foreign Affairs of the Re- ish official and societal institutions life, among those there is a certain public of Poland in London, Febru- in Japan may, of course, be motivat- number of refugees, undoubtedly ary 6th, 1941. Tadeusz Romer fonds: ed not so much by nostalgic remi- valuable to the State, patriotical- diplomatic activities: C-10451, Public The Everyday Lives of the Refugees niscences or a well-grounded sense ly-inclined, hoping to return to the Archives, Canada. of community with the state, but country and determined to serve Kasdienis pabėgėlių gyvenimas Broszura Informacji Turystycznej Miasta for many, may be of a utilitarian na- her now in exile and later on. For ex- Kobe. ture. Nevertheless, especially among ample, we have had very nice exam- The Information brochure of the Tourist In- those more assimilated persons, ples of the sacrificial role played by formation Center in Kobe. and therefore those who had been certain Jewish refugees, who saved Kobės miesto Turizmo informacijos biuro connected for a long time, and the lives of Poles remaining in the informacinė brošiūra. more seriously so, with our econom- country.” ic or public life back in the country,

Od momentu przybycia do Japonii zdobyć zaproszenia i wizy na dalszą Uchodźcy utrzymywali częste kon- uchodźcy żyli w nerwowej atmosfe- podróż. Redaktor Adam Świsłocki takty z osobami, z którymi los złą- rze spowodowanej niepewnością, prowadził korespondencję z amba- czył ich w Wilnie. Organizowano co przyniesie jutro. Duża część osób sadą w Tokio, licząc na zezwolenie przyjęcia dla tych, którym udało „Aplinkybes, kuomet beveik visi no- suomeniniu gyvenimu, arba aktyvių Tadeuszo Romerio laiškas Lenkijos nie posiadała pieniędzy ani wiz, a na wyjazd do Palestyny. Na podsta- się otrzymać wizy do Ameryki Pół- riai ir su matomu ilgesiu šliejasi prie politiniame ir socialiniame Lenkijos Respublikos Užsienio reikalų mi- jedynie fikcyjne pozwolenie na bez- wie jego biletów i kopii owej kore- nocnej. Dzieci uczyły się w szkołach oficialių ir visuomeninių lenkų atsto- gyvenime, buvo tokių, kurie be jokių nistrui Londone, 1941 m. vasario 6 d. wizowy wjazd do Curacao. Życie spondencji wiadomo, że był kilka- w języku angielskim. Było to ich vybių Japonijoje, galima paaiškinti abejonių yra patriotiški, visuome- Tadeusz Romer fonds: diplomatic toczyło się wokół małej synagogi krotnie wzywany do Tokio. Fakt ten pierwsze zetknięcie z nauką w ob- daugeliu atveju ne tiek nostalgija niški, besitikintys sugrįžti į savo šalį activities: C-10451, Public Archives założonej przez rosyjskich Żydów dowodzi, iż – pomimo istnienia w cym języku, którą następnie będą ir priklausymo valstybės bendruo- ir pasiryžę jai tarnauti dabar, išeivi- Canada. oraz japońskiej restauracji rybnej Osace tymczasowego konsulatu – w kontynuować w Szanghaju. Jed- menei jausmu, kiek pragmatišku- joje, ir vėliau. Matėme labai gražių prowadzonej przez kobietę zwaną celu uregulowania kwestii większej nocześnie uchodźcy byli świadomi mu. Nepaisant to, ypač tarp labiau pavyzdžių, kai vieni žydų pabėgėliai Mama-san. wagi uchodźcy musieli pokonywać problemów, z jakimi spotykały się asimiliavusių asmenų, t.y. nuo seno pasiaukodami gelbėjo šalyje likusius drogę ok. 9 godzin pociągiem, aby kolejne osoby zmierzające z Wilna susijusių su šalies ekonominiu ar vi- lenkus.” Osoby, które były w lepszej sytuacji sfinalizować procedury konsularne do Władywostoku. Niepokój budzi- finansowej, zwiedzały Japonię, sta- w Tokio. ła niemożność wjazdu tych osób do rając się wypełnić czas oczekiwania Japonii. na wizy. Inni podróżowali głównie Dla przybyszów szczególną nowo- na trasie między Kobe a Tokio, aby ścią były warunki pogodowe w Ja- Podczas pobytu w Japonii uchodźcy Rodzina Świsłockich w Japo- dopełnić wszelkich formalności ponii. We wspomnieniach Shoshany utrzymywali stały kontakt z Polską i nii. Zbiory prywatne Norberta dotyczących procedury wizowej. Kahan odnaleźć można następu- innymi krajami, w których przeby- Świsłockiego. Nawiązywano kontakty z organiza- jące wspomnienia z jej pobytu w wały ich rodziny. Wymieniali kore- cjami syjonistycznymi i bundowski- Japonii: „Nocą bardzo się baliśmy. spondencję, dowiadując się o wo- The Swislocki family in Japan. mi w nadziei na znalezienie spon- Przechodził tajfun. Myśleliśmy, że jennych losach swoich bliskich, jak Private collection of Norbert sorów. Jednocześnie poszukiwano cały domek zostanie porwany”, czy również otrzymywali środki finanso- Świsłocki. członków rodzin mieszkających w „Przeżyłam trzęsienie ziemi. Trwało we na dalszy pobyt od tych, którzy Stanach Zjednoczonych i innych sekundę. Ze ściany pospadały obra- byli w stanie pomóc. W miarę moż- Świsłockių šeima Japonijoje. krajach, poprzez których udałoby się zy”. liwości przesyłali paczki z żywnością Norberto Świsłockio asmeniniai do Polski. rinkiniai.

