Drodzy Czytelnicy „Okrętów Wojennych” SPIS TREŚCI

Półtora roku temu opublikowaliśmy numer specjalny 37 zatytułowany „Z dziejów floty ja- pońskiej”. Ogromne zainteresowanie z Waszej Krzysztof Dąbrowski strony z jakim nasz pomysł się wówczas spotkał Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik 2 skłoniło Redakcję do kontynuacji przedsięwzięcia w częściach i ponownego zmobilizowania kompetentnego ze- społu autorskiego do prac nad częścią drugą. Po- deszliśmy do sprawy z pewną obawą, zdając so- Jakub Polit bie sprawę, jak wysoko zawiesiliśmy poprzeczkę 14 Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot w części pierwszej. Możemy mieć jedynie nadzie- i kres ję, że efekt naszych wysiłków zostanie przez Czy- telników oceniony jako niezgorszy. Zgodnie ze sprawdzoną już koncepcją, na ła- Jarosław Jastrzębski mach opracowania, które właśnie trzymacie Pań- Bitwa pod Chemulpo 9 lutego 1904 roku 19 stwo w ręku znalazły się teksty poruszające tema- ty od początków Japońskiej Marynarki Wojennej, poprzez jej szczytowe momenty rozwoju, aż do jej tragicznego końca. Nie poprzestając na tym, się- Krzysztof Dąbrowski gnęliśmy również do dziejów Japońskich Mor- 26 Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże skich Sił Samoobrony, które współcześnie konty- niszczyciele japońskiej floty nuują najświetniejsze tradycje Nippon Kaigun. Postaraliśmy się o zróżnicowanie tematycz- ne tekstów. Obok monografii okrętów wojennych Tomasz Borówka lub ich typów, Czytelnik znajdzie też opisy kilku Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty 37 bitew, charakterystykę bodajże najsłynniejszej broni japońskich niszczycieli – śmiercionośnej Długiej Lancy, niezwykle interesującą analizę so- juszu brytyjsko-japońskiego, którego funkcjono- Jarosław Jastrzębski waniu Imperium Wschodzącego Słońca zawdzię- 48 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku cza nieomal swe narodziny oraz syntetyczny zarys pierwszej fazy Wojny na Pacyfiku – okre- su przewagi japońskiej – od Pearl Harbor do Mi- dway. Mamy zatem ogromną nadzieję, że i tym Jarosław Jastrzębski razem każdy znajdzie coś dla siebie i nasz naj- 62 nowszy „specnumer” zagości w każdym domo- Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej wym księgozbiorze. 7 XII 1941-6 VI 1942 W tym miejscu Redakcja chciałaby wyrazić swoją ogromną wdzięczność i gorące podzię- Michał A. Piegzik kowania dla Tohru Kizu - redaktora „Ships of 85 the World” za udostępnienie cennego materia- Nieznany epizod wojny na Pacyfiku łu ikonograficznego, który wzbogacił nasz nu- mer specjalny. Redakcja i cały zespół autorski życzą miłej i pożytecznej lektury. Łukasz Stach Zmarnowany potencjał? 92 Jarosław Jastrzębski Jarosław Malinowski Michał A. Piegzik 113 Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku Z dziejów floty japońskiej Łukasz Stach ISBN 978-83-61069-22-5 Ocalał tylko jeden. Okręty podwodne 125 ISSN 1231-014X typu „K6” w walkach na Pacyfiku Nakład 1500 egz. Roman Kochnowski Redaktor numeru: Jarosław Jastrzębski 130 Shinano. Od superpancernika Opracowanie graficzne: Jarosław Malinowski do superlotniskowca Skład, druk i oprawa: Drukpol, Tarnowskie Góry

© by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2013 Maciej S. Sobański Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Japońskie eskortowce Zimnej Wojny 137 Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Andrzej Nitka Okład­ka: Japoński bombowiec nurkujący D3A1 152 Niszczyciele rakietowe typu „Akizuki” z lotniskowca Sōryū w czasie walk o Celebes w lutym 1942 roku w fazie ataku. Mal. Krzysztof Brandt Krzysztof Dąbrowski Itsukushima na portretowej fotografii Tekst z 1896 roku. Fot. „Ships of the World”

Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach

Wstęp Sytuacja ta była wielce niepożądana granicznych stoczniach zamówienia na Po wyrwaniu z wielowiekowej izola- z punktu widzenia Japonii, gdyż kraj ten szereg nowych okrętów w tym krążowni- cji Japonia przystąpiła do szybkiej mo- obok nowoczesnej techniki przejął od „za- ki Naniwa i Takachiho4.Jednostki te, choć dernizacji, obejmującej między innymi morskich barbarzyńców” również założe- bardzo udane, to jednak ustępowały najsil- utworzenie nowoczesnych sił zbrojnych, nia polityki zagranicznej, które nakazy- niejszym okrętom potencjalnego przeciw- w tym marynarki wojennej. W połowie wały ekspansję kosztem słabszych państw. nika zarówno pod względem siły ognia jak lat 70-tych XIX wieku Japończycy zamó- Takim słabym krajem, mającym jeszcze tę też opancerzenia. Dlatego też problem jak wili w Wielkiej Brytanii trzy okręty: fre- zaletę, że leżał blisko, była Korea. Jednak zrównoważyć chińską przewagę na morzu gatę pancerną (w istocie parowo-żaglo- zasadniczą przeszkodę na drodze do re- nadal pozostawał otwarty. Warto odnoto- wy pancernik kazamatowy) Fusō1 oraz alizacji hegemonistycznych zapędów sta- wać, że Japończycy czynili starania aby po- posiadające opancerzenie na linii wod- nowił fakt, iż Korea była chińskim pań- zyskać pancernik, a co więcej chcieli taki nej korwety Kongō i Hiei2. Cała trójka za- stwem wasalnym. Zważywszy, że Nippon okręt skonstruować we własnym zakresie. siliła japońską flotę w 1878 r. stając się jej nie zamierzała rezygnować ze swoich pla- W maju 1883 r. Departament Techniczny trzonem. Tymczasem rok później, w ra- nów, konflikt z Chinami był nieuniknio- Marynarki Wojennej przedłożył projekt mach „polityki samoumacniania”, Chiny ny. Biorąc pod uwagę, że Koreę od Japo- zamówiły w Niemczech dwa pancerniki nii oddzielało morze, wspomniana kwestia 1. wyp. 3718 t, uzbr. 4 × 240 mm, 2 × 170 mm, pręd- Zhenyuan (Chen-yüan) i Dingyuan (Ting- stosunku sił flot chińskiej i japońskiej na- kość 13 w. 3 2. wyp. 2248 t, uzbr. 3 × 170 mm, 6 × 150 mm, 2 w.t. -yüan) , które weszły do służby w pierw- bierała pierwszorzędnego znaczenia. Z tej 356 mm, prędkość 14 w. szej połowie następnej dekady. Gdy to na- przyczyny wzmocnienie japońskiej floty 3. wyp. 7220-7500 t, uzbr. 4 × 305 mm, 2 × 150 mm, stąpiło, morska równowaga sił na Dalekim nowoczesnymi okrętami stawało się spra- 3 w.t. 350 mm, prędkość 14,5 w (szerzej patrz „OW” nr spec. 3). Wschodzie uległa zachwianiu na korzyść wą pilną, wobec czego w pierwszej poło- 4. wyp. 3650-4150 t, uzbr. 2 × 260 mm, 6 × 150 mm, Państwa Środka. wie lat 80-tych XIX wieku złożono w za- 4 w.t. 356 mm, prędkość 18 w (szerzej patrz „OW” nr 103).

2 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach pancernika centralno-bateryjnego o za- głyby zrównoważyć pancerniki, to wów- dopuszczalna możliwość. Japończycy się- kładanej wyporności 6500 t. Projekt ten czas rysuje się wyjście z narożnika, do gając po takie rozwiązanie – co warto pod- przedstawiono do oceny Williamowi Whi- którego japońska flota została zapędzona kreślić w warunkach wymuszonych oko- te’owi będącemu wówczas głównym kon- budową chińskich pancerników i szczu- licznościami – nie wykraczali więc poza struktorem znanej brytyjskiej firmy Arm- płością własnych środków finansowych. ogólnie przyjęte ramy. Jak dobitnie wy- strong Co. „Wyspiarz” nie pozostawił na Zarazem należy podkreślić, że Japończy- kazała historia japońskiej floty nie był to dziele Japończyków przysłowiowej suchej cy nie mieli zamiaru przyjmować koncep- ostatni przypadek, gdy Nippon zaadopto- nitki wskazując, że okręt jest zdecydowanie cji doktrynalnej „młodej szkoły”, gdyż dla wał zagraniczne pomysły z dziedziny bu- za mały aby przyjąć planowane uzbroje- nich naczelną zasadą pozostawało poko- downictwa okrętowego oraz prowadzenia nie główne (dwa działa kal. 305 mm i dwa nanie nieprzyjacielskiej floty w walnej bi- wojny morskiej modyfikując i adoptując je kal. 240 mm) a poza tym przestarzały kon- twie, a jedynie zamierzali sięgnąć po po- do własnych specyficznych potrzeb. cepcyjnie. Równocześnie White doradzał dobne okręty jako jedyne dostępne do Aby przekuć ogólny zamysł w realny przedstawicielom Nipponu wejście w po- realizacji tego celu narzędzie. Ujmując kształt okrętów wojennych, przedstawicie- siadanie pancernika z uzbrojeniem głów- rzecz w skrócie „młodoszkołowe” okrę- le Nipponu zwrócili się do znanego francu- nym zainstalowanym na obrotowej bar- ty miały posłużyć do realizacji klasycznej skiego konstruktora Emila Bertina7. Zapo- becie. Szczególne pożądanie Japończyków koncepcji wojny morskiej. znawszy się z wymaganiami Japończyków, wzbudziły, należące wówczas do bardzo Godzi się w tym miejscu zauważyć, że francuski specjalista zaproponował bu- nowoczesnych, brytyjskie pancerniki typu kwestie dotyczące walki pancernika z ze- dowę trzech8 jednostek, każda uzbrojona Colliongwood5, lecz zakup takiego (względ- społem krążowników były przedmiotem w pojedyncze działo dużego kalibru. Isto- nie porównywalnego) okrętu, nie mówiąc rozważań nie tylko Francuzów, lecz rów- ta tej koncepcji polegała na tym, by te trzy już o dwóch takich, mogących tworzyć ze- nież specjalistów z innych krajów. Rozwa- okręty tworzyły jednorodny zespół tak- spół taktyczny, przekraczał możliwości fi- żania dotyczące możliwości walki silnie tyczny, którego głównym zadaniem miało nansowe Kraju Kwitnącej Wiśni6. Tak więc opancerzonych jednostek dysponujących być podjęcie walki z trzonem nieprzyjaciel- koniecznym było znalezienie alternatyw- niewielką liczbą dział najcięższego kali- skiej floty, czyli dwoma chińskimi pancer- nego rozwiązania, które w ramach istnie- bru ze słabiej opancerzonymi ale liczniej- nikami. W założeniu każdy z okrętów miał jących możliwości budżetowych pozwo- szymi i szybszymi okrętami uzbrojonymi posiadać, nie licząc innego uzbrojenia, liłoby na wzmocnienie floty jednostkami w większą liczbę dział mniejszego kalibru jedno działo kal. 320 mm, mogące prze- mogącymi podjąć skuteczną walkę z chiń- prowadziły zwykle do wniosku, że krą- bić pancerz wrogich jednostek. Działa za- skimi pancernikami. żowniki mają szansę wyjść z takiego star- instalowano na obrotowych barbetach, co cia zwycięsko, a pancernik może zostać zapewniało im duży sektor ostrzału. Dwie Zamówienie krążowników we Francji jeśli nie zatopiony to przynajmniej obez- jednostki miały posiadać barbety z działa- Kwestia, jak dysponując ograniczony- władniony. Wywód ten należy uzupełnić mi na dziobie, zaś trzeci jako okręt zamy- mi środkami przeciwstawić się znacznie o istotny element, japońskie krążowni- kający szyk działo na rufie9. Tym samym silniejszemu przeciwnikowi, zaprzątała ki miały również posiadać działa ciężkie- osiągano niemal parytet w liczbie dział umysły nie tylko Japończyków. Analogicz- go kalibru, o czym będzie jeszcze mowa. z okrętami chińskimi10 dysponując rów- na sytuacja była udziałem Francji, któ- Przeciwstawianie krążowników pancer- nocześnie przewagą kalibru. Jak z przyto- rej tradycyjna rywalizacja z Wielką Bryta- nikom nie było oczywiście dominującym czonego opisu wynika japońskie krążowni- nią znalazła się w takiej fazie, że na morzu trendem w myśli wojennomorskiej koń- ki zasługują na tytułowe miano pancernika Francuzi znacznie ustępowali swoim kon- ca XIX wieku, jednak zarazem było trak- w częściach – a przynajmniej jego ekwiwa- kurentom z drugiej strony kanału La Man- towane przez ówczesnych teoretyków jako lentu – gdyż w założeniu miały jako głów- che. Z tej przyczyny nad Sekwaną stwo- rzono oryginalną koncepcję prowadzenia 5. wyp. 9500 t, uzbr. 4 × 305 mm, 6 × 152,4 mm, 12 × 6 funt., 4 w.t. prędkość 15,5-16,8 w. 6. Należy pamiętać, że koszt szybkiej modernizacji państwa był ogromny i tylko część funduszy można było prze- wojny morskiej z silniejszym przeciwni- znaczyć na siły zbrojne, z których na dodatek armia miała pierwszeństwo przed flotą. Japońscy parlamentarzyści nie kiem za pomocą działań krążowniczych byli zresztą w owym czasie aż tak skorzy do topienia środków finansowych w zbrojeniowym „worku bez dna” – to na- oraz sił torpedowych, którą określano stawienie miało ulec zmianie dopiero po wojnie z Chinami. 7. Louis Emil Bertin (ur. 23 III 1840 – zm. 22 X 1924) jest uznawany za jeden z największych autorytetów w dziedzi- mianem „młodej szkoły” (franc. la jeune nie budownictwa okrętowego swojej epoki, mimo kontrowersji wzbudzanych niektórymi jego pomysłami. Był też czło- école). Proponowane sposoby walki wy- wiekiem wszechstronnym i posiadał doktorat w dziedzinie nauk prawnych. Podczas czteroletniego (1886-1890) poby- magały odpowiednich jednostek i fran- tu w Japonii projektował i nadzorował budowę okrętów, pracował nad rozwojem zaplecza technicznego Nihon Kaigun i przekazywał swoje doświadczenia japońskim kolegom po fachu (dla jasności inżynierom okrętowym, a nie prawni- cuscy konstruktorzy takich właśnie okrę- kom). Pomimo skierowanych przeciw niemu intryg i niejednokrotnie sceptycyzmu gospodarzy wobec niektórych jego tów, w postaci licznych torpedowców oraz idei zasłużył się bardzo dla rozwoju japońskiej floty. Przed powrotem do Francji został przyjęty przez cesarza i odzna- czony Orderem Wschodzącego Słońca II klasy. Po powrocie do ojczyzny został dyrektorem École du Génie Mariti- krążowników, dostarczyli. Japończycy me (uczelni kształcącej specjalistów z dziedziny budownictwa okrętowego) i sprawował inne wysokiej rangi funkcje. z niezwykłym zainteresowaniem śledzili 8. W ramach dostępnych środków zdecydowano się na trzy (początkowo planowano nawet cztery) jednostki o sto- dostępne informacje o wszystkich zachod- sunkowo ograniczonych rozmiarach zamiast dwóch większych. Powodem były rozważania dotyczące skutków ewentu- alnych strat – wyeliminowanie jednego okrętu oznaczało 50% straty przy stanie posiadania dwóch jednostek, ale przy nich innowacjach w dziedzinie wojenno- trzech okrętach straty ograniczały się do 1/3 siły bojowej. morskiej i poglądy „młodej szkoły” nie 9. Kwestia zakładanego sposobu współdziałania trójki okrętów w ramach jednego zespołu taktycznego budzi do były im obce. Niemniej przedstawiciele dziś kontrowersje i jeśli nie zostaną odnalezione nowe dokumenty to tak już pozostanie (należy pamiętać, że część ja- pońskiej dokumentacji została unicestwiona pod koniec II WŚ zarówno na skutek amerykańskich bombardowań jak Kraju Kwitnącej Wiśni byli zainteresowani też celowego niszczenia przez samych Japończyków). Według jednej z teorii – osobiście autor traktuje ją sceptycznie – nie tyle francuskimi teoriami co praktyką jednostki miały płynąc w szyku trójkąta, gdzie okręty z działami na dziobie tworzyły dwa wierzchołki, a trzeci tworzy- ła jednostka z działem na rufie. W każdym razie podczas Bitwy u Ujścia Rzeki Jalu wszystkie trzy krążowniki opero- w dziedzinie konstruowania okrętów. Ich wały w szyku liniowym. rozumowanie można streścić w następują- 10. Chińskie pancerniki dysponowały wprawdzie łącznie ośmioma (po cztery każdy) działami kal. 305 mm jed- cy sposób: jeśli możliwe jest zbudowanie nak ze względu na diagonalne (po przekątnej) ustawienie wież w większości sytuacji taktycznych ogień można było prowadzić tylko z jednej wieży, czyli gdy jednostki działały razem z czterech dział. Z tej przyczyny zaledwie trzy dzia- krążowników, czyli jednostek mniejszych ła kal. 320 mm trójki japońskich krążowników faktycznie niemal równoważyły osiem dział kal. 305 mm dwójki chiń- i tym samym również tańszych, które mo- skich pancerników.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 3 Hashidate krótko po wcieleniu do służby w burtowym ujęciu. Widoczna w jego sylwetce i konstrukcji francuska szkoła budownictwa okrętowego tego okresu. Fot. „Ships of the World” ne siły floty toczyć bój artyleryjski z nie- shidate podpory wspierały maszt od tyłu, przedziałów wodoszczelnych (podział za- przyjacielskimi pancernikami. Oczywiście natomiast Matsushima miał je z przodu. sadniczy) i posiadał trzy pokłady (pozio- zdawano sobie sprawę, że planowane jed- Do masztu przymocowano bom ładunko- me) wewnętrzne: najniższy pokład dolny, nostki będą słabo opancerzone, lecz ochro- wy, służący opuszczaniu na wodę i pod- następnie pokład środkowy, a nad nim po- nę przed nieprzyjacielskim ogniem miał noszeniu na pokład łodzi okrętowych. Po- kład bateryjny. Od góry kadłub zamykał zapewnić szybki manewr. nadto maszt pełnił również funkcję szybu pokład główny (górny), rozciągający się Dysponując wystarczającymi fundusza- wentylacyjnego zapewniającego dopływ od dziobu do rufy, natomiast ponad nim mi przyznanymi na rok 1886, Japończy- świeżego powietrza do wnętrza okrętu. biegł jeszcze pokład szalupowy stanowią- cy nie tracąc czasu złożyli w stoczniach Poza tym sylwetki jednostek miały dość cy przedłużenie spardeku nakrywające- francuskich zamówienie na dwa okręty: płaski wygląd, gdyż nadbudówki zostały go rufówkę. Zgodnie z francuską prakty- Itsukushima11 oraz Matsushima12. Rów- zminimalizowane. Itsukushima oraz Ha- ką konstrukcyjną końca XIX wieku burty nocześnie za zgodą francuskiego Mini- shidate posiadały rufówkę, która wysoki- jednostek rozszerzały się na zewnątrz, ale sterstwa Marynarki zaprosili konstrukto- mi nadburciami łączyła się z bryłą pomo- krążowniki nie posiadały tak prominent- ra jednostek do pracy w Japonii. Miał on stu, natomiast konfiguracja Matsushima nych zawałów burtowych jak współcze- tam nadzorować budowę trzeciej jednost- była odwrotna i okręt ten zamiast rufów- sne im okręty Marine Nationale. Okręty ki Hashidate13, gdyż Japończycy planowa- ki posiadał dziobówkę. Ten stan rzeczy wyposażono w taran na dziobie, choć już li długofalowo, zamierzając z czasem unie- był podyktowany odmiennym sposobem w chwili budowy rozwój artylerii prak- zależnić się od zagranicy w dziedzinie zainstalowania barbety z ciężkim dzia- tycznie przekreślał możliwość jego wy- budownictwa okrętowego. Jedną z dróg łem, która na dwóch pierwszych okrętach korzystania. Ówcześni konstruktorzy nie prowadzących do tego ambitnego celu znajdowała się na dziobie, zaś w przypad- chcieli jeszcze tego faktu przyjąć do wia- była budowa jednostek według zagranicz- ku trzeciej na rufie. Jak widać uzbrojenie domości. Typowymi dla epoki detala- nych projektów i pod zagranicznym nad- główne miało zasadniczy wpływ na ogól- mi były galeryjka rufowa (posiadał ją tyl- zorem ale w rodzimych stoczniach, co po- ny układ jednostek. Pomost nawigacyj- ko Matsushima) i kwadratowe bulaje – te zwalało im nabyć cenne doświadczenie. ny, którego długie skrzydła boczne sięgały ostanie charakterystyczne dla ówczesnego burt, przykrywał opancerzone główne sta- francuskiego budownictwa okrętowego. Charakterystyka ogólna nowisko dowodzenia. Krążowniki wyposażono w cztery re- Sylwetkę opisywanych jednostek kształ- Wykonany ze stali kadłub miał nastę- flektory brytyjskiego typu Gramme. Zo- tował pojedynczy duży komin oraz wysoki pujące wymiary: długość 99 m / 91,81 m / stały rozmieszczone w następujący spo- maszt rurowy z dwoma marsami umiesz- 90,68 m (całkowita / na linii wodnej / mię- sób: po jednym na każdym ze skrzydeł czonymi jeden nad drugim. Aby zapew- dzy pionami), szerokość 15,39 m i śred- nić odpowiednią stabilność wysokiego nie zanurzenie 6,04 m (maksymalne 6,74 11. Itsukushima jest wyspą znajdująca się na We- i ciężkiego masztu posiadał on dwie pod- m). Wyporność projektowa Itsukushima wnętrznym Morzu Japońskim, na zachód od Hiroszimy. pory. Ich umiejscowienie jest jedną z cech oraz Hashidate wynosiła 4347 ton me- 12. Matsushima to archipelag niewielkich wysepek u wybrzeża prefektury Miyagi. pozwalających łatwo odróżnić poszcze- trycznych natomiast Matsushima 4285 13. Hashidate, a właściwie Ama-no-Hashidate to gólne okręty – na Itsukushima oraz Ha- ton. Kadłub był podzielony na dwanaście mierzeja spinająca brzegi zatoki Miyazu.

4 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach pomostu, trzeci bezpośrednio za pomo- nął moc 6519 KM, co pozwoliło osiągnąć okrętów przewidziano również warsztat stem, a czwarty posiadał stanowisko na prędkość 16,778 węzła. Dla porównania mechaniczny, co umożliwiało wykony- rufówce. Wyjątkiem był Matsushima, gdyż Itsukushima rozwinął podczas prób pręd- wanie drobnych napraw podczas rejsów ze względu na konfigurację uzbrojenia kość 16,54 węzła, niestety w dostępnych z dala od bazy. i nadbudówek posiadał stanowisko czwar- źródłach brak w tym względzie danych dla Wyliczenie maszyn oraz innych urzą- tego reflektora na samym dziobie. Głów- Hashidate. dzeń należy jeszcze uzupełnić o pew- nym zadaniem tego rodzaju wyposażenia Dopływ pary dla maszyn zapewniało ne uwagi dotyczące ich własności eks- było umożliwienie walki w nocy, szczegól- łącznie sześć kotłów cylindrycznych wy- ploatacyjnych. O ile same maszyny nie odpierania ataków lekkich sił torpedo- konanych ze stali (w tym armatura) o cał- parowe działały względnie sprawnie, to wych przeciwnika. Również wnętrze okrę- kowitej powierzchni grzewczej 1418,7 m². kotły, a szczególnie ich armatura, przyspa- tu posiadało oświetlenie elektryczne. Kotły pracowały pod ciśnieniem robo- rzały problemów od samego początku, co Załogi jednostek liczyły na Itsukushi- czym 12 kg/cm² redukowanym do 3,45 kg/ ostatecznie doprowadziło do ich wymiany ma, Hashidate i Matsushima odpowied- cm² w cylindrze niskiego ciśnienia. Każdy (patrz dalej). nio po 355, 360 i 352 ludzi. Rzecz jasna z kotłów posiadał trzy paleniska, a spali- w trakcie służby liczby te ulegały pewnym ny ze wszystkich były odprowadzane przez Opancerzenie i obrona bierna zmianom, a gdy jednostki pełniły funkcję jeden komin. Całkowity ciężar kotłów wy- Zasadniczym elementem opancerze- okrętów szkolnych dodatkowo na pokład nosił 214,65 ton (Hashidate 226,3 ton), zaś nia jednostek był pokład pancerny, któ- zabierano licznych kadetów. wody kotłowej przy normalnym pozio- ry rozciągał się na całej długości kadłuba mie 91,53 ton. Zapas paliwa wynosił 670 i pokrywał maszynownie, kotłownie, ko- Maszyny główne i pomocnicze ton węgla, co przekładało się na zasięg wy- mory amunicyjne oraz maszynkę stero- Okręty były wyposażone w dwie, roz- noszący 6000 mil morskich przy prędkości wą. Jego łączna grubość wynosiła 40 mm mieszczone w układzie szeregowym (jed- ekonomicznej 10 węzłów. na co składała się 20 mm warstwa ze stali na za drugą), trzycylindrowe maszyny Prawidłowy obieg wody w instalacji na- pancernej typu Harvey, stanowiącej wów- parowe potrójnego rozprężenia. Średni- pędowej zapewniały pompy cyrkulacyj- czas jedno ze szczytowych osiągnięć me- ce cylindrów wysokiego, średniego i ni- ne oraz dwa kondensatory główne (były talurgii, nałożone na dwie warstwy stali skiego ciśnienia wynosiły odpowiednio: też dwa pomocnicze), każdy o wydajności konstrukcyjnej o grubości 10 mm każda. 309 mm, 593 mm i 1439 mm. Ciężar ma- 6 ton na dobę. Przedni i tylny koniec pokładu pancer- szyn wynosił 277,7 ton. Przy 108 obrotach Obok maszyn głównych okręty wypo- nego pochylono ku dołowi, celem zabez- na minutę maszyny rozwijały moc oblicze- sażono również w pomocniczą maszynę pieczenia dziobu względnie rufy. Z po- niową 5400 KM. Maszyny pracowały na parową podwójnego rozprężenia, która kładem pancernym łączyły się skosy dwie śruby napędowe, każda o średnicy za pomocą systemu przekładni napędza- pancerne o grubości 30 mm mające przy- 4,40 m. Podczas oficjalnych prób Matsu- ła pompy drenażowe oraz inne urządze- najmniej w pewnym zakresie zapewnić shima przy 105 obrotach na minutę rozwi- nia pomocnicze. Dodatkowo na pokładzie ochronę boczną, gdyż jednostki nie po-

Matsushima reprezentował odmienną koncepcję konstrukcyjną z działem głównego kalibru na rufie. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 5 Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach siadały pancerza burtowego. Najgrub- że pod koniec XIX wieku duże nadzieje teczny 8000 m,17 a donośność maksymal- szy bowiem wynoszący 305 mm pancerz wiązano zarówno z koferdamami wypeł- na 12 000 m. Przebijalność dla pocisków typu Creusot chronił barbetę działa głów- nionymi celulozą, jak też z sieciami prze- ppanc. wynosiła 334 mm pancerza żela- nego kalibru, zaś osłona szybu podajnika ciwtorpedowymi. Jedne i drugie uwzględ- znego na dystansie 8000 m, przy strzale amunicji miała grubość 260 mm. Osłona niono w obronie biernej licznych okrętów z mniejszej odległości zdolność penetracji samego działa i jego obsługi nakrywają- tamtej epoki, lecz jak wykazały później- była rzecz jasna większa. ca barbetę miała grubość 100 mm14. Wo- sze doświadczenia ich praktyczna przydat- Kąt podniesienia armat zamykał się kół otworów w pokładzie pancernym np. ność była nikła. w granicach od -4° do +10°, natomiast włazów kotłowni i maszynowni zabudo- sektor ostrzału w poziomie wynosił 285°. wano koferdamy i zainstalowano dodat- Uzbrojenie Działa wyposażono w hydrauliczne opo- kowe osłony pancerne grubości 50 mm. Wszystkie jednostki ­omawianego ropowrotniki systemu Schneider-Canet, Główne stanowisko dowodzenia chroni- typu uzbrojono w pojedyncze działo które w zamyśle miały zapewnić jego po- ły płyty pancerne grubości 100 mm oraz kal. 320 mm zainstalowane na barbecie wrót do właściwego ustawienia po odda- 25 mm odpowiednio powierzchnie bocz- o średnicy 7,77 m (średnica wewnętrznej niu strzału. Zamki armat były otwierane ne i dach. Poza tym okręty były praktycz- części obrotowej 5,79 m), którą umiesz- i zamykane za pomocą przekładni me- nie pozbawione opancerzenia. czono na dziobie – Itsukushima i Hashida- chanicznych, natomiast zmiana kąta pod- Tak więc, mimo że w literaturze przed- te albo rufie – Matsushima. Zastosowano niesienia działa, jak też obrót całej barbe- miotu jednostki typu Matsushima nie- gwintowane (90 bruzd) armaty systemu ty odbywał się z wykorzystaniem napędu rzadko określane są jako krążowniki pan- Caneta wyposażone w zamek śrubowy. hydraulicznego. Jego zasadniczymi ele- cerne, to jednak biorąc pod uwagę ich Działa wyprodukowała na japońskie za- mentami były jedna pompa główna i dwie opancerzenie (za wyjątkiem barbety) nie mówienie francuska firma Schneider & pomocnicze. Główna pompa napędza- zasługują na to miano, gdyż są one w isto- Co. w należącym do niej zakładzie w Cha- na przez trzycylindrową maszynę paro- cie krążownikami pancernopokładowymi. lon-sur-SaÔne. Lufy wszystkich dział wy- wą zapewniała w instalacji hydraulicz- Ochronę podwodną okrętów miał za- konano w ten sposób, że na rurę rdzenio- nej ciśnienie 95 kg/cm2. W przypadku pewnić podział na przedziały wodosz- wą nałożono pięć zewnętrznych warstw jej niesprawności przewidziano awaryjną czelne (vide charakterystyka ogólna) oraz pierścieniowych. Dodatkowo od zamka pompę ręczną poruszaną siłą mięśni dwu- podwójne dno rozciągające się od tara- do 1/3 długości lufę wzmacniało dziesięć dziestu ludzi. nu na dziobie do samej rufy. Dodatkową warstw uzwojenia z mocno naprężone- osłonę dawały zasobnie węglowe oraz we- go drutu. Masa każdej z luf wynosiła 65,7 14. Była to właśnie osłona (ang. shield – tarcza) a nie wnętrzne koferdamy wypełnione celulozą ton, zaś długość 38 kalibrów (40 kalibrów wieża (ang. turret), warto odnotować, że niektóre źródła podają jej rzeczywistą grubość na tylko 40 mm. – materiał ten rozprężał się pod wpływem licząc od zamka). 15. Przewidziano również „lekkie” pociski o masie wody, co miało w zamyśle tamować jej na- Podstawowym rodzajem amunicji były 350 kg (ładunek miotający 220 kg). pływ w przypadku przebicia burty. Ponad- pociski przeciwpancerne o masie 450 kg, 16. Według innych danych 700 m/s, natomiast pręd- kość początkowa „lekkich” pocisków wynosiła 610 m/s. to wzdłuż burt można było rozwieszać na do wystrzeliwania których stosowano ła- 17. Zasięg skuteczny podano według oficjalnych da- składanych wytykach stalowe sieci prze- dunki miotające (proch brązowy) o cię- nych, które były nader optymistycznie. W rzeczywisto- 15 ści, zważywszy na ówczesne prymitywne metody celo- ciwtorpedowe dostarczone przez brytyj- żarze 280 kg . Prędkość początkowa wania, był o wiele mniejszy. Podczas Bitwy u Ujścia Rze- 16 ską firmę Brisbane Co. Warto odnotować, pocisku wynosiła 650 m/s, zasięg sku- ki Jalu Japończycy otwarli ogień z dystansu 3000 m.

Jeszcze raz Matsushima w ujęciu z 1895 roku. Na burcie złożone wytyki sieci przeciwtorpedowych. Fot. „Ships of the World”

6 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Itsukushima

Matsushima Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach

Itsukushima w ujęciu z 1892 roku. Dobrze widoczne rozmieszczenie uzbrojenia na okręcie. Fot. „Ships of the World”

Zapas amunicji wynosił 60 pocisków. ry działa przeniesiono na pokład górny. żej linii wodnej. Zapas podwodnych po- Komory amunicyjne rozlokowano na naj- Tak więc okręty miały po sześć dział na cisków wynosił dwadzieścia sztuk, to niższym poziomie kadłuba w ten sposób, pokładzie bateryjnym i cztery na pokła- jest po pięć na wyrzutnie. Łączny ciężar że magazyn ładunków miotających uloko- dzie górnym (po trzy i dwa z każdej bur- całego uzbrojenia bez etatowego zapasu wano przed windą amunicyjną, zaś maga- ty). Wspomniane działa należały wów- amunicji wynosił 460 ton. zyny pocisków znajdowały się po bokach czas do bardzo nowoczesnych i w istotny na każdej z burt. sposób podnosiły walory bojowe uzbrojo- Budowa i wejście do służby Przytoczony opis należy uzupełnić nych w nie okrętów. Zważywszy na nikłą Dwa spośród trzech krążowników, to o dwie istotne uwagi. Po pierwsze, bar- wartość artylerii głównej, działa średnie- jest Itsukushima oraz Matsushima zbu- beta z działem miała decydujący wpływ go kalibru właściwie stanowiły o przydat- dowała na japońskie zamówienie francu- na kształt okrętów, to znaczy konstrukcja ności do walki opisywanych jednostek. ska stocznia Société Nouvelle des Forges jednostek była im całkowicie podporząd- Celem zapewnienia obrony przed tor- et Chantiers de la Méditerranée w La Sey- kowana. Po drugie, praktyczne doświad- pedowcami, na pokładzie górnym, w róż- ne. Natomiast wykonawcą trzeciej jednost- czenia służby i zastosowania bojowego nych punktach nadbudówek, na dolnym ki – Hashidate, została Stocznia Marynar- wykazały, iż szybkostrzelność armaty była marsie oraz w innych lokalizacjach zain- ki w Jokosuce. Jak już wspomniano w celu niska, działanie oporopowrotników dale- stalowano sześć (Itsukushima pięć) szyb- nadzorowania jej budowy podpisano kon- kie od pożądanego, a hydrauliczny system kostrzelnych działek kal. 57 mm Norden- trakt z Emilem Bertin, który przybył do Ja- napędu uzbrojenia okazał się skompliko- felt (według niektórych źródeł Hotchkiss) ponii 2 lutego 1886 r. i pozostawał w Kra- wany w obsłudze, wysoce awaryjny i po- z zapasem amunicji po 400 pocisków ju Kwitnącej Wiśni do lutego 1890 r. Daty datny na uszkodzenia, co wszystko razem na działo oraz po dwanaście działek kal. położenia stępki, wodowania i ukończenia czyniło bojową wartość artylerii głównej 47 mm Hotchkiss (Matsushima jedenaście okrętów przedstawia poniższa tabela. bliską zeru. kal. 37 mm), dla których przewidziano aż Jak ilustruje poniższe zestawienie, budo- Artyleria średniego kalibru składa- po 1500 pocisków na działo. W zależności wa okrętów we Francji trwała około czte- ła się z jedenastu (Matsushima dwuna- od źródła podawane są też inne dane doty- rech lat, natomiast mimo że prace na jej stu) szybkostrzelnych dział Armstronga czące liczebności artylerii małokalibrowej, pierwszym etapie nadzorował sam kon- kal. 120 mm o długości lufy 40 kalibrów, co zapewne wynika ze stosunkowo łatwe- struktor, budowa przez rodzimego wyko- strzelających pociskami o wadze 20,4 kg go montażu/demontażu lekkich działek. nawcę trzeciej jednostki zabrała bez mała na dystans 9000 m (zasięg maksymal- Uzbrojenie artyleryjskie uzupełnia- sześć lat. Powodem takiego stanu rzeczy ny). Zapas amunicji wynosił po 100 poci- ły cztery kadłubowe wyrzutnie torpe- był fakt, że ówczesny japoński przemysł nie sków na działo. Dziesięć armat zainstalo- dowe kal. 356 mm niemieckiej firmy był w stanie dostarczyć materiałów kon- wanych na pokładzie bateryjnym, po pięć Schwartzkopff. Wyrzutnie zainstalo- strukcyjnych niezbędnych do zbudowania z każdej burty, jedenaste działo Itsukushi- wano na dziobie i rufie oraz na każdej okrętu i trzeba je było importować, co mu- ma oraz Hashidate znajdowało się na sa- z burt, ich wyloty znajdowały się powy- siało pociągać wydłużenie okresu budowy. mej rufie, zaś jedenaste i dwunaste działo Matsushima zainstalowano w kazamatach Okręt Itsukushima Matsushima Hashidate dziobówki. W późniejszym okresie zmie- Położenie stępki 07.01.1888 17.02.1888 06.08.1888 niono rozmieszczenie dział Itsukushi- Daty Wodowanie 18.07.1889 22.01.1890 24.03.1891 ma oraz Hashidate w ten sposób, że czte- Ukończenie budowy 03.09.1891 05.04.1892 26.06.1894

