ii cillll IIIIE 11111 I~IEIIII~ nnı
Mustafa öZDAMAR Yakfetrnek ...... •. 5 İbrahim ATEŞ Ölüm Ya da Ölümsüzlüğe Göç .•.... 11 Osman KESKİOGLU Şumnulu Şerif Halil Paşa Vaktiyesi Yrd. Doç. Dr. İbrahim NUMAN G İlk Devir Türk Sufi Merkezlerinin Mahiyetleri ve Mimarilerinin Menşei Hakkında ...... _....• 31 XIX.- Sayı ·Doç. Dr. Tuncay BAYKAR~ Fiatı: 1500 TL/10 $ Türkiye Selçuklularında Idari Birim ve Bununla ligili Meseleler ...... •. 49 SAHIBI Nazif ÖZTÜRK Vakıflar Genel Müdürlüğü Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin Adına Kuruluş Tarihi ve Nazıriarın Hal Dr. Leyla ELBRUZ Tercümeleri '(V) ...... •...... 61
.SORUMLU Prof. Asım MUTLU YAZilŞLERI MODORO Eski Eserlerin Korunması ...... 91 İbrahim ATEŞ Doç. Dr. Yılmaz ÖNGE Konya ve Çevresindeki YAYlN KOMISYONU Mukarnaslı Şadırvanlar •...... 95 İbrahim ATEŞ Doç. Dr. O. Cezmi TUNCER . Hüseyin SALEPCİ Mimar Kölük ve Kaluyan ...... 109 Ali IŞIK Nusret ÇAM Bayram ŞİBİL Erzurum Kale Camii ...... ••. 119 Ünal ÖZTÜRK· Yrd. Doç. Dr. Hakkı ACUN Manisa İshak Çelebi Külliyesi ...... INCELEME KURULU 127 Sadi BAYRAM Hüdavendigar AKMA YDALI Niğde Sungur Bey Camii ...... 147 Kerim ERDÜGAN RamaZan SARI Ali KILCI Demir Şeyh Türbesi .... · .. · · ... 179 Şükran VELİOGLU Ali KILCI Kadriye ALEYSAÇAR • Serpil ALPSAR . Seyidgazi'de Bilinmeyen Üç Yapı •... 185 TEKNIK YöNETMEN Dr. Yaşar· ERDEMİR . Kerim ERDOGAN KonY.a-Beyşehir Bayındır Köyü Camıı ...... 193 Yayınlanan yazılarda ileri süiülen fikir ve Nadir TOPKARAOGLU beyanlardan yazı sahipleri sorumludur. GazJant~p Fethullah Camii ve Zavıyesı ...... •...•...•.... 207 Makaleler kaynak gösterilmek kaydı ile Nurcan İNCi iktibas edilebilir. · 18. Yüzyıldan istanbul Camilerine ön Kapak: Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler ...... 233 Edirne Selimiye Camii Kubbesl Suzan BA YRAKT AROGLU (Foto : Sabit KALFAGIL Çanakkale Halıları ...... 237 Arka Kapak: Prof. Naci YONGÜL Edirne Selimiye Camii Trabzon'daki Haznedarzade Abdullah (Foto : Sabit KALFAG(L Paşa Çeşmesi ...... 261 Telefon (Ankara) İlhami BİLGİN Selçuklular ve Beylikler Dönemine 31 78 57 267. 311160/01-04 Ait Yayınlanmamış Üç Kitabe ...... Kenan BİLİCİ BASILDIGI YER:< Karamanoğlu Alaeddin Bey Türbesi "" - ~ 271 Sistem Ofset Mat. Ltd. Şti. A. Osman UYSAL Ankara Adana Ulu Camii ...... 2Ti 1985 Örcün BARIŞTA İstanbul Son imparatorluk Dönemi Yapılarında Süs Kubbesi ile Taçlandırılmış İskele Binaları ...... 2' ·Adana Ulu Camii
A.Osman UYSAL
ünümüzde artık iyice gelişerek olguolaş deleşme eğilimi ve mermer kaplamaların kullanıl maya başlayan Anadolu Türk Mimarisi ması<2l ... v.b. gibi yeniliklerin; "daha çok, Ana araştırmalarında; Türklerin doğudan getirdikleri dolu'nun batı bölgelerinde hüküm sürmüş olan mimari birikimler, Anadolu'ya geldikten sonra Saruhan (1300-1410), Aydın (1300-1403), Men Bizans, Ermeni, güneydeki İslam sanat çevrele• teşe (1300-1425), Germiyan (1300-1428) ve Os rinden aldıkları biçim ve süsleme ögelerinin neler manoğulları'nın kurmuş oldukları cami ve med oldukları aşağı-yukarı tamamen bilinmekte ve reselerde gerçekleşmiş görürüz."