Tadeusz Romer 18 19 From the moment they arrived in visas for further travel. Chief Editor The refugees frequent kept in touch Bilety z podróży do konsulatu RP, pozwolenie na pobyt w Japonii, pismo zezwala- Japan, refugees lived in a tense at- Adam Świsłocki corresponded with with people whom they met back jące na wydanie wiz tranzytowych do Australii w przypadku wypełnienia dalszych mosphere due to the uncertainty of the Polish Embassy in Tokyo, hop- in Vilnius. They organized parties for formalności. Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. what tomorrow could bring. A large ing to gain the permission for refu- those who were able to obtain vi- portion of migrants did not have gees to depart to Palestine. Based sas to North America. Their children Tickets from a trip to the Polish consulate, a Japanese residency permit, a letter sufficient financial provisions, nor on his tickets and a copies of the were taught in English in schools. It authorizing the issuance of transit visas to Australia in the event of the completion other travel documents and visas, aforementioned correspondence, was their first encounter with an ed- of further procedures. Private Collection of Norbert Świsłocki. other than the fictitious visa-free we know that he was summoned ucation conducted in a foreign lan- entry pamphlets to Curacao. Life several times back to Tokyo. This fact guage, which was something they Kelionės į Lenkijos konsulatą bilietai, leidimas viešėti Japonijoje, raštas suteikiantis revolved around a small synagogue proves that - despite the existence would continue in Shanghai later on. leidimą išduoti tranzitines vizas į Australiją, įvykdžius formalius reikalavimus. founded by a group of Russian Jews of a temporary Polish Consulate in Concurrently, refugees were aware of Privati Norberto Świsłockio kolekcija. and a Japanese fish-serving restau- Osaka – in order to settle matters of the problems people faced migrat- rant run by a woman called “Ma- higher importance and conclude ing from Vilnius to Vladivostok. The ma-san”. consular procedures, refugees had inability of those people to enter to travel to Tokyo for about 9 hours. Japan was a cause of great distress People who were in a better finan- amongst Polish refugees stationed cial situation, toured Japan, trying For the newcomers, the weather on the isles. to fill the time waiting for visas with conditions in Japan were particu- travel. Others journeyed mainly be- larly exotic. In Shoshana Kahan’s During their stay in Japan, refugees tween Kobe and Tokyo in order to memoirs, one can find the follow- continuously kept in touch with Po- complete all procedures regard- ing passages concerning her stay land and other countries where their ing visa protocol. Contacts were in Japan: “We were very frightened families resided. They exchanged established with Zionist and Bund at night. A typhoon passed over the letters, learning more about the organizations in the hopes of find- city. We thought that the whole cot- war-trodden fates of their relatives, ing patrons. At the same time, the tage would be airborne”, or “I went as well as received financial aid from diaspora sought out members of through an earthquake. It lasted for those, who were able to help during the families of refugees living in the only a second. The mounted paint- their prolonged stay. Simultaneously, United States and other countries, ings fell down from the wall. „ refugees sent food packages to Po- Nuo pat atvykimo pabėgėliai gyveno Atvykėliams neįprastos Japonijos kli- who could obtain invitations and land. apimti nerimo ir įtampos, nežinoda- mato sąlygos. Shoshanos Kahan pri- „Zabrano nas do dobrego hotelu. mi, kas bus rytoj. Didelė dalis neturėjo siminimuose randami tokie žodžiai: Kiedy wyszłam potem na ulicę, aż „Widziałam dziś dziwną rzecz, która jest tak charakterystyczna dla spokoju narodu japońskiego. Przejechał wielki autobus pe- santaupų, taip pat jokių kitų vizų tik „Naktį labai bijodavome. Užslinkdavo zabrakło mi tchu. Takiego piękna nie łen rannych japońskich żołnierzy; wszyscy na ulicy, nawet na ulicach sąsiednich, zamarli ze spuszczonymi głowami. Tramwaje, fiktyvų leidimą beviziam atvykimui į taifūnas. Galvodavome, kad nupūs widziałam jeszcze nigdy w życiu. Wy- riksze, wszystko się zatrzymało. Ze sklepów wyniesiono w pośpiechu tablice z napisami. Ludzie wybiegli ze sklepów, ustawili Kurakao. Gyvenimas sukosi mažoje visą namelį“ ar „Išgyvenau žemės dre- dawało mi się, że to wszystko to tyl- się w milczeniu z opuszczonymi głowami, tak oddaje się cześć armii. Kiedy autobus przejechał, ruch miejski został wznowiony.” sinagogoje, kurią įkūrė iš Rusijos at- bėjimą. Tetruko sekundę. Nuo sienų ko dekoracja, te kolorowe, maleńkie vykę žydai, ir japonų žuvies restorane, nukrito paveikslai“. domeczki przystrojone lampionami… “Today, I saw a strange event that is very characteristic of the peaceful-mindedness of the Japanese nation. A towering bus kuriam vadodavo moteris vardu Ma- Jakby z papieru.” drove past, filled with wounded Japanese soldiers; everyone on the street, even on the neighboring streets, froze with their ma-san. Pabėgėliai dažnai palaikydavo ryšius heads down. Trams, rickshaws, everything suddenly stopped. Boards with inscriptions were hurriedly carried out of the shops. su tais, kuriuos pažino dar Vilniu- “We were taken to a good hotel. When People ran out of the stores and stood in silence with their heads bowed, this was how respect was shown to the military. Turtingesni asmenys keliavo po Japo- je. Buvo rengiami pobūviai tiems, I went out onto the street, I was bre- When the bus drove away, the city traffic resumed.” niją, taip stumdavo laiką belaukiant kuriems pavyko gauti vizą į Šiaurės athless. I had never seen such beauty vizų. Kiti keliavo tik tarp Kobės ir Toki- Ameriką. Vaikai mokyklose mokėsi before in my whole life. It seemed to „Šiandien mačiau keistą dalyką, japonų tautai būdingą ramybę. Pravažiavo autobusas pilnas sužeistų japonų karių; visi gatvė- jo, kur tvarkė dokumentus reikalingus anglų kalba. Tai buvo pirmas susidū- me that all this was just decoration, je, ir kaimyninėse gatvėse sustojo nuleidę galvas. Tramvajai, rikšos, viskas sustojo. Iš parduotuvių paskubomis išnešė lenteles vizoms gauti. Buvo ieškoma rėmėjų rimas su mokslu užsienio kalba, ku- these colorful, tiny little houses, deco- su užrašais. Žmonės išbėgo iš parduotuvių ir sustojo tylėdami, nuleidę galvas, taip pagerbdami karius. Autobusui nuvažiavus tarp sionistinių ir „Bund“ organizacijų. rios mokslus vėliau tęsė Šanchajuje. rated with lanterns... Looked as tho- miesto gyvenimas atgijo.” Tuo pat metu buvo ieškoma šeimos Tuo pat metu pabėgėliai suvokė pro- ugh they were made from paper.” narių gyvenančių JAV ar kitur, kurie blemas, kurias patyrė kiti asmenys Szoszana Kahan, In fajer un flamen, Buenos Aires 1949, 275-276. Zaświadczenie o konieczności wyjazdu do padėtų gauti pakvietimus ir vizas toli- keliaujantys iš Vilnaus į Vladivostoką. „Mus nuvedė į gerą viešbutį. Kai vė- Tokio wydane dla Adama Świsłockiego. mesnei kelionei. Redaktorius Adamas Nerimavo dėl problemų galinčių kilti liau išėjau į gatvę, praradau amą. Dar Zaświadczenie o wydaniu wizy palestyń- Świsłockis susirašinėjo su ambasada kitiems pabėgėliams Japonijos pasie- niekada gyvenime nebuvau mačiusi skiej. Rachunek z tokijskiego hotelu. Tokijuje, tikėdamasis sulaukti leidi- nyje. tokių grožybių. Atrodė, kad viskas čia Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. mo keliauti į Palestiną. Pagal bilietų ir tik dekoracija, spalvoti maži namukai laiškų kopijas matoma, kad buvo kelis Būdami Japonijoje pabėgėliai palaikė papuošti žibintais... Atrodo lyg popie- A certificate of exigency of travel to Tokyo kartus iškviestas į Tokiją. Tai įrodo, kad ryšius su šeimomis Lenkijoje ir kitose riniai.” issued to Adam Świsłocki. nepaisant laikinojo konsulato Osako- valstybėse. Rašė laiškus vieni kitiems, Information about granting a Palestinian je įkūrimo, svarbių klausimų atveju taip sužinodavo apie artimųjų liki- visa. A bill from a Tokyo hotel. siekiant sėkmingai baigti konsulines mus, gaudavo pragyvenimui reikalin- Szoszana Kahan, In fajer un flamen, Private Collection of Norbert Świsłocki. procedūras pabėgėliai turėjo įveikti 9 gą piniginę paramą iš tų, kurie galėjo Buenos Aires 1949, 268. val. atstumą keliaudami traukiniu. padėti. Taip pat siųsdavo maisto siun- Pareiškimas apie būtinybę vykti į Tokiją, tinius į Lenkiją. dokumentas išduotas Adamui Świsłockiui. Informacija apie Palestinos vizą. Tadeusz Romer 20 Sąskaita iš Tokijaus viešbučio. Privati Norberto Świsłockio kolekcija. Szanghaj / Shanghai / Šanchajus

In 1941, over 900 refugees who were the Far East, wrote about the en- organized the first meeting of the Przybycie do Szanghaju unable to obtain visas to Poland’s thusiastic response of the new- Refugee Advisory Committee, which allied countries, were transferred comers residing in Shanghai to served as consultative body for the to Shanghai. After the withdrawal the diplomats’ arrival in their 103rd Polish Committee for War Refugees of the Polish Embassy from Tokyo number, distributed on November in Shanghai (Polrelief), at the Polish i działania polskiej in the Autumn of 1941, the refugees 1st, 1941: “A crowd of a thousand Legation. The commission consisted were joined by Ambassador Tade- refugees greeted His Excellency of 15 delegates belonging to profes- dyplomacji usz Romer and Stanislav de Rosset, Ambassador Romer and Chargé sional, social and political associa- who held the position of Chargé d’Affaires de Rosset with exuberant tions who represented the entirety d’affaires of Poland in Shanghai, and ovations, expressing gratitude for of Poland’s war refugees in Shang- together, the diplomats provided the care they had experienced, bid- hai. The Polish Committee for War The Arrival to Shanghai Port City aid to Polish citizens. ding them farewell with a thunder Refugees in Shanghai mainly dealt of applause as they departed the with emigration issues, and the only Atvykimas į Šanchajų Shanghai, which was yet another harbour”. Furthermore, on October group that did not have representa- safe location for Polish refugees, 29th, 1941, representatives of the tion in the advisory body were rab- was where the operations of the Rabbinical College, Tomchei Tem- binic students (their interests were Polish Embassy were planned to be imim Lubawicz, Warsaw-Otwock represented by separate delega- Certyfikat Rezydenta. Zbiory prywatne transferred to as early as December transmitted a telegram addressed tions). Issues of financing migration Norberta Świsłockiego. 1940, ​​whether it be in the form of a to Romer, in which they expressed were taken over by the Committee Resident Certificate. Private collection of Consulate or a Diplomatic Mission. their happiness at the diplomat’s ar- for Assistance of Jewish Refugees Norbert Świsłocki. When the Polish diplomatic repre- rival with a “a joyous and traditional from Eastern Europe, commonly Rezidento sertifikatas. Norberto Świsłockio sentatives finally arrived in the city, Old Polish Welcome”, simultane- called “Eastjewcom”. Eastjewcom asmeniniai rinkiniai. most of the Polish Jews evacuated ously hoping he would be greeted acted in accordance with The Com- from Japan were already stationed again in such a fashion in the “newly mittee for Assistance of European W 1941 roku ponad 900 uchodźców, haju przybyszów w następujący zrzeszeń zawodowych, społecznych there. rebuilt beloved homeland”. Jewish Refugees in Shanghai, called którym nie udało się otrzymać wiz sposób: „Tysiączny tłum uchodźców i politycznych, którzy reprezento- “the Speelman Committee” among do krajów sojuszniczych Polski, zo- zgotował p. Ambasadorowi Ro- wali całość uchodźstwa wojennego Journalists from the “Shanghai Immediately after his arrival, on No- refugees as well as the Joint Distri- stało przeniesionych z Japonii do merowi w dowód wdzięczności za z Polski w Szanghaju. Polski Ko- Echo”, a newspaper published in vember 11, 1941, Ambassador Romer bution Committee in the United Szanghaju. Po likwidacji Ambasa- opiekę, której doznał, gorącą owację, mitet dla Uchodźców Wojennych States. dy RP w Tokio, jesienią 1941 roku darząc odjeżdżających z przystani w Szanghaju zajmował się głównie dołączył do nich także ambasador p. Ambasadora Romera i p. Char- kwestiami emigracyjnymi, a jedyną Tadeusz Romer, który, wraz z peł- gé d’Affaires de Rosseta grzmotem grupą, która nie miała swojej repre- niącym w Szanghaju funkcję Chargé oklasków”. Ponadto 29 października zentacji w organie doradczym, byli 1941 m. į Šanchajų perkelta daugiau minia ambasadoriui Romeriui išreiš- iš Lenkijos į Šanchajų. Lenkų komi- d’affaires RP Stanisławem de Rosse- 1941 roku przedstawiciele Wyższej uczniowie rabinaccy (ich interesy nei 900 pabėgėlių, kuriems nepavy- kė dėkingumą už globą ir surengė tetas karo pabėgėliams Šanchajuje tem, zapewniał opiekę polskim oby- Szkoły Rabinicznej Tomchei Te- były reprezentowane przez odręb- ko gauti vizų į Lenkijos sąjunginin- garsius plojimus, iš prieplaukos iš- daugiausia dėmesio skyrė emigraci- watelom. mimim Lubawicz Warszawa-Otwock ne delegacje). Kwestie finansowa- kų šalis. 1941 m. rudenį likvidavus važiuojančius ambasadorių Romerį jos klausimams, o vienintelė grupė, nadali telegram do Romera, w któ- nia uchodźstwa zostały przejęte Lenkijos ambasadą Tokijuje prie jų ir Chargé d’Affaires de Rosseta ap- kurios atstovų nebuvo patariamojoje Do Szanghaju, będącego dla pol- rym wyrażali zadowolenie z przyby- przez Komitet Pomocy Żydowskim prisijungė ambasadorius Tadeuszas dovanojo plojimų audra“. Be to 1941 organizacijoje tai – rabinų mokiniai skich uchodźców kolejną bezpiecz- cia dyplomaty „radosnym tradycjo- Uchodźcom z Europy Wschodniej, Romeris, kuris, kartu su Lenkijos res- m. spalio 29 d. aukštesniosios rabinų (jų interesus atstovavo atskiros gru- ną lokalizacją, planowano przenieść nalnym staropolskim witaj”, żywiąc nazywany potocznie Eastjewcom publikos Chargé d’affaires Šancha- mokyklos Tomchei Temimim Luba- pės). Pabėgėlių finansavimo klausi- działania ambasady, czy to w for- jednocześnie nadzieję na ponowne (Committee for Assistance of Jewish juje Stanisławu de Rossetu, globojo wicz Warszawa-Otwock išsiuntė Ro- mus perėmė Žydų pabėgėlų iš Rytų mie konsulatu, czy poselstwa, już przywitanie w „odbudowanej uko- Refugees from Eastern Europe). lenkų piliečius. meriui telegramą, kurioje džiaug- Europos pagalbos komitetas, dar od grudnia 1940 roku. W momencie chanej naszej Ojczyźnie”. Eastjewcom działał w porozumieniu smą, dėl diplomato atvykimo aprašė vadinamas „Eastjewcom“ (angl. k. przyjazdu członków polskiej am- z Komitetem Pomocy Żydowskim Į Šanchajų, tapusį dar vienu saugiu kaip „džiugų tradicinį lenkų pasveiki- Committee for Assistance of Jewish basady do tego miasta większość 11 listopada 1941 roku, zaraz po przy- Uchodźcom z Europy w Szangha- prieglobsčiu lenkų pabėgėliams, nimą“, tuo pačiu tikėjosi vėl susitikti Refugees from Eastern Europe). ewakuowanych z Japonii polskich jeździe, ambasador Romer zor- ju (The Committee for Assistance buvo planuojama perkelti Lenkijos „atkurtoje mylimoje mūsų Tėvynėje“. „Eastjewcom“ veikė kartu su Komite- Żydów już tam przebywała. ganizował w siedzibie Poselstwa of European Jewish Refugees in padalinį, konsulatą ar atstovybę dar tu Europos žydų pabėgėlių pagalbai RP pierwsze posiedzenie Komisji Shanghai), zwanym w nomenklatu- 1940 m. gruodį. Lenkų ambasados Iškart po atvykimo 1941 m. lapkričio Šanchajuje (angl. k. The Committee Dziennikarze wydawanej na Dale- Doradczej Uchodźców, będącej rze uchodźczej Komitetem Speel- darbuotojams atvykus į šį miestą, 11 d. ambasadorius Romeris Lenkijos for Assistance of European Jewish kim Wschodzie gazety „Echo Szang- organem opiniodawczym dla Pol- mana, oraz Joint Distribution Com- dauguma iš Japonijos evakuotų Respublikos pasiuntinybės būstinė- Refugees in Shanghai), vadinamu hajskie” w numerze 103. z 1 listopada skiego Komitetu dla Uchodźców mittee w Stanach Zjednoczonych. Lenkijos žydų jau ten buvo. je suorganizavo pirmą Pabėgėlių Speelmano komitetu, bei „Joint 1941 roku przedstawili entuzjastycz- Wojennych w Szanghaju (Polrelief). tarybos komisijos posėdį. Tai pata- Distribution ną reakcję mieszkających w Szang- Komisja składała się 15 delegatów Tolimuosiuose Rytuose leidžiamo riamąją galią turintis padalinys prie laikraščio „Šanchajaus aidas“ (lenk. k. Lenkų komiteto karo pabėgėliams „Echo Szanghajskie“) 1941 m. lapkri- Šanchajuje (Polrelief). Komisijoje čio 1 d. nr. 103 žurnalistai aprašė buvo 15 atstovų iš progresinių, visuo- džiaugsmingą Šanchajuje gyvenan- meninių ir politinių sąjungų, kurie čių pabėgėlių reakciją: „Tūkstantinė atstovavo karo pabėgėlius atvykusius