8 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach

Drugą równie ważną, jeśli nie ważniejszą, zi dołożyli wszelkich starań, by instalacja stwo Środka nie zamierzało bezczynnie przyczyną był brak doświadczenia japoń- kotłowa przekazanego okrętu była w jak przyglądać się działaniom wyspiarskiego skich stoczni w budowie takiej jednost- najlepszym stanie, a ze swej strony Japoń- konkurenta i zdecydowało się na wzmoc- ki, jak również braki w wyposażeniu. Dla czycy w drodze do kraju eksploatowali ją nienie swoich sił w Korei. Chiny mia- przykładu celem montażu działa głównego wyjątkowo ostrożnie. Jak zresztą wykaza- ły wprawdzie granicę lądową z Koreą lecz kalibru Hashidate musiał być przeprowa- ła nieodległa przyszłość kotły Matsushimy słabość sieci dróg podyktowała przerzut dzony do Kure, gdzie specjalnie w tym celu sprawiały stosunkowo najmniej proble- dodatkowych wojsk drogą morską. Trans- zbudowano dźwig o nośności 100 ton. Nie mów spośród wszystkich trzech jednostek. porty konwojowały jednostki chińskiej powinno to jednak dziwić ani wywoływać Również wejście do służby Hashidate nie floty, co z uwagi na obecność na koreań- nadmiernej krytyki, gdyż japoński prze- obyło się bez problemów. W trakcie prób skich wodach japońskich okrętów wojen- mysł stoczniowy był jeszcze bardzo mło- załamały się ruszty palenisk kotłów, co jak nych doprowadziło do zbrojnego incyden- dy, a niezbędne doświadczenie zdobywa można sądzić wynikało z ich nienajlepsze- tu w dniu 25 lipca 1894 r. niedaleko wyspy się właśnie realizując ambitne zamierze- go pod względem jakości wykonania. Pungdo (Phung-do). nia i pokonując trudności. Zresztą głównie Początkowy okres służby nie obfitował Ze względu na fakt, że prowadzenie w tym celu trzeci okręt zamówiono u ro- w istotne wydarzenia, gdyż problemy z ko- przez Nippon operacji w Korei było cał- dzimego wykonawcy i zakontraktowano tłami nakazywały oszczędną eksploatację kowicie zależne od dowozu morzem lu- usługi konstruktora jednostek. okrętów, zresztą Hashidate zasilił japońską dzi i zaopatrzenia, to zdobycie panowania Samo wejście do służby opisywanych flotę niemal tuż przed samą wojną z Chi- na tamtejszych wodach stanowiło klucz jednostek nie przebiegało całkiem gładko. nami. Jedyny wyjątek stanowił Matsushi- do osiągnięcia sukcesu. Japończycy za- Itsukushima wypłynął z Francji na wody ma, który wraz z dwoma innymi jednost- mierzali rozstrzygnąć tę kwestie na swoją ojczyste 12 listopada 1891 r. i już wkrót- kami odbył w okresie czerwiec–listopad korzyść w drodze walnej bitwy morskiej, ce po wyjściu w morze ujawniły się pro- 1893 r. liczący 7000 mil morskich rejs ku która pozwoli za jednym razem wyelimi- blemy z armaturą kotłów, która zaczę- wybrzeżom Chin, Korei i Rosji. Maszyny nować chińską flotę i stwarzane przez nią ła przeciekać. Gdy okręt dotarł na Ocean i kotły jednostki sprawowały się względ- zagrożenie dla japońskich poczynań. Do Indyjski sytuacja była już na tyle poważ- nie dobrze, szczególnie jeśli porównać je upragnionej generalnej rozprawy z prze- na, że musiał zawinąć do Kolombo na bry- z okrętami siostrzanymi. Z tego powodu ciwnikiem doszło dnia 17 września 1894 r. tyjskim Cejlonie (obecie Sri Lanka), gdyż Matsushima został – mimo działa na ru- u ujścia rzeki Jalu – stąd też starcie zna- dalsze kontynuowanie rejsu nie było moż- fie i pierwotnej koncepcji wykorzystania ne jest w historiografii jako Bitwa u Ujścia liwe. Dopiero przysłanie przez wykonaw- jako jednostki zamykającej szyk – okrętem Rzeki Jalu (rzadziej jako Bitwa na Morzu cę okrętu specjalistów wraz z elementa- flagowym dowódcy japońskiej floty wice- Żółtym). mi armatury kotłów i przeprowadzenie adm. Itō Sukeyuki. Japońska flota przystąpiła do wal- przez nich napraw umożliwiło opuszcze- ki w ugrupowaniu taktycznym składają- nie Kolombo w dniu 5 stycznia 1892 r. Wojna Japońsko-Chińska cym się z dwóch zespołów: Eskadry Głów- i dotarcie do Shinagawa w Japonii dnia Jak już wspomniano na wstępie, nej oraz Eskadry Lotnej, dodatkowo poza 21 maja. Matsushima opuścił francuskie w owym czasie Japonia uaktywniła swoją obydwoma formacjami znajdowały się wody w dniu 23 lipca 1891 r. i zawinął do politykę zagraniczną, nadając jej ekspan- jednostki o małej wartości bojowej. Sasebo w Japonii w dnia 19 październi- sywny charakter, skierowany w pierwszym Całością sił oraz Eskadrą Główną do- ka. Rejs tego okrętu na wody ojczyste obył rzędzie na znajdującą się pod nominalnie wodził wiceadm. Itō Sukeyuki, nad Eska- się bez przymusowego postoju – Francu- chińskim zwierzchnictwem Koreę. Pań- drą Lotną dowództwo sprawował kontr-

Matsushima sfotografowany krótko przed wybuchem wojny z Chinami. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 9 Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach

Straty osobowe dwie 13 strzałów: Matsushima i Hashidate Nazwa Trafienia Zabici Ranni Łącznie po cztery, zaś Itsukushima pięć22. Ani je- Matsushima 13 35 78 113 den spośród wielkich pocisków nie okazał Hashidate 11 3 10 13 się celny. Japończycy twierdzili początko- wo, że jedno trafienie otrzymał Zhenyuan Itsukushima 8 13 18 31 w nadbudówkę za drugim kominem, lecz adm. Tsuboi Kozo zaś nad pozostałymi nych „studwudziestek”. Wybuch chińskie- późniejsza analiza uszkodzeń chińskiego jednostkami wiceadm. Kabayama Suke- go pocisku spowodował eksplozje tego okrętu tego nie potwierdziła. Na zakoń- nori18. Itsukushima, Hashidate oraz Mat- podręcznego zapasu – w jednej chwi- czenie opisu udziału jednostek w bitwie sushima wchodziły rzecz jasna w skład li pokład bateryjny krążownika zamie- warto dodać, że z uszkodzeniem Matsushi- Eskadry Głównej – jak już wspomnia- nił się w prawdziwe inferno. Jeśli wierzyć ma wiąże się jedna z pierwszych w japoń- no powyżej ostania z wymienionych jed- opisom temperatura była taka, że zapala- skiej flocie propagandowych historii o bo- nostek była okrętem flagowym jej i całej ły się mundury i włosy osób tam przeby- haterstwie. Mianowicie śmiertelnie ranny floty. Co się tyczy ogólnego przebiegu bi- wających. Zginęło 28 ludzi a 68 zostało marynarz Miura Torajiro wciąż dopyty- twy autor pozwoli sobie odesłać Czytel- rannych, jak widać większość strat oso- wał się, czy chiński okręt flagowy został ników do innych publikacji19, zaś w tym bowych załoga krążownika Matsushima miejscu ograniczy się do udziału w star- poniosła właśnie wtedy. Połowa dział kal. 18. Wiceadm. Kabayama był generałem przeniesio- nym z wojsk lądowych. Z racji stosunkowo niewielkie- ciu opisywanej trójki krążowników. We- 120 mm została zniszczona, a pozosta- go doświadczenia w sprawach morza sprawował funkcje dług dostępnych danych otrzymane tra- łe zamilkły z powodu zdemolowania po- sztabowe (zresztą z powodzeniem) i zbiegiem okolicz- fienia i straty osobowe przedstawia kładu bateryjnego oraz śmierci lub ran ności odbywał inspekcje gdy japońska flota rozpoczęła przygotowania do walnej bitwy z przeciwnikiem. Zrozu- powyższa tabelka. licznych kanonierów. Zarazem odłamek miawszy, że oto nadarza się okazja do udziału w walce Suche liczby nie oddają dramatyzmu innego pocisku uszkodził instalację hy- wiceadm. Kabayama, który był bardzo bojowy nawet jak walki. Szczególnie ucierpiał Matsushima, drauliczną działa głównego kalibru20, tym na standardy japońskie, nalegał na możliwość uczestnic- twa w bitwie tak długo, aż wiceadm. Itō uległ jego namo- który między innymi został trafiony dwo- samym okręt stał się praktycznie bezbron- wom powierzając mu dowództwo nad drugorzędnymi ma pociskami kal. 305 mm wystrzelonymi ny21. Wobec niezdolności do walki Matsu- jednostkami (uzbrojony parowiec i kanonierka). 19. Np. Olender P. Wojna Japońsko-Chińska na morzu przez chiński pancernik Zhenyuan (cha- shima wiceadm. Itō przeniósł swoją flagę 1894-1895, Warszawa 1997. rakterystyka – przypis 3). Pierwszy po- na Hashidate. 20. Gruby pancerz barbety chronił zasadniczo me- cisk nie wyrządził większych szkód, gdyż Niemniej bitwa miała ogólnie pomyśl- chanizm obrotu działa, opancerzony był również szyb windy amunicyjnej (vide opancerzenie i obrona bierna), nie eksplodował, natomiast drugi rozerwał ny przebieg dla morskich sił Nipponu. Za- natomiast przewody i wiele innych elementów instalacji się uderzywszy w działo nr 4 na pokła- decydował o tym ogień artylerii średnie- hydraulicznej znajdowało się poza pancerzem. dzie bateryjnym. To jedno trafienie spo- go kalibru, szczególnie nowoczesnych 21. Według innej wersji działo kal. 320 mm zostało wytrącone z akcji przez wstrząs wywołany eksplozją na wodowało wyeliminowanie okrętu z wal- dział szybkostrzelnych. Wielkie arma- pokładzie bateryjnym. ki, gdyż japońscy artylerzyści rozmieścili ty kal. 320 mm nie odegrały żadnej roli, 22. Niektóre źródła mówią o 14 wystrzelonych po- ciskach kal. 320 mm przypisując Matsushimie piąty wy- znaczne ilości amunicji przy działach, aby gdyż z powodu wad, o których była mowa strzał, jednak w świetle posiadanych informacji twier- zwiększyć natężenie ognia szybkostrzel- przy opisie uzbrojenia zdołały oddać zale- dzenie to wydaje się błędne.

Matsushima w czasie parady oddaje saluty armatnie, 1897 rok. Fot. „Ships of the World”

10 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach zatopiony. Dopiero, gdy jeden z oficerów pończycy byli zaniepokojeni ekspansją w związku z czym w trakcie wojny z Ro- zapewnił go, że udało się wyeliminować USA. Występowały już pierwsze, póki co sją nie wyróżniły się niczym szczególnym. nieprzyjacielski pancernik z walki Miu- jeszcze drobne, zatargi między obydwo- Zakończenie wojny spowodowało po- ra doznał ukojenia i skonał. Podobne opo- ma krajami, co ilustruje wysłanie w 1902 r. wrót okrętów do pełnienia zadań szkol- wieści były w japońskiej flocie stałym ele- krążownika Matsushima na wody okalają- nych. W 1906 r. jednostki odbyły długi rejs mentem procesu kształtowania morale ce wyspę Minami Torishima, którą Stany z kadetami po wodach Dalekiego Wscho- i zaszczepiania idei samopoświęcenia. Zjednoczone chciały uznać za własne tery- du, który powtórzono w 1907 r. Zgodnie Po bitwie wpierw musiano naprawić torium. Jak widać ogromny Pacyfik stawał z już utartym trybem na następny rok pla- odniesione w jej toku uszkodzenia. Ze się bardzo ciasny, a wspomniane wydarze- nowano kolejny, lecz jego przebieg, a ści- względu na ich rozmiar remont Matsushi- nia były swoistą zapowiedzią późniejsze- ślej finał, okazał się być daleki od rutyny, my trwał najdłużej (dwa miesiące) i okręt go konfliktu między Japonią a USA o pa- o czym poniżej. ponownie zasilił flotę dopiero w listopa- nowanie nad największym z oceanów. dzie. Gdy przywrócono im pełną spraw- W międzyczasie Chiny ogarnęło tak zwa- Utrata Matsushimy ność opisywane krążowniki uczestniczyły ne Powstanie Bokserów. Celem ochrony W dniu 25 stycznia 1908 r. dowodzony w dalszych operacjach wojennych, między japońskich obywateli do Szanghaju skiero- przez kontradm. Yoshimatsu Shigetaro ze- innymi ataku na Weihaiwei jak również wano Itsukushimę, zaś Matsushima eskor- spół szkolny w składzie Itsukushima, Mat- kampanii tajwańskiej. Należy w tym miej- tował transporty japońskich wojsk mające sushima i Hashidate wyszedł z Jokosuki. Ce- scu zaznaczyć, że na skutek Bitwy u Ujścia spacyfikować rebelię. lem rejsu było przeprowadzenie szkolenia Rzeki Jalu chińska flota choć nie została Wszystkie trzy krążowniki trapiły cią- nawigacyjnego i „opływania” kadetów Aka- całkowicie zniszczona23, to jednak odda- głe problemy z kotłami. Szczególnie czę- demii Marynarki. Podczas dwóch miesię- ła inicjatywę morskim siłom Nipponu. Za- sto awarie dotykały Itsukushimę. Z tego cy jednostki odwiedziły Hongkong, Sajgon, istniałą sytuację Japończycy w pełni wyko- powodu kotły okrętu eksploatowano pod Penang, Cejlon, Batawię i Manilę. Następ- rzystali prowadząc zakrojone na szeroką zmniejszonym ciśnieniem, co jednak re- nie udały się do leżącego w pobliżu Formo- skalę działania ofensywne. dukowało prędkość maksymalną do za- zy (Tajwanu) archipelagu Peskadorów, tam Kończąc ten wątek nasuwa się kil- ledwie 12,5 węzła. Instalacje kotłowe po- w dniu 27 kwietnia rzuciły kotwicę w Bako ka uwag ogólnych dotyczących wpływu zostałych jednostek też nie były wolne od na wyspie Panghoo (Makung), gdzie zamie- wojny z Chinami na Japonię, a szczegól- wad. W związku z powyższym w 1900 r. rzano odbyć kilkudniowy postój. Do tam- nie jej flotę. Wojna i odniesione zwycię- podjęto decyzję o wymianie kotłów – It- tej pory wszystko przebiegało bez poważ- stwo spowodowały w Japonii prawdziwą sukushima i Matsushima otrzymały kotły niejszych problemów i nic nie zapowiadało eksplozję nacjonalizmu, szowinizmu i mi- typu Belleville w 1901 r., zaś Hashidate ko- nadchodzącej katastrofy. litaryzmu. Mając na względzie nastroje tły typu Miyabara rok później. Wszystkie Sielanka szkolnego rejsu zakończyła społeczne, często zresztą je podzielając, prace związane z wymianą kotłów prze- się w dramatyczny sposób przed świtem japońscy parlamentarzyści byli od tamtej prowadzono w Sasebo. Dzięki wymianie 30 kwietnia. O godz. 04:01 jeden z ofice- pory znacznie bardziej skłonni do przy- kotłów pozbyto się uciążliwego problemu rów dokonując służbowego obchodu jed- znawania dużych funduszy na cele woj- do końca aktywnej służby jednostek, które nostki zauważył dym w rejonie barbety skowe. Było to tym łatwiejsze, że Chiny mogły teraz bez przeszkód rozwijać pręd- działa głównego kalibru. Mimo, że oficer jako strona przegrana musiały wypłacić kość od 14,5 do 16 węzłów. ten natychmiast wydał rozkaz zalania ko- Japonii bardzo wysoką kontrybucje, tak Tymczasem japońską flotę zasilały mór amunicyjnych, to o godz. 04:08 (po- więc środków na zbrojenia nie brakowa- nowe pancerniki i krążowniki pancerne dawano też minutę później) nastąpił silny ło. Jednym z beneficjentów tego boomu oraz jednostki innych klas. W porówna- wybuch, po którym okręt przechylił się na była właśnie flota, której decydującą rolę niu z kolejnymi nabytkami Nihon Kaigun, prawą burtę, następnie zaczął się pogrążać w zmaganiach z Państwem Środka po- jak również najnowszymi okrętami zagra- rufą, a niebawem cała jednostka skryła się wszechnie dostrzegano. Dlatego też fun- nicznymi, Itsukushima, Matsushima i Ha- pod wodą. Tonąc, okręt nie przewrócił się, dusze na rozbudowę Nihon Kaigun pły- shidate szybko okazały się przestarzałe. lecz osiadł na dnie z przechyłem 16° na pra- nęły wartkim strumieniem czego efekt Z tej przyczyny zostały skierowane do za- wą burtę. Ze względu na nagły i gwałtowny dziesięć lat później odczuli Rosjanie. dań szkolnych tworząc 4. Flotyllę Szkole- charakter wypadku jak też z powodu czasu niową. Miały służyć kadetom Akademii (tuż po czwartej nad ranem), gdy większość Dalsza służba Marynarki do zdobywania praktyki nawi- osób znajdujących się na pokładzie spała, Rutynę pokojowej służby okrętów, prze- gacyjnej i ogólnie morskiej. Pierwszy dłu- zginęło aż 207 ludzi, w tym 32 kadetów24. klasyfikowanych z dniem 21 marca 1898 r. gi rejs po wodach południowo-wschodniej Jednostkę formalnie skreślono z listy flo- na krążowniki drugiej klasy, od czasu do Azji i Australii w tym charakterze jednost- ty dnia 31 lipca 1908 r. a jej wrak spoczy- czasu przerywały quasi-bojowe zadania, ki odbyły w 1903 r. Jego przebieg potwier- wający niewiele poniżej lustra wody roze- których wykonanie narzucał rozwój sy- dził przy okazji, że nowa instalacja kotło- brano na złom in situ. Przyczyny katastrofy tuacji międzynarodowej. Podczas woj- wa działała w satysfakcjonujący sposób. badała specjalna komisja, która stwierdzi- ny amerykańsko-hiszpańskiej Matsushi- Wybuch wojny z Rosją w 1904 r. spowo- ła, że nastąpiła eksplozja ładunków miota- ma patrolował w okresie od 3 maja 1898 r. dował dwuletnią przerwę w służbie szko- jących spowodowana zaprószeniem ognia do 15 września 1898 r. trasy żeglugi mię- leniowej jednostek. – celowym lub przypadkowym. Trudno dzy Tajwanem a Filipinami. Tak jak Stany Podczas wojny rosyjsko-japońskiej Itsu- znaleźć motyw dla sabotażu, dlatego też Zjednoczone, były zaniepokojone wzro- kushima, Matsushima i Hashidate wcho- nieostrożne obchodzenie się z ogniem jest stem znaczenia Japonii po zwycięskiej dziły w skład 5. Flotylli 3. Floty dowodzo- wojnie z Chinami (niepokój ten wzrósł nej przez adm. Kataoka Shichiro. Jednak 23. Chińska flota, a ściśle rzecz ujmując Flota Północ- na, uległa zagładzie podczas oblężenia Weihaiwei. jeszcze bardziej po późniejszym zwycię- cała trójka była wykorzystywana jedynie 24. Według innych danych straty osobowe wyniosły stwie Nipponu nad Rosją), tak samo Ja- do zadań o charakterze drugorzędnym „tylko” 141 ludzi.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 11 Tekst

Hashidate po przeklasyfikowaniu na okręt obrony wybrzeża drugiej klasy, wygląd z 1916 roku. Fot. „Ships of the World” powszechnie uważane za przyczynę wybu- Po kilku miesiącach niegdysiejszy krążow- skiego przemysłu stoczniowego uległa po- chu na Matsushima. Nie był to jedyny przy- nik udało się sprzedać finalizując stosow- ważnemu zachwianiu. Konsekwencją było padek utraty przez japońską MW okrętu na ną umowę 1 maja 1926 r. Cywilny nabyw- zwrócenie się przez Japonię ku innym skutek eksplozji w komorze amunicyjnej – ca rozebrał jednostkę na złom w Jokosuce. krajom, a szczególnie Wielkiej Brytanii. kwestia ta została nieco szerzej naświetlona Choć wszystkie trzy krążowniki znik- Oczywiście współpraca z Francją miała też w artykule Okręty liniowe Kawachi i Settsu nęły w piecach hutniczych, to jednak ani pozytywne skutki, szczególnie Emil Bertin – pierwsze drednoty Nipponu („Okręty Wo- same okręty, ani ludzie na nich służący wiele nauczył swoich japońskich kolegów jenne” nr spec. 37). nie ulegli całkowitemu zapomnieniu. Mat- po fachu w dziedzinie praktyki budownic- sushima i pozostałe okręty tego typu zo- twa okrętowego, a sama budowa Hashida- Ostatnie lata stały upamiętnione w świątyni Omido- te była krokiem w kierunku samowystar- Z pierwotnego tercetu pozostały już tyl- -ji w miejscowości Mihama (prefektura czalności Japonii i jej floty w tym zakresie. ko Itsukushima i Hashidate, które z dniem Aichi). Jako ciekawostkę warto odnoto- Wracając do samych jednostek i ich 28 sierpnia 1912 r. przeklasyfikowano na wać, że przed świątynią ustawiono jeden uzbrojenia to jak już wspomniano arma- okręty obrony wybrzeża drugiej klasy. Po- z pocisków kal. 320 mm. Ponadto w Sase- ta kal. 320 mm okazało się właściwie bez- mimo, że jednostki te były w przededniu bo wzniesiono pomnik dedykowany ma- użyteczna i miała obok zawodności jesz- I wojny światowej beznadziejnie przesta- rynarzom, którzy zginęli na Matsushima. cze dodatkowo tę wadę, że konstrukcja rzałe, to jednak dotrwały w służbie aż do okrętów była całkowicie podporządkowa- okresu bezpośrednio po jej zakończeniu. Konkluzja na barbecie z działem, co znacząco ogra- Lecz czas biegł nieubłaganie – Itsukushi- Opisywane jednostki zasługują na mia- niczało ich potencjał modernizacyjny. mę wycofano z aktywnej służby w dniu no „gwiazd jednego sezonu” i to jesz- W rzeczy samej poza wymuszoną chro- 1 kwietnia 1919 r., zaś okręt siostrzany do- cze niespełnionych (w każdym razie nie niczną niesprawnością wymianą kotłów, kładnie rok później. do końca). Koncepcja, która legła u pod- jednostki nie przeszły poważnej moder- Nie był to jeszcze ostateczny kres jedno- staw ich założeń konstrukcyjnych była nizacji. Zdjęto wprawdzie marsy i usu- stek. Itsukushima, którego nazwę z dniem wymuszona okolicznościami. Idea uzbro- nięto podpory masztów, zmieniono roz- 1 lipca 1920 r. zmieniono na Itsukushima jenia średniej wielkości jednostek w dzia- lokowanie artylerii średniego kalibru Maru został tendrem okrętów podwod- ła, choćby tylko pojedyncze, właściwe dla i zredukowano lekką, lecz wszystko nych. W tym charakterze jednostka słu- pancerników, a więc okrętów znacznie to były modyfikacje o drugorzędnym żyła Szkole Broni Podwodnej do 31 lipca większych okazała się chybiona – można w istocie charakterze. Opisywane okręty 1924 r. Kolejne półtora roku to już tylko zresztą to samo powiedzieć o całej fran- szybko stały się przestarzałe zarówno pod oczekiwanie na niechybny koniec. Dawny cuskiej idei „młodej szkoły” i budowanych względem technicznym jak też koncep- krążownik, który stał się nieprzydatny na- według jej założeń jednostkach. Praktycz- cyjnym. Po wojnie z Chinami stosunek wet w roli pomocniczej, został skreślony ne wykorzystanie uzbrojenia potwierdza sił morskich na Dalekim Wschodzie uległ w dniu 12 marca 1926 r. i skierowany do to w całej rozciągłości. Wyniki były żało- zasadniczym zmianom, a Japonia weszła Kure celem złomowania. Podobnie ukła- sne a zawodność całego stanowiska artyle- w posiadanie pożądanych pancerników. dały się losy okrętu siostrzanego. Hashida- ryjskiego tylko „stawia kropkę nad i”. Jeśli Tym samym idea przeciwstawienia przez te służył jako hulk szkolny bazy floty w Jo- dodamy problemy z instalacją kotłową It- Japończyków silnie uzbrojonych krążow- kosuce aż do skreślenia w dniu 25 grudnia sukushimy, które ujawniły się już podczas ników pancernikom nieprzyjaciela straci- 1925 r. Od tamtego czasu czekano już tylko dziewiczego rejsu do Japonii to nie dziwi, ła rację bytu. Co do służby, to jej punk- aż znajdzie się chętny na zakup jednostki. że wiara Japończyków w wytwory francu- tem kulminacyjnym była Bitwa u Ujścia

12 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Matsushima” czyli pancernik w częściach

Podstawowe dane taktyczno-techniczne krążowników typu „Matsushima” mniej pozostała dwójka krążowników Wyporność projektowa 4347 /4285* ton metrycznych okazała się być wyjątkowo długowiecz- Długość 99 m / 91,81m / 90,68 m (całkowita / na linii wodnej/ między pionami) na i przeżyła większość okrętów swojej Szerokość 15,39 m epoki. Największym być może pożytkiem z tych jednostek dla Nihon Kaigun było Zanurzenie 6,04 / 6,74 m (średnie / maksymalne) wyszkolenie na ich pokładach licznych Uzbrojenie 1 x 320 mm (1 x I) oficerów. Cokolwiek by jednak nie po- 11 x 120 mm (11 x I)** wiedzieć, Itsukushima, Matsushima i Ha- 6 x 57 mm (6 x I)*** shidate były, mimo wskazanych braków, 12 x 47 mm (12 x I)**** okrętami bardzo interesującymi. Para- w.t. 4 x 356 mm (4 x I) doksalnie stanowiło o tym ich już wielo- Napęd dwie maszyny parowe potrójnego rozprzężenia krotnie wspominane wadliwe uzbrojenie Moc maszyn 5400 KM (moc obliczeniowa) główne. Przyszło im również pełnić służ- Kotły 6 kotłów cylindrycznych***** bę w ciekawych czasach – być może idąc Prędkość maksymalna 16,5-16,8 węzłów (na próbach) ****** za chińskim przysłowiem ciekawe cza- Zapas paliwa 670 ton węgla sy nie są dobre dla ludzi w nich żyjących, Zasięg / prędkość 6000 mil morskich / 10 węzłów lecz z całą pewnością ich zgłębianie jest pasjonującym zajęciem dla potomnych. Załoga 355 / 360 / 352 ludzi (Itsukushima / Hashidate / Matsushima) *Matsushima **Matsushima 12 x 120 mm (12 x I) Bibliografia ***Itsukushima 5 x 57 mm (5 x I) Jentschura Hansgeorg et al., Warships of the Imperial Ja- ****Matsushima 11 x 37 mm (11 x I) panese Navy 1869‑1945, London 1977. *****Itsukushima i Matsushima otrzymały 8 kotłów typu Belleville w 1901 r., zaś Hashidate 8 kotłów typu Miyabara w 1902 r. Evans David, Kaigun: Strategy, Tactics, and Technolo- ******od 14,5 do 16 węzłów po wymianie kotłów gy in the Imperial Japanese Navy, 1887-1941, Annapo- Rzeki Jalu. Fakt, że pomijając wytrące- bości Chińczyków, a nie zalet opisywanej lis 1979. nie z walki Matsushimy, przebieg walki trójki okrętów. Howarth, Stephen, The Fighting Ships of the Rising Sun: był ogólnie pomyślny dla Nipponu wyni- Na marginesie trudno nie zauważyć, The Drama of the Imperial Japanese Navy 1895-1945, kał z posiadania wysokiej jakości artyle- że Matsushima okazał się być zaiste pe- Atheneum 1983. rii średniego kalibru, dobrego wyszkole- chowy. Najbardziej z całej trójki ucierpiał Olender Piotr, Wojna Japońsko-Chińska na morzu 1894- nia oraz wysokiego poziomu dyscypliny podczas Bitwy u Ujścia Rzeki Jalu i na do- 1895, Warszawa 1997. i ducha bojowego japońskich załóg oraz datek zginął niejako ze swojej ręki, zato- Gelewski Tadeusz Maria, Jalu 1894, Warszawa 1995. last but not least istotnych braków i sła- piony eksplozją własnej amunicji. Nie- Materiały ze zbiorów redakcji „OW” i autora. SUPLEMENT

Zdobyty przez Japończyków chiński pancernik Zhenyuan w czasie wprowadzania do Jokosuki w lipcu 1895 roku. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 13 Pancernik Hatsuse. Sześć pancerników eskadrowych, TekstJakub Polit które stanowiły trzon japońskiej floty w czasie wojny Rosją, zostało zbudowanych w brytyjskich stoczniach w latach 1897-1902. Zamówienia na nie stanowiły solidną podstawę biznesową późniejszego sojuszu obu wyspiarskich państw. Fot. „Ships of the World”

Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres przesadą byłoby nazwanie go supermo- Dnia 30 stycznia 1902 roku baron Hayashi Tadasu, reprezentujący przy londyńskim Dworze carstwem, mogącym sobie z każdym po- Świętego Jakuba interesy japońskiego cesarza Meiji (zwanego wówczas Mutsuhito), oraz mini- mniejszym mocarstwem poradzić. Stro- ster spraw zagranicznych Henry Charles Keith Fitzmaurice, 5th Marquess of Lansdowne, podpi- niąc od sojuszów w czasie pokoju (sławna sali traktat o przymierzu miedzy swoimi krajami. Zwany zwykle (mimo istnienia Zjednoczonego zasada splendid isolation) z góry rezygno- Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii) sojuszem anglo-japońskim (ang. the Anglo-Japanese wał z walki o hegemonię w pobliskiej Eu- Alliance, jap. Nichiei Dōmei) układ ten, łączący niczym klamrą dwie epoki, odegrać miał w dzie- ropie, zadowalając się utrzymywaniem tam jach obu wyspiarskich mocarstw przełomową oraz osobliwą rolę. zasady równowagi sił. W świecie zaś poza- europejskim pionierski charakter angiel- Największe Imperium i najmłodsze tego ostatniego, acz z pozoru szokujące, skiej rewolucji przemysłowej długo pozwa- Mocarstwo było dobrze uzasadnione. lał Brytyjczykom na wchodzenie w swoistą Kontrast między Wysokimi Układają- Filarem potęgi Imperium Brytyjskie- polityczną i gospodarczą próżnię, pozba- cymi się Stronami był tak uderzający, że go była najpotężniejsza w świecie Królew- wioną jakichkolwiek liczących się przeciw- porozumienie z miejsca stało się dyplo- ska Marynarka Wojenna (ang. Royal Navy) ników. Londyn był największym w świe- matyczną sensacją. Z jednej strony stawa- w myśl słynnej zasady two power standard cie inwestorem, wierzycielem, bankierem ło olbrzymie imperium obejmujące ćwierć większa (i to znacznie) od łącznych mary- i udziałowcem w handlu zagranicznym. globu ziemskiego, a faktycznie – z racji narek dwóch następnych najsilniejszych Pod banderą Union Jacka funkcjonował rozmaitych zależności i interesów – nie- mocarstw morskich. Jej oceaniczna hege- światowy handel. Chińczycy uprawiali dla mal pół, będące, jak dość zgodnie twier- monia, datująca się od czasu sławnej bi- Anglików i Szkotów herbatę, Hindusi do- dzili i jego zwolennicy i wrogowie, naj- twy pod Trafalgarem, przez niemal cały glądali ich plantacji, a Argentyńczycy pasa- większą potęgą w dziejach ludzkości. wiek XIX nie była zagrożona przez jakie- li im bydło. Drugą reprezentowali mieszkańcy wul- gokolwiek rywala. Choć od 1815 roku im- Owo stabilne i luksusowe położenie zo- kanicznych, pozbawionych wszelkich bo- perium rosło o około 100 000 mil kwadra- stało w sposób przykry (acz stopniowy) za- gactw wysp, jeszcze przed pokoleniem ży- towych rocznie, przekraczając w 1900 roku kłócone w dwóch ostatnich dekadach XIX jący w realiach niezbyt odbiegających od 31 milionów kilometrów kwadratowych, wieku. Przyczyną nie były błędy politycz- europejskiego średniowiecza i interesują- jego kierownicy aż do lat osiemdziesiątych ne czy regres wewnętrzny, ale raptowne cy, jak się wydawało, jedynie dla wielbi- nie zwiększali, lecz zmniejszali nakłady na pojawienie się wielu rywali. Brytyjski lew cieli osobliwości oraz egzotycznej sztuki. flotę, wiedząc że i tak nikt nie jest w sta- zmierzyć się musiał z konsekwencjami nie- Naprawdę jednak stabilny świat, nad któ- nie rzucić jej rękawicy. Albion był świato- mal jednoczesnych wydarzeń, jakimi były rego równowagą czuwało Brytyjskie Im- wym, globalnym mocarstwem, pierwszym zjednoczenie Niemiec i Włoch, rewolucja perium przemijał, a posuniecie włodarzy tego rodzaju w dziejach ludzkości, choć przemysłowa w Rosji po zniesieniu pod-

14 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres daństwa oraz rozpoczęcie ekspansji mor- Zjednoczonych, są największą potęgą w obu dla Albionu. Najbardziej ponuro przed- skiej przez Stany Zjednoczone. Z owych Amerykach i żadnemu republikańskiemu stawiała się jednak zgodna akcja Francji, mocarstw tylko najsłabsze Włochy, o dłu- psu nie wolno otwierać pyska do szczeka- Rosji i Niemiec (tak zwana „potrójna in- gim wybrzeżu narażonym niemal w każ- nia bez naszego zezwolenia”. Rząd jednak, terwencja”) która w sierpniu pozbawiła Ja- dym punkcie na atak Royal Navy mogły acz pewien, że w razie potrzeby prędko ponię części owoców jej zwycięstwa nad chwilowo nie budzić niepokoju Whitehal- zmiecie flotę i handel USA z powierzchni Chinami. Stała współpraca owych „mo- lu (jak nazywano – od siedziby – brytyjskie mórz, wiedział też, iż niezbędnych ku temu carstw kontynentalnych” groziła Londy- ministerstwo spraw zagranicznych). Po- eskadr nie da się szybko odwołać z mórz nowi katastrofą. „Zjednoczone Królestwo czynania pozostałych spowodowały bicie Azji i Europy. W tej sytuacji uprzejmie – ostrzegał ponuro Pierwszy Lord Admi- na alarm w utworzonym specjalnie w od- zdecydowano się na arbitraż, upewniwszy ralicji, Roundell Palmer 1st earl of Sel- powiedzi na zagrożenie (w 1885 roku) Ko- się zawczasu, iż przyzna on Brytyjczykom borne – nie będzie wkrótce samo na tyle mitecie Obrony Imperium (ang. the British całe sporne terytorium. silne, by mogło utrzymać należną mu po- Committee of Imperial Defence). Sytuacja Źródłem strapienia znacznie większego zycję w stosunku do USA, Rosji a zapewne na morzach ulegała gwałtownym prze- od „amerykańskich kuzynów” był jednak i Niemiec. Zostaniemy odsunięci na bok mianom. Było co prawda jasne, że przy- dla sterników Imperium „rosyjski niedź- po prostu przez ich wagę”. najmniej na razie, żaden z potencjalnych wiedź”. Dzięki coraz to nowym liniom ko- Potomek walijskich królów Arthur Tal- rywali nie może samodzielnie zagrozić he- lejowym mocno dotąd teoretyczna władza bot Gascoyne Cecil, 3rd Marquess of Sa- gemonii brytyjskiej. Niemniej utrzymanie cara nad wieloma emiratami Azji Środ- lisbury, stojący na czele gabinetu złożo- podstawowej zasady two power standard kowej stawała się władzą rzeczywistą; sta- nego z niemal samych lordów i książąt zaczęło być wielce problematyczne. le wydłużane macki torów przybliżały naj- krwi, rozpoczął w tej sytuacji szereg ope- Do groźby morskiej w dwóch przynaj- większą na świecie armię ku indyjskiemu racji odwrotowych. Zgodziwszy się na ar- mniej wypadkach dochodziło w przykry sercu Imperium. Buforowa strefa, obej- bitraż w sporze z Wenezuelą, oddzielnym sposób zagrożenie lądowe. Brytyjskie do- mująca Tybet, Afganistan, Persję oraz Tur- traktatem przyznał USA całkowitą kon- minium Kanady, obdarzone w 1867 roku cję trzeszczała coraz bardziej pod naci- trolę nad przyszłym Kanałem Panamskim samorządem, szerokim i bezbronnym skiem rosyjskim. Pod koniec stulecia wielu (który wedle wcześniejszych ustaleń miał frontem przytykało od dziesięciokrot- ekspertów za najbardziej prawdopodob- być międzynarodowy i neutralny), przy- nie ludniejszych Stanów Zjednoczonych, ną uważało wojnę Wielkiej Brytanii z Ro- stał też na amerykańską interpretację prze- przez cały niemal wiek XIX odwróconych sją o Azję Środkową. Petersburg, przygo- biegu linii granicznej miedzy Alaską a Ka- do sąsiada plecami, bo skoncentrowanych towując się na nią, za bezcen odsprzedał nadą. Zająwszy jawnie proamerykańskie na kolonizacji wewnętrznej. Po zakoń- Stanom Zjednoczonym swą kolonię na stanowisko w czasie wojny Stanów Zjedno- czeniu tej ostatniej (w 1886 roku „ostat- Alasce, uznaną w takim wypadku za nie- czonych z Hiszpanią (w 1898 roku) osta- ni z Indian”, wódz Apaczów Geronimo, możliwą do obrony. Londyn wiedział jed- tecznie przekształcił podejrzliwych an- poddał się w Kanionie Szkieletu, a Sta- nak, że w przeciwieństwie do dawnej woj- tagonistów z Waszyngtonu (uznawanych ła Granica Indiańska przestała istnieć) ja- ny krymskiej (1854-1856) nie będzie mógł po cichu za marnotrawnych synów Impe- sne było, że Kanada nie oprze się ewentu- liczyć w tym starciu na żadnego sojusznika. rium) w gwarantujących amerykańskie sta- alnej inwazji z południa i że odwojowana Przeciwnie, miesiąc przed kryzysem wene- tus quo przyjaciół. Pozwoliło to wycofać być może tylko po ewentualnym zwycię- zuelskim szef dyplomacji francuskiej, Ga- z Karaibów potrzebne gdzie indziej okręty. stwie Imperium w wojnie morskiej ze Sta- briel Hanotaux, oficjalnie potwierdził ist- nami Zjednoczonymi. Starcie takie byłoby, nienie dwuprzymierza Paryż-Petersburg. Przeciw Rosji jak słusznie oceniano w Londynie, przed- Nikt, oprócz najbardziej zainteresowanych, Takim obszarem największego zagro- sięwzięciem skrajnie niepopularnym, ruj- nie wiedział że układ owych skonfliktowa- żenia był Daleki Wschód. Rosja, główny nującym finansowo i nawet w razie zwy- nych z Wielką Brytanią państw ograniczo- przeciwnik lądowy, zaczęła tu wyrastać na cięstwa – w które notabene nie wątpiono ny jest tylko do Europy. niebezpiecznego rywala na morzu. W la- – nie rokującym żadnych korzyści; nikt Prócz potencjalnych pożarów w Azji tach 1895‑1898 państwa dwuprzymierza też nie wiedział co właściwie należałoby i Ameryce Whitehall musiał w owym fa- podwoiły swe siły na wodach chińskich, zaś uczynić z pobitymi Stanami Zjednoczo- talnym roku 1895 stawić czoła kryzyso- w marcu 1898 roku Petersburg zagarnął – nymi. Gdy w lipcu 1895 roku Waszyng- wi południowoafrykańskiemu. Burów, po mimo prób brytyjskiego przeciwdziałania ton z nie lada tupetem wmieszał się żą- rozbiciu przez nich rzekomo „ochotni- – Port Artur. Do twierdzy dojść miały, jak dając arbitrażu w spór graniczny Gujany czej” wyprawy Leandra Jamesona wsparł planowano, nici sławnej Kolei Transsybe- Brytyjskiej z Wenezuelą, półoficjalny „The cesarz Wilhelm II, który jednocześnie po- ryjskiej, mającej po raz pierwszy naprawdę Times” wyjaśnił mu co prawda bez ogró- dwoił nakłady na flotę, a u boku sułta- zintegrować rosyjski Daleki Wschód z eu- dek, iż „Anglicy, a nie mieszkańcy Stanów na usiłował zająć miejsce zarezerwowane ropejską częścią imperium. Tuż przed ak- cją rosyjską Berlin zagarnął Jiaozhou (Kia- Zmiana Status Quo na morzach pod koniec XIX wieku ichow), niewiele później zaś (w kwietniu) Okręty liniowe 1883 rok 1897 rok Francuzi Guanzhouwan w pobliżu swych Wielka Brytania 38 62 indochińskich posiadłości. Brytyjskie lą- Francja 19 36 dowanie na wyspie Weihaiwei w połowie Niemcy 11 12 drogi między Jiaozhou a Port Arturem nie Rosja 3 18 mogło tych kroków zrównoważyć. Wiosną Włochy 7 12 1898 roku Rosjanie posiadali na Dalekim Wschodzie dwa pancerniki, w kwietniu USA 0 11 1901 roku pięć. Tymczasem Admiralicja, Japonia 0 7 wobec zbrojeń niemieckich na Morzu Pół-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 15 Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres

nich młody Satow) bar- dzo prędko zainstalowali swe eksterytorialne pla- cówki w najważniejszych japońskich miastach, a brytyjskie armaty od czasu do czasu poskra- miały wybuchy gniewu samurajów, którzy – zda- rzało się – potrafili prze- ciąć nieproszonych gości na pół. Japońskie klasy rządzące szybko jednak pojęły, iż jedyną ich szan- są jest nie walka, a naśla- dowanie przybyszów. Za symptomatyczne moż- na tu uznać losy pierw- szego japońskiego pre- miera Itō Hirobumiego. Jako 25-letni wojownik, Początki brytyjsko-japońskiej współpracy gospodarczej były jednak znacznie wcześniejsze. Krążownik Naniwa został płonący chęcią odrąby- zbudowany na Wyspach Brytyjskich w latach 1884-1885. Fot. „Ships of the World” wania głów Anglików, nocnym, przesunąć mogła na Pacyfik za- bardziej że sojusz z USA jest ex definitione wraz z czterema towarzyszami wyruszył ledwie jeden okręt tej klasy. Niemieckie niemożliwy. Nie tylko Niemcy byli mocno on w 1863 roku do Londynu na pokładzie pomysły aneksji Filipin, położonych tak przekonani iż – nie licząc wątpliwego wy- brytyjskiego parowca. Wierzył iż prędkie blisko Państwa Środka, wywołały w tej sy- jątku Włoch – na świecie nie ma mocarstw poznanie tajemnic cudzoziemców pozwoli tuacji bicie na alarm w Whitehallu; ode- morskich poza już wymienionymi. szybko wytępić ich do ostatniego. Nastroju tchnięto z ulgą, gdy w 1898 roku archipe- Wyjście nieortodoksyjne i szokujące samurajów na pewno nie poprawił fakt, iż lag znalazł się w rękach ugłaskanych już świat podsunął Whitehallowi, jak się zda- angielski kapitan, pojąwszy zbyt dosłownie Amerykanów. Noty sekretarza stanu Joh- je, sir Ernest Mason Satow (1843-1929). powtarzane przez nich słowo navigation na Haya z 6 września 1899 roku i 3 lip- Orientalista, poseł w Tokio w latach 1895- (był to jedyny wyraz angielski, jaki znali) ca 1900, mówiące o „równych szansach” 1900 (potem przeniesiony do Pekinu) był dał im praktyczną lekcję tego rzemiosła, w handlu z Chinami i utrzymaniu ich te- Satow autorem klasycznego podręczni- zatrudniwszy całą piątkę przy szorowaniu rytorialnej integralności, inspirowane były ka A Guide to Diplomatic Practice a jedno- pokładu i zęz. Szok doznany w zetknięciu skrycie przez Londyn, który udzielił im cześnie jednym z twórców nowoczesnej ja- z obcą i druzgocąco wyższą (przynajmniej entuzjastycznego poparcia. Były jednakże ponistyki, władając wyśmienicie językiem technicznie) cywilizacją wyleczył jednak tylko niepopartymi siłą świstkami papie- japońskim i tylko nieco gorzej chińskim. Itō całkowicie z chęci walki z Brytyjczy- ru, a Waszyngton, ze względu na charakter I on i jemu podobni od wielu lat zwraca- kami. Jako jeden z najbliższych współpra- swej ówczesnej polityki, nie mógł być ni- li uwagę Whitehallu, że upór z jakim egzo- cowników młodego cesarza stał się on za czyim sojusznikiem. Tymczasem od 1899 tyczny Kraj Kwitnącej Wiśni usiłuje zbudo- to współtwórcą zdumiewającej przebu- roku niemal całość niedużej armii brytyj- wać podstawy nowoczesnej administracji, dowy, znanej jako Rewolucja Meiji. W jej skiej utknęła w przewlekłej wojnie w Afry- gospodarki i armii zasługuje ze strony Za- trakcie specjaliści brytyjscy zatrudnieni ce Południowej. Konflikt, uważany po- chodu na coś więcej niż uśmiech pobła- zostali w pierwszym rzędzie jako instruk- wszechnie za haniebny, ukazał z całą mocą żania. Nie były to apele daremne: w 1895 torzy floty. Szeregi młodych samurajów, ze osamotnienie Wielkiej Brytanii. Splendid roku szef dyplomacji JKM John Woodho- wspomnianym Tōgō Heichahirō włącznie, isolation nie była już wspaniała. Zaczęła use lord Kimberley odciął się od upoka- wyruszyły za morze, by poznać praktyczną być niebezpieczna. rzającej Japończyków, wspomnianej już stronę zawodu marynarza, a potem i ka- Podjęte w tej sytuacji przez gabinet Sa- Potrójnej Interwencji, zyskując sobie praw- pitana. Gmach wzniesionej pospiesznie lisbury’ego dwukrotne próby porozumie- dziwą wdzięczność wyspiarzy. Niewie- Akademii Morskiej w Tokio zbudowano nia z Niemcami zakończyły się całkowitym lu prócz niego ludzi Zachodu zauważyło, z takich samych cegieł, jak jej pierwowzór fiaskiem. Berlin nie krył satysfakcji z kło- iż triumfujący w wojnie z Chinami, a ma- w Londynie, skopiowano także regulami- potów sąsiada, rozpoczynał budowę floty jący przed sobą wielką przyszłość admirał ny. W późniejszych latach – także podczas mogącej zagrozić Brytanii, ambicje Rosji Tōgō Heichahirō w latach 1871-1878 służył II wojny światowej – posiłki na okrętach (i Francji) zamierzał skierować na intere- w Royal Navy jako kadet i że znaczna część cesarskich składały się z takich dań, jakie sujące Brytyjczyków obszary zamorskie, sprzętu japońskiego pochodzi z Wielkiej serwowano marynarzom Royal Navy, a je- sam zaś oferował co najwyżej „ścisłą i jak Brytanii. dzone były po europejsku – nożem i wi- najpoprawniejszą neutralność”. U źródeł W istocie choć sprawcami brutalne- delcem. tej polityki leżało niewzruszone przekona- go „otwarcia Japonii na świat” w latach W 1900 roku oficjalna i nieoficjal- nie, iż wobec jakoby nieprzezwyciężalnego 1853-1854 byli, jak wiadomo, Ameryka- na współpraca między Londynem a To- charakteru antagonizmu między Brytanią nie, panująca na morzach Wielka Bryta- kio była już daleko posunięta. Dlatego pre- a Francją i Rosją, Londyn będzie i tak za- nia bardzo prędko wysunęła się na pierw- mier Salisbury bez wahania uznał, że to wsze musiał zabiegać o łaski Berlina, tym szą pozycję. Konsulowie JKM (wśród właśnie Japończycy powinni pospieszyć na

16 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres pomoc zachodniej dzielnicy poselstw, od- ko nierówny, datujący się od XIV wieku [!] najbardziej rozważni z rosyjskich mężów ciętej w Pekinie po wybuchu w Chinach sojusz z Portugalią). stanu, jak Siergiej Witte. Płynąca do Port tzw. Powstania Bokserów (naprawdę Brac- Tekst układu mówił w preambule Artura wokół Afryki i Azji rosyjska arma- two Pięści, Yihetuan). Odsiecz siłami tylko o uznaniu „specjalnych interesów” Wiel- da (Brytyjczycy zamknęli przed nią Ka- brytyjskimi, rzecz naturalna wobec pierw- kiej Brytanii w Chinach a Japonii tam- nał Sueski) zaopatrywała się, jak wiadomo, szoplanowej pozycji Zjednoczonego Kró- że oraz w Korei. Jego osobliwością były w koloniach francuskich. Czy tego rodzaju lestwa w Chinach, była wykluczona z po- artykuły I i II. Pierwszy zapowiadał neu- pomoc, wszechstronną, acz niebojową, nie wodu związania większości tychże sił przez tralność jednej ze stron w wypadku zaata- można było czasem uznać za casus foede- Burów. Na tego rodzaju obrót sprawy nie kowania drugiej przez pojedyncze mocar- ris w myśl art. II sojuszu („udział drugie- pozwoliły wszakże mocarstwa, formalnie stwo. Drugi mówił, że pomoc, w postaci go mocarstwa po stronie Rosji”)? Paryż do- z powodów prestiżowych („biali” nie mo- skierowania na odsiecz wszelkich potrzeb- piero co, bo w kwietniu 1904 roku, zawarł gli być uratowani przez „żółtych”), faktycz- nych sił, nastąpi w razie włączenia się długo oczekiwane, antyniemieckie „ser- nie dlatego, iż same chciały położyć rękę w konflikt kolejnego „mocarstwa lub mo- deczne porozumienie” (fr. entente cordiale) na chińskich skarbach. Niemcy już wów- carstw”. z Londynem. Przez zbyt jaskrawe popar- czas głośno wołali, iż za Japonią stoi Whi- Innymi słowy, sojusz anglo-japoński cie dla Rosji owa przyjaźń mogła lec w gru- tehall. Ostatecznie Japończycy dostarczy- w swej wersji pierwotnej nie przewidy- zach. Francuskim politykom cierpła skóra li tylko połowę dziewiętnastotysięcznych wał pomocy sojusznika w wypadku każdej na myśl, że Japończycy mogą z premedy- wojsk, które 14 sierpnia zdobyły stolicę wojny, a tylko i wyłącznie wojny koalicyj- tacją stworzyć casus foederis ostrzeliwując Chin. I oni, i kontyngent brytyjski (repre- nej. Ta ostatnia była zmorą ciągle potężnej, eskadry rosyjskie na wodach francuskich. zentowany zresztą przez różne części Im- ale odosobnionej Wielkiej Brytanii. Koali- Flota cesarska nie uciekła się do tego kro- perium) ostentacyjnie powstrzymali się od cja (a ściślej: koalicja potencjalna) odebra- ku. Być może dlatego Royal Navy zdoby- udziału w grabieży i rzeziach, w których ła też Japonii w 1895 roku owoce jej zwy- ła się na jedyny w swoim rodzaju gest. Na przodowali Niemcy. cięstwa nad Chinami (z wyjątkiem wyspy krótko przed sławną bitwą pod Cuszimą Dowodzący obroną poselstw sir Clau- Tajwan). Obecny układ gwarantował, że (jap.Tsushima) brytyjski attaché morski de Maxwell Macdonald (1852-1915) dy- podobny wypadek się nie powtórzy. podarował admirałowi Tōgō świeżo wyna- plomata i zawodowy oficer wykształcony Wrażenie było jedyne w swoim rodza- lezione celowniki optyczne, usprawniające w Sandhurst, w październiku 1900 roku ju. „My, Japończycy, niechrześcijanie, współ- ogromnie kierowanie ogniem (do tej pory przeniesiony został do Tokio. Jako osobi- pracujemy teraz z narodem cywilizowanym w cel trafiało mniej niż 1% pocisków). Pro- sty przyjaciel premiera Salisbury’ego miał i staliśmy się liderem w utrzymaniu pokoju sił o ich „przetestowanie w warunkach bojo- wyjątkowe kontakty w brytyjskich sferach na Wschodzie” triumfował w parlamencie wych”. Uprzejmy Japończyk zaprosił kolegę rządowych. W Londynie rozmowy, cały cesarskim jeden z posłów. Inny był bardziej na pokład swego okrętu flagowego – pan- czas tajne, prowadził baron Hayashi Ta- bezpośredni. Japonia, oznajmił „czuła się cernika Mikasa. dasu (1850-1913), samuraj z hanu Saku- niczym biedak, który poślubił dziedziczkę Cuszima zmieniła diametralnie sto- ra, przed ponad trzydziestu laty student fortuny i skakał z radości przez całą swoją sunek sił na wodach Pacyfiku. Ewentu- w Londynie a potem (1871-1873) tłumacz wieś”. alna, coraz mniej zresztą prawdopodob- w sławnej tzw. misji Iwakury do USA i Eu- Na królewską koronację Edwarda VII na (zwłaszcza po entente cordiale) koalicja ropy. Uważany za anglofila, o manierach przybył w sierpniu 1902 roku na pokładzie Niemiec i Dwuprzymierza była na Dale- i umysłowości angielskiego dżentelme- okrętu wojennego Asama książę Komatsu. kim Wschodzie słabsza od samej tylko Ja- na, podobno członek masonerii (co zna- Król wizytował jednostkę i odbył z jej do- ponii. Trzecie miejsce, po flocie królew- komicie ułatwiało kontakty) wywiązał się wódcą, wiceadmirałem Ijūin Goto, „roz- skiej i cesarskiej, zajęła marynarka USA. ze swej misji nienagannie. Przedmiotem mowę dwóch admirałów”. W cieniu tych Zauważyć warto, że flota, która pobi- obrad było „zagadnienie rosyjskie”. Wo j - grzeczności odbywano negocjacje mniej ła Rosjan, stanowiła w ogromnej mierze ska cara, które wkroczyły do Mandżurii ceremonialne. Tajny protokół do sojuszu świadomą kopię Royal Navy. Brytyjskie pod pretekstem tępienia tamże bokserów, przewidywał, że obie strony otworzą swe było w niej umundurowanie, dystynk- swą okupację, w teorii czasową, zdążyły już bazy dla okrętów sojusznika i będą „jak cje, morskie obyczaje, uzbrojenie i tak- przekształcić w permanentną. długo tylko możliwe” utrzymywać na Pacy- tyka bitewna. Ci z dowódców, którzy nie Sojusz, ogłoszony, jak już wspomniano, fiku flotę większą od floty jakiegokolwiek studiowali w samej Anglii, uczyli się wo- 30 stycznia 1902 roku, stał się od począt- mocarstwa trzeciego. jować u brytyjskich doradców w Japonii ku sensacyjnym newsem dla wszystkich Wojna rosyjsko-japońska rozpoczęła się – najpierw Archibalda Douglasa, potem agencji prasowych. Egzotyczne państwo w lutym 1904 roku dając od razu powodze- L.P. Williama i Johna Ingellsa. Okręty Tōgō Azji awansowało do roli alianta najwięk- nie wyspiarzom w ich zuchwałych atakach powstawały w Anglii, głównie u Armstron- szej potęgi globu. Ta ostatnia zrywała z od- na armię i flotę cara. Sukcesy te wszakże ga w Elswick i Vickersa w Barrow. Wyjątki wieczną, żelazną zasadą niewiązania się umożliwione były zlokalizowaniem kon- były wyjątkami potwierdzającymi regułę. aliansem w czasie pokoju z żadnym mo- fliktu przez sojusz zwycięzcy z Wielką Bry- Na przykład krążowniki Kasuga i Nisshin, carstwem (wyjątkiem od tej reguły był tyl- tanią. Interwencji tej ostatniej obawiali się budowane we Włoszech formalnie dla Ar-

Stosunek sił morskich na Dalekim Wschodzie w 1905 ROKU Sojusz Anglo-Japoński Rosja, Francja, Niemcy flota przed Cuszimą po Cuszimie przed Cuszimą po Cuszimie pancerniki 9 (5+4) 10 (5+5) 7 (7+0+0) 0 krążowniki 13 (5+8) 13 (5+8) 10 (5+3+2) 7 (2+3+2) Inne 2 (0+2) 5 (0+5) 6 (4+2+0) 2 (0+2+0)

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 17 Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres gentyny zostały już po wybuchu wojny wy- wicehrabia, uhonorowany został przez ce- wobec ogromnych odległości, nie zdoła kupione w Genui i dostarczone do Japonii sarza pełnym tytułem hrabiowskim. Sam wyruszyć ku wyspom, wydać bitwy i (w ra- przez brytyjskich agentów. cesarz Mutsuhito, przewodzący skokowi zie niepowodzenia) powrócić. Dokonując Jeszcze przed podpisaniem w amery- Japonii w nowoczesność, otrzymał Order demonstracji siły, prezydent Theodore Ro- kańskim Portsmouth traktatu, kończącego Podwiązki z rąk króla Edwarda VII. osevelt wysłał w 1907 roku tzw. „Białą Flo- wojnę na Dalekim Wschodzie, sojusz bry- Flota rosyjska leżała teraz na dnie Mo- tę” w propagandowy rejs naokoło Pacyfiku. tyjsko-japoński odnowiony został w zmo- rza Japońskiego. Niemcy w mało wyszu- Amerykanie witani byli owacyjnie w No- dyfikowanej wersji. Po Cuszimie rewanż kany sposób dawali do zrozumienia że wej Zelandii, Australii i – bardzo uprzej- Rosjan w Azji Wschodniej wydawał się co mocarstwo tego rodzaju, bezsilne na mo- mie – w Japonii. Do zwiedzania okrętów prawda nieprawdopodobny, ale mógł (jak rzach, nie nadaje się na sojusznika prze- wręcz zachęcano. Jak dziś wiadomo, w bez- się obawiano) nastąpić w Indiach, zwłasz- ciw Wielkiej Brytanii. Nadawało się jed- piecznym odosobnieniu i między sobą cza po wkroczeniu Brytyjczyków do Tybe- nak na sojusznika dla Wielkiej Brytanii. uczestnicy sojuszu nie żałowali kąśliwych tu (w 1904 roku). 17 maja 1905 roku Lans- W istocie Whitehall potrafił w ciągu le- uwag. Ułatwiające życie jankeskim mary- downe zwrócił uwagę Hayashiego iż bez dwie dwóch lat doprowadzić do porozu- narzom wszechobecne drzwi wodoszczel- pomocy Londynu Japonia – w razie no- mienia z niegroźnym już w Azji, ale wciąż ne mogły w warunkach bojowych tragicz- wej wojny – może nie wytrzymać naporu potężnym w Europie Petersburgiem. Sław- nie uniemożliwić ewakuację z tonących wszystkich sił Rosji, która w latach 1904- ny układ brytyjsko-rosyjski z 31 sierpnia okrętów, a równie liczne elektryczne ża- 1905 z różnych przyczyn (logistyka, rewo- 1907 roku (będący furtką do późniejszej rówki działać jak szrapnele w razie uderze- lucja) użyła tylko części swoich zasobów. wojennej współpracy) poprzedzony został nia pocisku. Armadzie USA towarzyszy- Za casus foederis proponowano uznać atak przez analogiczny układ rosyjsko-japoń- ły zresztą wyczarterowane transportowce jednego tylko mocarstwa, pod warunkiem, ski z 30 lipca. Nieco wcześniej, 10 czerwca, brytyjskie, ponieważ rząd USA nie miał że parasol ochronny aliansu obejmie Indie. podobny traktat zawarło Tokio z Paryżem. dość węglowców by obsłużyć swój propa- Wersję sojuszu w tej właśnie postaci pod- Poza systemem pozostawały ciągle Sta- gandowy rejs. Zdaniem wielu, ośmieszało pisano 12 sierpnia 1905 roku. Oba posel- ny Zjednoczone. Ogromny wzlot potę- to ambicje USA, pokazując kto realnie pa- stwa podniesiono do niezmiernie prestiżo- gi japońskiej był dla Waszyngtonu, dotąd nuje na morzach. wej (zwłaszcza dla Tokio) rangi ambasad, raczej projapońskiego, przykrą niespo- co oznaczało formalne „pasowanie Japo- dzianką. Było jasne, że w razie uderzenia (ciąg dalszy na stronie 32) nii na mocarstwo”. Hayashi, od 1902 roku Tokio na Filipiny marynarka amerykańska,

Japoński pancernik Kashima. Kolejny produkt brytyjski powstały na zlecenie rządu japońskiego. Jego budowę rozpoczęto w czasie wojny japońsko- -rosyjskiej, a zakończono w 1906 roku. Żywy wyraz pomyślnego aliansu Kraju Kwitnącej Wiśni z Albionem. Fot. „Ships of the World”

18 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjski krążownik pancernopokładowy Wariag – najgroźniejszy przeciwnik Jarosław Jastrzębski japońskiej eskadry pod Chemulpo. Na owe czasy nowoczesny i silnie uzbrojonyTekst w 12 dział kalibru 152 mm. Fot. zbiory Siergieja Bałakina

Bitwa pod Chemulpo 9 lutego 1904 roku Wprowadzenie wielką rolę w powodzeniu przerzutu japoń- ale najsilniejszym punktem Japonii była… Triumf Japonii w wojnie z Rosją stoczo- skich wojsk lądowych z wysp macierzystych bliskość względem przyszłych terenów wal- nej w latach 1904-1905 stanowi symbo- do Korei i Chin, a tym samym przyczynił się ki: Mandżurii i Korei oraz jeszcze więk- liczny moment uzyskania przez nią statu- w ogromnej mierze do zwycięstwa Japonii sza względem przyszłych akwenów walki: su mocarstwa światowego. Odtąd bowiem, w wojnie z Rosją. Morza Żółtego i Morza Japońskiego. Jak to żadna z pozostałych potęg nie mogła go Gdy napięcie na linii Rosja–Japonia, na możliwe? już jej odmówić. Kraj Wschodzącego Słoń- tle rywalizacji obu państw o podział wpły- Mogłoby się wydawać, że Rosja pozosta- ca dokonał tego przebojem, pokonując na wów w Korei i Chinach, zaczęło osiągać wała niejako na uboczu rywalizacji kolo- wodzie i lądzie Cesarstwo Rosyjskie, bez- temperaturę wrzenia mało kto stawiał na nialnej. Jednak to tyko pozory. Dzięki swe- sprzecznie posiadające ów mocarstwowy zwycięstwo Kraju Kwitnącej Wiśni w star- mu położeniu geograficznemu mogła ona status od wieków. ciu z azjatyckim gigantem – Imperium Ro- skierować się na podbój nie jakiś odległych Wojna japońsko-rosyjska rozpoczęła się syjskim. To ostatnie dysponowało ogrom- zamorskich lądów, lecz w bezpośrednie są- 6 lutego 1904 roku (wszystkie daty w ni- ną przewagą w siłach zbrojnych, ale nade siedztwo. Podporządkowując sobie tere- niejszym tekście zostały podane według wszystko przewyższało konkurenta poten- ny całej północnej Azji, sięgała coraz dalej, kalendarza gregoriańskiego) od zajęcia cjałem gospodarczym i demograficznym. zmieniając coraz częściej kierunek swej eks- w Cieśninie Koreańskiej rosyjskiego stat- A przy tym nie miało problemu z brakiem pansji ze wschodu na południe, w stronę ku Jekatierinosław przez japoński krążow- wszelkich surowców niezbędnych do pro- Kaukazu, Persji, Afganistanu i Chin. Dopro- nik Saiyen. Pomimo przejęcia przez wro- wadzenia wojny, co było piętą achillesową wadziło to Rosję do sytuacji, w której przy- ga jeszcze kilku innych carskich statków, do przeciwnika. Nawet zatem uwzględniając tłaczająca większość jej terytorium znajdo- rosyjskich sił zbrojnych informacja o tym, archaiczność systemu władzy w państwie wała się i do dziś dnia się znajduje w Azji. że znajdują się w stanie wojny dotarła do- carów oraz wszechogarniającą korupcję Jednak widocznym znakiem, w jaki sposób piero 9 lutego, w chwili gdy japońska flo- i nepotyzm wydawało się, że Japończycy zo- traktowano nowo podbite ziemie, było roz- ta zaatakowała Port Artur (chin. Lüshan). staną po prostu zmiażdżeni. mieszczenie rosyjskiego przemysłu, w tym Była to główna baza carskiej floty na Dale- Kraj Kwitnącej Wiśni miał jednak po najbardziej nas interesującego – zbrojenio- kim Wschodzie, zlokalizowana na Półwy- swej stronie kilka cennych atutów, któ- wego. Był on skoncentrowany w przytłacza- spie Liaotuńskim, w północno-wschodnich re umiejętnie wykorzystane i przy odrobi- jącej większości w europejskiej części Rosji, Chinach. Japoński atak na Port Artur, prze- nie uśmiechu losu, mogły zgotować całe- na zachód o Uralu. prowadzony z zaskoczenia, bez uprzednie- mu światu ogromną niespodziankę. Choć Rosjanie mieli w 1904 roku ogromne za- go wypowiedzenia wojny (dopiero 10 lutego patrząc na mapę polityczną ówczesnej Azji soby, przewyższające i to znacznie wszyst- Japończycy dopełnili ceremoniału), odegrał Wschodniej, może to wydać się szokujące, ko co mogła im przeciwstawić Japonia, jed-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 19 Bitwa pod Chemulpo 9 lutego 1904 roku nak były one skoncentrowane w Europie. sparaliżowanie rosyjskiej floty na Dalekim ną niepodległość były naciskane ze strony Aby skierować owe zasoby przeciw Krajo- Wschodzie, w stopniu pozwalającym na wszystkich konkurujących kolonialistów wi Wschodzącego Słońca nie wystarczyło w miarę bezpieczny przerzut wojsk i zaopa- i musiały się z tym pogodzić, gdyż utrzy- zmobilizować żołnierzy i powiększyć pro- trzenia w pierwszym, decydującym okresie manie równowagi między „gośćmi” było dukcję zbrojeniową, ale należało to wszyst- wojny. Gdyby to się udało, zamierzano zdo- jedyną, choć niepewną gwarancją utrzyma- ko przetransportować na wschód przez całą być główną bazę rosyjskiej floty w Port Ar- nia swego statusu podmiotu prawa między- Azję. Przy ówczesnym rozwoju infrastruk- tur, tym samym zapewniając sobie pano- narodowego. tury w azjatyckiej części Rosji, były tylko wanie na wodach Azji Wschodniej. Przed Banderę każdego mocarstwa reprezen- trzy drogi transportu zza Uralu na Daleki Japońską Marynarką Wojenną stanęło za- towały okręty zwane potocznie stacjonera- Wschód. Pierwszą była droga morska przez tem trudne i odpowiedzialne zadanie. mi, a to ze względu na fakt, że ich główną Bałtyk, Atlantyk i Ocean Indyjski. Poza dłu- Decyzję o rozpoczęciu działań wojen- funkcją było… stać i dać się zauważyć in- gotrwałością, miała ona i tę wadę, że poło- nych zatwierdził cesarz Mutsuhito 4 lute- nym. Okręty te miały zapewniać poczucie żenie Wysp Japońskich praktycznie odci- go 1904 roku. 6 lutego Sztab Generalny Ma- bezpieczeństwa dla dyplomatów i kupców nało ją od rosyjskich portów w Azji. Drugą rynarki Wojennej wydał wiceadmirałowi swego kraju, lecz ich rzeczywistą rolą była była również droga morska wzdłuż północ- Tōgō rozkaz przystąpienia do wykonania demonstracja siły. Przekaz z owej demon- nych wybrzeży Rosji. Szlak ten był jednak planów operacyjnych przygotowanych na stracji mówił: niedostępny dla szerszego strumienia że- pierwszy etap wojny z Rosją. Głównymi za- 1) jesteśmy w tym kraju obecni; glugi ze względów klimatycznych. Powyższe daniami były: zaskakujący atak na rosyjską 2) mamy w nim swoje interesy; względy wskazywały, że w przypadku wojny flotę w Port Artur oraz przerzucenie czo- 3) jesteśmy zdeterminowani by owych można liczyć jedynie na drogę lądową, któ- łowych oddziałów do koreańskiego portu interesów bronić. rą była transsyberyjska linia kolejowa. Była Chemulpo, które miały zabezpieczyć przy- Jednak w przypadku tych mocarstw ko- ona wąskim gardłem rosyjskich sił zbroj- czółek do lądowania kolejnych oddziałów lonialnych, którym brak było woli lub sił nych w Azji Wschodniej. Jej przepustowość cesarskiej armii. do zbrojnego przeciwstawienia się aspira- była bowiem bardzo ograniczona. Dlatego cjom innych konkurentów na danym te- Rosjanie winni byli skoncentrować przewa- Chemulpo rytorium przekaz ograniczał się do stwier- żające siły i stosowne zapasy w regionie jesz- Koreańskie miasto Chemulpo (obecnie dzenia „skoro nie zamierzacie naszych cze zanim do wojny z Japonią dojdzie. Jed- Inczhon) stanowiło na początku XX wieku interesów uszanować, to przynajmniej nie nak nadmierna pewność siebie, w połączniu jedno z najważniejszych portów tego kraju. zapomnijcie przeprosić”. Opinia publicz- z powszechnym defraudowaniem środków Jego znaczenie wynikało z bliskiej lokaliza- na w metropoliach imperiów kolonialnych publicznych na wszystkich szczeblach ad- cji względem Seulu – stolicy Królestwa Ko- była niezwykle czuła na punkcie swej dumy ministracji cywilnej i wojskowej spowodo- rei. Dodatkowo wzmacniał je fakt, że Che- i prestiżu. Jeśli nawet nie miała ochoty wal- wały, że gdy dzień próby nadszedł, rosyjskie mulpo znajdowało się w pobliżu granicy czyć o jakiś odległy kraik to sytuacja mo- armia i flota były dalekie od zakończenia stref wpływów między Japonią – dotąd za- głaby się łatwo zmienić, gdyby agresywny stosownych przygotowań. interesowaną przede wszystkim południo- konkurent nie dochował stosownej formy. Wszelkie słabości rosyjskiej infrastruk- wą częścią Półwyspu Koreańskiego, a Rosją Dlatego najeźdźca by nie narazić się innym tury, logistyki, administracji i sił zbroj- – dotąd zainteresowaną głównie północną mocarstwom dbał o bezpieczeństwo i doby- nych były dobrze znane stronie japońskiej, częścią tegoż półwyspu. Owa granica prze- tek ich obywateli (czasem lepiej niż o wła- której wywiad należał wówczas do świato- biegała bowiem wzdłuż równoleżnika 38º, snych) oraz oddawał stosowne honory ich wej czołówki. Japoński plan wojny zakładał czyli tam gdzie przebiega obecna linia de- przedstawicielom i banderom, zawsze dba- ich bezwzględne wykorzystanie. Zamierza- markacyjna między Koreą Południową jąc o stosowne formuły dyplomatyczne. no przerzucić na kontynent ogromną ar- a Koreą Północną. W przededniu interesującego nas kon- mię, która miała zniszczyć obecne tam woj- Zarówno położenie geograficzne jak fliktu w Chemulpo stacjonowała całkiem ska lądowe wroga zanim z Europy dotrą i portowa funkcja doskonale predestyno- spora grupa okrętów stacjonarnych: Im- stosowne posiłki. Gdy zaś Japończycy sta- wały Chemulpo do roli bazy wyjściowej dla perium Brytyjskie reprezentował krążow- ną się panami pola walki, mieli sukcesyw- wojsk japońskich zamierzających opanować nik Talbot, Imperium Francuskie reprezen- nie rozbijać, zawsze słabsze, nadciągające Koreę i Mandżurię. Szybkie podporządko- tował krążownik Pascal, bardzo skromne nowe oddziały rosyjskie, które przerzuca- wanie tej pierwszej wymagało bowiem za- Imperium Włoskie reprezentował krążow- no by wąskim szlakiem kolejowym. Kon- jęcia Seulu i „zaopiekowania” się koreańską nik Elba. Także Stany Zjednoczone mia- cepcja była znakomita, jednak Rosjanie rodziną królewską. Wejście na terytorium ły tu kanonierkę Vicksburg i transportowiec posiadali w ręku środek, który mógł sku- chińskie wiązało się z koniecznością prze- Zaffiro. Nie mogło nie być również przed- tecznie uniemożliwić Japonii jej realizację. łamania oporu armii rosyjskiej, to zaś wy- stawicielstw głównych adwersarzy. Rosja Była nim flota – Eskadra Oceanu Spokoj- muszało konieczność skoncentrowania na utrzymywała w Chemulpo aż trzy jednost- nego, z bazami w Port Artur i Władywosto- kontynencie azjatyckim stosownej ilości ja- ki – krążownik Wariag, kanonierkę Korie- ku. Mogła ona przeszkodzić w przerzucie pońskich wojsk lądowych. Posiadanie Che- jec i transportowiec Sungari, a Japonia krą- japońskiej armii do Korei i Chin, a w każ- mulpo dawało Japonii doskonały port do żownik Chiyoda. Sami Koreańczycy mieli dym razie na tyle go utrudnić, że Japończy- wyładunku posiłków i zaopatrzenia z wysp jedynie uzbrojony statek Yobu. Zauważmy, cy nie zdołaliby skoncentrować oddziałów macierzystych dla jej armii inwazyjnej wal- że Brytyjczycy sympatyzowali z Japończy- na tyle szybko, żeby wyprzedzić rosyjskie czącej na kontynencie. kami, podczas gdy Francuzi z Rosjanami, posiłki. Co więcej, mogła utrudnić zaopa- W tak ważnych portach jak Chemulpo co wobec braku głębszego zainteresowania trywanie tych wojsk cesarskich, które zdo- mocarstwa kolonialne starały się być stale ze strony amerykańskiej i włoskiej gwaran- łają dotrzeć w rejon walk na lądzie. Pod- militarnie obecne. Podobną politykę stoso- towało pełną neutralność wszystkich bez- stawowym zatem warunkiem wojennego wano wobec Chin i nie tylko. Państwa azja- pośrednio niezaangażowanych w wojnę ja- sukcesu Japonii było zniszczenie, względnie tyckie, którym udało się utrzymać formal- pońsko-rosyjską. Tabela nr 1 przedstawia

20 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst charakterystykę bojową ro- syjskich okrętów skoncentro- wanych w Chemulpo w dniu 9 lutego 1904 roku. Początek wojny 6 lutego siły główne Połą- czonej Floty zdążające pod Port Artur opuściły bazę morską Sasebo, kierując się na Morze Żółte. Po drodze, 7 lutego około godz. 16:30 oddzieliły się okręty przezna- czone do ataku na Chemulpo. Składały się z 16 jednostek, w tym: 1 krążownik pancer- ny, 4 krążowniki pancernopo- kładowe, 8 torpedowców i 3 transportowce. Prowadził je kontradmirał Uryū Sotokichi, dowódca 4. Rosyjska kanonierka Koriejec – nikłe wsparcie dla Wariaga w starciu z 9 lutego 1904 roku, choć teoretycznie Flotylli (jap. Dai Yon Sentai). uzbrojona była w 2 działa budzącego szacunek kalibru 203 mm. Fot. zbiory Anatolija Odajnika

Tabela nr 1. Okręty rosyjskie uczestniczące w bitwie pod Chemulpo krążownik Takachiho krążownik Wariag wyporność normalna 3710 t wyporność normalna 7135 t prędkość maksymalna 19 w prędkość maksymalna 23 w uzbrojenie artyleryjskie 8×152 mm uzbrojenie artyleryjskie 12×152 mm 2×57 mm 12×75 mm 6×47 mm 8×47 mm uzbrojenie torpedowe 4×356 mm 2×37 mm krążownik Niitaka uzbrojenie torpedowe 6×381 mm wyporność normalna 3420 t kanonierka Koriejec prędkość maksymalna 20 w wyporność normalna 1355 t prędkość maksymalna 13 w uzbrojenie artyleryjskie 6×152 mm 10×76 mm uzbrojenie artyleryjskie 2×203 mm 4×42 mm 1×152 mm 4×107 mm krążownik Akashi 2×47 mm wyporność normalna 2800 t 4×37 mm prędkość maksymalna 20 w uzbrojenie torpedowe 1×381 mm uzbrojenie artyleryjskie 2×152 mm 6×120 mm 10×47 mm Tabela nr 2. Japońskie okręty uczestniczące w bitwie pod Chemulpo 4×42 mm krążownik Asama uzbrojenie torpedowe 4×381 mm wyporność normalna 9855 t krążownik Chiyoda prędkość maksymalna 22 w uzbrojenie artyleryjskie 4×203 mm wyporność normalna 2440 t 14×152 mm prędkość maksymalna 19 w 12×76 mm uzbrojenie artyleryjskie 10×120 mm 8×47 mm 14×47 mm uzbrojenie torpedowe 4×457 mm uzbrojenie torpedowe 3×356 mm krążownik Naniwa torpedowce typu Hayabusa wyporność normalna 3710 t wyporność normalna 155 t prędkość maksymalna 19 w prędkość maksymalna 28 w uzbrojenie artyleryjskie 8×152 mm 2×57 mm uzbrojenie artyleryjskie 1×57 mm 6×47 mm 2×42 mm uzbrojenie torpedowe 4×356 mm uzbrojenie torpedowe 3×457 mm