(3) Ç€?vre kültürlerden gelen bu unsurların, Anadolu'ya Adana ve çevresinde 1353'den 1608'e kadar ulaşirken geçtiği yollar; tarihi bilinen somut ör• · hüküm süren ve çoğunlukla Memluklere tabi ola neklerle ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Bu rak yaşayan Ramazan-oğulları ile, Maraş-Elbistan arada, eldeki verilerin yetersizliği nedeniyle tam civarında, 1339'da Memluklerin onayıyla beylik açıklanamayan; fakat, ister mimari' biçimlenişte, kuran Dulgadıroğulları'nın (1339-1521)<4> mi ister dekorasyonda olsun hissedilen etkileşimle marilerinde ise; Selçuklu Sanatı'ndan ziyade, Su rin; somut örnekler verilmeden ve sağlam mesnet riye ve Mısır etkilerinin ağır bastığı bilinen bir dayandırıtmadan kaynağı lere etki olan bölgenin gerçektir. Yalnız, hiç bir zaman gözden ırak tu sadece ismi verilerek geçiştirildiğine de şahit olu tulmaması gereken önemli bir nokta var ki; o da, yoruz. Türk Sanatı Tarihi araştırmalarında zaman bu etkilerin biçimsel olmaktan çok, dekoratif ka zaman karşılaştığımız bu tür yuvarlak ifadeler, rakterli oluşlarıdır. özellikle; henüz herşeyiyle incelenmemiş olan Fakat "Suriye ve Mısır patentli"' unsurların "Beylikler Devri Sanatı" söz konusu edildiğinde Anadolu'ya ilk girişler, 14 yy. gibi geç bir dö• karşımıza çıkmaktadır. nemde değildir. Daha erken deviriere bir göz Anadolu Selçuklu Devleti'nin, Kösedağ Sava atıldığında; "12 ve 13. yy.larda Anadolu Mimari şı'nı müteakip çökmeye başlaması üzerine kuzey, si'ni etkileyen bölgeler arasında Irak, Suriye ve batı, güney, orta ve güneydoğu Anadolu bölgele• Mısır''t5lın da olduğu görülecektir. Bu yüzyıllar rinde kurulan çok sayıdaki beylikterin mimarlık da, Artuklularla sıkı kültürel-politik ilişkiler kur uygulamaları; -getirdikleri yenilik ve değişiklik muş olan Zengi ve Eyyubi Devletlerinin egemen lerin yanı sıra-:- Selçuklu geleneğinin bir devamcısı likleri altındaki Suriye ve Mısır; Selçuklulardan al olarak, Türk Mimar'isi'ndeki gelişmenin önemli bir dıkları mimari unsurlar ve motiflerle, Fatımi Sa- halkasını oluştururlar.
13. yy. ikinci yarısından itibaren Anadolu Sel (1) Asıanapa, o., Türk Sanatı, Remzl Kltabevi, Istanbul. çuklu Devletinden kopmaya başlayan bu beylik 1984, s. 204; lerden Karamanoğulları (1256-1483) ve Eşrefoğul Yetkin, S.K., Türk Miınarisi, Ankara. 1970 (1), ları'nın (13. yy. ikinci yarısı - 1327) yapı sanatı s. 155. büyük ölçüde Selçuklu geleneğini devam ettirmiş (2) Yetkin, S.K., a.g.e., s. 155. lerdir.< 1) Hamitoğlulları Beyliği'nin de Selçuklu• (3) Yetkin, S.K., a.g.e., s. 155. lar'ın mimari anlayışından kopamadığı, mevcut (4) Ramazanoğulları ve Dulgadırlılar Için bkZ.: Uzunçar• şılı, I.H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karako örneklerden anlaşılmaktadır. Mekan anlayışının yunlu Devletleri, TOrk Tarih Kurumu Basımevl, An değişmeye başlaması, revaklı avlunun cami bünye• kara.1969, s.176 -179;169 -175. sine katılması, son cemaat yeri, portallerdeki sa- (5) Kuban, D., Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlan, lst. 1965, s. 59. · 278 A. OSMAN UYSAL natı'ndan kalan repertuarı uyumlu bir tarzda yoğu makta olup; kıble duvarına paralel sıralanan dört rarak, geliştirme yolundadır. Kuzeydeki komşu sütun üzerine hafif sivri kemerieric beş bölüm lü kültürün, böylesine bir sentezden faydalanmak is iki sahna ayrılmıştır.
Biz, bu kısa araştırmamızda; yukarıda zikret de olduğu gibi kurşunla kaplanırken; revak kubbe tiğimiz son iki beylikten Ramazanoğullarının leri, Antalya Yivli Minare ya da Balat ilyas Bey'in Adana Ulu Camii'ndeki, Memluk yoluyla gelen kubbelerini andırır bir biçimde oluklu kiremitic kaplanmıştır (Resim: 4). Oluklu kiremit, hemen Suriye ve Mısır etkilerine değinıneye çalışacağız. Bu arada lrak'tan, Anadolu'da ise Selçuklu ve hemen bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri için karak, teristiktir. Osmanlı'dan kaynaklanan unsurlara da yer ve receğiz. Harimin doğusunda kalan 1540 tarihli kare planlı türbeye, çapraz tonozlu ve mihrabiyeli bir Kendi adıyla anılan külliyenin camii olan ön mekan ile, harimdeki kapı çıklıklarından geçile• eser; Ulu Cami Mahallesi'nin orta kıs.