Tadeusz Romer 22 23 „25 kwietnia. Telegram Władysława Sikorskiego do Związku Rabinów Amerykańskich Nie będą już przedłużać pobytów tranzytowych. Dziś wielu uchodźców Szoszana Kahan, In fajer un flamen, i Kanadyjskich. Instytut Hoovera, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zostało wysłanych do Szanghaju...” Buenos Aires 1949, 275. 800/42/0/-/528: Refugees. Narodowe Archiwum Cyfrowe.

“April 25. Władysław Sikorski’s Telegram to the Union of American and Canadian They will no longer extend transit stopovers. Today, many refugees have been sent to Shanghai...” Rabbis. Hoover Institute, Archive of NEW Acts in Warsaw, 800/42/0/-/ 528: Refugees. The National Digital Archives. „Balandžio 25 d. Nebepratęs tranzitinių vizų. Šiandien daug pabėgėlių išsiųsta į Šanchajų... ” Władysławo Sikorskio telegrama Amerikos ir Kanados rabinų sąjungai. Ins- tytut Hoovera, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, 800/42/0/-/528: Refu- gees. Lenkijos nacionalinis skaitmeninis archyvas.

„We wrześniu i październiku 1941 wszystkich pozostałych uchodźców, roku w związku z likwidacją Amba- dzięki zdobytym nowym kontyn- sady R.P. w Tokio, władze japońskie gentom wizowym do Australii, No- przerzuciły do Szanghaju wszyst- wej Zelandii, Birmanii i Palestyny. W kich pozostających jeszcze w Ja- rezultacie pozostało w Szanghaju ponii uchodźców z Polski w liczbie około 950 uchodźców Żydów, oby- ok. 1,000, prawie wyłącznie Żydów. wateli polskich (…).” Opieką nad nimi zająłem się oso- biście, przybywszy do Szanghaju Sprawozdanie Tadeusza Romera 1 listopada 1941 roku, jako Ambasa- przygotowane w Teheranie w 1942r. dor w misji specjalnej. Wstrzymanie Tadeusz Romer fonds: diplomatic połączeń okrętowych, a następnie activities: C-10451, Public Archives wybuch wojny na Pacyfiku udarem- Canada. niły nasze starania o rozmieszczenie

“In September and October 1941, and then the outbreak of the Pacific due to the withdrawal of the Em- War, thwarted our efforts to relocate bassy of the Republic of Poland in all remaining refugees, thanks to Tokyo, Japanese authorities trans- newly acquired visa quotas to Aus- ferred all remaining refugees from tralia, New Zealand, British Burma Poland still residing in Japan, a and Palestine. As a result, about 950 number of approximately 1,000, al- Jewish refugees, Polish citizens re- most exclusively Jews, to Shanghai. mained in Shanghai (...)” I personally took care of their needs, arriving in Shanghai myself on No- Report of Tadeusz Romer prepared vember 1st 1941, as Ambassador at in Tehran, 1942. Tadeusz Romer a special diplomatic mission. The fonds: diplomatic activities: C-10451, suspension of ship connections, Public Archives, Canada. Członkowie Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Zbiory prywatne Teresy Romer.

Members of the Polish Committee for the „1941 m. rugsėjo ir spalio mėn. pa- tant visus likusius pabėgėlius pa- Assistance to War Victims. naikinus ambasadą Tokijuje japonų gal naujai gautas kvotas į Australiją, Private collection of Teresa Romer. valdžia į Šanchajų perkėlė Japonijo- Naująją Zelandiją, Birmą, Palestiną. je buvusius pabėgėlius iš Lenkijos, Galiausiai Šanchajuje liko apie 950 Lenkų komiteto karo aukoms nariai. Privati viso apie 1000 asmenų, beveik visi žydų pabėgėlų, Lenkijos piliečių (...).” Teresos Romer kolekcija. buvo žydai. Globoti juos ėmiausi as- meniškai, į Šanchajų 1941 m. lapkri- Tadeuszo Romerio ataskaita paruoš- čio 1 d. vykau kaip specialiosios mi- ta Teherane 1942 m. Tadeusz Romer sijos ambasadorius. Laivų transporto fonds: diplomatic activities: C-10451, marštutų sustabdymas, Ramiajame Public Archives Canada. Zezwolenie dla Abrahama Świsłockiego na przeprowadzkę oraz Legitymacja Związku Polaków w Chinach. Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. vandenyne prasidėjęs karas neleido įgyvendinti mūsų pastangų išskirs- Permission for Abraham Świsłocki to relocate and his ID card of the Union of Polish People in China. Private collection of Norbert Świsłocki.

Leidimas Abrahamui Świsłockiui persikelti bei jo Kinijos lenkų sąjungos nario pažymėjimas. Privati Norberto Świsłockio kolekcija.

Tadeusz Romer 24 25 Biuletyny wydawane w Szanghaju. Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego.

Public notices issued in Shanghai. Private- collection of Norbert Świsłocki.

Šanchajuje leisti biuleteniai. Norberto Świsłockio asmeniniai rinkiniai.

Szanghaj / Shanghai / Šanchajus Życie codzienne uchodźców

The Everyday Lives of the Refugees „Dziś wystawiliśmy sztukę „Z tamtego świata”. Zagraną bez dekoracji i bez Kasdienis pabėgėlių gyvenimas kurtyny. Przedstawienie bardzo się podobało. Pozostawiło sporą kwotę na życie.”