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 21 Tekst

Japoński krążownik pancerny Asama – okręt flagowy kontradmirała Uryū Sotokichi w bitwie pod Chemulpo. Uzbrojony w 4 działa 203 mm oraz 14 dział 152 mm – sam jeden dysponował potencjałem wystarczającym do rozbicia całej rosyjskiej eskadry zgromadzonej w tym porcie. Fot. „Ships of the World” Owa flotylla stanowiła trzon jego zespo- stwo lądującym oddziałom od strony mo- ko oczywista. Po południu zarządził zmianę łu, a składała się z 4 krążowników pancer- rza. Miał świadomość, że w rejonie Che- kursu na oddalenie od rosyjskiej bazy, cie- nopokładowych: Akashi, Naniwa, Niitaka mulpo może napotkać okręty rosyjskie. kawy, czy wróg da się sprowokować i ruszy i Takachiho. Osłaniały ją dwa dywizjony Zagrożenie z ich strony musiało zostać wy- w pościg, poza zasięg swych dział lądowych. torpedowców. 9. Dywizjon Torpedowców eliminowane. Tabela nr 2 (na str. 21) przed- Nic takiego jednak nie nastąpiło. W tej sytu- (jap. Dai Kyū Tei Tai) składał się z 4 jedno- stawia charakterystykę bojową japońskich acji Tōgō zaniechał dalszej akcji. Pojedynek stek: Aotaka, Hato, Kari i Tsubame. 14. Dy- okrętów skoncentrowanych do ataku na artyleryjski nie poczynił wielkich strat po wizjon Torpedowców (jap. Dai Jūyon Tei Chemulpo w dniu 9 lutego 1904 roku. obu stronach. Japończycy uzyskali jednak Tai) składał się z 4 jednostek: Chidori, Hay- Wieczorem 8 lutego zespół wiceadmira- nieco więcej uszkadzając krążownik pan- abusa, Manazuru i Kasasagi. 4. Flotylla i 9. ła Tōgō zbliżył się do Port Artur z głównymi cernopokładowy Nowik. Dywizjon Torpedowców wchodziły etato- siłami, na które składało się: 6 pancerników W sumie japoński atak na Port Artur 9 lu- wo w skład 2. Floty, zaś 14. Dywizjon Tor- eskadrowych, 5 krążowników pancernych, tego 1904 roku zakończył się sukcesem ope- pedowców przynależał do 1. Floty. Aby 4 krążowniki pancernopokładowe, 2 kano- racyjnym i taktycznym. Rosjanie nie stracili wzmocnić siłę ognia zespołu wiceadmirał nierki torpedowe oraz 18 kontrtorpedow- co prawda żadnego okrętu, lecz 2 pancerni- Tōgō przydzielił mu dodatkowo krążownik ców. Wówczas wydzielono niszczyciele, ki i 2 krążowniki pancernopokładowe zo- pancerny Asama, nominalnie podległy 2. które ruszyły na spodziewane kotwicowi- stały poważnie uszkodzone i wyłączone na Flotylli (jap. Dai Ni Sentai) działającej w ra- ska rosyjskich okrętów na redzie Port Ar- pewien czas z walk. Ale należy również pa- mach 2. Floty. Kontradmirał Uryū uczynił tur. Ich akcja zakończyła się bezsprzecznie miętać, że dzięki poważnemu ogranicze- go swym tymczasowym okrętem flagowym, japońskim sukcesem, pomimo że nie zato- niu swobody manewru rosyjskiej floty Ja- miast krążownika Naniwa, który pełnił ów nął ani jeden rosyjski okręt. Jednak 3 cięż- pończycy uzyskali wolną rękę w przerzucie honor na co dzień. kie jednostki zostały poważnie uszkodzone, wojsk do Korei, a później Chin. Dzięki raj- Nie dość na tym, do zespołu Uryū miał w tym 2 pancerniki Cesariewicz i Retwizan dowi na Port Artur transport ten odbywał dołączyć krążownik pancernopokłado- oraz krążownik pancernopokładowy Pałła- się gładko i niemal bez strat, a japoński plan wy Chiyoda z 6. Flotylli (jap. Dai Roku Sen- da. Japończycy mieli co prawda dwa uszko- wojny mógł zostać bezwzględnie wykonany. tai) działającej w ramach 3. Floty. Jak wspo- dzone niszczyciele, lecz nie ponieśli strat mniano został on uprzednio wysłany do w ludziach. Preludium Chemulpo, by obserwować poczynania ro- Nad ranem wiceadmirał Tōgō postano- Do licznych błędów popełnionych przez syjskie i koreańskie w tym mieście i na wo- wił zbliżyć się z ciężkimi okrętami do Port stronę rosyjską tuż przed wybuchem kon- dach do niego przyległych. Artur i sprawdzić rezultaty ataku torpedo- fliktu z Japonią należy zaliczyć i ten, że po- Głównym zadaniem zespołu kontrad- wego bojem. Rosjanie przewidzieli japoń- mimo narastania napięcia wojennego nie mirała Uryū było eskortowanie 3 transpor- ski manewr i ruszyli ze swego kotwicowiska, odwołano z Chemulpo okrętów. Było oczy- towców: Dairen Maru, Otaru Maru i Eijō z zamiarem zajęcia pozycji wyczekującej wiste, że Japończycy podejmą próbę ich od- Maru przewożących ponad 2,5 tysiąca żoł- pod osłoną artylerii nadbrzeżnej. Rosjanie cięcia od Port Artur i przejęcia lub znisz- nierzy mających dokonać desantu w Che- mogli przeciwstawić Japończykom jedy- czenia, a mimo to wciąż stały w koreańskim mulpo i zabezpieczyć port dla dalszych nie 5 sprawnych pancerników, 1 krążownik porcie w oczekiwaniu na nie wiadomo transportów wojsk inwazyjnych. Japoński pancerny i 3 krążowniki pancernopokłado- co. Szczególnie naganne było pozostawie- dowódca miał też zapewnić bezpieczeń- we. Taktyka wroga stała się dla Tōgō szyb- nie tam tak cennego okrętu jakim był krą-

22 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Chemulpo 9 lutego 1904 roku

żownik pancernopokładowy Wariag. Był to okręt o godz. 16:20, tuż po minięciu wy- rosyjskie okręty poddały się lub opuści- okręt duży, nowy i dość nowoczesny jak na sepki Yodolmi, znajdującej się na począt- ły port. Informacja ta dotarła do dowódcy tamte czasy, mógł stanowić cenne wzmoc- ku wejścia do kanału prowadzącego do ko- krążownika Wariag komandora Wsiewoło- nienie dla głównych sił floty rosyjskiej reańskiego portu. Dla obu stron spotkanie da Rudniewa około godz. 08:00. Z racji star- skoncentrowanych w Port Artur. Zaprze- w tym miejscu było pewnym zaskoczeniem. szeństwa stał on teraz na czele rosyjskiego paszczono jednak na to szansę. Gdy zespół Uryū nakazał 9. Dywizjonowi Torpedow- zespołu złożonego z jego krążownika, ka- kontradmirała Uryū podchodził pod Che- ców dokonać pozorowanego ataku na Ro- nonierki Koriejec i transportowca Sunga- mulpo Wariag, wraz z kanonierką Koriejec sjanina, celem zmuszenia go do zawrócenia. ri. Natychmiast musiał zdać sobie sprawę i transportowcem Sungari, wciąż pozosta- Nie chciał pozwolić na wymknięcie się jed- z dramatycznej sytuacji w jakiej jego trzy wał w koreańskim porcie. Z takiego prezen- nostki na otwarte wody. Koriejec uchylając jednostki się znalazły. Wobec miażdżącej tu Japończycy nie mogli zrezygnować, od- się od możliwego ataku, a nie mając pełnego przewagi przeciwnika ich los był w zasadzie cięta grupa carskich okrętów musiała zostać rozeznania w sytuacji politycznej i militar- przesądzony. Rudniew musiał jedynie od- w ten lub inny sposób unieszkodliwiona. nej oddał jedynie dwa strzały ostrzegawcze, powiedzieć na pytanie w jakim stylu… ma Nad ranem 8 lutego zespół Uryū dotarł po czym zawrócił do Chemulpo. Japończy- odnieść klęskę. w okolice wysepki Baker u wejścia do ka- cy ponieśli jednak pewną stratę, gdyż torpe- Rosyjski dowódca miał potencjalnie czte- nału prowadzącego na redę wewnętrzną dowiec Tsubame osiadł w czasie pozorowa- ry możliwości. Po pierwsze, mógł skapitulo- Chemulpo. Tu czekał już krążownik Chiy- nej akcji na mieliźnie poważnie uszkadzając wać. Wyjście to jednak nie wchodziło w ra- oda, który w nocy opuścił koreański port by kadłub, choć bez zagrożenia dla żywotności chubę i zdawali sobie z tego sprawę wszyscy. dać znać nadchodzącym o tym co w nim się jednostki. Ponieważ obie strony jedynie po- Poddanie się bez walki godziłoby w honor dzieje. Uryū spodziewał się rosyjskiej obec- zorowały akcje bojowe, nie można jeszcze dowódcy i rosyjskiej bandery, a co gorsza ności, zatem nie mogło to wpłynąć na zmia- mówić o rozpoczęciu bitwy pod Chemulpo. oznaczałoby przejęcie jego okrętów przez nę planów operacyjnych. Około godz. 14:00 Ta miała się rozegrać dopiero nazajutrz. wroga, a tym samym dodatkowe wzmoc- japoński zespół wszedł do cieśniny prowa- Wszedłszy na redę Uryū nakazał rozpo- nienie jego floty. Po drugie, mógł dokonać dzącej na redę Chemulpo, jedynie 14. Dy- częcie wysadzania wojsk z transportow- samozatopienia. Trójka jednostek nie trafi- wizjon Torpedowców pozostał na zewnątrz. ców na ląd. Operacja desantu rozpoczęła łaby w ręce japońskie, choć z czasem mogła- Niebawem dołączyła do niego kanonier- się 8 lutego o godz. 17:00 i trwała do godz. by zostać wydobyta, jednak i takie rozwią- ka Chihaya eskortująca rosyjski pryz w po- 02:30 już 9 lutego. Rosjanie obserwowali ak- zanie bez podjęcia walki musiałoby zostać staci statku Argun. Kanonierka ta wchodzi- cję wroga, lecz nie przeciwdziałali, gdyż po- uznane za niedopuszczalne. Nawet jeśli Ro- ła w skład 2. Flotylli, gdzie pełniła zwykle siadane rozkazy zabraniały przeciwstawia- sjanie nie mieli szans na zwycięstwo, to mo- funkcję awiza. nia się akcjom desantowym jeśli odbywały gli chociaż postarać się o zadanie wrogowi Wchodzące do Chemulpo okręty japoń- się na południe od 38º równoleżnika. Przy- jak największych strat. Trzecią możliwo- skie niespodziewanie napotkały wycho- pomnijmy, Rosjanie wciąż nie wiedzieli, że ścią byłoby zatem podjęcie walki w porcie. dzącą z niego kanonierkę Koriejec, któ- znajdują się już faktycznie w stanie wojny. Rosyjskie okręty mogłyby ustawić się pro- ra przewoziła pocztę dyplomatyczną, co Dopiero po zakończeniu lądowania stopadle do kanału wejściowego na redę było szczególnie istotne wobec odcięcia kontradmirał Uryū powiadomił rosyjskie- i oczekiwać nieuchronnego nadejścia Ja- przez Japończyków połączeń telegraficz- go konsula w Chemulpo, że oba kraje to- pończyków. Miałoby to tę niewątpliwą za- nych już 6 lutego. Dostrzegli oni rosyjski czą wojnę i w związku z tym żąda on by letę, że ograniczałoby korzyści jakie Uryū Japoński krążownik Niitaka. 4. Flotylla, w skład której wchodził wspierała incydentalnie działania Asamy 9 lutego 1904 roku. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 23 Bitwa pod Chemulpo 9 lutego 1904 roku posiadał w postaci przewagi liczebnej, gdyż na zagładę, co mogłoby ujemnie wpłynąć na z walki, w tym 5 armat 152 mm i 7 ka- Rosjanie ustawiliby słynną kreskę poziomą na ich gotowość do poświęceń. Postawa libru 75 mm. Co gorsza okręt zaczął nabie- w literze T. Czwartą możliwością było wyj- Rosjan w czasie pierwszych miesięcy woj- rać wody. Natomiast jakimś cudem trafień ście z portu i podjęcie próby przerwania się. ny wcale jednak nie wskazuje by ich duch uniknęła towarzysząca mu kanonierka. Jednak wobec przewagi wroga i łatwości za- walki był aż tak niski, żeby dowódca na- W tej sytuacji już o godz. 13:00 Rudniew blokowania wąskiego kanału wejściowego wet w tak dramatycznej sytuacji nie zdołał poczuł się zmuszony do zarządzenia odwro- było to rozwiązanie całkowicie nierealne, utrzymać dyscypliny. Rudniew mógł jed- tu do Chemulpo. Ogień przerwano o godz. a pozbawiało Rosjan jedynych atutów jakie nak uznać, że wizja wyrwania się z matni 13:15. Uryū wstrzymał się od pościgu, być mogli wykorzystać w swojej sprawie, a które podziała mobilizująco na jego załogi, choć może nieco zaskoczony dziwną postawą zapewniało przyjęcie rozwiązania trzeciego. sam wiedział o jej iluzoryczności. Może wroga, który najpierw wyszedł do wydawa- Japończycy w oczekiwaniu na rosyjską być jednak i tak, że rosyjski dowódca po łoby się samobójczej walki, a później nader odpowiedź wycofali się z redy Chemulpo. prostu źle ocenił sytuację. szybko z niej zrezygnował (nie można było Transportowce w osłonie torpedowców od- W każdym razie Rudniew postanowił przecież wykluczyć jakiejś pułapki, choćby daliły się od akwenu walki. Krążowniki po- pozostawić transportowiec Sungari w Che- w postaci naprędce ustawionych min). zostały u wrót kanału wyjściowego w goto- mulpo (najprawdopodobniej z rozkazem Żaden rosyjski pocisk nie okazał się cel- wości do przechwycenia rosyjskich okrętów samozatopienia w przypadku próby prze- ny. Tymczasem Japończycy uzyskali aż 11 w razie próby wyjścia w morze. jęcia przez wroga), a sam poprowadził krą- trafień w rosyjski krążownik, w tym 3 poci- żownik Wariag i kanonierkę Koriejec prze- skami kalibru 203 mm i 8 kalibru 152 mm. Bitwa ciw Japończykom. 9 lutego o godz. 12:15 Zginęło na nim 32 rosyjskich marynarzy. Spośród czterech wyżej wspomnianych okręty rosyjskie podniosły kotwice. Pierw- Koriejec nie odniósł żadnych uszkodzeń, rozwiązań komandor Rudniew wybrał wyj- sze strzały rozległy się tuż po godz. 12:20. podobnie jak wszystkie okręty japońskie. ście z portu i podjęcie próby przebicia się Z odległości około 7500 metrów ogień Przybywszy na redę Chemulpo Rudniew przez japońską blokadę. Bez wątpienia była otworzył jako pierwszy krążownik pancerny uznał dalszą walkę za niemożliwą i zarzą- to decyzja błędna. Rosyjski dowódca znał Asama celując do idącego na czele skrom- dził samozatopienie wszystkich trzech znaj- w przybliżeniu skład zespołu wroga. Kontr- nego szyku wroga Wariaga. Idący za Asamą dujących się w porcie carskich jednostek. admirał Uryū zapewne nie ukrywał przed krążownik pancernopokładowy Chiyoda O godz. 16:27 wysadzono w powietrze ka- konsulem carskim swej ogromnej przewa- wziął na cel Koriejca. Do walki włączały się nonierkę, która chwilę później zatonęła. gi, w jego interesie było zastraszenie wroga też sporadycznie dwie inne pary japońskich O godz. 16:30 otwarto zawory denne krą- i w miarę możliwości przejęcie lub zatopie- krążowników znajdujące się nieco w odda- żownika, który osiadł na dnie około godz. nie jego okrętów w porcie, gdzie łatwo moż- li: Naniwa i Niitaka oraz Takachiho i Akashi. 18:00. Na transportowcu Sungari zniszczo- na było je wydobyć i wyremontować. Tor Walka była stosunkowo krótka i trwała no kotły po czym statek podpalono, zatonął wodny z Chemulpo był stosunkowo wąski, niewiele ponad 45 minut. Japończycy strze- późnym wieczorem. Marynarze ze znisz- Japończycy musieliby być ślepi i głusi żeby lali celniej. Rosjanie zdołali podejść jedynie czonych okrętów zostali podjęci przez krą- przeoczyć wychodzących Rosjan, nie było na wysokość wyspy Yodolmi u wyjścia z ka- żowniki państw neutralnych. Przewieziono na to szans nawet w nocy. nału prowadzącego do koreańskiego portu. ich do Singapuru i Hongkongu skąd zosta- Trudno racjonalnie uzasadnić decyzję Jeden z japońskich pocisków uszkodził ster li odesłani do Europy. Rudniewa. Być może obawiał się o mora- Wariaga, załodze udało się jednak przywró- le swych podwładnych w sytuacji przyję- cić zdolność do manewrowania. Poważnie Zakończenie cia walki w porcie. Jego marynarze mieli- pustoszony był również pokład carskiego Trzeba podkreślić, że sytuacja zespo- by wówczas pełną świadomość skazania krążownika, część dział została wyłączo- łu rosyjskiego przebywającego w Chemul- Japoński krążownik Chiyoda – stacjoner w Chemulpo w okresie poprzedzającym starcie na wodach prowadzących do po 9 lutego 1904 tegoż koreańskiego portu. Fot. „Ships of the World” roku była beznadziej- na. Komandor Rud- niew nie mógł ocalić swych okrętów, mógł jedynie postarać się maksymalnie wy- windować cenę jaką Japończycy musieliby zapłacić za jego trzy jednostki. Drama- tyczna sytuacja w ja- kiej się znalazł była całkowicie niezależ- na od niego, zawini- ło rosyjskie naczelne dowództwo. Tak cen- ny okręt jak krążow- nik Wariag w ogóle nie powinien w sytu- acji wielkiego napię- cia w stosunkach ja- pońsko-rosyjskich

24 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ponownie rosyjski krążownik Wariag, tym tym razem we Władywostoku w 1917 roku. Po zatopieniu w Chemulpo, został podniesiony, naprawiony i wcielony do japońskiej floty. W 1916 roku został odsprzedany Rosji, jako że oba kraje znajdowały się wówczas po tej samej stronie w I wojnie światowej. Fot. zbiory Siergieja Bałakina przebywać w porcie, który można było ła- Można zastanawiać się też nad tym, czy tym razem jako sojusznicy Rosjan w I woj- two odciąć od sił głównych. Gdyby Rosja- już po starciu z okrętami japońskimi, Rud- nie światowej, sprzedali im ów krążownik. nie wyruszyli do Port Artur jeszcze późnym niew nie powinien wrócić do koncepcji wal- W ten sposób powrócił on pod macierzystą wieczorem 7 lutego byłaby jakaś szansa na ki na samej redzie, lecz tym razem jego sy- banderę i pod pierwotną nazwę – Wariag. uniknięcie katastrofy. tuacja była znacznie gorsza. Wariag był Gdy jednak 8 lutego zespół kontradmi- poważnie uszkodzony, a część jego artyle- Ważniejsza bibliografia rała Uryū znalazł się pod Chemulpo szan- rii niezdolna do akcji, poza tym bardzo wie- Bartlett Christopher, Konflikt globalny. Międzynarodowa sa ta przestała istnieć. Odtąd od komando- lu jego marynarzy było rannych. Szanse na rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880-1990, Wro- ra Rudniewa zależało tylko, w jakim stylu zadanie wrogowi strat, już uprzednio nie- cław 1997. rosyjskie okręty znajdą się na dnie, bowiem wielkie, teraz stawały się śladowe. Dowód- Bazylow Ludwik, Wieczorkiewicz Paweł, Historia Rosji, owego dna uniknąć już nie mogły. Mimo ca uznał, że takie rozwiązanie pozwoli unik- Wrocław 2005. wszystko najlepszym rozwiązaniem byłaby nąć dodatkowych strat w ludziach. W tej Beasley William, Japanese imperialism 1894-1945, obrona na redzie koreańskiego portu. Sto- sytuacji ta jego decyzja o zatopieniu trzech Oxford 1999. sunkowo wąski kanał utrudniłby Japoń- własnych jednostek nie może być oceniana Dobrzycki Wiesław, Historia stosunków międzynarodo- czykom korzystanie z przewagi liczebnej, w kategoriach błędu, niezależnie od tego czy wych 1815-1945, Warszawa 2007. a Rosjanom pozwolił na maksymalne wy- uznajemy ją za słuszną, czy też przyjmuje- Dyskant Józef, Port Artur 1904, Warszawa 1996. korzystanie własnej artylerii. Może udało- my konieczność walki do końca w nadziei Dyskant Józef, Michałek Andrzej, Port Artur, Cuszima by się w takiej sytuacji zadać cesarskiej flo- na zadanie wrogowi strat. 1904-1905, Warszawa 2005. cie jakieś bolesne straty nim nieuchronny Zatopienie okrętów w porcie ma tę ce- Gozdawa-Gołębiowski Jan, Od wojny krymskiej do bał- los dopełniłby się. Podkreśla się, że Rud- chę, że można je stosunkowo łatwo wydo- kańskiej, Gdańsk 1985. niew nie chciał narażać na szwank okrętów być i wyremontować. Była to dodatkowa Kennedy Paul, Mocarstwa Świata. Narodziny, rozkwit, państw neutralnych, lecz to słaba wymów- korzyść jaką Japończycy wynieśli z bitwy upadek, Warszawa 1995. ka. Po pierwsze dlatego, że dowódcy tych pod Chemulpo, tyle że zmaterializowała się Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869- jednostek sami zaproponowali opuszcze- ona już po zakończeniu wojny japońsko- 2006, Warszawa 2006. nie przez siebie portu w razie podjęcia walki -rosyjskiej. W 1905 roku Japończycy wy- Olender Piotr, Wojna rosyjsko-japońska 1904-1905. przez Rosjan na jego wodach. Poza tym Ja- dobyli z dna krążownik Wariag, który po Działania na morzu, Kraków 2010. pończykom też musiało zależeć na dobrych remoncie został w 1907 roku wcielony do Olender Piotr, Wojny morskie 1883-1914, Warszawa stosunkach z neutralnymi mocarstwami, japońskiej floty pod nazwą Soya. Podob- 2005. a to oni właśnie musieliby strzelać w ich kie- ny los stał się udziałem Sungari. Natomiast Pałasz-Rutkowska Ewa, Starecka Katarzyna, Japonia, runku! Także rzekoma troska o ludność cy- zniszczenia na Koriejcu były na tyle duże, Warszawa 2004. wilną w mieście jest mało wiarygodna i ra- że uznano go za niewarty naprawy, wpływ Rogacki Tomasz, Japońsko-rosyjska wojna morska 1904- czej sugeruje próbę Rudniewa jakiegoś na to miał też z całą pewnością podeszły 1905, Zabrze 2011. racjonalnego wytłumaczenia swej decyzji wiek tego okrętu. Solarz Jacek, Armia japońska 1875-1945, Warszawa o wyjściu z Chemulpo już po fakcie. Tak czy Soya służył w Japońskiej Marynarce Wo- 2001. owak był to z jego strony błąd. jennej przez 9 lat. W 1916 roku Japończycy, Totman Conrad, Historia Japonii, Kraków 2009.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 25 Krzysztof Dąbrowski Yamakaze w na fotografii z lat 20. XX wieku. Tekst Fot. „Ships of the World”

Umikaze i Yamakaze Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty

Geneza dów takiego stanu rzeczy był fakt, że nosi- nia w zależności od okoliczności. Dalszych Pierwsza dekada XX wieku to czas „dred- cielami torped były wówczas małe jednostki materiałów do prac teoretycznych dostar- notowej rewolucji”. Zasadnicze zmiany zało- o wyporności od kilkudziesięciu do najwy- czyło opracowane przez Wydział Opera- żeń w zakresie uzbrojenia i innych charak- żej kilkuset ton, nie będące w stanie realizo- cyjny Sztabu Floty studium porównawcze terystyk dotyczyły w tym okresie nie tylko wać postawionych im zadań. Działo się tak najnowszych niszczycieli głównych potęg okrętów liniowych, lecz poprzez wprowa- gdyż niewielkie rozmiary okrętów oznacza- morskich. Realizowanie zadań ofensywnych dzenie szeregu udoskonaleń technicz- ły niedostateczne własności morskie, mały wymagało silnego uzbrojenia torpedowego, nych oraz przewartościowań koncepcyj- zasięg i ograniczone możliwości instalowa- równocześnie zadania defensywne czyniły nych, również jednostek innych klas, w tym nia uzbrojenia nie wspominając o manka- koniecznym zainstalowanie silnego uzbro- niszczycieli i szerzej jednostek z uzbroje- mentach mniejszej wagi. Najbardziej oczy- jenia artyleryjskiego. Rozbudowany zestaw niem torpedowym. Odnosząc się do wa- wistym rozwiązaniem tego problemu była środków walki wymagał dla jego zamonto- runków japońskich powyższe uwagi nale- budowa okrętów o większych rozmiarach, wania odpowiednio dużego okrętu, kwestia ży uzupełnić o chęć inkorporacji w nowo co też postanowiono uczynić. wielkości miała też zasadnicze znaczenie dla budowanych okrętach również doświad- Mając powyższe na względzie jako punkt dzielności morskiej oraz zasięgu, co wszyst- czeń wojennych. Należy bowiem pamię- wyjściowy do opracowania nowych nisz- ko razem jeszcze raz potwierdzało wnioski tać, że w owym czasie Nihon Kaigun mógł czycieli przyjęto założenia sformułowane wynikające z już wspomnianej analizy do- się poszczycić doświadczeniem w zakre- w 1907 r. przez komandora Hiraga Tokuta- świadczeń bojowych i prowadziło do kon- sie bojowego wykorzystania broni torpe- ro z Wydziału Operacyjnego Sztabu Floty. kluzji, że nowe niszczyciele będą wypierać dowej w dwóch wojnach, to jest w wojnie Zgodnie z tymi założeniami japońska flota około 900-1000 ton1. z Chinami 1894-95 oraz dziesięć lat póź- winna posiadać szybkie niszczyciele zdolne Obok wielkości planowanych jedno- niej z Rosją w latach 1904‑05. Doświadcze- do działania w znacznym oddaleniu od wła- stek niezwykle istotny był również wy- nia te potwierdzały skuteczność torped jako snych baz, mogące zarówno przeprowadzać środka walki, nawet jeśli osiągnięte rezultaty ataki torpedowe na ciężkie okręty przeciw- 1. Rozważano też budowę małych niszczycieli o wy- nie zawsze całkowicie spełniały pokładane nika jak też zabezpieczać własne siły głów- porności 400 ton lecz ostatecznie z nich zrezygnowano – po pierwsze ze względu na oczywiste ograniczenia ta- w nich oczekiwania. Analiza działań bojo- ne przed atakami jednostek torpedowych kich jednostek, a po drugie z powodu trudności finanso- wych szybko wykazała, iż jednym z powo- nieprzyjaciela oraz wykonywać inne zada- wych, które były skutkiem wojny z Rosją.

26 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty bór dla nich odpowiedniego napędu. Już Okręty wojenne jak sama nazwa wskazu- Podsumowując, w efekcie wytężonych w 1900 roku brytyjska firma Yarrow za- je budowane są do walki, tak więc o ich fak- prac japońskim konstruktorom udało się proponowała wyposażenie w turbiny ja- tycznej przydatności decyduje posiadane połączyć w jednym projekcie wszystkie po- pońskich niszczycieli i torpedowców, lecz uzbrojenie. Zgodnie z projektem artyleria żądane cechy. Tym sposobem z pod ich ręki wówczas Japończycy nie zdecydowali się miała początkowo składać się z dwóch dział wyszedł duży, bowiem wypierający ponad jeszcze na tak awangardowe rozwiązanie kal. 102 mm (101,6 mm) uzupełnianych 1000 ton i nowoczesny (rzecz jasna jak na preferując wypróbowane maszyny tłoko- przez pięć dział kal. 76,2 mm. Jednak już standardy epoki), szybki oraz silnie uzbro- we. Po upływie kilku lat, dzięki staraniom po wodowaniu kadłuba zdecydowano by jony niszczyciel, którego charakterystykę kontradm. Miyabara Jiro oraz wobec coraz w miejsce armat kal. 102 mm zainstalować przedstawiono poniżej. szerszego stosowania napędu turbinowego działa kal. 120 mm. Co się tyczy uzbroje- na całym świecie, Ministerstwo Marynar- nia torpedowego, to rzecz się miała dokład- Charakterystyka ogólna ki Wojennej zaordynowało wyposażenie nie na odwrót – początkowo planowano za- Sylwetkę okrętów kształtowały cztery najnowszych okrętów w ten rodzaj siłow- stosować torpedy kal. 533 mm, lecz wobec kominy oraz dwa maszty: za główną bryłą ni. Jako pierwsze turbiny otrzymały pan- niedopracowania takowych musiano zado- nadbudówki znajdował się wysoki fokmaszt cernik Aki2 oraz krążownik pancerny (na- wolić się torpedami kalibru 457 mm. Aby z rejami służącymi podnoszeniu flag sygna- stępnie przeklasyfikowany na krążownik zwiększyć siłę rażenia uzbrojenia torpedo- łowych, natomiast przed niską nadbudów- liniowy) Ibuki3. Początkowo zakupiono wego kmdr Kawashima Shōzō zapropono- ką rufową umieszczono krótki grotmaszt, turbiny amerykańskiej firmy Curtis (sze- wał wykorzystanie dwururowych zespołów obydwa typu palowego, lekko pochylone rzej Japońskie krążowniki pancerne typów wyrzutni torped. Propozycja została przyję- w kierunku rufy. Kominy ustawiono w rów- Tsukuba i Ibuki w „Okręty Wojenne” nr ta, jednak zdwojone wyrzutnie miał otrzy- nych odstępach, jedynie między pierwszym 110 i 111), lecz wkrótce zakupiono też tur- mać tylko jeden z nowych okrętów. Ponadto a drugim zostawiono więcej przestrzeni nie- biny brytyjskiej firmy British Parsons Ma- niszczyciele miały przenosić specjalne miny zbędnej dla zainstalowania wyrzutni tor- rine Steam Turbine Co., które w celach dryfujące, które zostaną szerzej przybliżone ped. Nadbudówki, choć dość liczne, były doświadczalnych zainstalowano na kano- w opisie uzbrojenia. jednak niewielkich rozmiarów. Zwieńczona nierce Mogami4. Próby turbin brytyjskiej Niemniej ważna od uzbrojenia był rów- platformą z pojedynczym7 reflektorem bry- produkcji ewidentnie wypadły pomyśl- nież kwestia siłowni. Jak już wskazano po- ła pomostu miała lekką konstrukcję, poza nie, bowiem Japończycy zdecydowali się wyżej dla niszczyciele wybrano napęd tur- tym za drugim, trzecim i czwartym komi- na wykorzystania ich do napędu nowych binowy, ale do rozważenia pozostawała nem znajdowały się pokładówki – pierwsza niszczycieli. Dodatkowo brytyjskie turbi- jeszcze sprawa jego konfiguracji. Zdecydo- i ostania z platformami dział kal. 76,2 mm ny miały też i tę zaletę, że były znacznie wano, by jednostki wyposażyć w siłownie – a na rufie jeszcze jedna niewielka nadbu- tańsze od amerykańskich. Ostatecznie fir- pracującą na trzy wały gdzie środkowy wał, dówka z zapasowym stanowiskiem sterowa- ma Mitsubishi działając wspólnie z Cesar- napędzany przez jeden zespół turbin, sto- nia. Całości obrazu dopełniały dwie pary ską Flotą zawarły z firmą Parsons w dniu sowano do pływania przy prędkości eko- żurawików dla łodzi okrętowych na każdej 15 maja 1911 r. kontrakt na zakup licencji nomicznej, a celem osiągnięcia prędkości z burty między trzecim a czwartym komi- produkcyjnej turbin za sumę 3000 £ (nie maksymalnej uruchamiano pozostałe. Nale- nem oraz liczne nawiewniki. licząc opłat dodatkowych)5. ży w tym miejscu wyjaśnić, że siłownia tur- Okręty miały zaobloną rufę oraz lek- binowa była dla niszczycieli bardzo dobrym ko pochyloną dziobnicę. W celu polepsze- Projekt rozwiązaniem z powodu możliwości rozwi- nia dzielności morskiej i ochrony jednostek Sporządzenie projektu nowych niszczy- jania i co nie mniej ważne utrzymywania przed zalewaniem dziobówka była podnie- cieli powierzono Departamentowi Tech- przez dłuższy czas wysokiej prędkości. Jed- siona o jeden poziom względem reszty ka- nicznemu Floty (Kaigun Kansei Honbu). nak mimo oczywistych zalet ten rodzaj na- dłuba. Niemniej dziobówka była węższa Biorąc pod uwagę wyniki wspomnianych pędu nie był również pozbawiony istotnych aniżeli reszta kadłuba do poziomu pokła- prac teoretycznych i doświadczeń praktycz- wad: po pierwsze turbiny były ze wzglę- du górnego (głównego) ze względu na ko- nych konstruktorzy i kreślarze przystąpi- du na duże zużycie paliwa bardzo nieeko- nieczność zapewnienia możliwości strze- li do opracowywania projektu niszczycie- nomiczne, a po drugie występowały straty lania przez dziób dla przedniej pary armat la oznaczonego F 9. Niebawem wynik ich mocy przy pływaniu z niewielką prędko- kal. 76,2 mm (patrz też Uzbrojenie). Wy- pracy zmaterializował się w formie rysun- ścią, szczególnie, że niestosowano jeszcze miary jednostek przedstawiały się następu- ków projektowych. Zaprojektowane jed- wówczas przekładni redukcyjnych. Tak więc jąco: długość całkowita 98,53 m, długość na nostki pod wieloma względami przypomi- powstawał dylemat wyboru pomiędzy osią- linii wodnej 97,84 m, długość między pio- nały współczesne im brytyjskie niszczycieli ganiem i utrzymaniem wysokiej prędko- nami 94,48 m, szerokość 8,53 m i zanurze- typu Tribal6, choć brak jest w dostępnych ści maksymalnej a ekonomiką pracy siłow- nie 2,74 m. Tak więc kadłub był smukły, źródłach potwierdzenia by Japończycy ni, bardzo ważną z punktu widzenia zużycia gdyż stosunek jego długości do szerokości bezpośrednio wzorowali się na tych okrę- paliwa, zwłaszcza podczas dłuższych rejsów. 2. wyp. 21 800 t, prędkość 20 w, uzbr. 4 x 305 mm, tach. Niemniej zważywszy na ówczesną Przed tym jak zaczęto stosować przekładnie 12 x 254 mm, 8 x 152,4 mm oraz art. małokalibrowa współpracę między Albionem i Nipponem redukcyjne starano się znaleźć inne rozwią- i w.t. można uznać za niemal pewne, że przed- zania dla tego problemu, a jednym z możli- 3. wyp. 14 638 t, prędkość 21 w, uzbr. 4 x 305 mm, 8 x 203 mm, 14 x 120 mm oraz art. małokalibrowa i w.t. stawiciele Kraju Kwitnącej Wiśni mie- wych sposobów było zastosowanie siłowni 4. wyp. 1372 t, prędkość 23 w, uzbr.2 x 120 mm, 4 x li możliwość zapoznania się z tym typem trójwałowej. W ten właśnie sposób postę- 76,2 mm, 2 w.t. 457 mm – dodać warto, że jednostka ta był klasyfikowana również jako krążownik nieopance- okrętów i zrobili odpowiedni użytek ze powali Brytyjczycy, a zastosowanie takiego rzony, awizo lub jednostka łącznikowa swoich obserwacji – nie ma w tym oczy- rozwiązania do napędu opisywanych nisz- 5. Dla porównania licencja na turbiny Curtis koszto- wiście nic zdrożnego, gdyż po zagranicz- czycieli jest jednym z kolejnych dowodów wała Japończyków 100 000 Dolarów. 6. wyp. 870-970 t, prędkość 35 w, uzbr. 2 x 102 mm, ne doświadczenia należy sięgać, szczególnie na to, jak ścisła była wówczas ich współpra- 2 w.t. 457 mm. gdy mogą przynieść korzyść. ca z Japończykami. 7. W trakcie służby doinstalowano jeszcze drugi reflektor.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 27 Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty wynosił 11:1, co sprzyjało osiąganiu wyso- Przedziały mieszczące urządzenia napędo- skiem o wadze 20,4 kg na dystans 9100 m kich prędkości. Masa pustego kadłuba wy- we rozciągały się na 58% długości kadłu- przy kącie podniesienia +20°. Działa roz- nosiła 393,798 t względnie 383,55 t, wypo- ba. Yamakaze wyposażono w kondensatory mieszczono w następujący sposób: jed- sażenia 82,984 t albo 79,15 t, a dodatkowego typu Uniflux, niestety poza stwierdzeniem, no na pokładzie dziobowym a drugie mię- osprzętu 54,462 t lub 58,51 t – Umikaze / że kondensatory należały do innego typu, dzy tylnym zespołem wyrzutni torped Yamakaze odpowiednio. Stabilność jedno- brak w tym względzie danych dla Umika- a grotmasztem. Zapas amunicji wynosił stek poprawiały dwie boczne stępki prze- ze. Wymuszony ciąg powietrza w kotłowni po 100 pocisków na działo, a więc łącznie ciwprzechyłowe, a sprawne manewrowanie zapewniały wentylatory o średnicy 2,13 m 200. Ponadto gdy przeprowadzano strze- zapewniał ster o powierzchni 5,37 m². wykonujące 560 obrotów na minutę. Za lania ćwiczebne zabierano również 20 po- Okręty były obsadzane załogą liczącą we- przedziałami siłowni zlokalizowano po- cisków ćwiczebnych, których nie składo- dług różnych danych od 139 do 141 ofice- mieszczenie generatorów prądotwórczych. wano w komorach amunicyjnych, lecz rów i marynarzy8. Kabiny oficerskie i ku- Zapas paliwa stanowiło 229 ton węgla przechowywano po 10 sztuk bezpośrednio bryki załogi rozmieszczono w tradycyjny i 172 ton mazutu w przypadku Umikaze, zaś przy działach. „Stodwudziestki” uzupełnia- sposób, to znaczy na rufie lub w części dzio- Yamakaze bunkrował 250 ton węgla i 178 ło pięć armat kal. 76,2 mm Typ 41 (oficjal- bowej odpowiednio. Pomieszczenia miesz- ton mazutu. Obliczeniowo zasięg jednostek nie 8 cm), które strzelały pociskiem o wa- kalne były ogólnie niewielkich rozmiarów, wynosił 2700 mil morskich przy prędkości dze 6 kg na odległość 7000 m przy kącie ale szczególnie stłoczono marynarzy z po- ekonomicznej 15 węzłów. podniesienia +70°. Ich stanowiska ognio- wodu wspomnianego już wyżej zwężenia dziobówki. Uzbrojenie 8. Pierwotnie zakładano liczebność załóg na po 123 Główne uzbrojenie artyleryjskie składało ludzi. 9. Początkowo zakładano wyłącznie opalanie pali- Urządzenia napędowe się z dwóch armat kal. 120 mm Typ 41 (ka- wem płynnym, lecz zważywszy, że węgiel był tańszy osta- Z przyczyn już opisanych powyżej oby- liber nominalny 12 cm), strzelających poci- tecznie zdecydowano się na opalanie mieszane. dwa niszczyciele napędzał zespół trzech tur- bin dostarczonych przez brytyjską firmę Kadłub Yamakaze krótko przed wodowaniem. Szczególnie dobrze widoczny jego profil burtowy Parsons. Obliczeniowo turbiny miały rozwi- zwężonej dziobówki. Fot. „Ships of the World” jać moc 28 000 KM (początkowo moc bar- dzo konserwatywnie określano na 20 500 KM) i przy 700 obrotach na minutę zapew- niać osiągnięcie prędkości 33 węzłów. Na próbach, siłownie Umikaze oraz Yamakaze osiągnęły odpowiednio 27 088 KM i 28 921 KM, co umożliwiało rozwinięcie prędkości maksymalnej 33,03 względnie 34,61 węzła. Turbiny pracowały bezpośrednio na wały (niestosowano jeszcze wówczas przekład- ni redukcyjnych) zakończone śrubami na- pędowymi. Ich średnica wynosiła 2,23 m oraz 2,20 m odpowiednio śruby zewnętrz- ne i środkowa w przypadku Umikaze, nato- miast wszystkie trzy śruby Yamakaze miały średnicę 1,90 m. Parę dla turbin wytwarzało osiem kotłów wodnorurkowych typu Kampon, armatu- ra każdego z nich składała się z 1410 ru- rek w tym z 510 o średnicy 38,1 mm oraz 900 o średnicy 31,7 mm. Kotły wytwarza- ły parę pod ciśnieniem 15,49-17,33 kg/ cm² . W dwóch kotłach zastosowano opa- lanie wyłącznie paliwem płynnym a w po- zostałych sześciu mieszane węglem i pa- liwem płynnym9. Kotły rozmieszczono w pięciu kotłowniach: pierwsza i ostatnia mieściły po jednym kotle opalanym mazu- tem, a sześć kotłów z opalaniem mieszanym znajdowało się po dwa w trzech pozosta- łych kotłowniach. Całkowita powierzchnia grzewcza kotłów wynosiła 3121,36 m². Cał- kowity ciężar maszyn wynosił 532,17 t dla Umikaze i 515,55 ton dla Yamakaze. Łącz- na powierzchnia przedziałów zajmowanych przez urządzenia napędowe obejmowa- ła 344,84 m², z czego 138,01 m² przypadało na maszynownie, a 206,83 m² na kotłownie.