ımlarında bilmektedir. içerisinde Ramazanoğullarına ait üç yer alır.<8l Üzerindeki kitabelerden anlaşıldığı çinili lahit vardır. Türbe duvarlarını zeminden iti kadarıyla, 913 H. (1513 m).-948 H. (1541 m.) yıl baren 2 metreye kadar olan kısımlarını kaplayan ları arasında inşaedilmiştir.(9l Yapımına 1513 M. çiniler 18-19. yüzyıl istanbul imalatıdır. Adana Ulu Camii, batıda esas kütleden dışa (6) Altun, A., Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mıma risi'nin Gelişmeşi, KültUr Bakanlığı Yayınları: 164, doğru çıkıntı yapan blok dikkate alınmazsa kare Türk Sanat Eserlerı Serisi: 3, Istanbul. 1978, s. 300. ye yakın ölçülerdedir ve enine dikdörtgen avlu (7) Altun, A., a.g.e., s. 301. ile bunun güneyindeki harim ve türbeden meyda (8} Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, ı, Ankara. na gelir (Resim: 1). 1972, s. 2. (9) öztürk, Ş., Adana İlinde Ramazanoğullarına Ait Ak Batı kenanndan bir ve kuzeyden iki sıra re ça Mescit-Ulu Camü ve Yağ Camü, A.ü. D. T. c. Fa vaklarla kuşatılan avluya, doğu cephesindeki ve kOltesi, Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış öğren ci lisans tezi), Ankara. 1966, s. 8; Yıldız, F., Adana batıya doğru çıkıntı yapan bloğun batı cephesin Kentindeki Cami-Mescitler ve Bunların Dekorasyonu, deki portallerden geçilme,ktedir. "16. yüzyılda A.ü. D.T .C.Fakültesl, Sanat Tarihi Bölümü (Yayın lanmamış öğrenci lisans tezi), Ankara. 1973/ 74, yapılmış olan batı portali, üç kubbeli ve iki oda s. 5. lı"!l2l kuruluşuyla değişik bir giriş mekanı (10) GUndoğdu H., Türk Mm:ıarisinde Figürlü Taş Plastik, düzeni gösterir. Batı revağına geçit veren bu kuleli I. O. Ed. Fakilltesi, Sanat Tarihi BölilmU (Yayınlan mamış doktora tezl),lst. 1979. s. 364. blok tuğla malzemesi ve değişik üslubuyla ayrı (ll) Aslanapa, o., Türk Sanatı, c. ll, Istanbul. 1973, s. bir yapı olduğunu göstermektedir.(l3J Doğu por 241; Yıldız, F., a.g.e., s. 6; öztürk, Ş., a.g.e., s. 8. tali, avlunun kuzeyini kuşatan revaklardan dışta" (12) GUndoğdu, H., a.g.e., s. 364. kinin, doğu duvarıyla birleştiği yerde kurulan (13) Dllaver, s., Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisin de Avlu Gelişimi, K.T .o. I nşaat-Mimarlık Fakültesi, minarenin güneydoğu köşesinde bulunmaktadır. Mimarlık BöiUmü (Yayınlanmamış Doçentlik tezi), Trabzon. 1976,s.109. Enine dikdörtgen planlı harim, kuzey cephe (14) Gündoğdu, H., a.g.e., s. 364. sindeki üç kemerli açıklıkla (Resim: 2) avluya açıl- (15) Aslana pa, o., Türk Sanatı, c. 11, s. 243. ADANA ULU CAMii 279 manlarını mukayeseli olarak incelemeye geçebi• kadar uzanan bu memluk kompozisyonunun liriz: Adana Ulu Camii'nde görülmesini yadırgamamak Ulu Cami'in biraz masif bir görünüm arzeden gerekiyor. doğu cephesi hariç, diğer cepheleri bol sayıda İlk yapıya ait olduğu zannedilen ve cami bün• pencerelerle hareketlendirilmiştir. Pencerelerin du yesinden dışa doğru taşıntı yapan kütlenin kuzey varlara oturtuluş biçimleri ve -renkli mermer işçi cephesindeki pencere kuruluşu ise daha değişik likleri, Mısır'daki Memluk yapılarında sık karşı tir. Burada, yi ri e çok yüksek verilen n iş, düşey laştığımız bir düzenin uzantıları olduklarını açık dikdörtgen bir çerçeve içine yerleştirilmiş dilimli lıkla