“Today we staged the play “From the Other World”. We performed it without decorations and without a curtain. The performance was very popular. It left us with a large amount of money we could allocate to daily expenses.” Wybuch wojny miedzy Japonią uczęszczać do szkoły „Peter Pan” nych czy wyznawanej religii, patrio- a Stanami Zjednoczonymi w grud- oraz placówek edukacyjnych finan- tyczne wydarzenia i spotkania, które „Šiandien parodėme spektaklį „Iš kito pasaulio” (lenk. k. „Z tamtego świata“). Vaidinome be dekoracijų, be teatro uždangos. Spektaklis labai patiko. Liko niu 1941 roku spowodował nie tylko sowanych przez żydowskie organi- miały na celu podtrzymywanie du- nemaža suma pragyvenimui.” obawę przed działaniami militarny- zacje charytatywne. cha opuszczonej ojczyzny. mi, ale również znaczne pogorsze- Stołówka, jej zarząd, finansowanie nie sytuacji uchodźców w Szangha- Codzienne życie skupiało się na i funkcjonowanie stanowiły cen- ju. Zablokowano dopływ funduszy tymczasowym zaspokojeniu podsta- trum zainteresowania większości Szoszana Kahan, In fajer un fla- z amerykańskich banków do tego wowych potrzeb, w tym znalezieniu uchodźców. Obiady były często je- men, Buenos Aires 1949, 299. miasta. Polskich uchodźców odcię- źródeł dochodu, oraz organizacji dynym pożywnym posiłkiem oraz to także od dróg dalszych migracji życia religijnego i kulturalnego. De- okazją do spotkań i wymiany po- do krajów, w których planowali oni cyzją władz japońskich z 18 lutego glądów. W związku z tym również przeczekać wojenną zawieruchę. 1943 roku uchodźcom nakazano na łamach polskojęzycznej prasy przesiedlenie do dzielnicy Hong- dyskusje na temat funkcjonowania Wraz z likwidacją Poselstwa RP kew. Miejsce to zostało potem okre- stołówki stały się jednym z kluczo- w Szanghaju sprawami uchodźców ślone mianem „getta”. Ograniczenie wych tematów poruszanych w śro- zajęła się demokratycznie wybrana obcokrajowcom przebywającym dowisku uchodźczym. Reprezentacja Uchodźców Wojen- w Szanghaju swobody przemiesz- nych z Polski, zalegalizowana jako czania się doprowadziło do dra- Sekcja Związku Polaków w Chinach. stycznego pogorszenia ich warun- Zorganizowano Kasę Wzajemnej ków życia i zmniejszenia możliwości Pomocy oraz Obywatelski Sąd Polu- zarobkowych. bowny. Polish Aid Society było od- powiedzialne za sprawy finansowe Na przekór wszystkim trudnościom uchodźstwa – przydzielanie zasiłków życie kulturalne polskich obywateli na zakwaterowanie, utrzymanie sto- w Szanghaju kwitło. Organizowano, łówki oraz doraźną pomoc w przy- niezależnie od poglądów politycz- padkach losowych. Dzieci zaczęły

Tadeusz Romer 26 27 The outbreak of the Pacific War be- canteen and emergency assistance events and meetings, aimed at up- tween Japan and the United States in cases of emergency. Children be- lifting the spirit of their desolate in December 1941, caused not only gan to attend “Peter Pan” School homeland were organized regard- increased fear of military action, but as well as educational institutions less of people’s political views and/ also a significant deterioration of financed by Jewish charity organi- or religious beliefs. The canteen, its the situation of refugees in Shang- zations. management, financing and func- hai. The inflow of capital funds from tioning became the primary interest American banks was blocked to the Everyday life focused primarily on of the majority of refugees. Dinners city. At the same time, Polish refu- satisfying basic needs of the refu- were often the only nutritious meal gees were cut off from further mi- gees, that including finding sources and an opportunity to meet and ex- gration routes, which were to lead of income, organizing religious and change views, that the exiles were them to countries in which they had cultural life. On February 18, 1943, granted during the day. Therefore, planned to wait out the war turmoil. Japanese authorities decided that discussions about the functioning refugees were to be resettled to of the canteen also became one of With the closing of the Polish Lega- the Hongkew district of Shanghai. the key topics addressed by the ref- tion in Shanghai, issues relating to This place was later described as ugee community and one regularly refugee-life were taken up by the “the ghetto”. Limiting the freedom published on the pages of the Pol- democratically elected Polish War of movement of foreigners living in ish-language press. Refugee Representation, registered Shanghai, led to the drastic deterio- as a Section of the Polish People in ration of their living conditions and China Organization. A Mutual Assis- reduced their opportunities of em- tance Fund and a Citizens Arbitra- ployment. tion Court were organized for the sake of the people. The Polish Aid In spite of all the difficulties, the cul- Society was responsible for the ex- tural life of Polish citizens stationed iles’ financial issues - allocating so- in Shanghai flourished. Patriotic cial aid for accommodation purpos- es, the maintenance of the refugee

1941 metų gruodžio mėn. kilęs karas „Polish Aid Society“ rūpinosi pabė- Nepaisant visų sunkumų lenkų pilie- tarp Japonijos ir Jungtinių Ameri- gėlių finansiniais reikalais – teikdavo čių kultūrinis gyvenimas Šanchajuje kos Valstijų kėlė nerimą ne tik dėl paramą būstui bei ženklią pagalbą klestėjo. Buvo organizuojami pa- karo veiksmų, bet ir dėl pabėgėlių kai kuriais, atsitiktiniu būdu parink- triotiniai renginiai ir susitikimai, da- Šanchajuje padėties blogėjimo. Su- tais atvejais. Vaikai pradėjo lankyti lyvauta nepaisant politinių ar religi- stabdytos pinigų perlaidos iš ameri- „Peter Pan“ mokyklą bei žydų labda- nių pažiūrų, buvo vieningai siekiama kiečių bankų į Šanchajų. Ekonomi- ros organizacijų remiamas ugdymo palaikyti apleistos tėvynės dvasią. nė situacija mieste, izoliuotame nuo įstaigas. viso pasaulio, buvo labai sudėtinga. Valgykla, jos valdyba, finansavimas Tuo pat metu lenkų pabėgėliams Kasdieniame gyvenime buvo svar- ir veikla kėlė didžiausią daugelio buvo užkirstas kelias migruoti į kitas biausia užtikrinti būtinuosius porei- pabėgėlių susidomėjimą. Pietūs šalis, kuriose planavo pralaukti karo kius, ieškoti būdų pajamų gavimui dažnai buvo vienintelis maistingas suirutę. bei organizuoti religinį ir kultūrinį valgis per visą dieną, čia pat buvo gyvenimą. Japonų valdžia 1943 m. galimybė susitikti ir pasikalbėti. Tad Panaikinus Lenkijos Respublikos vasario 18 d. priėmė sprendimą, ku- ir lenkakalbėje spaudoje diskusija pasiuntinybę Šanchajuje pabėgė- riuo nurodė pabėgėliams persikelti į apie valgyklos veiklą tapo esmine lių reikalais rūpinosi demokratiškai nuošalesnį miesto rajoną Hongkew. pabėgėlius jaudinančia tema. išrinkta Lenkijos karo pabėgėlių at- Ši vieta buvo vadinama „getu“. Šan- stovybė, įregistruota kaip Kinijos len- chajuje esantiems užsieniečiams kų sąjungos skyrius. Buvo įkurtos Pa- apribojus judėjimo laisvę drastiškai galbos teikimo kasos (lenk. k. Kasa pablogėjo jų gyvenimo sąlygos, ga- Wzajemnej Pomocy) bei Pilietinis limybės užsidirbti. Afisze i programy, artykuł z „Echa Szanghajskiego”. Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. arbitražo teismas (lenk. k. Obywa- telski Sąd Polubowny). Posters and programs, article from Shanghai Echo. Private collection of Norbert Świsłocki.

Afišos ir programos, straipsnis iš „Šanchajaus aido“ (lenk. k. „Echo Szanghajskie”). Privati Norberto Świsłockio kolekcija.

Tadeusz Romer 28 29 Szanghaj / Shanghai / Šanchajus Twórczość publicystyczna i literacka uchodźców

List powitalny Chargé d’Affaires RP Zaświadczenia wydane przez Związek w Szanghaju Stanisława B. M. de Rosseta Polaków w Chinach oraz redakcję czaso- The Journalistic and Literary Works of Refugees do redakcji „Wiadomości”, listopad 1941. pisma „Echa Szanghajskiego” dla Adama Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. Świsłockiego, członka redakcji. Pabėgėlių žurnalistinė ir literatūrinė kūryba Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego. Welcoming letter from the Chargé d’Af- faires of Poland in Shanghai Stanislav B. Certificates issued by the Union of Polish M. de Rosset addressed to the editorial People in China and the Editorial Com- committee of the “Shanghai Echo”, No- mittee of the “Shanghai Echo” newspaper vember 1941. Private collection of Norbert for Mr. Adam Świsłocki, a member of the Świsłocki. Committee. Private Collection of Norbert Świsłocki. Pasveikinimo laiškas nuo Lenkijos Respu- blikos Chargé d’Affaires Šanhahuje Stani- Kinijos lenkų sąjungos bei laikraščio„Echo sławo B. M. de Rosseto laikraščio „Wiado- Szanghajskie“ redakcijos išduotos pažy- mości” redakcijai, 1941 m. lapkritis. Privati mos Adamui Świsłockiui, redakcijos nariui . Norberto Świsłockio kolekcija. Privati Norberto Świsłockio kolekcija.