28 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty we znajdowały się po obydwu bokach dziobówki, na platfor- mach między drugim a trze- cim kominem oraz za czwar- tym kominem i na pokładzie rufowym. Zapas amunicji dla nich wynosił po 150 poci- sków. Warto zauważyć, że je- dynie stanowisko dziobowej armaty kal. 120 mm wyposa- żono w windę amunicyjną wy- noszącą pociski z komory amu- nicyjnej, dla drugiego działa kal. 120 mm oraz wszystkich kal. 76,2 mm pociski musiały być donoszone z komór amu- nicyjnych ręcznie. Nie trudno wyobrazić sobie jak wiele wy- siłku musiało kosztować utrzy- manie wysokiej intensywności prowadzenia ognia. Inną wadą uzbrojenia artyleryjskiego był brak pancernych tarcz (masek) ochronnych, co powodowało, Jeszcze jedno ujęcie Yamakaze na pochylni. Fot. „Ships of the World” że obsługi dział były pozbawio- ne jakiejkolwiek osłony nawet przed nie- ną firmę Whitehead, ciężar głowicy bojo- ły się torpedy Typ 44, które dysponując 110 wielkimi odłamkami. wej wynosił 95-100 kg, a zasięg 1000 m przy kg głowicą bojową miały zasięg do 4000 m Ponadto Umikaze posiadał cztery wy- prędkości 27-40 w. lub 3000 m przy prędko- przy prędkości 36 w – jak widać Japończycy rzutnie torped kal. 457 mm (nominalnie 45 ści 20-23 węzły (torpedy były produkowane uznali, że pewne ograniczenie zasięgu mak- cm) w dwóch dwururowych zespołach za- w kilku wersjach). Stosunkowo niska pręd- symalnego więcej niż rekompensuje zdecy- instalowanych w następujący sposób: jeden kość przy strzale na większy dystans była dowane zwiększenie prędkości podwodne- między pierwszym a drugim kominem zaś wynikiem zastosowania silnika na sprężone go pocisku. drugi pomiędzy pokładówką z działem kal. powietrze. Natomiast torpedy Typ 43, które Dodatkowo jednostki wyposażono 76,2 mm a stanowiskiem rufowego działa były już produktem rodzimego przemysłu, w oryginalną japońską broń,11 którą były kal. 120 mm. Natomiast Yamakaze dyspo- stanowiły zupełnie nową jakość, gdyż dzię- miny dryfujące 1-Go Suirai. Były to czte- nował trzema pojedynczymi wyrzutniami ki napędowi parogazowemu dysponowa- torped – dwie znajdowały się za pierwszym ły zasięgiem 5000 m przy prędkości 26 wę- 10. Można też spotkać informację, że ładunki waży- kominem na każdej z burt, natomiast trze- złów. Ich głowice bojowa zawierała jednak ły po 230 g w czym jednak zawiera się ważący 20 g za- palnik. cia na osi symetrii jednostki w tej samej po- nadal tylko 95 kg materiału wybuchowego. 11. Jej pomysłodawcą i gorącym orędownikiem był zycji co drugi zespół w.t. okrętu siostrza- Jeszcze innymi osiągami charakteryzowa- kmdr (późniejszy wiceadm.) Akiyama Saneyuki nego. Pomimo, że Yamakaze posiadał tylko o jedną wyrzut- Ostatnie ujęcie Yamakaze na pochylni. Tym razem dobrze widoczne śruby napędowe z wałami i ster. nie mniej aniżeli Umikaze, to Fot. „Ships of the World” jednak salwa torpedowa dru- giego okrętu była dwakroć sil- niejsza. Ten stan rzeczy wynikał z odmiennego sposobu usta- wienia wyrzutni i jednoznacz- nie potwierdził, że łączenie apa- ratów torpedowych w zespoły pozwala na ich efektywniej- sze rozmieszczenie. Co się ty- czy samych torped, to oryginal- nie przewidziano torpedy Typ 38, które następnie zmienio- no na Typ 43, a te z kolei zastą- piono Typ 44. Torpedy przeno- szono tylko w wyrzutniach, ich wystrzeliwaniu służyły ładunki pirotechniczne o masie 210 g10 Warto w tym miejscu poświęcić kilka słów samym torpedą. Typ 38 był dostarczany przez zna-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 29 Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty

Umikaze

Rys. „Ships of the World” ry cylindryczne miny dryfujące spięte liną. 000 Jenów, z czego 444 000 Jenów wyno- operować na wodach okalających niemiec- Masa pojedynczej miny wynosiła 192 kg, sił koszt zakupu turbin w Wielkiej Bryta- kie posiadłości w archipelagach Marianów, z czego 102 kg przypadało na materiał wy- nii. Środki te pochodziły jeszcze z budżetu Karolinów i Wysp Marshalla. Działania te buchowy. Miny detonował zapalnik kon- na 1906 rok. Zlecenie na budowę Umi- doprowadziły do zajęcia wspomnianych taktowy i zostały wyposażone w „samoli- kaze złożono w Stoczni Marynarki Wo- niemieckich kolonii, co znacząco poprawi- kwidator” w postaci otworu zaślepionego jennej (Kaigun Kōshō) w Maizuru dnia ło sytuację strategiczną Nipponu na Oce- wykonanym z cukru korkiem – gdy z upły- 29 czerwca 1909 r. Natomiast umowę na anie Spokojnym – zobowiązania wynikające wem czasu korek ulegał pod wpływem wil- budowę Yamakaze zawarto 2 listopada z sojuszu z Wielką Brytanią to ważna spra- goci rozpuszczeniu do wnętrza miny dosta- 1909 r. z koncernem Mitsubishi, który re- wa, lecz Japończycy ani na chwilę nie traci- wała się woda powodując jej zatonięcie. Jak alizację kontraktu powierzył będącej jego li z pola widzenia tego, że do wojny przystę- wykazały próby miny można było stawiać własnością stoczni znajdującej się w Na- puje się po „właściwej” stronie by wyciągnąć przy pływaniu z prędkością do 25 węzłów. gasaki. Jednostki oznaczono roboczo jako z tego maksimum korzyści. Późniejsza „wo- Każdy z niszczycieli mógł zabrać na pokład duży niszczyciel I Gō oraz Ko Gō (Umi- jenna” służba okrętów pozbawiona była po osiem takich zestawów czyli razem 32 kaze / Yamakaze odpowiednio)14. Stęp- godnych odnotowania wydarzeń. miny12. Idea wykorzystania tej broni była kę pod budowę Umikaze położono w dniu Formalne zakończenie wojny niczego za- taka, że wiązki min miano stawiać przed 23 listopada 1909 r., kadłub wodowano sadniczo nie zmieniło w rutynie służby opi- szykiem nieprzyjacielskiej floty. W zamy- 10 października 1910 r. a budowę oficjal- sywanych jednostek. Jednak w okresie od śle okręt przeciwnika, który natrafił dzio- nie zakończono 28 września 1911 r. Prace ich zbudowania do końca I wojny świato- bem na linę z minami płynąc do przodu po- przy drugim okręcie rozpoczęto położe- wej. nastąpiły istotne zmiany jakościowe wodował ich przyciągnięcie do swoich burt. niem stępki dn. 1 czerwca 1910 r., kadłub w budownictwie wojennomorskim. Z tej Początkowo Japończycy wiele sobie obie- spłynął na wodę 21 stycznia 1911 r. zaś przyczyny w latach 20-tych ubiegłego wieku cywali po tej broni, lecz niebawem okazało 21 października tego roku budowa Yama- Umikaze i Yamakaze zostały zdeklasowane się, że jest ona niepraktyczna w użyciu a za- kaze została oficjalnie ukończona. przez nowsze niszczyciele zarówno rodzi- łożenia jej zastosowania są nierealistyczne. Szkolenie i zgrywanie załogi oraz cała mej budowy jak też zagraniczne. Potwier- Te negatywne uwagi ostatecznie potwierdzi- reszta procesu wchodzenia do służby prze- dzeniem tego faktu było częściowe rozbro- ły przeprowadzone w 1930 r. manewry floty biegały sprawnie. Dzięki temu obydwa nisz- jenie jednostek pod koniec tamtej dekady i z tej przyczyny Nihon Kaigun jeszcze tego czyciele choć ukończone jesienią 1911 r. to – w październiku 1929 r. zdjęto wyrzutnie samego roku wycofał z uzbrojenia miny już w 1912 r. brały udział w wielkich ma- torped, co miało również związek ze zbliża- dryfujące 1-Go Suirai. newrach floty. Ćwiczenia potwierdziły dużą jącą się Konferencją Londyńska15. Tym spo- Łączny ciężar uzbrojenia wynosił 76,268 wartość nowych jednostek oraz ich oczy- 12. Według innych danych jedna wiązka składała się t lub 61,62 ton – Umikaze / Yamakaze od- wistą przewagę nad starszymi i mniejszymi z ośmiu min, a na okręt przypadały po cztery zestawy, co powiednio. niszczycielami. Walory najnowszych wów- również daje łącznie 32 miny. czas japońskich niszczycieli w pełni docenił 13. Brak środków finansowych był również jedną z przyczyn rezygnacji z małych niszczycieli, na czym Budowa i służba kontradm. Dewa Shigetō opisując ich zalety zresztą Japończycy dobrze wyszli (patrz też przypis 1). Początkowo planowano zamówienie w sporządzonym po manewrach raporcie. 14. Oficjalnie nazwy Umikaze i Yamakaze nadano ośmiu jednostek, ale dostępne fundusze W dniu 23 sierpnia 1914 r. Japonia z ra- okrętom rozkazami: nr 14 z dnia 2 lutego 1909 r. w przy- padku pierwszej jednostki względnie nr 123 z dn. 15 li- pozwalały na pokrycie kosztów budowy cji sojuszu z Wielką Brytanią wypowiedzia- stopada 1909 dla drugiego niszczyciela. Umikaze – na- tylko dwóch13. Optymistycznie zakłada- ła Niemcom wojnę. Umikaze i Yamakaze zwę okrętu można przetłumaczyć jako morski wiatr albo morska bryza lub krótko bryza – w istocie wyrażenia te no, że koszt obydwu niszczycieli wynie- znalazły się wśród okrętów Nihon Kaigun, oznaczają to samo, natomiast Yamakaze znaczy górski sie 1 220 000 Jenów, lecz wkrótce zaczął które wzięły aktywny udział w działaniach wiatr. wzrastać osiągając sumę 1 537 000 Jenów początkowej fazy I Wojny Światowej. Oby- 15. Konferencja odbyła się w 1930 r. ale już wcześniej było wiadomo, że przedmiotem jej obrad bedą nie tylko planowanych wydatków, które ostatecz- dwa niszczyciele, wraz z innymi jednostka- okręty liniowe i krążowniki lecz również mniejsze jed- nie udało się zatrzymać na poziomie 1 410 mi, wyszły w morze 14 września 1914 r. by nostki.

30 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Umikaze i Yamakaze. Pierwsze duże niszczyciele japońskiej floty sobem przestarzałe okręty „złożono w ofie- potwierdzeniem ówczesnych wpływów Al- dował, że po upływie 18 lat od wybudowa- rze na ołtarzu pokoju”. bionu w Kraju Kwitnącej Wiśni. Zarazem nia okręty przesunięte do drugorzędnych Jednak nie był to jeszcze koniec służby jednak koncepcja jednostek wypływała zadań. Okres ten był bardzo specyficzną obydwu jednostek. Borykając się z trud- z japońskich doświadczeń, projekt okrętów epoką w historii Nihon Kaigun. Jest on czę- nościami finansowymi Japończycy nie- był również dziełem rodzimych konstruk- sto pomijany gdyż uwagę przykuwa wojna chętnie przeznaczali środki na budowę torów, zaś fakt sięgania po sprawdzone rosyjsko-japońska albo II wojna światowa. okrętów innego rodzaju aniżeli ściśle bo- wzorce żadną ujmą nie jest. Co się tyczy Natomiast okręty, których budowa i służba jowych. Dlatego też w 1930 r. Umikaze samych jednostek, to Nihon Kaigun otrzy- przypadała w międzyczasie niejednokrot- i Yamakaze przystosowano do pełnienia mał dokładnie takie okręty, jakich sobie nie giną w mrokach niepamięci. Tymczasem roli trałowców. Konwersja obejmowała re- życzył. Jednostki zaprojektowano całkiem jednostki te mają duże znaczenie dla roz- dukcję artylerii (jak już wspomniano w.t. poprawnie, do ich zalet można z całą pew- woju Cesarskiej Foty jak również japońskiej zdjęto w 1929 r.) polegającą na demonta- nością zaliczyć stabilność oraz dobrą dziel- myśli konstrukcyjnej. Do takich właśnie żu jednego działa kal. 120 mm i dwóch kal. ność morską jak na okręty tych rozmiarów. okrętów zaliczają się Umikaze oraz Yama- 76,2 mm – pozostawione uzbrojenie artyle- Choć jednostki w chwili budowy uchodziły kaze – pierwsze duże niszczyciele Nihon Ka- ryjskie składające się z pojedynczej armaty za duże, to jednak w ich wnętrzu panowa- igun – i dlatego warto je przypomnieć. kal. 120 mm oraz trzech kal. 76,2 mm było ła ciasnota. Jak na standardy epoki niszczy- jednak i tak dość silne jak na trałowiec. ciele otrzymały nowoczesny napęd, który Bibliografia Celem umożliwienia wykonywania no- wykazał się niezawodnością podczas służ- Jentschura Hansgeorg et al., Warships of the Imperial Ja- wej funkcji jednostki otrzymały trały Typ by, a ewentualne niedoskonałości siłowni panese Navy 1869‑1945, London 1977. 3, a ponadto również zrzutnie bomb głębi- wynikały z ograniczeń ówczesnego pozio- Evans David., Kaigun: Strategy, Tactics, and Technolo- nowych. Z dniem 1 czerwca 1930 r. nazwy mu techniki. Uzbrojenie artyleryjskie mia- gy in the Imperial Japanese Navy, 1887-1941, Annapo- Umikaze i Yamakaze oficjalnie zmienio- ło pewne mankamenty, takie jak chociażby lis 1979. no na oznaczenia Dai 7-Gō Sōkaitei oraz zróżnicowanie kalibrów, nienajlepsze usta- Howarth, Stephen, The Fighting Ships of the Rising Sun: Dai 8-Gō Sōkaitei (pol. trałowiec nr 7 i nr wienie przedniej pary dział kal. 76,2 mm The Drama of the Imperial Japanese Navy 1895-1945, 8)16. Warto odnotować, że oznaczenia te i inne, niemniej było silne w porównaniu Atheneum 1983. były przechodnie gdyż wcześniej nosiły je ze współczesnymi niszczycielami. Bardzo materiały ze zbiorów OW i autora przystosowane do pełnienia roli trałowców dobrym i zarazem perspektywicznym roz- 17 16. Niezbyt poprawne, choć powszechnie stosowane niszczyciele Isonami i Uranami, a później wiązaniem było zainstalowanie na Umika- są oznaczenia W 7 i W 8. również inne okręty18. Obydwie jednost- ze dwururowych zespołów wyrzutni tor- 17. wyp. 450 t, prędkość 29 w, uzbr. 6 x 76,2 mm ki wycofano ze służby w 1936 r. (oficjalnie ped, natomiast miny dryfujące okazały się (z czego cztery krótkolufowe), 2 w.t. 457 mm – po prze- budowie na trałowce 2 x 76,2 mm skreślono z listy floty 1 kwietnia 1936 r.), być chybionym pomysłem. 18. Kolejne trałowce nr 7 i nr 8 były jednostkami od a następnie złomowano19. Rekapitulując pod względem podstawo- początku projektowane jako okręty przeciwminowe. Zo- stały zbudowane w latach 1938-39, ich podstawowe cha- wych parametrów opisywane jednostki za- rakterystyki przedstawiały się następująco: wyp. 630-750 Konkluzja sługują na ogólnie pozytywna ocenę. Mimo t, prędkość 20 w, uzbr. 2 x 120 mm, 2 x 25 mm, bom- Opisane niszczyciele poczynając od wy- tego szybki postęp techniki wojennomor- by głębinowe 19. Według niektórych źródeł okręty wycofano do- glądu zewnętrznego a na siłowni kończąc skiej bezpośrednio przed I wojną światową, piero w 1938 r. ale w świetle posiadanych informacji były bardzo „brytyjskie”, co jest kolejnym w jej trakcie oraz po jej zakończeniu spowo- stwierdzenie takie wydaje się błędne. Tym razem bliźniaczy Umikaze w latach 20. XX wieku. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 31 Japoński krążownik liniowy Kongō – made in England, największy cesarski okręt jaki Jakub Polit powstał zagranicą. Znakomity przykład japońskiej przedsiębiorczości – 3 jego sio- Tekst strzane okręty Kirishima, Haruna i Hiei powstały już w stoczniach rodzimych, choć oczywiście jeszcze na brytyjskiej licencji i z szerokim wykorzystaniem brytyjskich podzespołów. Fot. „Ships of the World”

Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres cd. Przeciw Rzeszy od początku, że przeciw USA problematycz- początku, uznając oba dokumenty za rów- Brytyjczycy nie zamierzali jednak szy- ne będzie uzyskanie pomocy brytyjskiej. noznaczne. Tokio nigdy nie odrzuciło tego dzić ze swych czupurnych „amerykańskich Rząd cesarski, acz bez entuzjazmu, wyraził punktu widzenia, ale… nigdy też go oficjal- kuzynów”. Wręcz przeciwnie, zamierzano zgodę. Podpisane 13 lipca 1911 roku prze- nie nie potwierdziło. ich ugłaskać. Nie było to proste, gdyż z Wa- dłużenie sojuszu na kolejną dekadę mówi- W 1910 roku otwarto w Londynie szyngtonu dochodziły coraz bardziej natar- ło w art. IV, że „nic w tym porozumieniu nie wspólną, brytyjsko-japońską wystawę ce- czywe pytania przed kim – po wyelimino- pociągnie za sobą (…) zobowiązania do roz- lem „umocnienia współpracy obu naro- waniu Rosji z mórz – sojusz anglo-japoński poczęcia wojny z mocarstwem, wobec którego dów”. Rok później, na koronacji Jerzego V, zamierza się bronić. Nie wszyscy wierzy- obowiązuje taki traktat arbitrażowy”. Tekst Cesarstwo Japońskie reprezentował zwy- li, iż chodzi o Niemców, choć po 1905 roku aliansu przekazał Amerykanom ambasador cięzca spod Cuszimy admirał Tōgō, wy- gros sił brytyjskich z wód dalekowschod- James Bryce jeszcze tego samego dnia. wołując aplauz angielskich ulic. Wrażenia nich odeszło do Europy powierzając region Dyplomatyczna rewolucja w latach 1902- Admiralicji brytyjskiej były niemal równie – a także Australię i Nową Zelandię – pie- 1911 przygotowała Wielką Brytanię tak- entuzjastyczne. czy japońskiego alianta. Podpisanie za za- że do starcia z Niemcami, aczkolwiek for- Wybuch wojny światowej w 1914 roku, chętą Londynu 30 listopada 1908 roku ukła- malnie Albion w chwili rozpoczęcia wojny dający szansę przetestowania sojuszu du o respektowaniu status quo w basenie światowej nie miał (jeśli pominąć Portu- w praktyce, od początku nasuwał jednak Pacyfiku, pod którym podpisy położyli se- galię) żadnego alianta oprócz japońskiego. pewne wątpliwości co do tego, czy zaszedł kretarz stanu Elihu Root i japoński amba- W swym politycznym manewrowaniu Whi- przewidywany casus foederis. Po pierwsze, sador Takahira KogorŌ wcale nie uspoko- tehall potknął się, nie z własnej zresztą winy, to nie Wielka Brytania została zaatakowana iło większości Amerykanów. Londyn chciał tylko raz. Mianowicie brytyjsko-amery- przez Niemcy (czy tym bardziej Austro-Wę- jednak dać Waszyngtonowi bezpośredni kański traktat arbitrażowy, tak pieczołowi- gry) ale sama wydała im wojnę. Po drugie, dowód swej dobrej woli. W tym celu gabi- cie wynegocjowany przez Londyn, odrzu- wersja traktatu z 1911 roku mówiła (podob- net Herberta Asquitha zaproponował eki- cony został jeszcze w tym samym 1911 roku nie zresztą jak poprzednia), że casus foede- pie prezydenta Williama Howarda Tafta przez nieufny Senat Stanów Zjednoczo- ris stanowić może wyłącznie atak na jedne- układ mówiący, ze wszelkie spory brytyj- nych. Nie zrażony tą porażką lord Edward go z sygnatariuszy na Dalekim Wschodzie sko-amerykańskie rozwiązywane być mogą Grey wynegocjował w 1914 roku analogicz- lub w Indiach. Tymczasem Niemcy, znający tylko na drodze arbitrażu. Ponieważ układ ny traktat o niestosowaniu przemocy (ang. oczywiście wspomniane postanowienia, na- taki byłby sprzeczny z sojuszem z Japonią Peace Commission Treaty), który zdołano wet po wypowiedzeniu wojny przez Londyn (obiecującym wszak Tokio natychmiasto- przeprowadzić przez rafy w amerykańskiej w dniu 4 sierpnia nie rozpoczęli żadnych wą, automatyczną pomoc przeciw każdemu wyższej izbie parlamentu. Czy jednak układ operacji zaczepnych na Pacyfiku, poprze- mocarstwu) Whitehall zasugerował więc ten można było identyfikować z wymienio- stając tylko na koncentracji wojsk w chiń- aliantowi jeszcze jedną modyfikację trakta- nym w art. IV sojuszu traktatem arbitra- skiej twierdzy Qingdao. W tych okoliczno- tu. Ambasador Macdonald nie krył zresztą żowym? Londyn twierdził tak od samego ściach pamięć o wojnie rosyjsko-japońskiej

32 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres także mogła być kłopotliwa. Jak wiadomo, rych życzliwa neutralność była dla Londynu w Londynie. Tuż przed rozmową z zastęp- Tokio nie zażądało wówczas od Brytyjczy- trudna do przecenienia, iż akcja japońska cą sekretarza marynarki Franklinem Delano ków wypełnienia sojuszniczych zobowią- nie zagrozi ich interesom. Rooseveltem (przyszłym prezydentem we zań, choć daleko posunięta pomoc Francu- Lord Grey zapewnił z miejsca sekreta- własnej osobie) powalił go wszakże śmier- zów dla Rosjan mogła kusić do interpretacji, rza stanu Williama Bryana że akcja japoń- telny atak serca. że odpowiedni przypadek nastąpił. ska będzie „ograniczona” i nie rozszerzy Eskadry japońskie zatykały tymczasem Wkrótce jednak wydostanie się z Qing- się poza morza chińskie. Premier Ōkuma swoje flagi na niemieckich wyspach Pacy- dao na Pacyfik niemieckiej Eskadry Shigenobu oznajmił jednak tajemniczo, fiku. Tylko część archipelagów znajdującą Wschodnioazjatyckiej, dowodzonej przez iż „operacje wojenne Japonii nie przekro- się na południe od równika pozostawiono, wiceadmirała Maximiliana von Spee, zmu- czą granic koniecznych”. Sformułowania te po konsultacji z Londynem, dla Nowej Ze- siło Londyn do przejścia do porządku wystraszyły także brytyjskie dominia Pa- landii i Australii. 3 listopada Pierwszy Lord dziennego nad wszystkimi rozważania- cyfiku, Australię i Nową Zelandię. Bogate Admiralicji Winston Churchill i Pierwszy mi teoretycznymi. Niemiecka eskadra spa- a bezbronne kraje, ekspediujące właśnie do Lord Morski John „Jacky” Fisher wezwa- raliżować mogła wszelki dopływ żołnierzy Europy swą całą młodzież, nie miały wiel- li ministra marynarki Yoshiro Rokuro by z Australii i Nowej Zelandii, ważący na szali kiej ochoty na bezpośrednie sąsiadowanie Flota Cesarska ścigała von Speego w stro- zmagań wobec szczupłości armii imperial- na Oceanie Spokojnym z ludnym, głodnym nę Ameryki Południowej, gdzie już cze- nej; główne okręty obu tych dominiów były i drapieżnym Imperium Japońskim. Lon- kają na niego okręty brytyjskie. Obaj An- dawno odesłane do Europy. Już 3 sierpnia dyn żądał jednak akcji na morzu, której oba glicy nie wiedzieli, że w chwili wysłania (w więc przed formalnym zaistnieniem sta- pacyficzne dominia zorganizować nie mo- depeszy znaczna część tych okrętów znajdu- nu wojny!) ambasador w Tokio Conyngham gły. Flota japońska, ścigając von Speego, je się już na dnie Pacyfiku, zniszczona przez Greene zawiadomił Japończyków, że Lon- zniknęła w bezmiarach Pacyfiku. Niemców pod Coronelem. Wieść o klęsce, dyn „będzie polegał na ich pomocy”. Cho- Tymczasem Japończycy wyrównywali pierwszej w Royal Navy od czasów napole- dziło o ochronę brytyjskich jednostek han- stare rachunki, pochodzące z czasów udzia- ońskich, podwyższyła rzecz jasna cenę po- dlowych. „Rząd JKM – telegrafował lord łu Niemiec w potrójnej interwencji. Amba- mocy japońskiej. Grey – rozumie, że taka akcja ze strony Japo- sador cesarski w Berlinie oznajmił w zaufa- Von Spee miał ostatecznie, jak wiado- nii stworzy stan wojny z Niemcami, jednakże niu kanclerzowi Bethmannowi, by Rzesza mo, zginąć pod Falklandami wraz z synami krok taki jest trudny do uniknięcia”. nie wycofywała swych kapitałów z Japonii i większością swojej eskadry. Do tego cza- Ku pewnemu jednak zdziwieniu niektó- jako z kraju neutralnego; Tokio, zwierzał się, su Londyn zdołał wszakże – naturalnie go- rych (nie wszystkich) członków brytyjskie- niebawem wypowie wojnę „pewnemu wiel- łosłownie – udobruchać Amerykanów, za- go gabinetu, szef dyplomacji cesarskiej ba- kiemu mocarstwu”. Zachwycona ulica ber- pewniając iż japońska okupacja wysp będzie ron Katō Takaaki oznajmił, iż „Japonia lińska, powiadomiona dzięki przeciekom, „jedynie czasowa”. Zajęcie archipelagów wy- od razu przybędzie wesprzeć swego alian- uznała to za zapowiedź ataku na Rosję, wi- kluczyło raz na zawsze powrót Niemców na ta z całą swą siłą”. Ministrowi nie chodziło watując przed ambasadą. O jakie mocar- Pacyfik; nie mieliby skąd operować. Rano tylko o samurajską lojalność. W zaufanym stwo chodziło, przekonano się w nocy z 15 7 listopada Japończycy, przy współudzia- gronie mówił o „darze niebios”. Nadarzała na 16 sierpnia, kiedy strona japońska wrę- le niedużego oddziału brytyjskiego, wzię- się niepowtarzalna okazja zagarnięcia no- czyła ultimatum Niemcom. Jego bezczelne li po odważnej obronie Jiaozhou i Qingdao wych zdobyczy. sformułowania wzorowane były podobno w Chinach. Stracili na minie stary krą- Osobliwość sytuacji polegała na tym, iż na… niemieckich sprzed dziewiętnastu lat. żownik Takachiko, niszczyciel, trzy trawle- głównym problemem nie był opór niemiec- Tymczasem w Waszyngtonie legendar- ry i 1700 ludzi. Wzięli trzy tysiące jeńców. ki. Posiadłości Rzeszy w Chinach i na Pacy- ny admirał Alfred Thayer Mahan, autor kla- Tych ostatnich, zgodnie z precedensem cza- fiku (Karoliny, Mariany i Wyspy Marshal- sycznych prac o panowaniu na morzu i teo- su wojny z Rosją (i w jaskrawym przeci- la) niemal nie posiadały godnych uwagi sił retyk potęgi morskiej USA, alarmował, że wieństwie do praktyk II wojny światowej) zbrojnych. Teoretycznie silna eskadra von zajęcie przez Japończyków wysp między traktowano kurtuazyjnie. Speego również nie miała szans na stawie- Hawajami a Filipinami uczyni obronę tych Zdobycie Jiaozhou i zajęcie niemieckich nie czoła flocie cesarskiej. Problem stanowi- ostatnich zadaniem całkowicie beznadziej- wysp na Pacyfiku nie zakończyło, choć tak ło przekonanie Stanów Zjednoczonych, któ- nym. Żądał „najbardziej ostrego protestu” właśnie utrzymuje większość opracowań,

Fort Iltis po zdobyciu przez Japończyków. Fot. zbiory redakcji Inforteditions

Ciężka artyleria Japończyków ostrzeliwuje twierdzę Qingdao. Fot. zbiory redakcji Inforteditions

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 33 Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres udziału Japonii w wojnie. Rzeczywistość nie mógł korzystać z zasobów Imperium, tąd okręt z Azji nie wszedł w celach bojo- przedstawiała się zupełnie inaczej. Z mie- co rzutowało na zupełnie odmienny prze- wych na morza Europy. siąca na miesiąc waga pomocy Cesarstwa bieg zmagań. Japończycy w sumie okazali się lojalny- rosła, a to z powodu szczególnego charak- Początkowo flota japońska eskortowa- mi aliantami. Zaufanie do nich podważały teru, jakiego nabrały zmagania. Walki we- ła brytyjskie transporty wojenne tylko na wydarzenia o raczej drugorzędnym charak- szły w stadium przewlekłe, zmuszając za- Pacyfiku. Potem jej parasol ochronny roz- terze. Przez cały niemal okres wojny posel- paśników do mobilizowania wszystkich szerzono aż do Trincomalee na Cejlonie, stwo cesarskie w Sztokholmie prowadziło za swoich rezerw. Imperium Brytyjskie powo- a wkrótce – do Adenu na kresach Oceanu pośrednictwem Turków sondaże pokojowe li kierowało w rejon walk ogromne zasoby Indyjskiego. Po rozpoczęciu przez Niem- wobec Niemiec, które nigdy nie wyszły jed- swych dominiów i kolonii. Jego rola, wo- ców nieograniczonej wojny podwodnej nak poza etap luźnej dyskusji. Celem, zresz- bec braku rezerw ludzkich we Francji oraz 14 lutego 1917 roku Foreign Office zaofe- tą osiągniętym, było wystraszenie alian- zacofania technicznego Rosji, wyklucza- rowało Japonii jako nagrodę za jej wysiłek tów przy pomocy umyślnych „przecieków” jącego przerzut i uzbrojenie wystarczają- tajną obietnicę, iż na konferencji pokojowej i podniesienie tym samym ceny pomocy cej liczby żołnierzy, rosła z każdym miesią- Londyn poprze pretensje Tokio do wszyst- japońskiej. O rzeczywistym „odwróceniu cem. Wobec proklamowania przez Rzeszę kich terenów przez Cesarstwo zdobytych. przymierzy” nie myślano. Rzesza, niezależ- w lutym 1917 roku nieograniczonej wojny Niebawem, wiosną 1917 roku, krążownik nie od wyniku wojny, i tak nie mogłaby ode- podwodnej większa część ogromniej Roy- Akashi oraz trzy eskadry niszczycieli wpły- brać Japonii jej nowych zdobyczy. al Navy skupiona została na północnym nęły na Morze Śródziemne. W wirze woj- Cięższą próbą dla przymierza były wy- Atlantyku. Pozostałe oceany powierzono ny mało kto zdał sobie sprawę z iście sym- padki w Chinach. W styczniu 1915 roku pieczy sprzymierzonej Japonii. W jaskra- bolicznego charakteru tego wydarzenia. Od Japończycy podjęli równie ambitną co zu- wym przeciwieństwie do następnej wojny, czasów Vasco da Gamy Europejczycy pano- chwałą próbę ich zwasalizowania, przed- Londyn miał zabezpieczone tyły i bezpiecz- wali na morzach azjatyckich, ale nigdy do- stawiając prezydentowi Yuan Shikaiowi ul- timatum znane jako Dwadzieścia Jeden Krążownik Akashi. Wraz z japońską eskadrą służył w 1917 roku na Morzu Śródziemnym jako Żądań. Roszczenia zagrażały także bry- wsparcie Aliantów. Fot. „Ships of the World” tyjskiej strefie wpływów nad rzeką Yang- zi. Co gorsze, zrujnować mogły stosunki Londynu z Amerykanami, gdyż Waszyng- ton gwałtownie potępił całą akcję, a Bry- tyjczycy nie mogliby się od niej odciąć nie ryzykując zerwania bezcennego sojuszu. Dyplomacja JKM reagowała w rękawicz- kach. Lord Grey nakłonił Japończyków do wycofania piątej, najbardziej drastycznej grupy Żądań, potem zaś skutecznie namó- wił rząd chiński do akceptacji pozostałych. Cała afera pozostawiła pewien osad nieuf- ności, lecz po dwóch latach, gdy Waszyng- ton dołączył do koalicji antyniemieckiej (co prawda na specjalnych zasadach, jako „mo- carstwo stowarzyszone”) rana została zale- czona. Znalezienie się w tym samym obozie zaowocowało nawet pewnym zbliżeniem amerykańsko-japońskim. W sumie więc wkład Japonii w zwycię- stwo był znaczny. „Jak mogliśmy zagwaran- tować, że pięćset tysięcy żołnierzy będzie mo- gło przebyć tysiące mil przez morza, a milion żołnierzy z Indii będzie mogło przejść Oce- an Indyjski i żaden rajder ich nie zatopi? – pytał już po wojnie w parlamencie premier David Lloyd George – Nie moglibyśmy tego dokonać, gdyby nasi japońscy sprzymierzeń- cy nie przyszli nam z pomocą. (…) Był to je- den z decydujących czynników w tej wojnie”. Sekundował mu premier Australii Wil- liam Morris Hughes, osobiście rasista i za- jadły wróg japońskich imigrantów. „Nic nie jest bardziej pewne jak to, ze zwycięstwo za- wdzięczamy w niemałej mierze istotnej po- mocy, jaką dominia i Indie były w stanie udzielić Wielkiej Brytanii. Lecz żaden żoł- nierz nie byłby w stanie przebyć mórz, gdy- by nie pomoc udzielona przez Japonię, któ-

34 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński pancernik Nagato. Doświadczenia zdobyte dzięki współpracy z Wielką Brytanią pozwoliły usamodzielnić się stoczniom Kraju Wschodzącego Słońca, czego budzącym respekt wyrazem były dwa okręty tego typu powstałe w japońskich stoczniach. Fot. „Ships of the Worl ra na ogół interpretowała swe zobowiązania wojny nie zbudowała ani jednej wielkiej jed- winno się wzbogacić na wojnie: kwota, któ- traktatowe dość dla nas liberalnie. Bez jej nostki. Na oceanach liczył się tylko anglo- rą mu byli winni sojusznicy, przekraczała pomocy jest nader nieprawdopodobne, by -japoński sojusz i Stany Zjednoczone, przy znacznie ogromne przecież sumy, jakie po- alianci zatriumfowali nad mocarstwami czym alians miał miażdżącą przewagę nad życzyli aliantom Amerykanie. Jednakże Ro- centralnymi. Gdyby wybrała ona walkę po Amerykanami. sja, główny spośród dłużników, odmówiła stronie Niemiec, zostalibyśmy na pewno po- Owa chwila triumfu okazała się jednak regulowania swych wierzytelności po zdo- konani”. też punktem zwrotnym w losach tak owoc- byciu władzy przez bolszewików, a następ- nego dotąd przymierza. Amerykańska po- ni w kolejności Francuzi nie byli zdolni do Zamordowany sojusz? dejrzliwość wobec sojuszu, znaczna już przed spłat przed uruchomieniem obecnie nie- W chwili zakończenia „wielkiej wojny wybuchem wojny światowej, po jej zakoń- dosiężnych inwestycji w ojczyźnie Leni- białych ludzi” sojusz zdawał się wręcz znaj- czeniu przerodziła się w istną neurozę. Zza na. Stawiało to Londyn, zadłużony niemal dować w zenicie i przynosić jego stronom oceanu dobiegały gniewne pytania, przed wyłącznie w Waszyngtonie, w fatalnej sy- wymierne korzyści. Na konferencji poko- kim ów alians zamierza się bronić, skoro tuacji. Przed podjęciem ewentualnego wy- jowej w Paryżu przedstawiciele Japonii ofi- Rosja i Niemcy (będące po kolei obiektami ścigu zbrojeń, który musiałby być zatwier- cjalnie dołączyli do decydującej o losach jego troski) przestały się liczyć na morzach. dzony przez parlament, Amerykanie mogli świata Wielkiej Piątki (prócz Japończyków W czyn wprowadzano rzucone już w 1916 zażądać zwrotu długów. W rezultacie, przed Imperium Brytyjskie, Stany Zjednoczone, roku hasło budowy „floty nie mniejszej od wydaniem choćby pensa na zbrojenia, lew Francja i Włochy) jako jedyne mocarstwo żadnej innej” (ang. Navy Secondo to None). brytyjski musiałby oddać potencjalnemu spoza kręgu kultury zachodniej. Przywódca Zapowiadało to wyścig zbrojeń morskich, przeciwnikowi miliard funtów gotówką. delegacji cesarskiej książę Saionji Kinmochi przy którym niedawna rywalizacja niemiec- Do współzawodnictwa nie była zdolna był żywym świadectwem oszałamiającego ko-brytyjska wyglądałaby zgoła niewinnie. także Japonia. Cesarstwo było wprawdzie awansu egzotycznego kraju w ciągu jednego Wielkiej Brytanii nie stać było na pod- jedynym poza USA krajem, który zarobił, pokolenia – w młodości ów przedstawiciel jęcie rękawicy. Teoretycznie Imperium po- a nie stracił na wojnie. Owe zyski utopione aktualnej wielkiej potęgi bronił swego wład- Porównanie sił morskich Sojuszu i Stanów Zjednoczonych w 1918 roku cy przeciw shōgunowi uzbrojony w dwa miecze, długi i krótki. Popierając Brytyjczy- USA Sojusz Anglo-Japoński ków w kwestiach europejskich i bliskow- Okręty liniowe 39 74 (61 + 13) schodnich delegacja japońska otrzymywała Krążowniki liniowe - 16 (9+7) od swych aliantów pomoc w przeforsowa- Krążowniki pancerne 16 40 (30+10) niu wszystkich swych postulatów. Ostatecz- Krążowniki lekkie 19 106 (90+16) nie otrzymała niemal wszystko co chciała. Niszczyciele 131 510 (443+67) Z mórz zniknęły floty niemiecka, austro- Okręty podwodne 86 163 (147+16) -węgierska oraz strawiona przez rewolu- cję rosyjska, francuska zaś przez cały okres Lotniskowce 4 4 (4+0)