ortaya koyarlar. Özellikle türbenin cephele iki sağır kemerden oluşmaktadır. Nişin alt kıs rindeki ve eski yapı olduğu ileri sürülen bölümün mına açılan pencerenin pervazları, polikromik kuzey cephesiôdeki pencereler Memluk etkilerini taşların nöbetieşe dizilmesinden meydana gelmiş hissettirirler. Türbenin pencereleri, l Sarayı gibi yapılarda bulabiliyoruz.!l 7! Buradan motiflerini; Çankırı Darüşşifa'sından {1235) Bur Erneviiere geçen mazgallar, islam ordularıyla bir dur Susuz Han'a {13. yy. ortası); Ani Kalesi'nden likte Endülüs {ispanya)'e kadar ulaşmış; 11. yüzyıl Diyarbakır Kalesi'ne ve Erzurum Çifte Minareli' başlarında tamamlanabilen Kurtuba Ulu Camii'nin den Akşehir Kileci Mescidi'ndeki ahşap kapı ka cephelerini süslemiştir. Mısır'da Tolunoğlu Ca natlarına kadar Anadolu'nun birçok bölgesinde, ınii'yle birlikte bulduğumuz bu motif, EI-Ezlıer çok değişik yapı türlerindeki farklı malzemeler Camii'nde de görüldüğü gibi Fatımi Dönemi mima üzerinde görmek mümkündür.<24J risinde unutulmamış; Eyylibiler'in ardından Mısır'a Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı gibi, ve Suriye'ye hakim olan Memluklü mimari uygula Adana Ulu Camii'ndeki ejder çifti; Selçuklu gele malarının ayrılmaz. bir parçası olmuştur. Bu neden neğinin bu 16. yüzyıl yapisında hatırlanmasından le mazgal motifin_in Memluklular'dan devredilerek başka birşey değildir. Adana Ulu Camii'nde tekrarl~ndığını söyleyebili• Adana Ulu Camii'nden başka, yine bir Ramazan Doğu cephenin kuzey köşesine yakın bir yer oğlu eseri olan Adana Yağ Camii {1558) portalin de, minarenin güneyine bitişik olarak yükselen do de ·de mazgal uygulamasına rastlıyoruz. ğu portalinin çerçevesi, hafifçe dışa doğru taş maktadır (Resim:6). Düşey dikdörtgen portal cep Portal kütlesinin hemen gerisinden yükselen hesinin ortasında yüksek sivri kemer çerçeveli niş ktilevari iri mukarnaslı örtünün Anadolu'da ikinci yer almaktadır. ·cephe, mukarnaslı kavsara ve kita bir örneği yoktur. Kökeni çok erken dönemlere be hariç tamamen renkli mermerle kaplanmıştır. inen ve iran kökenli olduğu san~lan mukarnasın Yatay kuşaklar halinde cephedeki kornişe kadar 11. yüzyıldan itibaren islam dünyasında(18l, doğu nöbetieşe dizilen siyah, açık kahverengi ve açık dan batıya doğru bir yayılma çizgisi doğrultusun renk mermer kaplamalar Suriye etkisini yansıtır. da kullanılmaya başlandığı bilinmektedir.lrak'taki Suriye'den Mısır'a kadar uzanan; Endülüs'te bile mukarnasların öncüsü Samarra'daki Beytü'I-Hali• karşımıza çıkan; sözün kısası Akdeniz'li bir karak fe'nin ardından; yine Samarra yakınlarındaki 1094 ter arzeden düzenlemenin Anadolu'daki uzantıla tarihli imam Dur {Müslim ibn Kureyş) Türbesi'n• rından birisi de Adana Ulu Camii'dir. Bu özellikle• de, islam ilk kub dünyasında yapılmış mukarnaslı rin Anadolu'ya Zengi-Eyyiibi ve Memluk yoluyla beyle karşılaşıyoruz.(19l Kübik alt yapının üzerin• girdiği şüphesizdir. de bir kule gibi yükselen bu örtü sistemi Irak'ta birçok türbede kullanılmaya devam edilmiştir. Portalde, dikdörtgen giriş açıklığının üstünde• Bu türbeter arasında 13. yüzyıla tarihlenen Sitte ki atkının yüzeyi kilim motifini andırır bir biçimde Zübeyde<20J 'yi, Irak'ta Cezire, Musul ve Şey k geçmeli mermer kaplamalarta süslenmiştir. Bunun Adi"deki türbeleri sayabiliriz. hemen üzerindeki yatay bordürün yüzeyini kapla yan kitabe; dört taraftan beyaz ırıermerle kasetlen Kulevari mukarnaslı örtüye diğer islam ülkele-. miştir. Kitabe bordürünün portat cephesindeki