W 1936 roku Związek Młodzieży Pol- wśród których znajdowali się literaci politycznych i religijnych przyna- skiej w Chinach rozpoczął wydawa- i dziennikarze, licznie odpowiedzieli leżności, ze względu na potrzebę „ Jednego jesteśmy jednak pewni: przyszły historyk stosunków polsko-żydowskich zainteresuje się naszym nie miesięcznika, który następnie na to zaproszenie. Od tego momen- wspólnej walki o wyzwolenie ojczy- wydawnictwem (…) Będzie patrzył na polskie i żydowskie litery i dziwić się będzie (…) Polskie i żydowskie litery pod został przekształcony w dwutygo- tu na łamach „Echa” zaczęły ukazy- zny. W „Wiadomościach” wyraźnie dnik o nazwie „Echo Szanghajskie”. wać się artykuły i wiersze żydow- zaznaczona została potrzeba bycia jednym dachem? Żydowskie litery z prawych stronic gazety spotykają się w zgodzie z polskimi literami lewych Wydawnictwo to było częściowo fi- skich twórców. Wśród nich odnaleźć „użytecznym” na uchodźstwie, stąd kart „Wiadomości”?. Co więcej! Podają sobie symbolicznie ręce i zlewają się w harmonijną pieśń słów, służących […] nansowane przez Konsulat Rzeczy- można twórczość m.in. Stefana duża aktywność grupy dziennikarzy wspólnej świętej misji ostatecznego wyzwolenia Polski”. pospolitej w Szanghaju, jak również Gołąba. i literatów przebywających w Szang- tamtejszy Związek Polaków. Gdy je- haju. sienią 1941 roku do Szanghaju przy- Jednym z najbardziej aktywnych “ We are certain of one thing: the future historian of Polish-Jewish relations will be interested in our publishing house jechali z Japonii polscy uchodźcy, autorów był Adam (Abraham) Świ- Podobnie jak działalność redakcji (...) They will look upon Polish and Jewish letters and will be amazed (...) Polish and Jewish letters under one roof? w ich gronie znalazło się wielu inte- słocki – dziennikarz związany m.in. „Echa Szanghajskiego”, tworzenie lektualistów – w tym dziennikarzy. z przedwojennym polskim maga- nowego pisma przerwano wraz The Jewish letters of the right-hand side pages of the newspaper, meeting in effortless synchrony with Polish letters zynem satyrycznym „Szpilki”. Po- z wybuchem wojny na Pacyfiku. from the left side pages of “Shanghai Echo”? Furthermore! They entwine their symbolic hands and merge into a Pod koniec 1941 roku, ze względu na legając na swoim doświadczeniu Dopiero w lipcu 1943 roku ponow- harmonious hymn of words, that serve [...] the common, holy mission which is the ultimate liberation of Poland.” wybuch wojny na Pacyfiku, działal- wydawniczym, stał się on pomysło- nie zainicjowano wydawanie „Wia- ność wydawnicza w mieście została dawcą i redaktorem gazety „Wiado- domości” – tym razem jako dodatku wstrzymana. Pierwszy numer „Echa mości”, która ukazała się 8 grudnia do „Echa”. Suplement ten pełnił rolę „Dėl vieno esame tikri: būsimas lenkų-žydų santykių istorikas nagrinės mūsų leidinį (...) Pažvelgs į lenkų ir žydų raides, Szanghajskiego” ukazał się po dłuż- 1941 roku w dwóch wersjach języko- forum wymiany informacji i poglą- stebėsis (...) Lenkų ir žydų radės po vienu stogu? Žydų raidės iš dešinės laikraščio pusės susitinka su kairiosios pusės szej przewie, 15 września 1942 roku. wych – polskiej i jidysz. W wydaniu dów na temat życia uchodźczego Nowo powołana redakcja zaprosiła tym sformułowano cele i założenia w Szanghaju. Stał się również sym- lenkų raidėmis „Wiadomości“ lapuose? Ir dar! Simboliškai tiesia ranką ir susijungia į žodžių giesmės harmoniją, wszystkie zainteresowane strony działalności uchodźców w Szang- bolem związków polskojęzycznej tarnaujančią [...] bendrai šventai Lenkijos išlaisvinimo misijai.” do aktywnego udziału w tworzeniu haju. Redakcja gazety podkreślała społeczności Szanghaju. tego polskiego pisma. Przebywają- konieczność jedności wśród wszyst- cy w Szanghaju żydowscy uchodźcy, kich Polaków, niezależnie od ich Do czego dążymy, „Wiadomości”, 8 grudnia 1941, s. 1.

What we strive for, “Shanghai Echo”, December 8, 1941, p. 1.

Tadeusz Romer 30 Ko siekiame (lenk. k. Do czego dążymy), „Wiadomości”, 1941 gruodžio 8 d., p. 1. 31 In 1936, the Polish Youth Union in Shanghai, were writers and journal- due to the necessity of fighting for China began publishing a month- ists, who responded to this invita- the liberation of their homeland. ly newspaper, which was later tion. That is why, from that moment The newspaper clearly indicated the transformed into a biweekly called onwards, articles and poems by need to be “useful” even when in ex- “Shanghai Echo”. The newspaper Jewish artists appeared on the pag- ile, which would explain the boom- was partly financed by the Con- es of “Echo”. Among these works, ing activity of the group of journal- sulate of the Republic of Poland one could find the creative content ists and writers residing in Shanghai. in Shanghai as well as the Pol- of Stefan Gołąb and others. ish Union, which operated in the With the outbreak of the Pacific aforementioned city. When in au- One of the most active authors was War, the publishing of the new mag- tumn 1941, Polish refugees came to Adam (Abraham) Świsłocki – a jour- azine was discontinued, as was the Shanghai from Japan, there were nalist associated with, e.g. the inter- activity of the Shanghai Echo Edito- many intellectuals amongst them - war period, Polish satirical magazine rial Committee. It was not until July including journalists. “Szpilki” (“Pins”). Drawing on his pub- 1943, that the issuing of the daily lishing experience, he became the news was initiated once more- this Due to the outbreak of the Pacific creator and editor of the newspaper time as an addition to the “Shang- War, publishing operations in the “Shanghai Echo”, which was first hai Echo”. This supplement served city also were put on hold near the published on December 8, 1941, in as a forum for exchanging infor- end of 1941. The first issue of “Shang- two language versions - Polish and mation and views on refugee life in hai Echo” emerged after a longer Yiddish. This edition postulated the Shanghai. It also became a symbol break on September 15th, 1942. goals and objectives of the activities of the strong ties between the Pol- The newly appointed editorial staff of the refugees in Shanghai. The ish-language community residing in invited all interested parties to ac- newspaper’s Editorial Committee Shanghai. „Echo Szanghajskie”, Zbiory Instytutu tively participate in the creation of emphasized the call for solidarity Józefa Piłsudskiego w Ameryce. this Polish newspaper. Among the among all Poles, regardless of their “Shanghai Echo”, Józef Piłsudski Institute Jewish refugees who also stayed in political and religious affiliations, of America Collection. „Šanchajaus aidas“ (lenk. k. „Echo Szang- hajskie”). Nuosavybė: Amerikos Józefo Piłsudskio institutas.

1936 metais Kinijos lenkų jaunimo tai, atsiliepė į šį kvietimą. Nuo pat pabrėžiamas siekis būti naudingu sąjunga pradėjo leisti mėnraštį, vė- tos akimirkos leidinio puslapiuo- išeivijoje, todėl Šanhajuje žurnalistai liau tapusį du kartus per mėnesį se buvo publikuojami žydų kūrėjų ir rašytojai buvo labai aktyvūs. leidžiamu laikraščiu, „Šanchajaus straipsniai ir eilės. Čia galima rasti ir “Moon Over Shanghai” „Mėnulis virš Šanchajaus” Wiersz Stefana Gołąba „Księżyc nad aidas“. Leidinį iš dalies finansavo Stefano Gołąbio kūrybos. Prasidėjus karui Ramiajame van- Szanghajem”. Zbiory prywatne Barbary Lenkijos konsulatas Šanchajuje, taip denyne naujo laikraščio leidyba The moon, which scours the glow of Tas mėnulis, leidęs išblukti Abraham. pat šiame mieste veikianti Lenkų są- Vienas aktyviausių autorių buvo sustojo, taip pat sustabdyta ir „Šan- the stars surrounding him žvaigždėms junga. 1941 m. rudenį į Šanchajų iš Adamas (Abrahamas) Świsłockis chajaus aido“ redakcijos veikla. Tik On a sky helplessly brightening, Ir bejėgiškai blėstančiam dangui, Poem by Stefan Gołąb, “Moon over Shang- Japonijos persikėlė lenkų pabėgė- (Adam Abraham Świsłocki), žurna- 1943 m. liepos mėnesį vėl imta leisti Has hitherto flared up and died ae- Suliepsnojo prieš amžius ir mirė per- hai”. Private collection of Barbara Abra- liai, tarp jų buvo nemažai intelektu- listas susijęs su prieškario lenkų sa- „Naujienas“ – šįkart kaip priedą prie ons ago; dėm – ham. alų ir žurnalistų. tyrų žurnalu „Szpilki“. Remdamasis „Šanchajaus aido“. Šis priedas tapo A corpse – gentle, dreamless and Lavonas – svajoklis švelnus svajomis savo patirtimi leidyboje, įkūrė ir re- informacijos ir nuomonių apie pa- fading. neapaugęs. Stefano Gołąbo eilėraštis „Księżyc nad Prasidėjus karui Ramiajame vande- dagavo laikraštį „Naujienos“, pirmą bėgėlių veiklą Šanchajuje apsikei- And then suddenly, his silent and Jo kurčios, nesulaikomos galios aiški Szanghajem”. Privati Barbaros Abraham nyne 1941 metų pabaigoje, žurnalis- kartą pasirodžiusį 1941 m. gruodžio timo platforma. Taip pat tai buvo compelling power, paslaptis, kolekcija. tinė veikla mieste buvo sustabdyta. 8 d. Leidinys buvo leidžiamas dviem lenkakalbę bendruomenę Šancha- Is aimless and endless. Jis iš niekur į niekur nebėga. Pirmas numeris po gana ilgos per- kalbom – lenkų ir jidiš. Šiame leidi- juje vienijantis simbolis. The night, bathed in silver coldness Sidabrinėj vėsoj išsimaudžiusi virpa traukos pasirodė 1942 m. rugsėjo 15 nyje buvo surašyti Šanchajuje apsi- vibrates with pleasure: naktis: d. Naujai surinkta redakcija pakvietė stojusių pabėgėlių tikslai ir siekiai. It’s heart pierced by a dagger of si- Tylos ašmenys sminga širdin jai prieš visus suinteresuotus asmenis akty- Laikraščio redakcija pabrėžė visų lence. miegą. viai kurti šį lenkų leidinį. Šanchajuje Lenkijos piliečių vienybės būtinybę, And the evil vermin of the streets: Ir nedorėlės kerpės gatvinės: votys, gyvenantys žydų kilmės pabėgėliai, nepaisant jų politinių ar religinių the ulcers, blood and faeces – išmatos, kraujas – tarp kurių buvo rašytojai ir žurnalis- pažiūrų, siekiant išlaisvinti tėvynę. Change into mystical flowers. Puikiais žiedlapiais virsta prieš norą. Laikraštyje „Naujienos“ buvo aiškiai The torrent of hopeless desires is Iš bejėgiškų kūnų tuščius troškimus sucked out from idle bodies by čiulpia naujas The Moon – its shimmering rays like Mėnuo – spindintis miręs voras. dead spidery members. Šanchajus, 1942

Shanghai, 1942 Vertė Viktoras Tamošiūnas

Tadeusz Romer 32 33 Norbert Świsłocki – świadectwo szkolne.  Zbiory prywatne Norberta Świsłockiego.