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 35 Sojusz brytyjsko-japoński: narodziny, wzlot i kres jednak zostały rychło w antybolszewickiej cji rozbrojeniowej uznana została za wyba- cie, mógłby zapobiec dojściu do władzy interwencji na Syberii. Japończycy dotarli aż wienie z opresji. Od początku nie ulegało fanatycznych nacjonalistów i utrzymać do jeziora Bajkał, ale – pod naciskiem Ame- wszakże wątpliwości, iż obrady oznaczać przyjazne stosunki z mocarstwami mor- rykanów, nie chcących dopuścić do kolej- będą elegancki, ale definitywny koniec so- skimi? Czy kooperacja japońsko-brytyj- nego wzmocnienia rywala – musieli się wy- juszu, pozwalający jego stronom jedynie na ska zapobiegłaby karierze komunizmu cofać, nie wynagrodziwszy niczym swoich zachowanie twarzy. w Chinach? Czy przedłużenie aliansu wysiłków. Z Waszyngtonu wołano też coraz Przebieg konferencji waszyngtońskiej uwolniłoby Brytyjczyków od groźby na głośniej iż jawnie imperialistyczne cele soju- opisany został już na łamach „Okrętów Dalekim Wschodzie, wzmacniając z kolei szu są, przynajmniej na terenie Chin, jawnie wojennych” w osobnym artykule, tu tyl- ich pozycję w Europie, w obliczu Niemiec sprzeczne z Paktem powoływanej właśnie ko przypomnimy wybrane kwestie. Już na i Włoch? Czy krótko mówiąc, mogło nie do życia Ligi Narodów. Zdaniem Tokio była początku jej obrad, 13 grudnia 1921 roku, być ataku na Pearl Harbor? to zwykła hipokryzja, skoro Stany Zjedno- cztery mocarstwa: Imperium Brytyjskie, Pewne jest, że bieg wydarzeń na Dalekim czone ostatecznie postanowiły do Ligi nie Stany Zjednoczone, Japonia i Francja za- Wschodzie na początku XX wieku nie był przystępować. Brytyjczycy, pamiętający re- warły tak zwany Pakt Czterech Mocarstw, nieuchronny i z góry przesądzony. Pomniej- wizję sojuszu sprzed lat dziesięciu, gotowi poręczający bezpieczeństwo swych posia- si zaś uczestnicy sojuszu anglo-japońskiego, byli daleko zrewidować jego treść, byle tyl- dłości w basenie Pacyfiku i zakładający zbyt jeszcze młodzi, by w chwili jego formo- ko udobruchać „amerykańskich kuzynów”. konsultacje w razie zagrożenia przez obce wania podejmować kluczowe decyzje, nie Ci ostatni nie kryli jednak, że uspokoić ich mocarstwo. Sojusz anglo-japoński nie zo- mogli uznać swoich doświadczeń i wysił- może tylko całkowite rozwiązanie alian- stał formalnie zlikwidowany, ale po pro- ków za całkowicie zmarnowane. Był wśród su. W Japonii wywoływało to zrozumiałą stu rozszerzony i przekształcony w nowy nich wspomniany Shidehara Kijūrō, mają- wściekłość. Premier Hara Kei próbował wy- układ, nie wojskowy wszakże, ale politycz- cy po latach, jako człowiek bardzo już sę- sondować sojuszników, czy wobec nieprze- ny. Był to jednak faktyczny pogrzeb niemal dziwy, zostać pierwszym premierem Japonii jednanej postawy Stanów Zjednoczonych dwudziestoletniego aliansu. Delegat brytyj- po II wojnie światowej. Był też nieco tylko najlepszą odpowiedzą na owe dąsy nie by- ski, Arthur James Balfour, oraz japoński, młodszy Yoshida Shigeru, niegdyś ambasa- łaby… wojna prewencyjna. Pomysł ten wy- baron Shidehara Kijūrō, uczcili go wspania- dor w Londynie, po wojnie następca Shide- wołał nad Tamizą istny popłoch. łymi oracjami. hary i współautor japońskiego gospodar- Przedłużenie sojuszu o kolejne dziesięć Szczególny optymizm, któremu ulega- czego cudu. Obaj obserwowali jak ich kraj lat, o czym musiano zdecydować w 1921 ła co najmniej część zgromadzonych, kazał rośnie w siłę u boku konstytucyjnego, par- roku, groziło wywołaniem rozłamu w sa- wierzyć iż w nowym, wyczerpanym świecie lamentarnego mocarstwa, którego zworni- mym Imperium Brytyjskim. Kanadyjczy- uroczyste podpisy na papierowych trakta- kiem jest monarcha otoczony powszech- cy, zupełnie bezbronni wobec ewentualnej tach skutecznie zastąpią tajne porozumienia nym szacunkiem, lecz pozbawiony realnej inwazji amerykańskiej, ale za to równie bazujące na potędze morskiej. Braku ja- władzy. Po latach wcielić mieli swe przemy- całkowicie bezpieczni przed każdym in- kichkolwiek zabezpieczeń przed złamaniem ślenia w życie – choć we współpracy z inną nym atakiem, grozili, że w razie kontynu- traktatu Amerykanie byli świadomi, lecz już anglosaską potęgą. owania aliansu zerwą więzi z Londynem. nieistnienie takich zobowiązań uważali za Natomiast Australia i Nowa Zelandia, nie- cnotę. Natomiast Wielka Brytania i Japonia Bibliografia zdolne z kolei do odparcia ataku japoń- zachowywały się niczym rozwiedziona para, Jastrzębski Jarosław, Polit Jakub, Konferencja waszyng- skiego, gardłowały za odnowieniem przy- bezskutecznie próbująca przekonać świat tońska 21 XI 1921 – 6 II 1922, „Okręty wojenne” Nr mierza. Podczas grupującej premierów (a może i siebie), że mimo rozpadu związ- 1/2012, s. 34-42. krajów dominiów i Indii tak zwanej Kon- ku pozostaje w najserdeczniejszej przyjaźni. Lowe Peter, The British Empire and the Anglo-Japanese ferencji Imperialnej w czerwcu-lipcu 1921 W kuluarach Japończycy nie kryli wszak- Alliance, 1911-1915, „History”, vol. LIV, No 181 (1969), roku doszło do burzliwych scen, zwłasz- że swych uczuć. Generał Itani Matsuo, atta- s. 212-225. cza miedzy reprezentującym Kanadę Ar- ché wojskowy w Londynie, porównał dawny Lowe Peter, Great Britain and Japan, 1911-1915. A Study thurem Meighenem a premierem Austra- alians do „whisky z wodą sodową” a trak- for British Far Eastern Policy, London 1969. lii Hughesem. Dramat Brytanii polegał na taty waszyngtońskie do „pomarańczowego Marder Arthur J. British Naval Policy 1880-1905. The tym, że nie chodziło bynajmniej o wybór soczku”. Obecny w Waszyngtonie dzienni- Anatomy of British Sea Power, London 1940. miedzy sojuszem japońskim a amerykań- karz Itō Masanori wołał, iż „solne i zdrowe, Murashima Shigeru, The Opening of the Twentieth Cen- skim, bowiem USA, wobec panującej tam wiecznie zielone drzewo, które przez po- tury and the Anglo-Japanese Alliance, 1895-1923, w: doktryny izolacjonizmu, niczyim sprzy- nad dwadzieścia lat symbolizowało pokój na I. Nish, Y. Kibata (eds), The History of Anglo-Japanese mierzeńcem być nie mogły. Szło o wy- wschodzie, zostało ścięte”. Rozgoryczenia nie Relations, vol. I, Basingstoke 2000, s. 159-196. bór nie przyjaciela, lecz wroga: Imperium kryło też wielu Brytyjczyków, z członkami Nish Ian, Alliance in Decline. A Study in Anglo-Japanese miało wybierać między wrogością Japonii Admiralicji włącznie. Relations, 1908-23, London 1972. i Stanów Zjednoczonych. Japońscy architekci sojuszu odeszli nie- Nish Ian, The Anglo-Japanese Alliance. The Diplomacy of Dla wszystkich mających rozeznanie mal wszyscy w ciągu trzech pierwszych Two Island Empires, 1894-1907, London 1985. w sprawie było przy tym jasne, że ewentual- dekad XX wieku. Ostatni z nich, ksią- Polit Jakub, Odwrót znad Pacyfiku? Wielka Brytania wo- nie przedłużony sojusz wcale nie miał chro- żę Saionji, zmarł w 1940 roku w wieku 91 bec Dalekiego Wschodu (1914-1922), Kraków 1999. nić Brytyjczyków przed Stanami Zjedno- lat. Ich następcy powiedli kraj ku kolej- Polit Jakub, Rozpad sojuszu brytyjsko-japońskiego po czonymi. Miał on chronić Imperium przed nej wojnie światowej, wojnie także z Wiel- pierwszej wojnie światowej, „Studia Historyczne”, R. XL, samą Japonią, która wyrosła tak bardzo, ze ką Brytanią i ostatecznie ku zagładzie. 1997. z. 4 (159), s. 505-518. puszczenie jej samopas byłoby po prostu W ciągu następnych dekad nie raz sta- Steeds David, Anglo-Japanese Relations, 1902-23; A Mar- niebezpieczne. wiano pytania, na które historyk nie jest riage of Convenience, w: I. Nish, Y. Kibata (eds), The Hi- W tej sytuacji przedłożona 8 lipca ame- w stanie udzielić odpowiedzi. Czy rząd story of Anglo-Japanese Relations, vol. I, Basingstoke rykańska propozycja zwołania konferen- w Tokio, nie czując się izolowany w świe- 2000, s. 197-223.

36 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tomasz Borówka Tekst (Redaktor „Dziennika Zachodniego”) Fot. „Maru Fot. Special” Burtowa wyrzutnia ciężkiego torpedowa krążownika Mikuma . Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty

Długa Lanca, czyli japońska torpeda Typu 93, jest dziś jedną z ikon Cesarskiej Floty okresu II woj- tur, japońskie kontrtorpedowce poważnie ny światowej. Pasjonatów zmagań na Pacyfiku fascynuje w nie mniejszym stopniu aniżeli pan- uszkodziły pancerniki Cesariewicz i Retwi- cernik Yamato czy myśliwiec Zero. Ma zresztą z nimi sporo wspólnego. Po pierwsze, wszystkie te zan oraz krążownik Pałłada. W końcu zaś, bronie miały w zamyśle deklasować analogiczne systemy uzbrojenia potencjalnego przeciwni- mimo iż o wyniku ostatecznej rozprawy ka, zapewniając Japończykom przytłaczającą przewagę jakościową. Po drugie zaś, podczas woj- pod Cuszimą przesądziły rzecz jasna cięż- ny na Pacyfiku Sprzymierzeni stosunkowo długo nie zdawali sobie sprawy z parametrów i moż- kie działa, to przecież torpedy powiększy- liwości tych broni, co narażało ich na bolesne straty (a w przypadku Długiej Lancy i Zero bezdy- ły rozmiary tej rosyjskiej klęski, rozrywa- skusyjnie tych strat przysporzyło). jąc się u burt pancerników Nawarin i Sisoj Wielikij oraz krążowników Admirał Nachi- Cesarskie torpedy dy (Typ 88). Oba typy stanowiły oczywi- mow i Władimir Monomach (wszystkie te Możliwości broni torpedowej zwróci- ście broń stosunkowo jeszcze prymityw- okręty ostatecznie zatonęły). Przez japoń- ły uwagę Japończyków jeszcze pod ko- ną, o niewielkiej prędkości (Typ 84 – 22 skie torpedy dobity został również flagowy niec XIX wieku. Torpeda stanowiła wtedy węzły, Typ 88 – 24 lub 26 węzłów) i do- okręt rosyjski, pancernik Kniaź Suworow. – obok miny – doskonałą broń słabszego. syć słabym ładunku wybuchowym (odpo- Począwszy od 1897 roku uruchomio- Eksplozja podwodnej głowicy przy kadłu- wiednio 20-21 kg i 57 kg). Niemniej Japoń- na została krajowa produkcja torped w to- bie była śmiertelnie groźna nawet dla naj- czycy ze sporym powodzeniem użyli tych kijskim arsenale marynarki. Japończy- potężniejszych jednostek owych czasów. torped w wojnie z Chinami (1894-1895), cy sukcesywnie rozwijali kolejne, coraz Istniejąca od 1869 roku Japońska Mary- m.in. unieszkodliwiając jedną z najgroź- nowocześniejsze ich typy. W 1917 roku narka Wojenna, ciągle jeszcze „na dorob- niejszych jednostek chińskiej floty, pancer- wprowadzili do uzbrojenia pierwsze tor- ku”, a już stanowiąca kluczowy instrument nik Dingyuan. pedy kalibru 533 mm (Typu 6). War- japońskiej polityki ekspansji, pierwsze eks- W 1893 roku zdecydowali się dalsze za- to wspomnieć, że część starszych jedno- perymentalne egzemplarze torped zakupi- mówienia torped złożyć u Whiteheada. stek japońskiej floty używała ich jeszcze ła w roku 1883, w brytyjskiej firmie White- Jego stałym klientem w tej dziedzinie byli w okresie II wojny światowej. head oraz niemieckiej Schwartzkopf. do 1910 roku. Wprowadzone do użytku Wspomniane sukcesy japońskiej bro- W 1884 roku wprowadziła torpedy do w 1897 roku (jako Typ 32) torpedy 356 mm ni torpedowej w wojnach z Chinami i Ro- swego uzbrojenia. Początkowo zdecy- Whiteheada stanowiły standardowe uzbro- sją nie imponowały może nadmiernie, dowano się na torpedy kalibru 356 mm jenie japońskich torpedowców i kontrtor- ale też były na tyle znaczne, by uznano je Schwartzkopfa (będące zresztą zmodyfi- pedowców podczas wojny z Rosją w latach za obiecujące. Broń ta posiadała znaczą- kowanymi, ulepszonymi torpedami Whi- 1904-1905. Działania morskie tej wojny cych zwolenników nawet w najwyższych teheada). W Japonii desygnowano je jako torpedy zarówno rozpoczęły, jak i w pew- kręgach japońskiej polityki – np. oficera- Typ 84. Następnie Japończycy zakupili nym sensie zakończyły. Wpierw, w zaska- mi torpedowymi byli w swoim czasie ad- w Niemczech ulepszoną wersję tej torpe- kującym ataku na bazę morską w Port Ar- mirałowie Okada Keisuke i baron Suzu-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 37 Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty ki Kantarō (w przyszłości obydwaj mieli ków osłabiłaby amerykańską flotę podczas pod Guadalcanalem w listopadzie 1942 zostać premierami Japonii). W potencjal- jej trawersu Pacyfiku. Ale w latach dwu- roku). Występowała ona w dwóch wer- nej wojnie z kolejnym, hipotetycznym na dziestych rozwój techniki umożliwił da- sjach. Typ 8 nr 1 uzbrojony był w 300-ki- razie przeciwnikiem, torpedzie powie- leko idącą modyfikację tej koncepcji. Na logramową głowicę bojową i dysponował rzono więc jedną z głównych ról. Prze- wstępie zatem, na podążających z kierun- zasięgiem 10 000 m przy prędkości 37 wę- ciwnikiem tym były Stany Zjednoczone ku Hawajów Amerykanów polować mia- złów albo 6 200 m przy 43 węzłach. W Ty- Ameryki Północnej. W założeniach Im- ły oceaniczne okręty podwodne i podwod- pie 8 nr 2 zastosowano cięższą głowicę perialnej Polityki Obronnej na rok 1907 ne „krążowniki”. Później – uderzyć na nich o wadze 346 kg, a zmianie uległy również to one właśnie zostały uznane za kolejne- bombowce dalekiego zasięgu (operujące zasięg i prędkość (10 000 m/38 w, 15 000 go możliwego wroga. z lotnisk na będących w posiadaniu Japo- m/32 w, 20 000 m/27 w). Dla porównania, W 1908 roku japońska flota przepro- nii archipelagach Środkowego Pacyfiku) torpeda Mark 12 wprowadzona do uzbro- wadziła manewry morskie, podczas któ- oraz samoloty z lotniskowców. Przetrze- jenia amerykańskich niszczycieli i krążow- rych „nieprzyjaciel” (było oczywiste, że biona Flota Pacyfiku stałaby się następnie ników w roku 1926 miała głowicę o masie chodzi o Amerykanów) zajął wyspę Ama- celem nocnego, zmasowanego ataku tor- 227 kg i maksymalny zasięg 13 700 m. Jak mi Ōshima. Na wschód od niej rozegrała pedowego. Przewidywano, że w jego efek- więc widać, w tym czasie parametry torped się następnie „decydująca bitwa” z flotą na- cie przeciwnik zostanie na tyle osłabiony, iż Cesarskiej Floty zdecydowanie górowały pastnika. Jednak Cesarstwu Japonii trud- główne siły Połączonej Floty bez większe- nad parametrami torped US Navy. no było mierzyć się z Amerykanami pod go trudu poradzą sobie z nim w dziennej Kolejny krok w rozwoju torped japoń- względem potencjału gospodarczego, a co bitwie, podczas której ciężka artyleria ja- skich stanowił Typ 90. Powstał on na ba- za tym idzie także militarnego. Zawarcie pońskich pancerników i kolejne ataki tor- zie brytyjskiej torpedy 533 mm, produko- w 1922 roku traktatu waszyngtońskiego, pedowe dokończą dzieła zniszczenia wśród wanej przez zakłady Vickers-Armstrong regulującego m.in. rozmiary sił morskich amerykańskiej Battle Line. Whitehead Torpedo Works w Weymouth. głównych mocarstw, dostarczyło Japonii Nocny atak torpedowy na siły liniowe W 1926 roku Japończycy nabyli 20 sztuk okazji do ostatecznego odstąpienia od re- Floty Pacyfiku stanowił najbardziej bodaj tej broni, a 2 lata później zakupili również alizacji swego planu 8-8, czyli stworzenia zaskakujący i rewolucyjny element japoń- jej licencję produkcyjną. Otrzymana doku- trzonu floty składającego się z 8 pancerni- skiego planu Decydującej Bitwy. W myśl mentacja została wykorzystana przy pra- ków i 8 krążowników liniowych (w rzeczy- koncepcji Sztabu Generalnego Marynar- cach badawczo-rozwojowych nad wła- wistości decyzję o rezygnacji z 8-8 podjęto ki Wojennej antidotum na amerykańską snymi torpedami kalibrów 533 i 610 mm, z przyczyn ekonomicznych jeszcze przed przewagę sił liniowych miało stać się ory- rozpoczętych w 1928 roku. Pierwsze eg- podpisaniem układu). Japonia zaakcepto- ginalne wykorzystanie sił lekkich w roli zemplarze parogazowej torpedy 610 mm wała stosunek sił liniowych 10:6 na swo- „niszczycieli pancerników”. Postanowio- nowego Typu 90 zostały przekazane do ją niekorzyść w stosunku do US Navy. Ce- no, że nie tylko japońskie niszczyciele, ale Szkoły Torpedowej w Kure w 1931 roku. sarska Marynarka Wojenna musiała zatem i krążowniki zostaną wyposażone w licz- W roku następnym torpedy te przyjęto żyć (a w teoretycznej na razie przyszłości ne wyrzutnie torpedowe dużego kalibru, do uzbrojenia floty. Torpeda Typu 90 po- zakładać i walkę) w cieniu liczebnej domi- a także w zapasowe torpedy i urządzenia siadała głowicę bojową 375 kg oraz za- nacji rywala zza oceanu. Amerykańskiej do ich szybkiego ładowania. Tak zrodzi- sięg 7000 m przy 46 węzłach, 10 000 m przewadze liczebnej Japonia postanowi- ła się koncepcja niszczycieli „typu specjal- przy 43 węzłach i 15 000 m przy 35 wę- ła więc przeciwstawić przewagę jakościo- nego” (Fubuki) oraz krążowników ciężkich złach. Ją to właśnie zamierzano wykorzy- wą: w zakresie wyszkolenia załóg, taktyki z niebywale silnym uzbrojeniem torpedo- stać w planowanych, zmasowanych ata- i oczywiście broni o większym zasięgu i sile wym, które działając zespołowo były w sta- kach torpedowych na amerykańską Battle rażenia: pancerników, nawodnych okrę- nie zaaplikować nieprzyjacielskiej Battle Line. W związku z tym otrzymały ją nowo- tów torpedowych, okrętów podwodnych, Line podwodne ciosy o intensywności nie- czesne, wielkie niszczyciele (jak typy Fubu- a później także samolotów. spotykanej w dotychczasowych dziejach ki i Hatsuharu) oraz ciężkie krążowniki – Począwszy od roku 1909 do końca lat wojen morskich. zarówno nowych typów Myōkō i Takao, jak trzydziestych XX wieku scenariusz Decy- W dziedzinie broni torpedowej, w któ- i – po modernizacji – także starszych ty- dującej Bitwy z US Navy dopracowywa- rej pokładano tak wielkie nadzieje i któ- pów Furutaka i Aoba. W torpedy Typu 90 no z iście japońską konsekwencją i dba- ra w decydującym starciu z US Navy mia- uzbrojono również duże lekkie krążowni- łością o każdy szczegół, a do tego nadano ła przechylić szalę zwycięstwa na stronę ki typu Mogami. Planowano również umie- mu rozmach na miarę Oceanu Spokojne- Cesarskiej Floty, dokonywał się w Japo- ścić je na krążownikach typu Tone, jednak go. Zgodnie z ukształtowaną na podsta- nii stały postęp. W Wydziale Torpedo- już w trakcie budowy tych ostatnich weszły wie teorii Alfreda Thayera Mahana japoń- wym (inaczej Drugim Wydziale Pierwszej do użytku torpedy kolejnej generacji. ską doktryną, Flocie Pacyfiku zamierzano Sekcji) Departamentu Technicznego Ma- wydać klasyczną, rozstrzygającą bitwę na rynarki Wojennej opracowano parogazo- Tlenowy przełom wzór Cuszimy. Podobnie jak tamta, miała wą torpedę potężnego kalibru 610 mm, jej Torpeda Typu 90 była zaawansowaną zostać rozegrana całkowicie na japońskich możliwości testując następnie m.in. na ka- jak na swoje czasy bronią, lecz podobnie warunkach, a stoczona dopiero z przeciw- dłubie nieukończonego pancernika Tosa, jak wszystkie poprzedniczki miała z japoń- nikiem mającym już za sobą trudy oce- przy którym przeprowadzano próbne de- skiego punktu widzenia poważną wadę: anicznej przeprawy. Z tą jednakowoż róż- tonacje głowic. Co ciekawe, broń ta, która napęd, do którego używano mieszanki nicą, że Cesarska Flota nie zamierzała tym w 1920 roku trafiła na krążowniki i nisz- sprężonego powietrza, paliwa i zmienio- razem względnie bezczynnie wyczekiwać czyciele jako torpeda Typu 8, znajdowa- nej w parę wody. W związku z tym pozo- nadejścia nieprzyjaciela na macierzystych ła się w wyrzutniach okrętów japońskich stawiała na powierzchni ślad pęcherzyków wodach. Z początku japońscy planiści za- jeszcze w okresie wojny na Pacyfiku (uży- gazów, uwalniających się w efekcie spalania mierzali użyć sił lekkich, których seria ata- wał jej np. krążownik lekki Nagara walcząc paliwa (nafty) z powietrzem. Ślady pęche-

38 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

W początkowym okresie japońskie krążowniki ciężkie posiadały kadłubowe wyrzutnie torped. Na fotografii Myōkō we wczesnym okresie służby. Fot. zbiory Adama Daszewskiego rzyków, w porę wypatrzone przez obserwa- przewodów tlenowych znajdą się drobi- koniec tegoż 1928 roku w Arsenale Mary- torów na pokładach atakowanych okrętów ny paliwa lub smaru, nawet w niskiej tem- narki w Kure. Od 1932 roku kierował nimi lub ich eskorty, mogły zdradzić i udarem- peraturze może nastąpić ich zapłon. Ame- komandor Kishimoto Kaneharu. Stopnio- nić każdą próbę storpedowania – szczegól- rykanie eksperymentowali z torpedami wo pokonywano trudności techniczne. Za- nie, gdyby chodziło o zmasowany atak co napędzanymi wzbogaconym tlenem po- stosowanie procedury zasilania napędu najmniej kilkudziesięcioma podwodnymi wietrzem od roku 1929 do 1931 (lub nie- początkowo sprężonym powietrzem, które pociskami jednocześnie. Jako rozwiązanie co dłużej), lecz bezowocnie. Brytyjczycy dopiero stopniowo zastępował tlen, dalece nasuwało się zastąpienie sprężonego po- skonstruowali torpedy 622 mm na wzbo- ograniczyło prawdopodobieństwo eksplo- wietrza tlenem. W tym przypadku ślad pę- gacone powietrze, lecz wyposażyli w nie je- zji. Wyeliminowano możliwość kontaktu cherzyków praktycznie by nie występował, dynie pancerniki Rodney i Nelson. Dopie- pomiędzy tlenem a silnikowymi smarami, gdyż tworzył się on głównie z zawartego ro Japończycy, pracując z właściwym temu zapobiegając ich ewentualnemu zapło- w powietrzu azotu. Produkty spalania naf- narodowi uporem, konsekwencją i pomy- nowi. Przewody paliwowe zaprojektowa- ty w czystym tlenie to – prócz wody – tle- słowością, po długotrwałych staraniach no w taki sposób, by nie posiadały żad- nek i dwutlenek węgla, a zatem substancje osiągnęli pełny sukces. nych ostrych zakrętów ani najmniejszych w wodzie znakomicie się rozpuszczające. Początki były mało zachęcające. Do prac zagłębień wewnętrznej powierzchni. Przy Dodatkową korzyścią wyniesioną z zastą- przystępowano trzykrotnie. Próby podej- pomocy związku potasu perfekcyjnie wy- pienia powietrza tlenem była oszczędność mowane w latach 1916 lub 1917 i 1924 za- czyszczono wnętrze przewodów, by usunąć na wadze, która pozwalała na powiększenie kończyły się niepowodzeniem, skądinąd wszelkie drobiny oleju i smaru. Rozgrzany zasięgu oraz głowicy bojowej. przy akompaniamencie gromkich eksplo- procesem intensywnego spalania silnik był Jak dotychczas nigdzie jednak nie doszło zji. W 1927 roku porucznik Oyagi Shizuo, schładzany morską wodą, wprowadzaną do wdrożenia tego rozwiązania na więk- członek japońskiej delegacji przebywającej w celu wytworzenia pary bezpośrednio do szą skalę. Konstruktorzy brytyjscy i ame- w brytyjskich zakładach Whitehead Tor- komory spalania. W 1933 roku przeprowa- rykańscy, prowadzący prace badawcze nad pedo Works, uzyskał informację, iż Rodney dzono pierwsze testowe strzelanie (torpeda torpedami tlenowymi, napotkali identycz- i Nelson, nowe pancerniki Royal Navy, zo- była jeszcze napędzana silnikiem White- ne problemy. Czysty tlen łatwo reaguje stały uzbrojone w torpedy o napędzie tle- heada, w którym używano tlenu w miejsce z wieloma substancjami, w tym wchodzą- nowym. Delegacja nabrała podejrzeń, że powietrza). Wysiłki japońskich konstruk- cym w skład oleju i smarów węglowodo- Brytyjczycy rozwijają dalsze prace na tym torów zostały uwieńczone udanymi próba- rem. Reakcja taka może mieć wybucho- polu i w roku 1928 przedłożyła raport, iż mi nowych torped (oficjalnie już desygno- wy charakter i stwarzać zagrożenie nawet w Wielkiej Brytanii prowadzone są bada- wanych jako Typ 93), jakie jeszcze w tym dla przenoszącego torpedy tlenowe okrę- nia nad napędem tlenowym. Była to oce- samym roku miały miejsce na krążowniku tu. Przepływ tlenu w układzie paliwowym na daleka od precyzji (Brytyjczycy poprze- ciężkim Chōkai. musi być równomierny i niezakłócony – stali na torpedach Mark I, w które uzbroili I tak narodziła się najpotężniejsza tor- a zakłócić go mogą wszelkie nierówności Rodneya i Nelsona, oraz Mark VII, które od peda świata – prawdziwa królowa swego czy inne drobne skazy we wnętrzu wąskich 1928 roku krótko posiadał np. australijski gatunku. Ważyła 2700 kg (wprowadzona i poskręcanych przewodów doprowadzają- krążownik Canberra – w obydwu typach w 1935 roku amerykańska Mark 15 – 1742 cych tlen do komory spalania. Wtedy gaz zastosowano powietrze wzbogacone tle- kg ), przy średnicy 610 mm (Mark 15 – 533 ten podgrzewa się, mogąc nawet uszkodzić nem), niemniej stała się ona impulsem do mm) miała blisko 9 metrów długości (Mark elementy układu, np. zawory, rurki i ko- wznowienia w Japonii prac nad torpedami 15 – 7,315 m) i była uzbrojona w głowicę morę spalania. Co gorsza, jeśli wewnątrz tlenowymi. Powrócono więc do nich pod 490 kg (Mark 15 – 374 kg), wypełnioną ma-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 39 Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty

Niszczyciel Ikazuchi typu „Fubuki” w 1933 roku. Jednostki te posiadały bardzo silne uzbrojenie torpedowe złożone z trzech trzyrurowych wyrzutni. Fot. zbiory Shizuo Fukui teriałem wybuchowym Typu 97 (o 7% sil- tlenowych, przeznaczonych dla okrętów pedy 533 mm. Swoją drogą, przypisywa- niejszym od TNT). Osiągała prędkości 48- podwodnych (np. Typ 95 kalibru 533 mm), ne Fubuki przypadkowe storpedowanie 50 węzłów przy zasięgu 20 000 m, 40-42 miniaturowych okrętów podwodnych japońskich transportowców, do którego w przy 32 000 m i 36-38 w przy 40 000 m (np. Typ 97 kalibru 450 mm) czy samolo- wtedy doszło, było jednak dziełem krą- (Mark 15 – 45 węzłów przy zasięgu 5500 m, tów (np. Typ 2 kalibru 450 mm). Podczas żownika Mogami. W określeniu „sprawcy” 33,5 węzła przy 9150 m i 26,5 węzła przy II wojny światowej torpedę Typu 93 wyko- przydatne okazało się odkrycie, że jeden 13 700 m). Tak jak oczekiwano, była prak- rzystano jako podstawę do stworzenia sa- z transportowców został trafiony torpedą tycznie bezśladowa. mobójczej torpedy kierowanej Kaiten. o silniejszej głowicy, niż posiadała torpeda W Japonii powstały jeszcze inne mode- Typu 90. Tego samego dnia, na południe le torped tlenowych. Torpedę Typu 93 Mo- Na pokładach niszczycieli i krążowników od Borneo, torpeda Typu 90 wystrzelona del 2, o zwiększonej prędkości, zaprojek- Torpeda Typu 93, a ściślej jej wersja przez niszczyciel Ikazuchi (lub Inazuma) towaną w 1935 roku z myślą o uzbrojeniu Typ 93 Model 1 Modyfikacja 2 (93 Shi- dobiła ciężko uszkodzony krążownik Exe- w nią niszczycieli, wyprodukowano jedy- ki Gyorai 1 Gata Kai 2) została 28 listo- ter. Innym przykładem jest bitwa pod Gu- nie w ilości 2 sztuk, po czym odstąpiono pada 1935 roku zaadaptowana do uży- adalcanalem w nocy z 14 na 15 listopada od dalszych prac. Wznowiono je w 1941 cia na pokładach okrętów, gdzie miała 1942 roku, w toku której torpedami Typu roku, co doprowadziło do opracowania zastąpić torpedy starszego typu. Wpro- 90 atakowały niszczyciele Ayanami, Hat- dwóch eksperymentalnych wersji (pierw- wadzano ją stopniowo i niezbyt spiesz- suyuki i Shiratsuyu. sza osiągnęła na próbach prędkość 51 wę- nie. Niszczyciele typu Kagerō otrzymały Tu krótka, lecz istotna dygresja. Przed złów, druga aż 56 węzłów). W 1943 roku torpedy Typu 93 w roku 1940, typu Asa- chwilą bowiem po raz kolejny w niniej- zaprojektowano torpedę Typu 93 Model 3. shio w 1941, a typów Shiratsuyu i Hatsu- szym artykule pojawił się termin Dłu- Cechował ją m.in. krótszy zasięg (15 000 m haru dopiero w 1942, czyli już po wybu- ga Lanca. Ta potocznie używana nazwa, przy prędkości 48-50 węzłów, 25 000 m chu wojny na Pacyfiku. Sporo niszczycieli stanowiąca obecnie w zasadzie synonim przy 40-42 węzłów i 30 000 m przy 36- (np. typu Fubuki) nie doczekało się tych japońskiej torpedy Typu 93, najpraw- 38 węzłów) oraz cięższa głowica bojowa torped nigdy. Często zapomina się o god- dopodobniej nie była stosowana przez Ja- (780 kg). Ważną innowację stanowiło za- nym uwagi fakcie, iż w wielu znanych star- pończyków przed wybuchem wojny na stąpienie powietrza czterochlorkiem wę- ciach morskich w wyrzutniach japońskich Pacyfiku i w jej okresie. Obecnie przyj- gla w trakcie stopniowego przechodzenia niszczycieli nie znajdowały się osławione muje się wręcz, że... nie powstała ona na- napędu na zasilanie czystym tlenem (co Długie Lance o napędzie tlenowym, lecz wet w Kraju Kwitnącej Wiśni! Według miało jeszcze bardziej zmniejszyć praw- parogazowe torpedy starszego Typu 90 amerykańskiego historyka Rogera Pine- dopodobieństwo eksplozji przy zapłonie). (co więcej, część niszczycieli nie posiada- au, który współpracował z profesorem Sa- W 1944 roku, bazując na rozwiązaniach ła nawet aparatów torpedowych 610 mm, muelem Eliotem Morisonem przy jego po- Modelu 1 i Modelu 3, zaprojektowano tor- lecz 533 mm). Przykładowo, podczas bi- mnikowym dziele History of United States pedę Typu 93 Model 1 Modyfikacja 3. Jej twy w Zatoce Banten 1 marca 1942 roku Naval Operations in World War II, ojcem produkcję uruchomiono w 1945 roku, ale niszczyciele Hatsuyuki, Shirayuki, Shiraku- chrzestnym nazwy Długa Lanca jest... sam model ten nie wszedł już do użytku. mo, Murakumo i Fubuki odpaliły do krą- Morison. Autor słynnej historii działań US Wspomnieć należy jeszcze o istnieniu żowników Houston i Perth torpedy Typu Navy był pod takim wrażeniem japońskiej całego szeregu mniejszych modeli torped 90, a niszczyciele Harukaze i Asokaze tor- „supertorpedy”, odpowiedzialnej za dra-

40 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty maty tylu amerykańskich okrętów i ich za- wową bronią jednostek tej klasy była tor- rażał komandor Hiraga Yuzuru. Był to ni łóg, że miał uznać, iż ta niezwykła broń peda, a nie działo. mniej, ni więcej tylko... główny projek- zasługuje wręcz na nadanie jej odpowied- W torpedy Typu 93 wyposażono także tant tego okrętu i zarazem sam szef Sekcji nio brzmiącej nazwy. W efekcie cały świat część lekkich krążowników. Kilka spośród Budownictwa Okrętowego Departamen- „kupił” ukutą już po wojnie przez Mori- tych jednostek (w przeddzień wybuchu tu Technicznego Marynarki (w przyszłości sona Długą Lancę. Tak się rzecz przedsta- wojny pięć: Abukuma, Jintsu, Naka, Sen- miał on zaprojektować również Furutakę wia w oparciu o dostępne autorowi źró- dai i Natori) pełniło funkcję okrętów fla- i Myōkō). Hiraga obawiał się zagrożenia dla dła. Gwoli rzetelności godzi się jednak gowych flotylli niszczycieli. Trzy inne (Ki- okrętu-nosiciela torped w przypadku tra- nadmienić, iż zetknął się on z informa- takami, Ōi, Kiso) postanowiono poddać fienia go w wyrzutnie bądź pożaru – szcze- cją, że w jednym z japońskich dokumen- oryginalnej przebudowie, za sprawą któ- gólnie, gdyby wyrzutnie te umieszczono tów z 1943 roku, a zdobytym przez Ame- rej miały otrzymać iście rekordową liczbę we wnętrzu kadłuba, ponad pomieszcze- rykanów i przetłumaczonym w 1944 roku 44 wyrzutni torpedowych kalibru 610 mm. niami maszynowni lub w rejonie maga- pojawia się już nazwa Długa Lanca. Infor- Ostatecznie, z uwagi na brak dostatecz- zynów amunicji. Mimo iż poglądy Hira- macji tej na dzień dzisiejszy nie udało się nej ilości zestawów wyrzutni, w 1941 roku gi znalazły potwierdzenie dzięki testom na niestety autorowi zweryfikować, lecz gdy- przezbrojono w ten sposób jedynie Kita- pancerniku Tosa (próbne detonacje gło- by okazała się prawdziwa, to nie Morison kami i Ōi, przy czym ilość wyrzutni na wic torpedowych wewnątrz kadłuba spo- byłby twórcą słynnej nazwy. każdym z nich ograniczono do (i tak im- wodowały rozległe zniszczenia ponad li- W odróżnieniu od japońskich nisz- ponujących) 40. Zdolne do wystrzelenia nią wodną), swoją koncepcję przeforsował czycieli, w ciągu kilku lat torpedy Typu w jednej salwie aż 20 Długich Lanc, zostały Sztab Generalny Marynarki: tak Yūbari, 93 otrzymały wszystkie ciężkie krążow- one przeklasyfikowane na krążowniki tor- jak i wszystkie przyszłe ciężkie krążowni- niki Cesarskiej Floty: okręty typu Myōkō pedowe i wyodrębnione w 9. Flotyllę Krą- ki otrzymały uzbrojenie torpedowe. Jak już w 1938 roku; typów Furutaka i Aoba – żowników. wspomniano, torpedy przenoszone m.in. w 1940 roku, dwa z krążowników typu Uzbrojeniu japońskich ciężkich krążow- przez japońskie krążowniki ciężkie miały Takao (sam Takao i Atago) uzbrojono ników w torpedy – szczególnie o napędzie za zadanie zniwelować liczebną przewagę w torpedy Typu 93 w 1940 roku, a dwa tlenowym – towarzyszyły pewne kontro- amerykańskiej floty liniowej. Zadaniu jej pozostałe (Chōkai i Maya) w 1941 roku wersje. Przysporzyło też ono sporo kło- jak największych strat przy pomocy broni Krążowniki typu Mogami dysponowały potu japońskim konstruktorom. Obiekcje podwodnej nadano wyższy priorytet, ani- tymi torpedami od 1938 roku (okręty te wobec instalowania wyrzutni torpedowych żeli zapewnieniu większej odporności krą- w latach 1939-1940 zostały przezbrojone na lekkim krążowniku Yūbari (którego bu- żownikom, które podczas Decydującej Bi- i przeklasyfikowane na krążowniki cięż- dowa stanowiła „przymiarkę” do budo- twy miały raczej zadawać jak najsilniejsze kie). W myśl japońskiej doktryny podsta- wy przyszłych ciężkich krążowników) wy- ciosy, aniżeli je znosić. W torpedy Typu 93 uzbrojono również wszystkie japońskie ciężkie krążowniki – na fotografii Takao (dziobowa wyrzutnia torped wychylona na burtę). Fot. zbiory Shizuo Fukui