rinde tesadüf edemediğimize göre; Adana Ulu Ca uzantısında da siyah-beyaz kontrastıyla verilmiş mii'nin batı portatini taçlandıran bu kuruluşun kasetlerneyi görüyoruz. Kavsaranın içindeki mu- Irak kökenli olduğunu kabul etmemiz gerekiyor. Ancak, örtüyü taşıyan poligonal kasnağı çepeçevre kuşatan; mukarnas ni şleri arasındaki bir hayat ağa (17) Bkz.: ünsal, B., Mimari Tarihi, i.Y.T.O. Yayınları, cı kjbartmasına doğru uzanan simetrik ejder mo Sqyı. 53, lst. 1967, s. 204, Res. 183; s. 207, Res. tiflerinin Anadolu'lu olduğu kesindir {Resim: 5). 191;s. 224, Res. 212. (18) ödekan, A., a.g.e., s. 16. Kayseri Tuz Hisarı Sultan Hanı (1326) Köşk (19) ödekan, A., a.g.e., s. 27. Mescidi'nin(21l kemer yüzeyinde bir benzerine (20) Sltte Zübeyde Tilrbesi'nin planı ve örtü sistemi için rastladığımız karşılıklı ejder kompozisyonuna; bkz.: Rumpler, M., La Coupole Dans L 'Archltecture bundan önce, Selçuklular'ın Suriye'deki uzantısı Byzantine et M~sulmane, Starasbourg 1956,p. 46; Rumpler, mukarnaslı örtünün ilk homojen uygulama olan Zengilerden Nureddin Zengi {1146 - 1174) sı olarak, Bağdad yakınında inşa edilen ve 13. yüzyıl döneminde büyük ölçüde tamir edilen(22l Halep başlarına tarihlenan Sitte Zilbeyde'yi göstermektedir: a.g.e., p. 47. Kalesi'nin içi kale kapısında ve Selçuklu nesihiyle (21) öney, G., Anadolu Selçuklu Mimarisi'nde Süsieme ve yazılmış kitabesinden 1221 tarihinde yapıldığını El S;ınatlan, Türkiye 1ş Bankası KOltür Yayınları, An anladığımız Bağdac,i Kalesi Tılsımlı Kapısı'nda orta kara. 1978, s. 45, Res. 31. ya konmuştu.<23) Selçuklular'ın Suriye'deki tem (22) Gündoğdu, H., a.g.e., s. 113. silcisi Zengilerin sanatında. gördüğümüz çifte ejder (23) Gündoğdu, H., a.g.e., s. 115- 116. motifi; Tılsımlı Kapı'yla hemen hemen aynı tarihli (24) Anadolu Selçuklu Çağı ejder figürleri hakkında ay Konya Kalesi'nde {1220 civarı) ve·arkasından Tuz rıntılı bilgi Için bkz.: ön ey, G., "Anadolu Selçuk Sa natı'nda Ejder Figürleri", Belleten, c. XXXIII, Sayı. Hisarı Sultan Hanı'nda uygulanmıştır. Bunların 130, T.T.K~rumu Basımevi, Ankara. 1969, s. 171- 184; yine aynı yazarın, Anadolu Selçuklu Mimari dışında Anadolu Selçuklu Mimarldekorasyonunda si'nde Süsleme ve EI Sanatlan, Ankara. 1978, s. çeşitli kompozisyonlar içerisinde verilmiş ejder 49-54. ADANA ULU CAMi i 281 karnas sıraları tepede dilimli bir yarım kubbecikle Zeyneddin Yusuf(1298),EmirSungurSadi (1315); sonuca ulaşmaktadır. Portal çerçevesinin üst kena Kayıtbay ve EI-Müeyyed Camii'leri ile Sultan Ha rında ik~ sıra halinde diziimiş palmet kabartmatarı, san portalleri örnek verilebilir. inci dizili bordürler arasına alınmıştır. Bitkisel Portal kavsarasındaki dilimli yarım kubbeci karakterli bu saçak kornişi, Kahire Sultan Hasan ğin, Anadolu'nun en batısındaki tek örneği Selçuk Medresesi'nin cephelerini boydan boya kateden ve isa Bey (1374) portalindekidir. Renkli taş işçiliği, portali de taçlandıran mukarnaslı saçak koroiŞini mukarnaslı pencere kuruluşları, yüksek beden du hatırlatmaktadır. Birçok bakımdan Anadolu Sel varları ve po~lindeki geometrik düğümlü geçme• çı,ıklu portallerinden etkilendiği belli olan Sultan lerle Suriye ve Mısır mimarilerinin özelliklerini Hasan Medresesi portalinin üst kenarındaki mukar• yansıtan Selçuk isa Bey Camii, beylikler dönemi naslı saçak kornişi, Ramazanoğulları'ndan başka cami mimarisinin ilgi çekici eserlerinden birisidir. Akkoyunlular'ı ve Karamanoğulları'nı da etkilerni Adana Ulu'nun doğu portalinin polikromik