Norbert Świsłocki – school report. Private Collection of Norbert Świsłocki. On June 20th 1942, the Polish dip- panded school program, but above chosen from among participants lomatic legation published a doc- all, they had to learn English, which of the game, solved the problem Norbertas Świsłockis – mokyklos pažymėjimas. ument entitled „The Statistical was the language classes were con- of the balls recovery, illustrates how Szanghaj / Shanghai / Šanchajus Privati Norberto Świsłockio kolekcija. Records of Polish War Refugees Re- ducted in, in Shanghai schools. The diligently, children observed their siding in Shanghai”, which provided Polish children’s level of education parents’ daily lives and how quickly detailed information about people was very high, which was reflected they learned the secrets of negoti- Dzieci temporarily living in the aforemen- in the positive articles published in ation and conflict dissolution from tioned city. The records contained “Shanghai Echo”, praising the efforts the refugee community. On the the data of children who migrated of the young refugees. Concurrently, other hand, the riddle about the to the Far East with their families. parents worried about the future of Vistula, posted by Noruś, son of the their descendants in a post-war Po- newspaper’s editor, Mr. Świsłocki, re- There were a total of 97 Polish chil- land, bearing in mind the high edu- flects the feelings of nostalgia after dren living in Shanghai, who mostly cation level geared towards youth in the lost homeland, which parents The Children came with their parents. Only five pre-war schools. Therefore, parents shared one’s with their children of them traveled solitarily, although pushed for the organization of addi- even during games. During their Vaikai these people reached adulthood tional classes, aimed at maintaining stay in Shanghai, children organized during the time of their stay in a very good understanding of the various activities in order to be just Shanghai. They travelled to the Far Polish language among children. as useful as adults. The eight-year- East along with their siblings, often old Rysio, would be a prime exam- as members of religious schools or In order to celebrate Children’s Day ple of children’s concern, as he pre- political groups. in 1944, a special column in the pared to engage in “adult work” by “Shanghai Echo” was edited by chil- publishing a one-page daily news- The largest group constituted those dren. This indicates the worries and paper drawing news articles from children, who were of early school problems the youngest refugees the Russian press. Further proof age. Furthermore, twenty children had to face. This special editorial is- of children’s concern and feelings were four years old or younger. The sue of “Shanghai Echo” presented of friendship could be seen in the 20 czerwca 1942 roku polska mi- w Szanghaju dzieci była nauka. Nie piłka wpadła do mieszkania star- most important task of children e.g., a description of a game, dur- coverage of the story of the illness sja dyplomatyczna opublikowała tylko musiały one poszerzać wie- szego pana. Sposób, w jaki „dele- staying in Shanghai was education. ing which the football fell into an of their friend Ada in the “Shanghai dokument zatytułowany „Statysty- dzę o program szkolny, ale przede gaci” wyłonieni spośród uczestni- Not only did they have to broaden old master’s apartment. The man- Echo”- they prayed for her recuper- ka uchodźców wojennych z Pol- wszystkim nauczyć się języka angiel- ków zabawy rozwiązali problem jej their knowledge through an ex- ner by which the “delegates”, were ation and wished that she regained ski przebywających w Szanghaju”, skiego, w którym prowadzone były odzyskania, jest ilustracją tego, jak her strength as soon as possible. w którym zawarła szczegółowe zajęcia w szanghajskich szkołach. pilnie dzieci obserwowały rodziców dane na temat osób tymczaso- Poziom polskich dzieci był bardzo oraz jak szybko uczyły się tajników wo mieszkających w tym mieście. wysoki, o czym świadczą publi- negocjacji i rozwiązywania konflik- Wśród informacji znalazły się dane kowane na łamach „Wiadomości” tów w środowisku uchodźców. Na- 1942 m. birželio 20 d. diplomati- plėsti savo žinias pagal mokyklos venusio žmogaus namus, žaidimo dzieci przybyłych na Daleki Wschód pochwały małych uchodźców. Nie tomiast zagadka na temat Wisły, nė atstovybė paskelbė dokumentą programą, bet pirmiausia išmokti metu išskirti atstovai, kurie turėjo wraz z rodzinami. zmienia to faktu, że rodzice martwi- zamieszczona przez Norusia, syna pavadintą „Lenkijos karo pabėgėlių anglų, dėstomąją Šanchajaus mo- rasti būdą atgauti kamuolį. Šis žai- li się o przyszłość swoich potomków redaktora Abrahama Świsłockie- esančių Šanchajuje statistika”, kuria- kyklų kalbą. Lenkų vaikų žinių lygis dimas atvaizduoja tai, kaip įdėmiai W Szanghaju przebywało w sumie w powojennej Polsce, pamiętając go, to odzwierciedlenie nostalgii me detaliai informavo apie laikinai buvo aukštas, kas matoma ir laikraš- stebėdami savo tėvus vaikai išmoko 97 polskich dzieci, które w więk- o wysokim poziomie nauczania za utraconym krajem, którą rodzice šiame mieste gyvenančius asmenis. čio „Naujienos“ (lenkų k. „Wiadomoś- derybų meno, konfliktų sprendimo szości przyjechały z rodzicami. Tyl- młodzieży w przedwojennych szko- nawet w zabawie dzielili się z dzieć- Buvo surinkti ir vaikų, atvykusių su ci“) puslapiuose publikuojamuose būdų. O mįslė apie Vyslą, kurią įdė- ko pięcioro z nich podróżowało łach. W związku z tym naciskano na mi. W czasie pobytu w Szanghaju šeimomis į Tolimuosius Rytus, duo- straipsniuose pagiriančiuose mažųjų jo Noruś, redaktoriaus Abrahamo samodzielnie, aczkolwiek osoby te organizację dodatkowych zajęć ma- dzieci organizowały sobie różne menys. pabėgėlių pastangas. Tuo pat metu Świsłockio sūnus, tai prarastos tėvy- jeszcze podczas pobytu w Szang- jących na celu utrzymywanie bardzo zajęcia, chcąc być użytecznymi ni- tėvai nerimavo dėl savo atžalų atei- nės ilgesio atspindys, kurį tėvai savo haju osiągnęły pełnoletność. Na dobrej znajomości języka polskiego czym dorośli. Przykładem może być Iš viso Šanchajuje gyveno 97 lenkų ties pokario Lenkijoje, prisiminda- vaikams perduodavo net ir žaisdami. Daleki Wschód przybyły wraz z ro- wśród dzieci. ośmioletni Rysio, który przygotowy- vaikai, daugelis iš jų atvyko su tėvais. mi aukštą jaunimo išsilavinimo lygį Vaikai Šanchajuje organizavo įvairias dzeństwem, często jako członkowie wał się do „dorosłej pracy”, publiku- Tik penki atvyko savarankiškai, ir dar prieškario mokyklose. Todėl buvo veiklas, norėjo būti naudingi kaip ir szkół religijnych bądź ugrupowań W 1944 roku, z okazji Dnia Dziec- jąc codziennie jednostronną gazetę būdami Šanchajuje sulaukė pilna- itin svarbūs papildomi užsiėmimai, suaugusieji. Tą iliustruoja aštuonme- politycznych. ka, w „Wiadomościach” ukazała się z wiadomościami czerpanymi z ro- metystės. Į Tolimuosius Rytus atvyko kurių metu buvo lavinami vaikų len- čio Rysio pavyzdys, berniukas ruošėsi kolumna redagowana przez dzie- syjskiej prasy. Dowodem dziecięcej su broliais ir seserimis, dažnai kaip kų kalbos įgūdžiai. „suaugusiojo darbui”, kasdien išleis- Największą grupę dzieci stanowiły ci. Źródło to ukazuje troski i pro- troski i przyjaźni jest zamieszczo- religinių mokyklų ar politinių ben- damas vieno puslapio laikraštį su te w wieku wczesnoszkolnym. Po- blemy, z jakimi musieli mierzyć się na w „Wiadomościach” informacja druomenių nariai. 1944 metais vaikų dienos proga žiniomis iš rusiškos spaudos. Vaikų nadto dwadzieścioro dzieci miało najmłodsi uchodźcy. W tym szcze- o chorobie koleżanki Ady – dzieci „Naujienose” atsirado vaikų skyre- nuoširdų rūpestį ir draugystę liu- cztery lata lub mniej. Najważniej- gólnym numerze przedstawiono modliły się o jej powrót do zdrowia Daugiausia buvo pradinės mokyklos lis, kuriame atsispindėjo mažiausių dija laikraštyje paskelbta informa- szym zadaniem przebywających m.in. opis zabawy, w trakcie której i życzyły, aby jak najszybciej odzy- amžiaus vaikų, dvidešimt vaikų buvo pabėgėlių rūpesčiai ir problemos. cija apie draugės Ados ligą – vaikai skała siły. ketverių metų ir jaunesni. Svarbiau- Šiame ypatingame laikraščio nu- meldėsi už jos sveikatą ir linkėjo kuo sia Šanchajuje esančių vaikų užduo- meryje pateiktas situacinio žaidimo greičiau pasveikti. tis buvo mokytis. Jie ne tik turėjo aprašymas: kamuolys įšoka į pagy-