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 41 Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty

To interesujące, że Amerykanie, którzy obrócone na zewnątrz, maksymalnie od- nia (jako pierwsze wyposażono weń mo- początkowo również zainstalowali wyrzut- dalając od kadłuba głowice torped (czy- dernizowane krążowniki typu Furutaka). nie torped na swoich krążownikach cięż- li potencjalne źródło niszczącej eksplozji). Podobnie jak torpeda Typu 93, także i on kich (typów Pensacola i Northampton), Głowice znajdujące się poza wyrzutniami był unikatem w skali światowej. Przy jego jeszcze w okresie międzywojennym (1933 zabezpieczone były osłonami z wysoce od- użyciu torpedy zapasowe (którymi w okre- rok) zdecydowali się je zdemontować. Tak- pornej stali Dücol. Osłona z tego samego sie wojny na Pacyfiku okręty dysponowa- że kolejne typy ciężkich krążowników US materiału zabezpieczała też pomieszcze- ły zazwyczaj w ilości odpowiadającej licz- Navy nie posiadały uzbrojenia torpedowe- nie, w którym składowano zapasowe tor- bie wyrzutni) mogły być w krótkim czasie go. Broń tę uznano za nieefektywną w po- pedy. Także podczas modernizacji typu umieszczone w aparatach, umożliwiając równaniu z działami wielkiego kalibru, któ- Myōkō przy instalowaniu obracalnych apa- im oddanie kolejnego strzału. Czas zała- re miały zniszczyć przeciwnika z dystansu ratów torpedowych wprowadzono podob- dowania torped zapasowych w przypadku poza zasięgiem jakichkolwiek torped. Jed- ne zabezpieczenia. Na okrętach tych skut- krążowników ciężkich mógł w idealnych nocześnie, podobnie jak Japończycy także ki ewentualnej eksplozji torped postarano warunkach wynosić zaledwie 3-5 minut. i Amerykanie dostrzegli zagrożenie, jakim się też ograniczyć poprzez zlokalizowa- Na ogół jednak operacja ta zajmowała od były przenoszone torpedy w przypadku nie wyrzutni z dala od mostka, umieszcza- 20 minut do pół godziny. Podczas wojny nieszczęśliwego trafienia nieprzyjacielskim jąc je bliżej rufy (nie do końca wprawdzie na Pacyfiku japońskie niszczyciele prze- pociskiem w rejon wyrzutni. W odróżnie- fortunnie, bo przecież nad maszynownia- ładowywały wszystkie wyrzutnie w ciągu niu od Cesarskiej Floty zdecydowali, że wy- mi). Podobne środki ostrożności zastoso- około 20 minut. Z istnienia tego systemu stawianie ciężkich krążowników na tego ro- wano również budując krążowniki typów szybkiego ładowania, podobnie jak i para- dzaju ryzyko nie jest opłacalne. Mogami i Tone. Na tych okrętach, podob- metrów samych Długich Lanc, Sprzymie- Trzeba jednak przyznać, iż Japończy- nie jak na nowoczesnych lekkich krążow- rzeni początkowo w ogóle nie zdawali so- cy ze swej strony uczynili wiele dla za- nikach typu Agano, głowice torped mogły bie sprawy. bezpieczenia swoich krążowników przed być przechowywane z dala od wyrzut- Japończycy dołożyli starań, by istnienie zgubnymi skutkami trafienia w wyrzut- ni w specjalnych, pancernych kasetach. tej nowej broni ich floty utrzymać w ścisłej nie lub ogarnięcia ich pożarem. Rozmia- W przypadku torped Typu 93 dodatko- tajemnicy. Podczas morskich manewrów ry spustoszenia, jakie spowodowały wybu- wy problem stwarzał tlen oraz niezbędna torpedy Typu 93 wystrzeliwane były bez chy głowic na Tosie, ewidentnie skłaniały instalacja do jego produkcji (na ciężkich głowic bojowych. Każda, co do jednej, mu- do refleksji. Obracalne aparaty torpedowe, krążownikach znajdowała się ona we- siała być wyłowiona i odzyskana (nie tylko zainstalowane wpierw na krążownikach wnątrz pomieszczeń torpedowych, zaopa- z racji uchronienia jej przed wpadnięciem typu Takao, zlokalizowano więc pomię- trzonych w przeciwogniowe kurtyny). Ja- w niepowołane ręce, ale i z uwagi na wy- dzy górnym pokładem okrętu a pokładem pończykom nie udało się w pełni zażegnać soką cenę każdego egzemplarza – 5000 je- artylerii przeciwlotniczej – a zatem na ze- niebezpieczeństw wynikających z obec- nów, czyli 2500 dolarów amerykańskich). wnątrz zasadniczego kadłuba. Co wię- ności torped tlenowych na pokładach ich Odnotowywano więc przypadki poszu- cej, wyrzutnie umieszczono na częściowo okrętów, o czym boleśnie mieli się przeko- kiwania pojedynczej, zagubionej torpedy wychodzących poza obrys tego kadłu- nać podczas wojny na Pacyfiku. przez całą flotę, albo rezygnacji z przepro- ba sponsonach. Dodatkowo w czasie ak- Dodatkowemu zwiększeniu siły ognia wadzania próbnych strzelań torpedowych cji – stale, nie zaś tylko podczas przygoto- torpedowego japońskich okrętów służył podczas złej pogody, w obawie przed utratą wań do strzału – rury wyrzutni miały być od 1936 roku system szybkiego ładowa- drogocennych podwodnych pocisków. „Długie Lance” stanowiły główną broń najnowszych niszczycieli japońskich – na fotografii jeden z nich – Arashi (typu „Asashio”) idący z dużą prędko- ścią w 1940 roku. Fot. zbiory Shizuo Fukui

42 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty

A przecież zasłona tajemnicy, jaką Ja- li). W razie zaistnienia takiej potrzeby, roku przybrać ostateczną postać zaawan- pończycy rozpostarli nad swoją tajną bro- Siły Walki Nocnej miały otrzymać wspar- sowanego przelicznika torpedowego. Urzą- nią, okazała się nie w pełni szczelna. cie w postaci flotylli ciężkich krążowni- dzenie to przygotowując dane dla żyrosko- W roku 1938 lub 1939 amerykańskie Biuro ków typów Furutaka i Aoba oraz dalszych pów torped brało pod uwagę zarówno kurs Wywiadu Marynarki Wojennej (ang. Office 30 niszczycieli typów Fubuki i Hatsuharu. i prędkość celu, jak i statystyczne prawdo- of Naval Intelligence, w skrócie ONI) zdo- Zwycięstwo zapewnić miało Japończykom podobieństwa ich zmian. było pochodzącą z „pewnego źródła” in- masowe użycie torped, w które obficie za- formację, że Japończycy dysponują torpe- opatrzone były niemal wszystkie okręty Wojenne sukcesy... i niepowodzenia dą kalibru 610 mm, posiadającą zasięg 5 Sił Walki Nocnej (wyjątek stanowiły krą- Rozstrzygający, nawodny Armagedon, mil przy prędkości 45 węzłów i uzbrojoną żowniki liniowe, aczkolwiek zaokrętowa- tak skrzętnie przez Japończyków zaplano- w 544-kilogramową głowicę. Informację ny na jednym z nich dowódca całej for- wany i wielokrotnie w pocie czoła prze- tę przekazano do oceny Biuru Uzbrojenia. macji miał być właśnie... specjalistą broni ćwiczony, ostatecznie nigdy na Pacyfiku Jego specjaliści całkowicie zdeprecjonowa- torpedowej). nie miał miejsca. Nie zmienia to faktu, że li raport, autorytatywnie stwierdzając, że Po kilkuset torpedach wystrzelonych w toku działań wojennych Długie Lance zastosowanie tak ciężkiej głowicy mija się w nocnym ataku, kolejne ich setki mia- wielokrotnie miały okazję dowieść swych z celem, a rzekome osiągi japońskiej torpe- ły pomóc rozstrzygnąć na korzyść Japonii bojowych walorów. Do najgłośniejszych dy są nierealne (amerykańscy eksperci nie wielki finał dziennego starcia z osłabioną tryumfów Cesarskiej Floty, zawdzięcza- wzięli tu pod uwagę możliwości, że Japoń- Battle Line Floty Pacyfiku. Podczas bitwy nych torpedom Typu 93, należy zatopie- czycy skonstruowali napęd tlenowy). Tym- nocnej to ciemności miały zapewnić czyn- nie lekkich krążowników holenderskich czasem raport wręcz nie doceniał rzeczy- nik zaskoczenia japońskim atakom torpe- Java i De Ruyter przez krążowniki Na- wistych parametrów Długiej Lancy, która dowym. W ciągu dnia nieprzyjaciela mia- chi i Haguro podczas nocnej fazy bitwy dysponowała jeszcze cięższą głowicą i lep- ła zaskoczyć ogromna odległość, z jakiej na Morzu Jawajskim 27 lutego 1942 roku. szymi osiągami! odpalone zostałyby torpedy Typu 93. Tak- Kolejny z nich to bitwa pod Tassafaron- Całkowicie bez echa przeszedł także ra- tyka enkyori ommitsu hassha, czyli długo- ga 30 listopada 1942 roku, gdzie w efekcie port komandora porucznika Henri Hut- dystansowego skrytego strzelania torpedo- starcia z zespołem japońskich niszczycie- ton-Smitha, rezydenta wywiadu US Navy wego zakładała, że 120-200 Długich Lanc li poszedł na dno amerykański krążow- w Japonii, złożony 22 kwietnia 1940 roku. zostanie wystrzelonych przez krążowniki nik ciężki Northampton (3 dalsze jednost- Japońskiemu agentowi Hutton-Smitha na początku bitwy, z odległości ponad 20 ki tej klasy doznały ciężkich uszkodzeń). podczas wizyty na pokładzie niszczyciela kilometrów, zatem w przeciwnika nieświa- Spośród innych spektakularnych sukcesów Cesarskiej Floty udało się w miarę precy- domego zagrożenia atakiem bronią pod- Długich Lanc stanowczo warto też wymie- zyjnie oszacować kaliber torped tego okrę- wodną. Przy nawet stosunkowo niewiel- nić bitwę w zatoce Kula 6 lipca 1943 roku tu oraz uzyskać informację o ich tlenowym kim procencie trafień, rzędu 10%, wybuchy (zatopienie lekkiego krążownika Helena) napędzie. Także i tym doniesieniom wy- ciężkich głowic torped Typu 93 mogłyby oraz o tydzień późniejsze starcie koło wy- wiadowczym nie dano wiary, bądź też nie wyeliminować z akcji 12-20 pancerników spy Kolombangara – uszkodzenie trzech doceniono ich wartości. lub krążowników amerykańskich. Straty lekkich krążowników i zatopienie niszczy- Wyposażenie japońskich niszczycie- nieprzyjaciela miały spotęgować przepro- ciela Gwin. li i krążowników w torpedy Typu 93 za- wadzane z mniejszej odległości ataki tor- Torpeda Typu 93 była znakomitą bro- pewniło tym okrętom siłę ognia dalekie- pedowe flotylli niszczycieli (w dodatku do nią, ale również i ona bywała zawodna. go zasięgu niespotykaną wśród jednostek ataków torpedowych ze strony miniaturo- Wybuch półtonowej głowicy przy burcie tych klas w innych flotach. Pojawienie się wych i klasycznych okrętów podwodnych). dawał gwarancję co najmniej poważnego tej broni pozwoliło nadać ostateczny szlif Wszystko to miało wspomóc wielki artyle- uszkodzenia każdego okrętu, który miał planowi Decydującej Bitwy. W 1934 roku, ryjski popis japońskich pancerników. okazję go doświadczyć. Najpierw jednak pod kątem przewidywanego wprowadze- Japończycy nie byli ślepi na problem cel- torpeda musiała dojść celu. A z tym, przy nia Długich Lanc zmodyfikowano Takty- ności przy wielkim dystansie strzału (tor- całym profesjonalizmie japońskich tor- kę Walki Nocnej, tworząc Siły Walki Noc- peda Typu 93 Model 1 Modyfikacja 1 lub pedystów, bywało nieraz różnie. W toku nej złożone z flotylli niszczycieli i ciężkich 2 mogła zejść z kursu o 550 m na dystan- wspomnianej już bitwy na Morzu Jawaj- krążowników, flotylli krążowników torpe- sie 20 000 m, 1000 m na 32 000 m i 1500 m skim, tyle że w jej wcześniejszej, dziennej dowych oraz krążowników liniowych. Za- na 40 000 m). Niwelowało go w znacznym fazie, dwie flotylle japońskich niszczycie- daniem krążowników liniowych i flotyl- stopniu zmasowane zastosowanie torped, li atakujące zespół alianckich krążowników li krążowników ciężkich typu Takao było które nadpływając z różnych kierunków i niszczycieli zużyły dziesiątki torped bez przełamanie kręgu eskorty otaczającego miały wręcz nasycić pole bitwy i udarem- najmniejszego efektu („honorową bramkę” amerykańską flotę liniową. Jednostki te nić przeciwnikowi jakiekolwiek uniki. Co zdołał strzelić krążownik Haguro, którego byłyby wspierane przez inne flotylle cięż- jednak ważniejsze, w Cesarskiej Flocie Długa Lanca przełamała w pół holenderski kich krążowników (typów Myōkō, Mo- opracowano metodę celowania uwzględ- niszczyciel Kortenaer). Źródłem szczegól- gami i Tone). Jak pamiętamy, za główną niającą nie tylko aktualny kurs atakowane- nej frustracji był dla Japończyków fakt, że broń ciężkich krążowników w takim star- go okrętu, ale i jego prawdopodobne kursy część ich torped eksplodowała przedwcze- ciu uważano torpedy, a nie artylerię. Na- alternatywne, które mógł obrać podejmu- śnie. Jak przypuszczano, spowodowane to stępnie, po przebiciu się przez siły eskorty, jąc unik. Twórcą tego wdrażanego od 1926 było usterkami technicznymi, a nawet zde- do akcji weszłyby krążowniki torpedo- roku systemu był komandor podporucznik rzeniami torped, które w efekcie wybucha- we Kitakami, Ōi i Kiso, a także 32 nisz- Ōmori Sentarō, instruktor Szkoły Torpe- ły, wywołując detonacje następnych. Nie czyciele typów Kagerō, Asashio i Shirat- dowej. Koncepcje Ōmoriego zaowocowały był to odosobniony incydent – np. podczas suyu oraz lekkie krążowniki Naka i Jintsu początkowo wprowadzeniem specjalnych nocnej bitwy pod Guadalcanalem 14/15 li- (w roli przewodników flotylli niszczycie- tabel strzelania torpedowego, by w 1930 stopada 1942 roku przedwcześnie wybu-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 43 Tekst

Zamaskowany u brzegu Tulagi ciężki krążownik New Orleans pozbawiony dziobu w wyniku storpedowania pod Tassafarongą. Fot. U.S. Naval Historical Center chło kilka z Długich Lanc, odpalonych do kaze pod Guadalcanalem 13 listopada 1942 mimo wszystko pozostawiały inny ślad, i to pancernika South Dakota przez krążownik roku, której ofiarą padł amerykański nisz- w nocy. Dlatego dostrzeżono je np. pod- Atago. Przy tej samej okazji parę innych czyciel Barton, dwie torpedy przeszły pod czas bitwy pod Savo, gdzie przepływają- torped Typu 93 (z niszczycieli Kagerō i Oy- kilem niszczyciela Aaron Ward, a kolejna ce w pobliżu Długie Lance nie uszły uwagi ashio) dowiodło swej wrażliwości na wod- pod niszczycielem Monssen (to właśnie ona obserwatorów na krążownikach Canber- ne turbulencje, wybuchając w śladzie toro- była jedną z dwóch torped, które posłały na ra i Chicago. Powtórzyło się to np. w bitwie wym pancernika Washington. dno Bartona). Nieświadomemu niczego Ha- koło przylądka Esperance, w nocy z 11 na O ile początkowa wadliwość zapalników rze przemknęła koło nosa unikatowa szan- 12 października 1942 roku, gdy wykrycie amerykańskich torped jest faktem często sa trafienia trzech nieprzyjacielskich jedno- przez czujne wachty krążowników Helena opisywanym w literaturze tematu, o tyle stek naraz. W podobny sposób Długa Lanca i Boise zbliżających się torped (wystrzelo- rzadko wspominane są przypadki, gdy za- z krążownika Nachi przeszła pod dziobem nych przez krążownik Kinugasa) pozwoliło wodziły zapalniki Długich Lanc. A jed- amerykańskiego flagowego krążownika atakowanym okrętom je wymanewrować. nak bywało i tak. Podczas bitwy pod Savo Richmond podczas bitwy koło Wysp Ko- Ten nieprzewidziany przez konstrukto- 9 sierpnia 1942 roku amerykański krążow- mandorskich 26 marca 1943 (taką datę zwy- rów torpedy Typu 93 efekt był spowodowa- nik ciężki Chicago został trafiony dwo- kło się podawać, choć datą lokalną w miej- ny występującym w tropikalnych, ciepłych ma torpedami z krążownika Kako. Pierw- scu bitwy był 27 marca), przy czym została wodach Południowego Pacyfiku zjawi- sza z nich wygięła dziób i oderwała jego uznana za ławicę ryb – walczących przeciw- skiem fosforescencji. Z kolei w ciągu dnia fragment1, druga natomiast, która uderzy- ników dzielił dystans tak duży, że Ameryka- mógł zostać spostrzeżony nie tyle ślad bą- ła w kadłub na wysokości maszynowni, nie nom nie mieściło się w głowie, iż tylko przy- belków, co sama idąca na niewielkiej głę- eksplodowała. Gdyby stało się inaczej, Chi- padek ocalił ich od storpedowania. bokości i w przejrzystej wodzie torpeda cago z dużym prawdopodobieństwem po- A wreszcie, jak się niespodziewanie oka- dzieliłby los pozostałych czterech krążow- zało, torpedy Typu 93, nie produkujące 1. Istnieje teoria, że była to torpeda 533 mm z nisz- ników alianckich, zatopionych w tej bitwie. przecież zdradliwych pęcherzyków gazu, czyciela Yūnagi Bardzo podobna „przygoda” spotkała lekki Ciężki krążownik Minneapolis na Tulagi z oderwanym pod Tassafarongą dziobem. To również efekt krążownik Honolulu w bitwie pod Kolom- wybuchu „Długiej Lancy”. Fot. U.S. Naval Historical Center bangara 13 lipca 1943 roku. Również i jego dosięgły dwie Długie Lance, z których tyl- ko jedna zadziałała zgodnie z oczekiwania- mi (strony japońskiej rzecz jasna...), silną eksplozją praktycznie pozbawiając okręt dziobu. Kolejna ugodziła w rufę, przebiła blachy kadłuba i utkwiła w nich, a po ja- kimś czasie odpadła nie wybuchając. Zaś zaledwie tydzień wcześniej w zatoce Kula nie zadziałał zapalnik co najmniej jednej torpedy Typu 93, która trafiła lekki krą- żownik St. Louis – szczęściem dla okrę- tu skończyło się na niegroźnych wgniece- niach kadłuba. Zdarzało się też, że Długie Lance biegły za głęboko, w rezultacie czego nieszkodliwie przepływały pod stępką celu. Np. z ośmiu torped znanej ze wspomnień komandora Hary Tameichi salwy niszczyciela Amatsu-

44 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty lub też wzbudzana przez nią fala (w końcu plozje i pożary w rejonie wyrzutni torped na identycznej zasadzie możemy zobaczyć oraz instalacji do produkcji tlenu moż- płynącą płytko pod powierzchnią rybę). na wręcz uznać za plagę prześladującą ja- Przypomnijmy także, iż nie każda japoń- pońskie okręty uzbrojone w Długie Lance ska torpeda byłą Długą Lancą, w związku (a już szczególnie ciężkie krążowniki). Nic z czym zaobserwowane ślady pęcherzyków chyba nie ilustruje tego lepiej, niż skraj- gazu mogły należeć do jej parogazowych nie odmienne losy bliźniaczych krążow- prekursorek. ników Mogami i Mikuma podczas bitwy o Midway. Nad ranem 5 czerwca 1942 roku Jak ziściły się koszmary okręty te pechowo zderzyły się ze sobą. Wojenna rzeczywistość dowiodła, W rezultacie, rozwijając mniejszą prędkość że obawy na tle torpedowego uzbroje- niż reszta sił wycofującej się Połączonej Szczęściarzem okazał się lekki krążownik nia japońskich krążowników nie wynika- Floty, nie zdążyły w porę wyjść z zasięgu Honolulu – pod Kolombangara głowica ły z wyimaginowanego zagrożenia. Eks- amerykańskich samolotów. Oficer kontroli „Długiej Lancy” przebiła kadłub, lecz do deto- nacji nie doszło. Fot. National Archives Ciekawe ujęcie uszkodzonego pod Kolombangara lekkiego krążownika St. Louis – eksplozja „Długiej Lancy” nie tylko oderwała kawałek dziobu, ale i spektakularnie zdeformowała resztę. Fot. National Archives uszkodzeń na Mogami, którym był koman- dor podporucznik Saruwatari Masayushi, zastosował dość radykalne środki, mają- ce zabezpieczyć jego okręt przed fatalnymi skutkami ewentualnych ataków lotniczych. Rozkazał pozbyć się za burtę wszystkich ła- twopalnych materiałów, a zwłaszcza tor- ped, zarówno tych w rurach wyrzutni, jak i zapasowych. Jego odpowiednik na Miku- mie nie zdecydował się na podjęcie podob- nych kroków. 6 czerwca na obu okrętach skupiła się cała furia ataków bombowców nurkujących z amerykańskich lotniskow- ców Enterprise i Hornet. Mogami został kilkakrotnie trafiony, m.in. w przezornie opróżnione z Długich Lanc pomieszcze- nie torpedowe, jednak mimo poważnych uszkodzeń ocalał. Mikuma – przeciwnie. Gdy wywołane wybuchami bomb pożary ogarnęły zapasowe torpedy, doszło do po- twornej detonacji ich głowic, która okazała się dla krążownika zgubna. Przypadek Mikumy pod Midway naj- wyraźniej rzutował na decyzje dowódców innych japońskich krążowników w obli- czu ataku lotniczego. 26 października 1942 roku dowodzący bombardowanym koło wysp Santa Cruz krążownikiem Chikuma komandor Komura Keizō niemal dosłow- nie w ostatniej chwili zdążył wydać roz- kaz pozbycia się torped. Niecałe 3 minu- ty po jego wykonaniu dokładnie na puste już wyrzutnie spadła amerykańska bom- ba. Także na krążowniku Maya, walczą- cym z pożarami po rozbiciu się nań amery- kańskiego samolotu 14 listopada 1942 roku koło Nowej Georgii, profilaktycznie wy- rzucono torpedy. Podczas nalotu na Rabaul 4 październi- ka 1943 roku, odłamki eksplodującej obok kadłuba bomby wywołały pożar butli tle- nowych na krążowniku Atago. By spowo- dować tragedię wystarczył przyburtowy wybuch bomby, jak w przypadku krążow- nika Suzuya koło wyspy Samar 25 paź- dziernika 1944 roku, po którym w ogniu stanęły torpedy Typu 93 na jednym ze sta-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 45 Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty nowisk wyrzutni. Po ich detonacji poża- cą przez niszczyciel Akebono. W bitwie z jednostek tej klasy, Abukuma, uszkodzo- ry rozszerzyły się m.in. na dalsze torpedy. pod Savo trafienie pociskiem artyleryj- na w cieśninie Surigao przez amerykańskie W wyniku serii eksplozji torped i amu- skim 203 mm spowodowało pożar lewo- ścigacze, została następnie zbombardowa- nicji okręt zatonął. Także pod Samar zgi- burtowych wyrzutni torped ciężkiego krą- na przez samoloty. Wywołane dwoma tra- nął krążownik Chōkai – zgubę tej potężnej żownika Aoba. Uszkodzeniu uległy dwie fieniami pożary doprowadziły do eksplo- jednostce zgotował jeden, jedyny pocisk rury wyrzutni i jedna torpeda, a ogień roz- zji dwóch Długich Lanc, po czym w ogniu 127 mm, wystrzelony być może z lotni- szerzył się też na wyrzutnie prawoburto- stanęły zbiorniki paliwa i pozostało tylko skowca eskortowego White Plains. Spowo- we, zanim go ugaszono. Do tragedii nie wydać rozkaz opuszczenia okrętu. Spowo- dowana tak mizernym (jak przynajmniej doszło z tej najprawdopodobniej przyczy- dowany bliskim wybuchem bomby pożar na pozór mogłoby się wydawać) trafie- ny, że Aoba zużył wcześniej większość swo- wyrzutni torped (na szczęście niewielki) niem eksplozja własnych torped obezwład- ich torped (13 z 16). Mniej szczęścia miał przeżył pod Samar lekki krążownik Yahagi. niła Chōkai i skazała go na zagładę. Bój ciężki krążownik Furutaka w bitwie koło pod Samar był częścią wielkiej bitwy mor- przylądka Esperance. Ostrzał amerykań- Od niedowierzania do respektu skiej pod Leyte, a w innym starciu tej ba- skich krążowników wywołał pożar tor- Jak już wspomniano, Sprzymierzeni po- talii – w cieśninie Surigao – dobiegła także ped w wyrzutniach. Podsycane tlenem czątkowo nie mieli świadomości zagro- końca bojowa kariera krążownika Moga- płomienie były tak intensywne, że ułatwi- żenia ze strony tak zaawansowanej bro- mi. Tym razem załoga tego okrętu, poważ- ły Amerykanom dalsze prowadzenie cel- ni, jaką była japońska torpeda Typu 93. nie już wtedy uszkodzonego amerykań- nego ognia i zatopienie Furutaki. Kłopoty Zniszczenie krążowników Java i De Ruy- skim ostrzałem artyleryjskim i płonącego, związane z uzbrojeniem torpedowym po- ter na Morzu Jawajskim przypisano wręcz nie zdołała w porę pozbyć się wszystkich nownie zwaliły się na Aobę 3 kwietnia 1943 torpedom okrętów podwodnych, wycho- torped. Za burtą znalazły się tylko czte- roku nieopodal Kavieng. W wyniku tra- dząc z założenia, że japońskie krążowniki ry z nich, lecz drugie tyle wybuchło. Cie- fienia bombą w prawoburtowe wyrzutnie nie byłyby w stanie dosięgnąć torpedami kawostką jest fakt, iż podmuch eksplozji eksplodowały w nich dwie torpedy Typu obu holenderskich jednostek z odległości 7 podobnej do tej, która kiedyś przypieczę- 93. Szkody (pożar jednej z maszynowni, mil (jak orzekł raport Dyrektoratu Wywia- towała los Mikumy, tym razem... przytłu- 3-metrowa wyrwa w bąblu przeciwtorpe- du Morskiego Admiralicji z 27 marca 1942 mił szalejące pożary i ułatwił ich zwalcza- dowym oraz niemożliwe do zahamowa- roku). Do podobnych wniosków doszli nie. Z tym, że niestety i tak nie ocaliło to nia przecieki) były tak znaczne, że wymusi- Amerykanie w początkowych analizach zdemolowanego Mogami, który po otrzy- ły osadzenie okrętu na mieliźnie w obawie porażki pod Tassafaronga – także i w tym maniu dalszych cięgów od amerykańskich przed jego zatonięciem. Kłopoty wynika- wypadku pojawiła się teza, że za storpedo- krążowników został zbombardowany przez jące z przenoszenia torped tlenowych nie wanie czterech krążowników US Navy od- lotnictwo i ostatecznie dobity Długą Lan- omijały i lekkich krążowników. Jedna powiedzialne były nieprzyjacielskie okręty

Ciężki krążownik Mikuma zdemolowany pod Midway eksplozją głowic torped Typu 93 –wyrzutnie zgodnie z regulaminem zostały skierowane na zewnątrz, ale wskutek pożaru wybuchły torpedy zapasowe. Fot. „Maru Special”

46 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Długa Lanca – tajna broń Cesarskiej Floty podwodne (które jakoby kilkakrotnie na- dła pewna ilość niewybuchów torped Typu Dull Paul, A Battle History of the Imperial Japanese Navy wet podczas bitwy zaobserwowano). Do- 93. Ponadto we wrześniu 1943 roku Ame- (1941-1945), Annapolis 2007. wodzący nieszczęsnym amerykańskim ze- rykanie wydobyli Długą Lancę z zatopio- Dyskant Józef Wiesław, Michałek Andrzej, Port Artur- społem nawodnym kontradmirał Carleton nego japońskiego niszczyciela. Zdobyte eg- -Cuszima 1904-1905, Warszawa 2005. Wright mylnie przyjął, że wydał przeciwni- zemplarze zostały przetransportowane do Evans David, Peattie Mark, Kaigun. Strategy, Tactics, kowi walkę artyleryjską z dystansu zabez- USA i celem poddania badaniom przeka- and Technology in Imperial Japanese Navy, 1887-1941, pieczającego go przed torpedową kontrą zane stacji torpedowej w Newport. Tam Annapolis 1997. Japończyków. Z jego złożonego po bitwie określono ich zasięg na ponad 10 tysię- Ford Douglas, The Elusive Enemy. U.S. Naval Intelligence raportu jasno wynika, iż nawet wówczas cy jardów (przy okazji wzbudziły uzna- and the Imperial Japanese Fleet, Annapolis 2011 nie przyszło mu do głowy, że Japończy- nie swym poziomem wykonania). Badania Frank Richard, Guadalcanal. The Definitive Account of cy posiadają torpedy górujące nad swymi te posuwały się niestety w żółwim tem- the Landmark Battle, New York 1992. amerykańskimi odpowiedniczkami szyb- pie. Nadeszła wiosna 1944 roku, a do Biura Hara Tameichi, Dowódca niszczyciela, Gdańsk 2003. kością i zasięgiem. Trwanie w takim prze- Uzbrojenia US Navy wciąż nie spłynęły ich Hornfischer James, Ship of Ghosts. The Story of the USS konaniu kosztowało Amerykanów kolejną wyniki. Jeszcze w maju 1944 pion wywiadu Houston, FDR’s Legendary Lost Cruiser, and the Epic klęskę – w zatoce Kula. Także i tam dowód- obszaru Południowego Pacyfiku narzekał, Saga of Her Survivors, New York 2006. ca amerykański, którym był kontradmirał iż jak do tej pory nie dotarła tam zdobyta Hornfischer James, The Last Stand of the Tin Can Sa- Walden Ainsworth, czuł się bezpiecznie. wiedza na temat Długich Lanc. Walczące ilors. The Extraordinary World War II Story of the Sumiennie ułożył i sprawnie wprowadził jednostki nadal nie posiadały precyzyjnie U.S. Navy Finest Hour, New York 2005. w czyn plan wydania japońskim niszczy- i czarno na białym opisanych parametrów Lacroix Eric, Wells Linton II, Japanese Cruisers of the cielom bitwy artyleryjskiej na dystansie japońskich torped. Pacific War, London 1997. pomiędzy 8000 a 10 000 jardów, co – jak Szczęściem dla US Navy, jej fronto- Newpower Anthony, Iron Men and Tin Fish: The Race uważał – pozwalało utrzymać jego okręty wi dowódcy potrafili uczyć się meto- to Build a Better Torpedo during World War II, London poza zasięgiem japońskich torped. Za swój dą prób i błędów. Niezależnie od ślama- 2006. mimowolny błąd zapłacił utratą krążowni- zarnej pracy wywiadu i Biura Uzbrojenia, Lengerer Hans, Japanese Destroyers of the Hatsuharu ka Helena. zdołali całkiem trafnie oszacować sku- Class, Warships 2007, London 2007. Na ustaleniu i przekazaniu jednostkom teczny zasięg japońskich torped na pod- Loxton Bruce, Coulthard-Clark Chris, The Shame of Floty Pacyfiku parametrów śmierciono- stawie własnych analiz przebiegu dotych- Savo. Anatomy of a naval disaster, St Leonards 1994. śnych japońskich torped amerykański wy- czasowych starć z Cesarską Flotą. Zdobyta Lundgren Robert, The Battleship Action 14-15 Novem- wiad zmitrężył stanowczo zbyt wiele cza- w ten sposób empiryczna wiedza o moż- ber 1942, 5 March 2010 (wersja online: www.navwe- su (zważywszy chociażby na wspomniane liwościach Długich Lanc okazała się po- aps.com/index_lundgren/Battleship_Action_Guadal- wcześniej, przedwojenne informacje Hut- mocna przy rozgrywaniu późniejszych canal.pdf) ton-Smitha, albo na fakt, że po ataku na bitew w rejonie Wysp Salomona, walnie Morison Samuel Eliot, History of United States Naval Pearl Harbor w ręce Amerykanów wpadł przyczyniając się do zwycięstwa kontrad- Operations in World War II, Vol. 5. The Struggle for Gu- japoński miniaturowy okręt podwodny mirała Aarona Merrilla w Zatoce Cesarzo- adalcanal August 1942-February 1943, Annapolis 2010. uzbrojony w dwie tlenowe torpedy Typu wej Augusty 2 listopada 1943. Morison Samuel Eliot, History of United States Na- 97). Biuro Wywiadu Morskiego dopiero Zaś kiedy 25 października 1944 podczas val Operations in World War II, Vol. 6. Breaking the Bi- 20 kwietnia 1943 roku skonstatowało, iż bitwy o Leyte Mogami oddał ku amerykań- smarcks Barrier 22 July 1942-1 May 1944, Annapolis japońskie krążowniki i niszczyciele uży- skiej Battle Line w cieśninie Surigao salwę 2010. wają torped kalibru 610 mm. Informację 4 torped Typu 93 – salwę niewielką, zale- O’Hara Vincent, The U.S. Navy against the Axis. Surface tę uzyskano w drodze przesłuchań jeńców, dwie z 4 rur – wtedy amerykańskie pan- Combat 1941-1945, Annapolis 2007. prawdopodobnie z krążowników Mikuma cerniki, zaalarmowane o nadchodzących Olender Piotr, Wojny morskie 1883-1914, Warszawa i Furutaka oraz niszczyciela Naganami. Długich Lancach, mimo sporego dystansu 2005. Kaliber japońskich wyrzutni torpedowych wolały nie ryzykować. Profilaktycznie wy- Parshall Jonathan, Tully Anthony, Shattered Sword. The potwierdziły badania wydobytego przez konały unik, mimowolnie okazując w ten Untold Story of the Battle of Midway, Washington 2005. Amerykanów wraku zatopionego w maju sposób zdrowy respekt i szacunek jednej Prados John, Combined Fleet Decoded. The Secret Hi- 1942 roku pod Tulagi niszczyciela Kiku- z najgroźniejszych broni wojny morskiej story of American Intelligence and the Imperial Japane- zuki. W końcu też Amerykanom udało się na Pacyfiku. se Navy in World War II, Annapolis 1995. wejść w posiadanie torpedy Typu 93. We- Stille Mark, USN Cruiser vs. IJN Cruiser. Guadalcanal dług krążących we Flocie Pacyfiku plotek Bibliografia 1942, Oxford 2009. nastąpiło to w styczniu albo lutym 1943 Agawa Hiroyuki, Yamamoto, Gdańsk 2005. The Pacific War Papers. Japanese Documents of World roku, kiedy natknięto się na Długą Lan- Bates W. Richard, The Battle of Leyte Gulf. October 1944. War II, red. Goldstein Donald i Dillon Catherine V., cę, która nie wybuchła kończąc swój bieg Strategical and Tactical Analysis, Vol. V. Battle of Surigao Washington 2006. na brzegu w rejonie przylądka Esperance Strait, October 24th-25th, 1958. Tully Anthony, Battle of Surigao Strait, Bloomington na Guadalcanalu. Te pogłoski, mówiące Campbell John, Naval Weapons of World War Two, An- 2009. m.in. o wielkim zasięgu japońskiej torpe- napolis 1985. U.S.S. Helena (CL 50) Loss in Action, Kula Gulf, Solo- dy, dotarły do kontradmirała Ainswortha Crenshaw Russel Sydnor Jr., South Pacific Destroyer. The mon Islands, 6 July, 1943, War Damage Report No.43, tuż przed bitwą w zatoce Kula (za pośred- Battle for the Solomons from Savo Island to Vella Gulf, 15 September, 1944. nictwem dowódcy krążownika Helena, Annapolis 2009. U.S. Naval Technical Mission to Japan – Japanese Tor- komandora Charlesa Cecila). Ainsworth Crenshaw Russel Sydnor Jr., The Battle of Tassafaronga, pedoes and Tubes. Article I Ship and Kaiten Torpedoes, nie dał im wiary – z opisanym już, tra- Annapolis 2010. „Intelligence Targets Japan” (DNI) of 4 Sept. 1945, Fa- gicznym skutkiem. Domagalski John, Lost at Guadalcanal. The Final Battles scicle O-1, Target O-01, April 1946 W rzeczy samej, podczas kampanii of the Astoria and Chicago as Described by Survivors and www.navweaps.com o Guadalcanal w amerykańskie ręce wpa- in Official Reports, Jefferson 2010.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 47 Dziobowa artyleria główna brytyjskiego krążownika liniowego Repulse. Jego potęż- ne działa kalibru 381 mm budzą respekt, lecz gdy przyszło do ostatecznej próby pod TekstKuantanem, czas świetności okrętów liniowych wszelkiej maści minął już bezpowrotnie. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego

Jarosław Jastrzębski Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku Wprowadzenie Kampania malajska trwała od 8 grud- Jednak ogromną rolę w tak szybkim Bitwa powietrzno-morska pod Kuan- nia 1941 roku do 15 lutego 1942 roku. Nie- powaleniu armii Brytyjskiej Wspólnoty tanem, stoczona 10 grudnia 1941 roku, zwykle krótko, biorąc pod uwagę ogromną Narodów odegrały także niespodziewa- stanowi jedno z najważniejszych wyda- koncentrację wojsk brytyjskich na Mala- ne efekty bitwy pod Kuantanem. Histo- rzeń pierwszego półrocza wojny na Pacy- jach. Były one niewiele słabsze od wojsk ria wojennomorska zna wiele przykładów fiku. Jej wynik w istotny sposób wpłynął amerykańskich na Filipinach, które jak wygrywania całych kampanii, a nawet na przebieg całej kampanii malajskiej, któ- wiadomo opierały się Japończykom znacz- wojen, dzięki zwycięstwu na morzu, lecz ra ostatecznie zakończyła się bezapelacyj- nie dłużej, bo aż do 6 maja 1942 roku. Za- to co wyróżnia interesujące nas starcie, nym zwycięstwem Japonii. W jej toku Kraj decydowały o tym: dość nieudolne do- to sposób w jaki bitwa przełożyła się na Wschodzącego Słońca przeciągnął na swą wodzenie ze strony brytyjskiego generała przebieg walk lądowych. Mowa o wyjąt- stronę Syjam (Tajlandię), dokonał podboju dywizji Arthura Percivala (1887-1966) kowo silnym oddziaływaniu psycholo- Półwyspu Malajskiego oraz co najważniej- oraz wyśmienite dowodzenie, jednego gicznym na brytyjskich obrońców Mala- sze zdołał wyprzeć siły zbrojne Imperium z najzdolniejszych japońskich wodzów, jów. Klęska Royal Navy pod Kuantanem Brytyjskiego z ich największych i najważ- generała dywizji Yamashity Tomoyuki1 była potężnym ciosem dla morale żołnie- niejszych w Azji Wschodniej baz morskich (1888-1946), który dosłużył się tam przy- rzy Jego Królewskiej Mości. Nie dość, że i lotniczych w Singapurze i Hongkongu. domka – „Tygrys Malajów”. Yamashita kie- zdruzgotała pewność siebie oficerów i ich Oba te miasta stanowiły od kilkudziesięciu rował 25. Armią, podlegającą Południowej 1. W przypadku osób pochodzenia japońskiego po- lat namacalne symbole panowania Albionu Grupie Armii generała armii Terauchi Hi- dawane jest najpierw nazwisko, a potem imię, zgodnie w tym regionie świata. saichi (1879-1946). z zasadami panującymi w Japonii.