iş şe benziyor. Mardin'de 15. yüzyıl sonlarında(25l çiliğine gelince; hiç şüphesiz, yine Suriye ile işe Akkoyunlular tarafından inşa edildiği ileri sürülen, başlamak gerekecek. Fakat, orijini -islam Sana fakat kitabesi bulunmayan Kasımiye Medresesi tı'nda- 6-7. yüzyıllara kadara inen polikromik iş portal cephesinin üst kenarındaki silmenin hemen çiliğin çok yaygın olarak, geniş bir coğrafya üze• altında görülen tek sıra mukarnas korniş; ancak 14 - 15. yüzyıllarda Suriye'de güçlü bir biçimde rinde uygulandığını unutmayalım. Zeng11erin ve kendini hissettiren Memluk kültürüyle<26l açıkla Eyyubilerin dini, askeriyapılarının porta!, pencere, nabilir. Aynı şekilde Karamanoğlu Ali Bey'in 1409 mihrap gibi ögelerini; aynı şekilde Memluk ca tarihli Niğde Ak Medrese'si portalini süsleyen mi-medrese, türbe binalarının -mihrap, portal, mi mukarnaslı kornişin orljini araştırılırken; Karaman nare, cephe, pencere ••. gibi- çeşitli elemanlarını lılar'la MemiUk'lar arasındaki sıkı kültürel ve poli renkli mermer veya taş kaplamalar dekore ediyor tik ilişkiler hatırdan çıkarılmamalıdır. du. Ulu Camii doğu portalinin kavsarası ise tam Anadolu'da daha Selçuklular devrinde Konya bir sentez teşkil eder. Mukarnasların sarkıtları için, Alaeddin (1220) Camii Karatay Medresesi (1250) Osmanlı ·Türk Sanatı'ndan başka bir etki kaynağı ve Sahip Ata Külliyesi'nde geometrik Zengl düğü verebilecek durumda değiliz. Ama, sivri taşkın ke müyle birlikte; ayrıca yine Selçukluların Zazadin mer fornil u portal kemerinin sınırladığı kavsaranın, Han'ında (1237) kendini gösteren polikromik kap mukarnas dizilerini ve yarım kubbeciği içine alan lamalar<29l Artuklu yapılarında uygulandıktan dilimli kemer ve dilim li yarım kubbecik için birkaç sonra batıya kaymış ve Selçuk isa Bey'iıi portaline şey söylenebilir: • konu olmuş; arkasından 1522 tarihli Çoban Musta fa Paşa Külfiyesi'nden lstanbul'a sıçrayarak Top Herşeyden önce, dilimli kemerin orijini konu kapı Sarayı Harem Dairesi'ne kadar ulaşmayı sunda daha evvel söz ettiğimizi belirtelim. Fakat; başarmıştır. bunun portal kompozisyonu içinde uygulanışına bir göz atmak gerekirse; Eyyubi medreselerinde Adana Ulu Camii'nde doğu portalinden başkal hissedilen bu form; Sultan Hasan Medresesi'nin pencere pervazlarında, harimin avluya bakan cep (1356/13G2) portalinde, 1420 tarihli EI-Müeyyed hesindeki kemer yüzeylerinde (Resim: 7), mihrap Camii portalinde ve 1474·tarihli Kayıtbay Camii'n önü kubbesinin kasnağında ve minarede renkli taş ve mermer işçiliğine yer verilmiştir. Aynı malzeme de karşımıza çıkar. Bu arada, 1385'de Artuklular ve teknik, yapının mihrabında ve türbe mihrabiye tarafından inşa edilen Mardin Zinciriye Portalinde sinde de uygulanmıştır; ve Akkoyunlular'ın Kasımiye'sinde dilimli kemeri bulabiliyoruz. Doğu portaline bitişik olarak inşa edilen mi Mukarnasların üzerinde yükselen ve "conca" narede (Resim: 8) kare kaide üzerine poligonal olarak yükselen gövde, mukarnaslı şerefe altlığıyla tabir edilen dilimli yarım kubbeciğe ilk olarak 13. yüzyıl Eyyubi yapılarında rastlıyoruz. 1223 tarihli Şam Adiliye Medresesi, Halep Zahiriye (1220) . (25) Gabrle.l, A:, Voyages Archeologi_q1leS. Dans La Medresesi gibi yapılarında sekiz veya oniki dilim Turqwe Onentale, Paris. 1940, p. 37; Sözen, M. li(27l olarak denenen ''conca" Eyyfıbiler vasıtasıy Anadolu'da Akkoyunlu Mimaı:isi, TOrkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını, Istanbul. 