Tadeusz Romer 34 35 Statystyka uchodźców wojennych z Polski Statystyka uchodźców wojennych z Polski przebywających w Szanghaju. przebywających w Szanghaju, Instytut Ho- „Zagadka overa, Archiwum Akt Nowych, 800/42/0/- I. Wiek i płeć Noruś prosił o zagadkę. By bardzo zadowolony, kiedyśmy ją ułożyli. /528: Refugees. WIEK MĘŻCZYŹNI KOBIETY RAZEM Prosił, by wydrukowano ją w dodatku dla dzieci. Od 4 lat 6. 14. 20. The Statistical Records of Polish War Refu- Od 5 do 10 lat 23. 22. 44. CO TO JEST? gees Residing in Shanghai, Archive of New Od 11 do 18 lat 23. 10. 33. Zimą jest biała Od 19 do 32 lat 423. 66. 489. Records, Hoover Institute, 800/42/0/-/528: Od 33 do 50 lat 247. 86. 333. Refugees. Latem jest sina Od 51 lat powyżej 42. 11. 53. Wygląda jak “S” Lenkijos karo pabėgėlių esančių Šanchajuje II.Stan rodzinny Na “W” się zaczyna. statistika, Instytut Hoovera, Archiwum Akt OZNACZENIE: ILOŚĆ JEDNOSTEK ILOŚĆ OSÓB Nowych, 800/42/0/-/528: Refugees. Każdy łatwo zgadnie, że to Wisła. Zimą jest biała (bo pokrywa ją biała tafla lodowa), Mężczyźni samotni 584. 584. Kobiety samotne 31. 31. latem sina (niebieska), wygląda jak „S” (przyjrzyjcie się jaką linię Wisła tworzy na Dzieci samotne 5. 5. mapie: wypływa na południu z gór, tworzy zakręt w krztałcie litery „S” i wpada do Małżeństwa bez dzieci 69. 138. Małżeństwa z dziećmi 60. 210. Morza Bałtyckiego), na „W” się zaczyna (Wisła). Noruś przetłumaczył zagadkę na język Ojcowie z dziećmi 1. 2. angielski i dał do rozwiązania w szkole nauczycielce, oraz kolegom.” Razem: 972 “Noruś [Norby] asked for a riddle. He was very glad to learn that we put one together. He asked for it to be published in the children’s supplement. Statistics Concerning the Number of War Refugees from Poland Residing in Shanghai WHAT IS THIS? I. Age and Gender It’s white in winter YEARS OF AGE MALE FEMALE TOTAL In the summer, it’s blue Up to 4 years old 6. 14. 20. From 5 to 10 years old 23. 22. 44. It looks like an “S” From 11 to 18 years old 23. 10. 33. Begins with “W” From 19 to 32 years old 423. 66. 489. From 33 to 50 years old 247. 86. 333. Everyone can easily guess that it is the Wisla [the Vistula river]. In winter it appears From 51 years above 42. 11. 53. white (because it is covered with a white ice sheet), in the summer, blue (azure waters)

II. Family Status winding like an “S” (take note what sort of curve the Vistula creates on the map: it DESIGNATION: NUMBER OF INDIVIDUALS NUMBER OF PERSONS flows out of the southern mountains, creates a bend in the form of the letter “S” and Single men 584. 584. has its mouth into the Baltic Sea), in Polish, it begins with “W” (Wisla). Noruś [Norby] Single women 31. 31. Single children 5. 5. translated the riddle into English and gave it to his teacher and colleagues to solve at Childless marriages 69. 138. Marriages with children 60. 210. school. (…)” Fathers with children 1. 2.

Total number of persons: 972 „Noruś paprašė užminti mįslę. Išgirdęs mįslę labai apsidžiaugė. Prašė, kad išspausdintume ją vaikams skirtame priede.

Lenkijos karo pabėgėlių esančių Šanchajuje statistika. KAS TAI? Žiemą balta I. Amžius ir lytis Vasarą melsva AMŽIUS VYRAI MOTERYS BENDRAI Iki 4 metų 6. 14. 20. Atrodo kaip „S“ Nuo 5 iki 10 metų 23. 22. 44. Prasideda raide „V“. Nuo 11 iki 18 metų 23. 10. 33. Nuo 19 iki 32 metų 423. 66. 489. Kiekvienas nesunkiai atspės, kad tai Vysla. Žiemą balta (kai upę dengia ledas), vasarą Nuo 33 iki 50 metų 247. 86. 333. Daugiau nei 51 metai 42. 11. 53. melsva, primena raidę „S“ (pažvelkite į linijas, kurias žemėlapyje išvagoja Vysla: pietuose išteka iš kalnų, užsisuka kaip raidė „S“ ir įteka į Baltijos jūrą), prasideda raide „V“ („Vysla“). II. Šeiminė padėtis Dowód wpłaty za szkołę. Certyfikat Rezy- Noruś mįslę išvertė į anglų kalbą ir mokykloje užminė savo mokytojai bei klasiokams.” GRUPĖ: VIENIETŲ SKAIČIUS: ASMENŲ SKAIČIUS: denta. Zbiory prywatne Norberta Świsłoc- Vieniši vyrai 584. 584. kiego. Vienišos moterys 31. 31. Vaikai netekę tėvų globos 5. 5. Sutuoktiniai be vaikų 69. 138. Proof of payment for school tuition. Resi- Zagadka, „Wiadomości”, Nr 10, 1944, s. 2. Sutuoktiniai su vaikais 60. 210. dent Certificate. Private Collection of Nor- Tėvai su vaikais 1. 2. bert Świsłocki. Riddle in “Wiadomości”, No. 10, 1944, p. 2.

Iš viso:972 Įmokos už mokyklą kvitas. Rezidento sertifi- Mįslė, „Wiadomości“, Nr 10, 1944, p. 2. katas. Privati Norberto Świsłockio kolekcija. Tadeusz Romer 36 37 Szanghaj / Shanghai / Šanchajus Polish refugees portrayed an exten- had 28 members, who were joined heads of families, however they did sive number of professions, ideas by 18 family members, who came not include women unless they and social environments. They could along to Shanghai. The extreme were unmarried persons. Therefore, Organizacje polityczne be divided into two main sections: right-wing youth group Betar was the vast majority of individuals list- rabbis and rabbinic students (42% represented by 10 people. ed by name in the register drawn of all registered refugees) and a sec- up by the Polish consular archives ond group, bringing together rep- Zionists, who in general should be were men – 96% (135 people). Only i społeczne resentatives of political and social recognized as the largest organi- 4% of all individuals belonging to a organizations (58%) among others. zation, according to orchestrated political organization were female (5 The travel to Shanghai was made statistical studies, were divided women). Political and Social Organizations possible to representatives of polit- into two groups: the conventional ical groups thanks to (visa) quotas Zionists and representatives of the Based on the 1942 statistics of the Politinės ir visuomeninės organizacijos granted to those representing such socialist-Zionist party Poale Zion. Polish exile community in the Far organizations as the Bund, Aguda The first resided in Shanghai with East, one can observe the develop- Izrael, Betar or Zionists. 32 activists (together with families ment of a greater awareness of a po- members). The second on the other litical scene among refugees. Agu- The most numerous unitary group hand, amounted to 14 people and da Israel had a total of 66 members, figuring in the 1941 Polish consu- 8 family members belonging to the Betar – 19, the Bund - 65, Veterans’ lar registers were those connected representatives of Poaley Zion. The Association – 35, the Zionists – 50, Potwierdzenie wpłaty składki członkow- to the Bund. This was the group 1942 census also mentioned an or- Poalej Zion – 26 people. To summa- skiej organizacji syjonistycznej. Zbiory pry- that brought the largest number ganization known as the Polish As- rize, the number of people involved watne Norberta Świsłockiego. of family members along with it. sociation of War Veterans (Veterans’ in political activism was 197, along Confirmation: Zionist organization mem- Taking into account both the reg- Association). It was represented by with 64 family members. This was 57 bership fee payment. Private collection of istered members of the Bund Party 31 individuals together with their more people than in 1941. Norbert Świsłocki. and their family status, one can say family members. Sionistinės organizacijos nario mokesčio that there were a total 57 people įmokos patvirtinimas. Norberto Świsłockio in Shanghai from this fraction. The The total number of political ac- asmeniniai rinkiniai. second largest group residing in tivists was 140 with an additional Shanghai, were representatives of 58 members of their families. The the orthodox party Aguda Israel. It statistics included the number of Uchodźcy reprezentowali różne było 18 członków rodzin. Skrajnie że te były stanu wolnego. Dlatego profesje, poglądy i środowiska spo- prawicowe ugrupowanie młodzie- zdecydowana większość osób wy- łeczne. Można je podzielić na dwie żowe Betar było reprezentowane mienionych imiennie w spisie spo- główne frakcje: rabinów i studentów w Szanghaju przez 10 osób. rządzonym przez polskie służby rabinicznych (42% wszystkich zare- konsularne to mężczyźni – 96% (135 Tarp pabėgėlių įsimaišė įvairių pro- nariai, kartu su jais į Šanchajų at- šios buvo netekėjusios. Dėl šios prie- jestrowanych uchodźców) oraz dru- Syjoniści, którzy ogółem powinni osób). Tylko 4% wszystkich członków fesijų ir visuomeninių grupių at- vyko ir 18 šeimos narių. Kraštutinių žasties lenkų konsulinės tarnybos gą grupę, zrzeszającą m.in. repre- być uznani za najliczniejszą organi- organizacji politycznych stanowiły stovai. Galima juos suskirstyti į dvi dešiniųjų jaunimo grupuotę „Beitar“ sudarytame sąraše dauguma buvo zentantów organizacji politycznych zację, dzielili się, według prowadzo- kobiety (5 osób). pagrindines šakas: rabinai ir rabinų Šanchajuje atstovavo 10 žmonių. vyrai – 96% (135 asmenys). Tik 4% i społecznych (58%). Przybycie do nych statystyk, na dwie grupy: syjoni- studentai (42 proc. visų užregis- politinių organizacijų narių sudarė Szanghaju przedstawicieli grup po- stów ogólnych oraz reprezentantów Opierając się na statystykach truotų pabėgėlių) bei antra grupė, Sionistai, kurie gali būti laikomi gau- moterys (5 asmenys). litycznych było możliwe dzięki kwo- socjalistyczno-syjonistycznej partii uchodźstwa polskiego na Dalekim jungianti politinių ir visuomeninių siausia organizacija, buvo pasidaliję tom przyznanym reprezentantom Poalej Syjon. Ci pierwsi przebywali Wschodzie z 1942 roku, można za- organizacijų atstovus (58 proc.). Į į dvi grupes: bendruosius sionistus Remiantis 1942 metais sudaryta len- takich organizacji, jak Bund, Aguda w Szanghaju w liczbie 32 osób (wraz uważyć, że scena polityczna nie- Šanchajų politinės grupės atvyko ir socialistinės-sijonistinės parti- kų pabėgėlių Tolimuosiuose Rytuose Izrael, Betar czy Syjoniści. z członkami przybyłych rodzin). Na- ustannie się rozwijała. Aguda Izrael per kvotų sistemą, skirtą tokioms jos „Poalei Cion“ atstovus. Pirmajai statistika galima stebėti pabėgėlių tomiast liczba reprezentantów Po- liczyła łącznie 66 członków, Betar organizacijoms kaip „Bund“, „Agudas grupei Šanchajuje priklausė 32 as- politinių pažiūrų pokyčius. „Agudas Najliczniejszą jednolitą grupę uję- alej Syjon wynosiła 14 osób oraz 8 – 19, Bund – 65, Koło Kombatantów Yisroel“, „Beitar“ ar sionistams. menys (kartu su atvykusiais šeimos Yisroel“ buvo 66, „Beitar“ – 19, Bund – tą w polskich księgach konsular- członków ich rodzin. W spisie z 1942 – 35, Syjoniści – 50, Poalej Syjon – 26 nariais). O „Poalei Cion“ atstovavo 14 65, veteranų sąjungoje – 35, sionistų nych z 1941 roku stanowili bundyści. roku wyszczególniono również or- osób. Podsumowując, liczba zaan- Didžiausią grupę užfiksuotą lenkų asmenų ir 8 jų šeimų nariai. 1942 m. organizacijoje – 50, „Poalei Cion“ – 26 Była to grupa, która przywiozła ze ganizację, jaką było Polskie Stowa- gażowanych osób wynosiła 197 wraz konsulinėse knygose 1941 m. sudarė surašymo metu išskirta Lenkų karo nariai. Apibendrinant matoma, kad sobą największą liczbę członków rzyszenie Weteranów Wojennych z 64 członkami rodzin. To o 57 osób bundistai. Ši grupė su savimi atsive- veteranų sąjunga, kuriai Šanchajuje aktyvių asmenų buvo 197 kartu su 64 rodzin. Biorąc pod uwagę zarówno (Koło Kombatantów). W Szanghaju więcej niż w 1941 roku. žė daugiausia šeimos narių. Turint kartu su šeimos nariais priklausė 31 šeimos nariais, kas yra 57 asmenimis zarejestrowanych członków partii reprezentowało ją, wraz z członkami omenyje registruotų „Bund“ partijos asmuo. daugiau nei 1941 metais. Bund, jak i ich stan rodzinny, moż- rodzin, 31 osób. narių skaičių, taip pat jų šeimyninę na stwierdzić, że w sumie w Szang- sudėtį, galima tvirtinti, kad Šancha- Bendras politinių veikėjų skaičius haju przebywało 57 osób. Drugą co Ogólna liczba działaczy politycz- juje iš viso buvo 57 susiję su orga- siekė 140 asmenų ir 58 jų šeimos do wielkości grupę stanowili przed- nych to 140 osób i 58 członków ich nizacija asmenys. Antrą pagal dydį narių. Sudarant statistiką buvo įtrau- stawiciele ortodoksyjnej partii Agu- rodzin. W prowadzonych statysty- grupę sudarė ortodoksai iš partijos kiami šeimos vyrai, statistikoje neat- da Izrael. Miała ona 28 członków, kach uwzględniano głowy rodzin, „Agudas Yisroel“. Grupėje buvo 28 sispindėjo moterų skaičius, nebent wraz z którymi do Szanghaju przy- nie obejmowały one kobiet, chyba