1981, s. 119. la Memlliklara geçmiş olmalıdır. Gerçekten de eski (26) MUiayim, s., Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik reprodüksiyonlarından anlaşıldığına göre ilk olar~k Süslemeler-Selçuklu Çağı-, KUltUr ve Turizm Bakanlı Sultan Baybars Medresesi'nde (1262/63) rastlanan ğı Yayınları: 503, Sanat Eserleri Dizisi. ı, Ankara. 1982, s. 62. mukarnaslı yarım kubbeler, genel kompozisyon (27) ödekan, A., a.g.eP, s. 29 . 30. larıyla Suriye portallerine benzerlerJ28l Yapıların (28) öde kan, A., a.g.e., s. 33, kavsaraları dilimli kemer formu gösterir. Bu tarza, (29) Mülayım, S., a.g.e., s. 64. 282 A. OSMAN UYSAL kesilir. Bundan sonrası ise; Güneydoğu Anadolu'da Selçuklu ve Osmanlı Mimarisi'nden gelen unsurlara sık karşılaşılan bir,kuruluş ortaya koyar. Altı sü• da yer verilmiştir. Böylesine değişik bölge etkileri tuncenin taşıdığı külah kısmı, imparator taçlarını ni yansıtması açısından; Anadolu Türk Mimarisi'n andıran bir tepelikle sona erer. Minarenin kaidesin de ünik bir örnek olarak bilinen Adana Ulu Ca deki yuvarlak profilli madalyon içine açılan dilimli mii'nde, söz konusu sanat çevrelerinden alınan dairevi pencereyi ve dairevi madalyonu biz, Bay unsurlarla bir "sentez oluşturulmuştur" denile bars Camii'nde (1266) de buluyoruz. Bundan baş mez. Burada, sadece; Irak, Suriye, Mısır, Anadolu' ka gövdedeki küçük penceredkler, profilli yüzeysel da Selçuklu ve Osmanlı'dan devşirilen bir takım sağır kemerler Memluk minareleri için karakteris ögeler; bir bütünlük ya da harmoni kaygusu duyul tiktir. Gövdede göriilen düğümlü bordürler ve Zeng'i maksızın bir araya getirilmişlerdir. düğümü. oluşturali kemer profılleri, Kayıtbay BIBLIOGRAFYA: minaresinde daha değişik bir tarzda işlenmiştir. Minare gövdelerini, profıllerden oluşan yüzeysel KUBAN, D., Anadolu Türk Mimarisi'nin Kaynak ve So- dilimli kemerlerle süsleme geleneği Halep Ulu runlan, I st. 1965. · Camii minaresinden (1090/1094) Hasankeyf MüLAYIM, S., Anad!Jlu Türk Mimarisi'nde Geometrik ve Mardin minarelerine; bir bölgede hakimdir. Süslemeler - Selçuklu Çağı -, Kültür ve Turizm Ba kanlığı Yayınları: 503, Sanat Eserlerı Dizisi: ı, Anka ra. 1982. Yapının mihrabı söz konusu edildiğinde, öDEKAN, A., Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisi'n form itibariyle, Memluk mihraplarıyla doğrudan de Mukarnaslı Portal Örtüleri, I.T.ü. Mimarlık Fakül• bir ilişki kuramıyoruz. Ancak, belki mermer kap tesi, ls. 1977. lamaları bir dereceye kadar Memlfik Sanatı'nı öNEY, G., "Anadolu Selçuk Sanatı'nda Ejder Figürleri", Belleten, C. XXXIII, Sayı. 130, T.T.K. Basımevi, An akla getirir. Bu arada kenar bordüründeki düğümlü kara. 1969, s. 171 - 184. kompozisyon, sadece Zengi dekorasyonuna bağla öN EY, G;, Anadolu Selçuklu Mimarisi'nde Süsleme ve EI nabilir. Mihrap alınlığındaki çini süslemeler ise, iz Sanatlan, TOrkiye I ş Bankası Kültür Yayınları, Anka ra. 1978. nik'ten getirtilmiş çinilerden oluşur. 1520'de yap tırılan minberiçin de Zengletkileri söz konusudur. öZTüRK, ş., Adana İlinde Ramazanoğunanna Ait~ Mescit-Ulu Camii ve Yağ Camii, A.ü. D.D.C. Fakül• "Sade fakat zarif minber, mukarnaslı kapısı, rumi tesi Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış öğrenci kabartmalı ve siyah bordürlü üçgenlerle çevrili yan Lisans Tezi), Ankara:·ı966. RUMPLER, M., La Coupole Dans İ.'Architecture Byzan kanatlarıyla Zeng1 üslubuna yaklaşır;"(30l tine et Musulınane, Strasbourg. 1956. Eserde duvar yüzeyleri ve türbeyi süsleyen çini SöZEN, M., Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını, Ist. 1981. panolar ise, çoğunlukla 16. yüzyıldan kalmadır. Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, ı, Vakıflar Ancak geç dönemde de çini panoların eklendiği Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. 1972. biliniyor. UZUNÇARŞILI, 1. H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyun lu-Karakoyunlu Devletleri, T.C. Atatürk Kültilr, Dil Görüldüğü gibi,. bir 16. yüzyıl eseri olan Adana ve Tarih Yüksek Kurumu T.T.K. Yayınları VIII. Dizi Ulu Camii, her ne kadar Osmanlı Mimarisi'nin zir -Sa.al, T.T.K. Basımevl, Ankara. 1984 (3). veye ulaşarak ağırlığını bütün ihtişamiyle ortaya üLKEN, H.Z., İslam Sanatı, I.T.ü. Mimarlık Fak. Yayın larından No. 140, Teknik üniversite Matbaası, lst. koyduğu bir dönemde yapılmış da olsa; adeta bu 1948. gelişmelerden habersiz bir çevrede yapılmışeasma üNSAL, B., Mimari Tarihi, I.Y.T.O. Yayınları, Sayı. 53, değişik bir düzen göstermektedir. Yapı, plan özel• Istanbul. 196 7. likleri açısından, daha çok güneydağu Anadolu'da YETKIN, S.K., İslam Mimarisi, A.ü. ilahiyat Fak. Türk ve Isıarn Sanatları Tarihi Enstitüsü Yayınları: 2, Doğuş sık uygulanan bir düzen içerisinde, mihrap önü Ltd. Şirketi Matbaası, Ankara. 1959 (2). kubbeli şemayı ortaya koyar. Bunun yanı sıra YETKIN, S.K., Türk Mimarisi, Ankara. 1970 (1). Arap cami geleneğini de çağrıştırır. Aynı durum YETKIN, S.K., Isıarn ülkelerinde Sanat,Jst. 1974. hacim biçimlenişinde de göze çarpar. Adana Ulu YILDIZ, F., Adana Kentindeki Cami-Mescitler ve Bunla- Camii'nde Osmanlı dini yapılarının yükselici karak nn Dekorasyonu, A.ü. D.T.C. Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış öğrenci Lisans Tezi), Anka terini bulamıyoruz. Tıpkı, Suriye, Mısır ve Mağrip ra. 1973/ 74. camilerinde olduğu gibi yatay bir yöneliş hissedil ALTUN, A., Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisi'nin mektedir. Mihrap önü.kubbesi ve türbe mekanının Gelişmesi, Kültür Bakanlığı yayınları: 264, Türk kubbesinin yükselici zorlamaları bu etkiyi biraz Sanat Eserleri Serısı: 3, Istanbul. 1978. hafıfletmektedir. ASLANAPA, O., Türk Sanatı, C. {1, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları, M.E. Basımevı,.lst. 1973 (1). Eser, türbeyle harimin aynı yapı içinde kay ASLANAPA, O., Türk Sanatı, Remzl Kitabevl, lst. 1984 naştırılması, kubbeleri, minare; pencere kompozis (1). . . yonları bakımından; polikromik işçilik ve bazı mi maı'i elemanlar neden'iyle Suriye-Mısır; dolayısıyla Zengi-Eyyubi ve Memlük etkilerini bünyesinde top lamaktadır. Bu arada Irak bölgesinden, Anadolu (30) Aslanapa, o., Türk Sanatı, c. 11, s. 242. AnANA ULU CAMii 283 DI LA VER, S., Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisi'n GONDOGDU, H., Türk Mimarisi'nde Figürlü Taş Plastik, de Avlu Gelişimi, K. T. O. Inşaat-Mlmarlık Fakültesi 1. O. Ed. Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlan Mimarlık Bölümü (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), mış Doktora Tezl),lst. 1979. Trabzon. 1976. KARTEKIN, E., Ramazanoğulları Beyliği Tarihi, Alpay GABRIEL, A., Voyages Archeologiques Dans La Turquie Basımevi, i st. 1979. Orientale, Paris. 1940. RESIM: 1 Adana Ulu Camii Planı (Türkiye'de Vakıf,, Abldeler ..•• l'den. RESIM: 2 RESiM: 3 Avlu ve harim cephesinden bir görünüs. örtü Sistemi RESiM: 4 RESiM: 5 Revak kubbelerinin Minareden görünüşü. Kasnaktaki ejder kabartmaları ~, ~;. ı 284 A. OSMAN UYSAL RESIM: 6 RESIM:7 Doğu portall Harlm cephesindeki kemerlerden detay RESIM: 8 Minare