Tadeusz Romer 38 39 Reprezentanci organizacji Organizacje polityczne Bund i społeczne w Szanghaju, 1941 politycznych i społecznych Bund } 35 Political and social groups in Shanghai, 1941 w Szanghaju, 1941 – wykaz Bundas Politinės ir visuomeninės organizacijos Šanchajuje, 1941 procentowy Agudat Israel Representatives of the political activists in Shanghai, 1941 Agudah Israeli } 28 – percentage Agudas Yisroel Šanchajaus politinių ir visuomeninių organizacijų atstovai, 1941 m., procentinė išraiška Syjoniści ogólni Zionists – general group 27 Bendrieji sionistai }

Polskie Stowarzyszenie Weteranów Wojennych Polish Society of War Veterans } 26 Lenkų karo veteranų sąjunga

Poalej Syjon Poale Zion 14 Poalei Cion }

Betar Betar 10 Beitar }

Reprezentanci organizacji politycznych i społecznych w Szanghaju, 1942 – wykaz procentowy Representatives of the political and social activists in Shanghai, 1942 – percentage Šanchajaus politinių ir visuomeninių organizacijų atstovai, 1942 m., procentinė išraiška

Bund Bund 46 Bundas } Warszawa (Warsaw) 50* (47) Białostockie (Bialystok) 10 Agudat Israel Kieleckie (Kielce) 4 Agudah Israeli 42 Krakowskie (Krakow) 7 Agudas Yisroel } Lubelskie (Lublin) 11 Lwowskie (Lviv) 3 Polskie Stowarzyszenie Łódzkie (Lodz) 8 Weteranów Wojennych Nowogródzkie (Nowogrodek) 7 Polish Society of War Veterans } 30 Poleskie (Brest) 7 Lenkų karo veteranų sąjunga Pomorskie (Torun) 3* Stanisławoskie (Stanisławów) 1 Syjoniści ogólni Śląskie (Katowice) 3 Zionists – general group 42 Tarnopolskie (Tarnopol) 1 Bendrieji sionistai } Wileńskie (Vilnius) 2 Wołyńskie (Luck) 1 Poalej Syjon Poale Zion 19 Poalei Cion }

Betar Betar 17 Beitar }

Tadeusz Romer 40 41 Wiek reprezentantów organizacji politycznych w Szanghaju, 1941 Age of the representatives of the political activists in Shanghai as of 1941 Šanchajaus politinių organizacijų atstovų amžius, 1941

26-35 lat / years old – 62 os. / people 26-35 metų – 62 asmenys

36-45 lat / years old – 48 os. / people 36-45 metų – 48 asmenys

16-25 lat / years old – 18 os. / people 16-25 metų – 18 asmenų

46-60 lat / years old – 9 os. / people 46-60 metų – 9 asmenys

Powyżej 61 lat / years old – and more – 1 os. / person Vyresni nei 61 metų – 1 asmuo

Bibliografia/ Šaltiniai/ Bibliography

Książki/ Knygos/ Books: „Gdzie jesteś, Warszawo, ze Szoszana Kahan, In fajer un flamen, Tsentral farband fur poylishe yidn in Argentine, Buenos Aires 1949 swoimi demonstracjami... Gdzie Akira Kitade, Visas of Life and the Epic Journey. How the Sugihara Survivors Reached Japan, te robotnicze masy z czerwo- Chobunsha Ink., Tokyo 2014 nymi wstążkami i czerwonymi Samuil Manski, With God’s Help, Charles F. Manski, Madison, Wisconsin 1990 kwiatami w klapach marynarek. Joanna Olczak-Roniker, W ogrodach pamięci, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001 Ulica Przejazd i Karmelicka...” Andrzej T. Romer, Rozmowa Tadeusza Romera z Andrzejem Romerem w Brukseli w 1972 roku o “Where are you, Warsaw, with Japonii 1937-1941, rękopis, zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie your demonstrations... Where are the working masses with red Artykuły w gazetach/ straipsniai/ articles: ribbons and red flowers in the Tadeusz Kaszyński, Przywitanie z Polską, „Wiadomości”, nr 12, s. 2 lapels of their jackets. Przejazd List powitalny p. Chargé d’Affaires RP do redakcji „Wiadomości”, „Wiadomości”, nr 1, 8 grudnia and Karmelicka Street...” 1941, s. 1 Przeniesienie stołówki, „Wiadomości”, nr 2, 1943, s. 1 „Kur esi, Varšuva, kur tavo para- Trudności techniczne i finansowe stołówki, „Wiadomości”, nr 7, 1944, s. 1 dai… Kur tas darbininkų būrys su raudonomis juostelėmis ir raudonomis gėlėmis švarkų at- Dokumenty archiwalne/ dokumentai/ documents: lapuose. Przejazd ir Karmelicka Pismo Tadeusza Romera do Ministra Spraw Zagranicznych RP w Londynie z 6 lutego 1941 r., gatvės…” Tadeusz Romer fonds: diplomatic activities: C-10451, Public Archives Canada Sprawozdanie Tadeusza Romera przygotowane w Teheranie w 1942 r., Tadeusz Romer fonds: diplomatic activities: C-10451, Public Archives Canada Statystyka uchodźców wojennych z Polski przebywających w Szanghaju, Instytut Hoovera, Szoszana Kahan, In fajer un flamen, Archiwum Akt Nowych, 800/42/0/-/528: Refugees Buenos Aires 1949, 275. Telegram Władysława Sikorskiego do Związku Rabinów Amerykańskich i Kanadyjskich, Instytut Hoovera, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, 800/42/0/-/528: Refugees

Zbiory archiwalne/ archyvinė medžiaga/ archival material: Archiwum Akt Nowych / Narodowe Archiwum Cyfrowe Biblioteka Narodowa w Warszawie Biblioteka Polska w Londynie

Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce “Furusato Tsuruga no Kaiso”. The photo collection of old scenery of Tsuruga. Port of Humanity Tsuruga Museum

Tadeusz Romer 42 43