48 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku podwładnych, którzy przed wybuchem słynną Kartę Atlantycką. Znamienne jed- Ale i spodziewane zwycięstwo mo- konfliktu, notorycznie lekceważyli Japoń- nak, że premier poprosił, aby Amerykanie gło okazać się pyrrusowe, jeśli nie zosta- czyków i ich siły zbrojne, to na dodatek niejako w zamian pozostawili na Atlanty- łoby osiągnięte własnymi rękami. Wszyst- podkopała wiarę w zwycięstwo, a zatem ku dwa swoje najnowsze pancerniki North kie laury z triumfu nad Japonią spadłyby i w sens samej walki. Carolina i Washington. Był to jaskrawy na Stany Zjednoczone. Mieszkańcy kolonii Od wieków, źródłem mocarstwowej po- dowód słabości Wielkiej Brytanii nie- mogliby uznać Brytyjczyków za zbyt sła- zycji Wielkiej Brytanii była jej flota, opoka zdolnej do samodzielnego prowadzenia bych, aby wiązać z nimi swą przyszłość, całego imperium, jej wizytówka, gwaran- wojny na jeszcze jednym froncie. Chur- co w efekcie musiałoby doprowadzić do cja posłuchu na ogromnych obszarach ko- chill z dumą pokazywał swemu rozmów- upadku brytyjskiego imperium kolonial- lonialnych oraz podstawa prestiżu wśród cy Księcia Walii – najnowszy i najnowo- nego w Azji Wschodniej. Ambicją Chur- zamieszkującej je ludności. Wiedzie- cześniejszy produkt królewskich stoczni, chilla było zapobiec owemu rozpadowi. li o tym poddani króla Jerzego VI (1895- jednak Roosevelta zmylić to nie mogło. Poza tym, wybór Niemiec jako głównego 1952), panującego w latach 1936-1952. Brytyjczycy tracili pozycję z każdym mie- wroga, był równoznaczny uznaniem „fron- Wiedzieli o tym także wszyscy jego so- siącem wojny i bez Amerykanów wygrać tu japońskiego” za drugorzędny. Przewidy- jusznicy i wrogowie. Zniszczenie przez ja- jej już nie byli w stanie. wano, że skoncentrowanie sił wystarczają- pońskie lotnictwo głównej pięści uderze- Klęski alianckie ponoszone w latach cych do pokonania Cesarstwa Japońskiego niowej Floty Wschodniej (ang. Eastern 1939-1941 znacznie podkopały autory- będzie zatem wymagało bardzo długich Fleet), już na samym początku kampanii, tet Imperium Brytyjskiego w koloniach. przygotowań. Najlepszym sposobem na było traumatycznym wstrząsem dla obro- Tylko dzięki nim Wielka Brytania była uzyskanie brakującego czasu było szuka- ny Malajów. Żołnierz najlepiej walczy, wciąż zdolna do prowadzenia wojny z po- nie rozstrzygnięcia na morzu, i albo nie do- gdy ma przed oczami wizję triumfu, jed- łączonymi siłami Niemiec i Włoch. Ko- puszczenie do desantów na Półwyspie Ma- nak gdy nadzieja niknie, niknie też goto- lonie były źródłem surowców, żywności, lajskim, albo przynajmniej do zmniejszenia wość do poświęceń. Kuantan zapocząt- a nawet żołnierzy. Gdyby pozostawiono dopływu zaopatrzenia i posiłków dla wal- kował więc proces stałego obniżania się dalekowschodnie posiadłości bez istot- czącego na lądzie wroga. To miało wydłu- morale brytyjskich wojsk, następnie przy- nego wsparcia floty istniała poważna groź- żyć walki lądowe na tyle, aby do akcji mo- spieszony i wzmocniony nieudolnym do- ba, że zostaną one bezpowrotnie utraco- gły się włączyć w pełni Stany Zjednoczone wodzeniem na najwyższych szczeblach ne. I to nie tylko w przypadku ostatecznej i rozstrzygnąć konflikt na korzyść Alian- armii malajskiej, przy czym dotyczy to klęski w II wojnie światowej, lecz również tów, z ważnym udziałem wojsk królew- także wchodzącego w ich skład kompo- w przypadku... ostatecznego zwycięstwa. skich. Problem w tym, że to wymagało nentu australijskiego. Był zaczątkiem bły- Japończycy mogli liczyć na przychyl- zgromadzenia w Singapurze znacznie więk- skawicznego załamania się Imperium Bry- ność sporej części rdzennych mieszkań- szej floty niż dwa pancerniki, trzy krążow- tyjskiego w Azji Wschodniej, które nawet ców Azji Południowo-Wschodniej. Poza niki i kilka niszczycieli, które się tam rze- po ostatecznym zwycięstwie w II woj- nieliczną ludnością białą, w miarę pew- czywiście znajdowały w dniu wybuchu nie światowej nie zdoła już odzyskać tam nie można było polegać jedynie na ludno- wojny. A przede wszystkim skoncentrowa- przedwojennego autorytetu. W dalszej ści pochodzenia chińskiego, która Japoń- nia tam potężnych sił powietrznych, znacz- perspektywie efektem jego zaniku będzie czyków szczerze nienawidziła. Lojalność nie liczniejszych niż niecałe 300 samolotów, uzyskanie niepodległości przez Malezję innych tubylców była jednak co najmniej które 8 grudnia 1941 roku stawały w obro- w 1957 roku, a ostatnim akordem przyłą- wątpliwej próby. Jeśli Brytyjczycy mieli nie posiadłości wschodnioazjatyckich. czenie Hongkongu do Chin w 1997 roku. utrzymać ich w wierności to musieli udo- Admiralicja brytyjska świetnie zdawa- wodnić, że są w stanie przeciwstawić się ła sobie z tego sprawę, jednak Churchill za- Kulisy misji Zespołu Z (ang. Force Z) wojskom japońskim. Jednak armia skon- patrzony we względy polityki imperialnej Z perspektywy czasu, misja pancerni- centrowana na Dalekim Wschodzie, choć nie dał sobie wybić pomysłu z głowy. Pan- ków Prince of Wales i Repulse skierowa- liczna, miała poważny słaby punkt, które- cerniki miały symbolizować brytyjskie za- nych w listopadzie w 1941 roku do Sin- go nie można było ukryć przed nieprzy- angażowanie w regionie i dać miejscowej gapuru, jawi się jako niemal samobójcza. jacielem. Wzmacnianie Malajów dodat- ludności do zrozumienia, że Brytyjczycy Istotna jest zatem odpowiedź na pytanie co kowymi wojskami lądowymi i lotniczymi nie zamierzają rezygnować ze swych kolo- było rzeczywistą przyczyną jej podjęcia? oraz ich zaopatrywanie było bardzo trud- nialnych uprawnień, ani teraz, ani w przy- Decyzję wzmocnienia obrony bry- ne. Wynikało to z ograniczonych moż- szłości. Churchill nie brał jednak w swych tyjskich posiadłości w Azji Wschodniej liwości brytyjskiego przemysłu i żeglu- kalkulacjach pod uwagę, jak wpłynie na szybkimi pancernikami podjął osobi- gi, pracujących pełną parą na potrzeby postawę poddanych króla Jerzego ewentu- ście premier Winston Churchill (1874- obrony wysp macierzystych i Bliskiego alna klęska przedsięwzięcia, której tak oba- 1965). Uczynił to wbrew opiniom brytyj- Wschodu. Na dodatek, przerzut dostaw wiała się Admiralicja. skiej Admiralicji. Nie powinno to jednak był niezwykle powolny i niebezpieczny. Pierwszy Lord Morski admirał floty Du- dziwić, bowiem na tę decyzję wpłynę- Musiał bowiem przebiegać przez Atlan- dley Pound (1877-1943) argumentował, że ły przede wszystkim względy polityczne, tyk i Ocean Indyjski, usiane niemiecki- nawet po wzmocnieniu, i tak zbyt słabe siły a nie militarne. mi okrętami podwodnymi. Choć wojska Floty Wschodniej nie będą w stanie prze- Churchill uzgodnił wysłanie na Daleki można było mobilizować z Indiach, to na- ciwstawić się całej trzeciej flocie świata Wschód dwóch okrętów liniowych z pre- leżało dostarczyć im odpowiednią broń i będą narażone na bezproduktywne znisz- zydentem USA Franklinem Rooseveltem i wyposażenie, a następnie dowieźć do czenie. Jednak naciski premiera nie mogły (1882-1945). Odbyło się to w toku spotka- Singapuru. W takich warunkach, nawet zostać zignorowane i 20 października 1941 nia obu polityków na Nowej Funlandii, na niedoceniając Japonii, można było nader roku Admiralicja musiała w końcu ustą- pokładzie Prince of Wales w sierpniu 1941 łatwo wydedukować, że klęska w regionie pić, wyrażając zgodę na wysłanie na Da- roku. Wówczas to obie strony podpisały będzie tylko kwestią czasu. leki Wschód najnowszych i najnowocze-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 49 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

śniejszych okrętów: pancernika Prince of Wales i lotniskowca Indomitable, w eskor- cie czterech niszczycieli Electra, Encoun- ter, Express i Jupiter. Wraz z przerzuca- nymi siłami miał wyruszyć wiceadmirał Thomas Phillips (1888-1941), który otrzy- mał naczelne dowództwo brytyjskiej Floty Wschodniej, wraz z tymczasowym awan- sem na pełnego admirała. Prince of Wales – duma Churchilla Prince of Wales, którym Churchill tak chwalił się przed Rooseveltem, należał do typu King George V. Typ ten zaliczał się do podklasy pancerników liniowych za- zbiory Ship Society, Johna Mabera World Fot. początkowanej przez słynnego Dreadno- ughta w 1906 roku, który był przełomem w uzbrojeniu okrętów pancernych. Zde- tronizował on dominujące dotąd we flo- tach pancerniki eskadrowe2, wprowadza- jąc jako standard monokalibrową artylerię główną, w całości umieszczoną w wieżach, liczącą co najmniej 6 dział średnicy po- nad 200 mm, o jednakowej długości luf. Dzięki temu uzyskiwano nie tylko znacz- ne wzmocnienie ognia, lecz ułatwiono pro- ces wstrzeliwania się w okręt przeciwnika z większych dystansów. W praktyce stocz- niowej z lat 1906-1945 nowe pancerni- ki uzbrajano w od 8 do 14 dział kalibru od – sfotografowany 28 sierpnia 1941 roku. Wówczas największe największe Wówczas 28 sierpnia 1941 roku. – sfotografowany Brytyjski of Wales Prince pancernik angielskich jednak w starciuosiągnięcie stoczni, z lotnictwem jego 10 armat kalibru 356 mm nie miało nic do powiedzenia. 280 do 460 mm, umieszczonych w wieżach obsługujących od 2 do 4 dział. Aby uświadomić sobie jak wielki był to postęp przed I wojną światową dodajmy, że pancerniki eskadrowe nigdy nie dys- ponowały jednolitą artylerią najwyższego kalibru liczniejszą niż 4 działa3. Ponieważ siła takiego uzbrojenia nie była duża, więk- szość z nich, choć bynajmniej nie wszyst- kie, uzbrajano w działa tzw. drugiego głów- nego kalibru – mniejsze, zwykle liczniejsze od kalibru pierwszego. Wobec niewielkich dystansów prowadzenia walki do końca XIX wieku, nie przekraczającego kilku ki- lometrów, różnorodne uzbrojenie nie sta- nowiło problemu w nakrywaniu celu, gdyż ogień prowadzono niemal burta w burtę, jak w epoce żagla. Gdy jednak możliwości techniczne pozwoliły na skuteczne prowa- dzenie ostrzału z dystansu kilkunastu ki- lometrów, a później nawet jeszcze więk- szego, zaczął pojawiać się kłopot. Pociski z dział różnej średnicy miały też różne ce- chy balistyczne, ale obserwacja ich spada-

2. Zarówno pancernik eskadrowy, jak i liniowy, był odmianą pancernika wieżowego. Pancernik wieżowy to pancernik, którego artyleria główna przynajmniej czę- ściowo została rozmieszczona w wieżach (obrotowych, całkowicie zakrytych osłonach przeciwpancernych lub przeciwodłamkowych). 3. Niemiecki typ Brandenburg miał co prawda 6 dział jednego kalibru, lecz o dwóch różnych długo- ściach luf, co niwelowało korzyści z artylerii głównej jednego kalibru.

50 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku nia do wody nie pozwalała na odróżnienie admirała Ralpha Leathama (1888-1954). morzu i spychający pancerniki na dalszy, ich wielkości. W takich warunkach prowa- Phillips zawdzięczał stanowisko swym znacznie dalszy plan. Ostatecznie uszko- dzenie celnego ognia było bardzo utrud- wypowiedziom w zakresie pozytywnych dzenie wytypowanego lotniskowca Indo- nione. Jednolity kaliber ten problem roz- perspektyw udziału floty w obronie po- mitable, który wpadł na skały pod Jamaj- wiązywał. Oczywiście podobny dylemat zycji malajskiej. Churchill uznał to za do- ką na Morzu Karaibskim, pozbawiło Force wiązał się z różnicą w długościach luf przy brą monetę i postanowił dać się admirało- Z jedynego naprawdę perspektywiczne- tym samym kalibrze, stąd wymóg jednoli- wi wykazać. Tymczasem Phillips zarówno go komponentu. Zastąpienie go nie było tości artylerii dla następców pancerników w okresie międzywojennym, jak i od po- w ówczesnych warunkach możliwe, bo- eskadrowych. czątku wojny w Europie, pełnił głównie wiem okręty tej klasy były potrzebne na King George V był chronologicznie funkcje sztabowe i chyba nie do koń- Morzu Śródziemnym do walki z flotą wło- piętnastym typem pancernika liniowe- ca zdawał sobie sprawę z przemian jakie ską i na Atlantyku do zwalczania niemiec- go w Brytyjskiej Marynarce Wojennej4, dokonywały się w technice wojennomor- kich korsarzy. Zresztą połowa brytyjskich po typie Nelson, a przed typem Vangu- skiej, przede wszystkim z gwałtowne- lotniskowców była zbyt wolna, aby towa- ard. Zaplanowano i ukończono 5 okrę- go wzrostu możliwości lotnictwa. Wie- rzyszyć zgrupowaniu zdolnemu do osiąga- tów tego typu: Anson, Duke of York, Howe, rzył on, że szybki i potężnie uzbrojony nia prędkości przekraczających 28 węzłów. King George V i Prince of Wales. Produ- pancernik jest w stanie skutecznie oprzeć Co też istotne, zmniejszyła się również kowano je w latach 1937-1942. Proto- się samolotom. Choć jak się wydaje, jego planowana osłona niszczycieli, gdyż Enco- typ wszedł do służby w 1940 roku, ostatni konserwatyzm nie był, aż tak wielki jak unter i Jupiter, nie mogły na czas dotrzeć z serii został z niej wycofany w 1958 roku. przedstawia to literatura, skoro przed na Daleki Wschód, związane operacjami W momencie wybuchu wojny na Pacy- opuszczeniem Singapuru 8 grudnia 1941 na Morzu Śródziemnym. fiku w służbie Royal Navy znajdowały się roku, zatem przed wyjściem w morze, Marnym pocieszeniem był fakt, że na 3 z nich: King George V, Prince of Wales które zakończyło się śmiercią admirała wodach wschodnioazjatyckich przybywa- oraz Duke of York. i zatopieniem jego obu pancerników, sta- ło kilka innych niszczycieli, były to bo- Charakterystyka bojowa pancernika rał się bezskutecznie o otrzymanie przy- wiem jednostki małe i już przestarzałe. Prince of Wales na dzień 9 grudnia 1941 krycia powietrznego. Z konieczności musiały jednak wystarczyć roku była następująca: wyporność stan- Planowano, że do okrętów przybyłych do uzupełnienia braków w kontrtorpe- dardowa – 38 600 t; długość – 227 m; sze- na Cejlon z Atlantyku dołączy na miejscu dowcach. Dopiero w kolejnych miesiącach rokość 31 m; zanurzenie – 10 m; pręd- pancernik Repulse, który przebywał w re- Flota Wschodnia miała zostać wzmocnio- kość maksymalna – 29 w; zasięg – 15 000 jonie od pewnego czasu eskortując kon- na kolejnymi okrętami. Planowane posił- Mm; lotnictwo – 2 wsam. Walrus (maksy- woje na Oceanie Indyjskim. W ten sposób ki nie byłyby jednak imponujące, ich trzo- malnie 4). Uzbrojenie: 10 × 356 mm, 16 × miał zostać utworzony Zespół Z, złożony nem miały być przestarzałe okręty liniowe 133 mm, 32 × 40 mm. z 7 okrętów, w tym: lotniskowca, 2 pan- typu Revenge, o wartości bojowej pancer- Geneza pancerników typu King George cerników oraz 4 niszczycieli, który miał ników obrony wybrzeża. Brytyjczycy fi- V wiązała się z postanowieniami II traktatu stać się zespołem uderzeniowym Flo- zycznie nie byli w stanie wystawić flo- londyńskiego z 1935 roku. Wówczas to Sta- ty Wschodniej. Jego bazą wypadową miał ty o wielkości i jakości naprawdę groźnej ny Zjednoczone, Wielka Brytania i Fran- być Singapur. dla japońskiego panowania na wodach cja zobowiązały się nie budować okrętów Pierwotna konstrukcja zespołu zosta- wschodnioazjatyckich. Wielu najwyższych uzbrojonych w działa kalibru większego ła oparta na założeniach wypracowanych wojskowych w Anglii o tym wiedziało, ale niż 356 mm, o ile inne mocarstwa takich w toku dotychczasowych walk na Atlan- brytyjski premier nie chciał takiej myśli jednostek nie zaczną budować. Ponieważ tyku. Jego trzonem miały być pancerniki, nawet do siebie dopuszczać. Brytyjczycy przystąpili do budowy swych a lotniskowiec miał im jedynie zapewniać 25 października 1941 roku admirał pancerników natychmiast po wygaśnięciu stosowną osłonę powietrzną i pomocni- Phillips na pokładzie pancernika Prin- traktatów waszyngtońskiego i I londyń- czo wspierać własne okręty artyleryjsko- ce of Wales i w eskorcie niszczycieli Elec- skiego, zatem zdecydowali się na docho- -torpedowe w uderzeniach na przeciwnika. tra i Express wypłynął z Glasgow kierując wanie zobowiązań, naiwnie licząc że inne Eskorta niszczycieli nie była nazbyt impo- się do bazy Kolombo na Cejlonie. Dotarł kraje pójdą w ich ślady. Tak się jednak nie nująca, gdyż doświadczenia II wojny świa- tam 28 listopada, w porcie oczekiwał już stało. Włochy, Niemcy, Japonia, a nawet towej uznawały za optymalne przydziela- krążownik liniowy Repulse, jednak wciąż USA i Francja projektowały już bowiem nie po dwie takie jednostki na każdy ciężki nie było pozostałych dwóch niszczycieli. jednostki z działami od 380 do 460 mm. okręt. Tylko taka obstawa mogła zapew- W dniu następnym Zespół Z wyruszył do W ten sposób brytyjskie pancerniki na- nić w miarę przyzwoite bezpieczeństwo Singapuru, gdzie dotarł 2 grudnia. Phil- leżały do najsłabiej uzbrojonych spośród przed atakami okrętów podwodnych. Jed- lips przyleciał tam już 1 grudnia, aby jak zbudowanych po 1936 roku5. A jak wyka- nak potrzeby bitwy o Atlantyk z niemiec- najszybciej zapoznać się z sytuacją mili- zała bitwa pod Kuantanem nie była to je- kimi U-bootami oraz zapotrzebowanie na tarną na Malajach. dyna wada tych okrętów. innych teatrach działań wojennych, przede wszystkim na Morzu Śródziemnym, znacz- Flota Wschodnia – pozory potęgi nie ograniczało dostępność tych bodajże 4. Wcześniejsze to kolejno: 1) Dreadnought – 1 okręt, 2) Bellerophon – 3 okręty, 3) St. Vincent – 3 okręty, 4) Flota Wschodnia miała oficjalnie po- najbardziej uniwersalnych okrętów II woj- Neptune – 1 okręt, 5) Colossus – 2 okręty, 6) Orion – wstać 8 grudnia 1941 roku, z połączenia ny światowej. 4 okręty, 7) King George V (I) – 4 okręty, 8) Iron Duke – 4 okręty, 9) Agincourt – 1 okręt, 10) Erin – 1 okręt, 11) Eskadry Chińskiej (ang. China Squadron) Powyższe założenia były jednak z grun- Canada – 1 okręt, 12) Queen Elizabeth – 5 okrętów, 13) dowodzonej dotąd przez wiceadmira- tu nieadekwatne do nowych standardów, Revenge – 5 okrętów, 14) Nelson – 2 okręty. ła Geoffreya Laytona (1884-1964) oraz które Japończycy narzucą rozpoczynając 5. Słabiej uzbrojone były tylko niemieckie (typ Scharnhorst), francuskie (typ Dunkerque) i amerykań- Eskadry Wschodnioindyjskiej (ang. East wojnę na Pacyfiku, a czyniących z lotni- skie (typ Alaska) krążowniki liniowe, zwane też wówczas Indies Squadron) dowodzonej dotąd przez skowców najistotniejszy oręż w walce na krążownikami najcięższymi.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 51 Tekst

Krążownik liniowy Repulse – złudzenia admirała Fishera Repulse był chronologicznie piątym ty- pem brytyjskiego krążownika liniowego6, po typie Tiger, a przed typem Hood. Zapla- nowano i ukończono 2 okręty tego typu: Renown i Repulse. Produkowano je w la- tach 1915-1916. Prototyp wszedł do służ- by 18 sierpnia 1916 roku, zaś Renown 20 września 1916 roku. Zatem budowa przebiegała błyskawicznie. W okresie mię- dzywojennym okręty były gruntownie mo- dernizowane. Repulse przeszedł ostatnią Fot. World Ship Society, zbiory Ship Society, Johna Mabera World Fot. i największą przebudowę w latach 1933- 1936. W momencie wybuchu wojny na Pa- cyfiku w służbie w Royal Navy znajdowa- ły się oba okręty tego typu. Sam Repulse od 3 listopada do swego zatopienia 10 grudnia 1941 roku wchodził w skład floty azjatyc- kiej. Renown miał więcej szczęścia od bliź- niaka przetrwał wojnę, został wycofany ze – sfotografowany latem 1941 roku. Zwraca uwagę pomysłowe pomysłowe uwagę Zwraca roku. 1941 latem sfotografowany – Repulse służby w 1947 roku. Charakterystyka bojowa krążownika li- niowego Repulse na dzień 9 grudnia 1941 roku była następująca: wyporność stan- dardowa – 32 500 t; długość – 242 m; sze- rokość 31 m; zanurzenie – 9 m; prędkość Krążownik liniowy Krążownik z oddali mogące w błąd do wielkości jak co maskujące, wprowadzać malowanie zarówno i klasy jednostki. maksymalna – 28 w; zasięg – 3 600 Mm; lotnictwo – 2 wsam. Walrus (maksymalnie 4). Uzbrojenie: 6 × 381 mm, 15 × 102 mm, 24 × 40 mm, 8 × 20 mm, 16 × 13 mm, 8 rt 533 mm. Pomysłodawcą i wielkim promotorem krążowników liniowych (ang. battle cru- iser) był brytyjski admirał John Fisher (1841-1920), ten sam który przyczynił się do przewrotu w budownictwie okrętów ar- tyleryjskich ucieleśnionej w postaci pan- cernika Dreadnought. Nie wszystkie jednak spośród wielu jego ekstrawaganckich i ry- zykownych pomysłów były udane. W jego koncepcji krążowniki liniowe miały być następcami krążowników pancernych, od- powiadając standardowi uzbrojenia no- wym okrętom liniowym. Krążowniki li- niowe zostały poddane pierwszej próbie ogniowej w toku I wojny światowej. Po- czątkowo wydawało się, że pomysł się sprawdza. Przesłanką wskazującą na to był wynik bitwy pod Falklandami z 8 grud- nia 1914 roku, gdzie dwa brytyjskie krą- żowniki liniowe jednoznacznie pokonały dwa niemieckie krążowniki pancerne. Fi- sher zajmujący w latach 1914-1915, już po raz drugi funkcję Pierwszego Lorda Mor- skiego7, przeforsował zmiany w wojennym

6. Wcześniejsze to kolejno: 1) Invincible – 3 okręty, 2) Indefatigable – 3 okręty, 3) Lion – 3 okręty, 4) Tiger – 1 okręt. W literaturze pojawia się też czasem klasyfikowa- nie krążowników Furious, Courageous i Glorious, jako li- niowe, w rzeczywistości sposób ich uzbrojenia nie pozo- stawia wątpliwości, że trójka ta należała ewidentnie do rodziny krążowników pancernych. 7. Po raz pierwszy w latach 1904-1910.

52 programie rozbudowy Royal Navy, dopro- więcej tej chybionej, choć oddziaływującej towania japońskie do operacji inwazyjnych wadzając do zwiększenia zamówień na estetycznie na wyobraźnię, kategorii okrę- na większą skalę. Zwrócił się też z prośbą krążowniki liniowe kosztem pancerników tów. Bezsprzecznie prędkość na morzu ma o przekazanie pod jego dowództwo gru- liniowych (ang. battleship). coś w sobie z poezji. Patrząc na to z per- py amerykańskich niszczycieli, gdyż Bry- Brytyjczycy od 1913 roku realizowa- spektywy czasu staje się oczywiste, że na- tyjczycy mieli ich zbyt mało. Ostatecznie li m.in. program budowy 8 pancerników turalnym następcą krążownika pancerne- Hart zgodził się pożyczyć kilka niszczy- typu Revenge, z których ostatecznie zbu- go powinien być krążownik ciężki, jednak cieli, ale dopiero po rozpoczęciu działań dowano 5. Fisher doprowadził do rezygna- ślepy zaułek w jaki wpadły floty wielu mo- wojennych. Innych ustaleń nie poczynio- cji z położenia stępek pod szósty i siód- carstw w zachwycie nad krążownikami li- no. 6 grudnia Phillips otrzymał informa- my okręt tej serii (z ósmego ostatecznie też niowymi, opóźniły ową sukcesję. cję o wykryciu japońskich transportowców zrezygnowano), a zebrane materiały miały Od początku konferencji waszyngtoń- niedaleko brzegów Półwyspu Malajskiego. zostać wykorzystane do konstrukcji dwóch skiej w 1921 roku zaczęła rozpowszech- Stawało się jasne, że wybuch wojny to tylko krążowników liniowych, które ochrzczo- niać się tendencja do łączenia pancerni- kwestia najbliższych dni, a może nawet go- no nazwami przewidzianymi pierwotnie ków liniowych i krążowników liniowych dzin. Konsultacje przerwano, a Phillips od- dla obu anulowanych pancerników. Stępki w jedną klasę określaną po prostu pan- leciał do Singapuru, chciał być na miejscu, pod oba położono 25 stycznia 1915 roku, cernikami8. Międzywojenne moderni- gdy wszystko się zacznie, aby móc podjąć nie należy zatem traktować okrętów typu zacje krążowników liniowych dążyły do akcję natychmiast. W efekcie, w pierwszej Repulse jako przebudowanych z pancerni- wzmocnienia pancerza, czym chciano na- najważniejszej fazie konfliktu każde z mo- ków, w rzeczywistości były to od stępki cał- prawić pierwotny błąd, jednak w rzeczywi- carstw anglosaskich działało wciąż na wła- kiem inne jednostki! stości efekty takich zabiegów były mizerne sną rękę, ułatwiając Japończykom prowa- Jednak już w 1916 roku bitwa jutlandzka i krążowniki liniowe stanowiły co najwyżej dzenie ofensywy. wykazała, że koncepcja krążownika linio- pancerniki drugiej kategorii. W całej hi- Aby dobitniej wskazać skalę zanie- wego jest z gruntu błędna. Aby osiągnąć storii krążowników liniowych nie było ani dbania dodajmy, że jakie takie wspólne większą prędkość i zasięg w stosunku do jednego przykładu zatopienia przez nie- alianckie centrum dowodzenia utworzo- odpowiadającej im generacji pancerników go „rasowego” pancernika, podczas gdy no dopiero 3 stycznia 1942 roku, po pra- liniowych, musiano zaoszczędzić na wadze sytuacje odwrotne zdarzyły się kilkukrot- wie miesiącu walk. Wówczas to powstało uzbrojenia i przede wszystkim opancerze- nie: Hood wyleciał w powietrze pod ostrza- Dowództwo Amerykańsko-Brytyjsko-Ho- nia. Skutkiem tego powstały okręty o nie- łem Bismarcka (choć złośliwi twierdzą, że lendersko-Australijskie (ang. American- zrównoważonej charakterystyce bojowej. sprawcą był Prinz Eugen), Scharnhorst za- -British-Dutch-Australian Command, skr. Dysponując artylerią kalibru pancerni- tonął pod ciosami Duke of York, Kirishima ABDA), na którego czele stanął brytyjski ków dysponowały pancerzem nie chronią- została rozbita ogniem Washingtona. Aby marszałek Archibald Wavell (1883-1950). cym nawet najżywotniejszych części okrę- już nie pastwić się nad Hiei, którego honor Zanim do tego doszło współpraca między tu przed pociskami o tym samym ciężarze. uratowało amerykańskie lotnictwo, bo po Aliantami zależała głównie od... uprzej- Myślenie powyższe dało o sobie znać już prawdzie wyłączyły go z walki krążowniki mości. Dodajmy także, że i od wyobraź- przy konstrukcjach ostatnich typów krą- ciężkie San Francisco i Portland, swymi po- ni poszczególnych dowódców, której czę- żowników pancernych, które zaczęły ścigać ciskami kalibru zaledwie 203 mm. sto brakowało. się wielkością z pancernikami eskadrowy- mi, stąd wydawało się, że krążownik li- Starania o przegraną Pierwszy dzień wojny – wyjście niowy będzie ich naturalnym następcą, na Nie było tajemnicą dla żadnego z Alian- w morze podobieństwo relacji pancernik liniowy – tów, że wojna się zbliża. Warunkiem sku- Japońska inwazja na Półwysep Malaj- pancernik eskadrowy. tecznej obrony było zawczasu skoordyno- ski rozpoczęła się tuż po północy 8 grud- Tymczasem w toku bitwy jutlandzkiej wanie działań Brytyjczyków, Amerykanów, nia 1941 roku. Wojska lądowały w sied- zatonęły, aż 4 krążowniki liniowe, z tego Holendrów i Australijczyków. W sumie miu punktach. Sześć z nich znajdowało się 3 brytyjskie na skutek wybuchu komór połączone floty dysponowałyby dwoma na terytorium syjamskim, licząc od półno- amunicyjnych trafionych pojedynczym pancernikami, kilkunastoma krążowni- cy były to kolejno: Prachuap, Chumphon, pociskiem przeciwnika. Niemiecka kon- kami i kilkudziesięcioma niszczycielami. Bandon (obecnie Surat Thani), Nakhon, cepcja krążownika liniowego sprawdziła Jednak rządy zwlekały z zawieraniem sto- Singora (obecnie Songkhla) i Patani. Przy się lepiej, gdyż zadowalała się mniejszym sownych porozumień ze względów poli- czym główne siły skierowano pod te dwie przyrostem prędkości uzyskiwanym głów- tycznych. USA pozostawały wciąż formal- ostatnie miejscowości. Syjam jeszcze przed nie zmniejszaniem siły uzbrojenia, przy nie neutralne. Pozostała trójka i owszem wojną zawarł tajne porozumienie z wła- stosunkowo niedużych oszczędnościach walczyła, lecz wciąż nie przeciw Imperium dzami japońskimi, w myśl którego Taj- na opancerzeniu. Doświadczenie było tak Wschodzącego Słońca. Sprawę próbowano landia miała wesprzeć Japonię w wojnie. bolesne, że Brytyjczycy wyleczyli się z krą- zatem jakoś doraźnie łatać na szczeblu do- Jednak rząd syjamski chciał ze względów żowników liniowych. Finałem było prze- wództw lokalnych na Dalekim Wschodzie. politycznych zachować pozory, że został do rwanie programu budowy jednostek typu 4 grudnia 1941 roku przyleciał do Mani- takiego kroku zmuszony siłą, dlatego jego Hood, z których ostatecznie powstał tylko li Phillips na rozmowy z admirałem Tho- wojska stawiły krótki opór. Niemniej jesz- prototyp. Co prawda, w 1921 roku zamó- masem Hartem (1877-1971) głównodowo- wiono jeszcze 4 krążowniki liniowe, lecz dzącym amerykańskiej Floty Azjatyckiej 8. Znalazło to także wyraz w powojennej literaturze marynistycznej, powszechnie traktującej dla lat 1922- był to zwykły blef przed planowaną kon- i Douglasem MacArthurem (1880-1964) 1945 krążowniki liniowe jako pancerniki. Obecnie jed- ferencją waszyngtońską, mający przekonać głównodowodzącym amerykańskiej armii nak widać już próby odejścia od tego zwyczaju i powro- pozostałe mocarstwa, że Royal Navy nie na Filipinach. Poinformował on Amery- tu do genetycznego rozdziału pancerników od krążow- ników liniowych, tak jak to odbierano w okresie 1906- ma zamiaru rezygnować z prymatu na oce- kanów o wieściach brytyjskiego rozpozna- 1921. Czas pokaże, które podejście ostatecznie zatry- anach. W istocie nie zamierzano budować nia powietrznego wskazujących na przygo- umfuje.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 53 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

mu losowi i wydanie na pastwę nieprzy- jaciela. Gdyby zatem nawet brano pod uwagę możliwość przebazowania pancer- ników poza wody malajskie, to od północy 8 grudnia możliwość ta i tak musiałaby zo- stać odrzucona, gdyż byłaby równoznacz- na z postawieniem krzyżyka na brytyjskich dalekowschodnich posiadłościach. Niemniej, niezależnie od powyższych rozważań, odwrót nie był w ogóle brany pod uwagę. Zarówno pomysłodawca ca- łej imprezy Winston Churchill, jak i sam Thomas Phillips wierzyli bowiem głęboko w jej sukces. Ich rozumowanie opierało się na trzech przesłankach. Pierwszą było za- łożenie, że większość japońskich pancerni- ków będzie związana na „froncie wschod- nim” przez amerykańską Flotę Pacyfiku i nie opuści wód japońskich. Drugą była Brewster „Buffalo” w malajskiej bazie. Na pierwszym planie AN185, na którym Flt. Lt. Dough obserwacja akcji niemieckich okrętów kor- Vanderfield w dniu 13 grudnia 1941 odniósł potrójne zwycięstwo powietrzne – zestrzelił nad sarskich na Atlantyku. Potrafiły one w la- Buttelworth trzy japońskie bombowce. Fot. zbiory Seweryna Fleischera tach 1939-1941 nadzwyczaj często przebi- cze tego samego dnia zostało zawarte ofi- gdzie w dniu 10 grudnia spodziewano się jać się przez blokadę Morza Północnego, cjalne porozumienie o zaprzestaniu walk zastać japońskie siły inwazyjne. zastawioną przez posiadającej przecież japońsko-syjamskich, zaś 21 grudnia 1941 Phillips zażądał wsparcia powietrznego przygniatającą przewagę brytyjską Flotę roku podpisano traktat sojuszniczy. dla swych okrętów. Samoloty rozpoznaw- Ojczystą (ang. Home Fleet) i wymykać się Jedyny desant na terenach brytyjskich cze miały zapewnić informacje o położe- pościgowi, czyniąc przy tym znaczne spu- został dokonany w rejonie Kota Bharu niu przeciwnika, a na dzień przewidywa- stoszenia w żegludze handlowej. Trzecią i również zakończył się sukcesem. Opera- nego starcia pod Singorą oczekiwał osłony było niewątpliwe lekceważenie zarówno cja lądowania rozpoczęła się o godz. 00:25. myśliwskiej za dnia. Jednak jeszcze przed możliwości Japończyków, jak i ich lotnic- Pomyślne przeprowadzenie morskiej czę- wyjściem w morze, admirał otrzymał od- twa. Uważano, że skoro tak świetna for- ści inwazji pozwoliło wojskom generała powiedź ze strony sił powietrznych, że macja jak Królewskie Siły Powietrzne (ang. Yamashity rozpocząć ofensywę na połu- z uwagi na zniszczenia na lotniskach ma- Royal Air Force – RAF), nie była w stanie dnie, wzdłuż Półwyspu Malajskiego, w kie- lajskich, których dokonały japońskie samo- pozatapiać na Morzu Północnym hitle- runku wyspy Singapur. loty w rannych atakach, wsparcie lotnicze rowskich pancerników i krążowników, to Miasto Singapur zostało zaatakowane może być znacznie mniejsze w stosunku tym bardziej jakieś „Żółtki” nie dokonają z powietrza już w pierwszym dniu wojny. do zgłoszonego zapotrzebowania. Doty- tego na znacznie rozleglejszym Morzu Po- Dokonały tego japońskie bombowce star- czyło to zwłaszcza eskorty myśliwców. łudniowochińskim. Skoro zaś niemieckie tujące z Sajgonu. Nalot rozpoczął się około Nie mogło to jednak odwieść Phillipsa rajdery mogą buszować pod samym no- godz. 04:15. W porcie stały wówczas m.in.: od przedsięwzięcia. Warunki operacyjne sem Royal Navy, to analogicznie brytyjskie 2 pancerniki (Prince of Walse, Repulse), na Morzu Południowochińskim od same- pancerniki mogą to samo czynić grając na 3 krążowniki lekkie (Danae, Dragon, Dur- go początku wojny były takie, że najlep- nosie Nippon Kaigun (pol. Japońska Mary- ban) oraz 6 niszczycieli (Escapade, Electra, szą możliwą decyzją było wyjść i walczyć. narka Wojenna). Express, Scout, Tenedos, australijski Vam- Lepiej by było, żeby pancerników w ogó- Przesłanki te nadały decyzji pozory pire). Jednak zniszczenia były niewielkie, le nie przysyłano do Singapuru lub odwo- słuszności. Pierwsza rozmyła się już na sa- okręty stojące w bazie nie ucierpiały, pew- łano je jeszcze przed wybuchem konflik- mym początku wojny, gdy japońskie lot- ne straty poniosły jedynie obiekty cywilne tu, czy to na Ocean Indyjski, czy to do baz niskowce sparaliżowały niemal wszystkie w samym mieście. holenderskich lub australijskich na połu- pancerniki Floty Pacyfiku, zaskakującym Na wieść o lądowaniu Japończyków na dniu. Skoro jednak wojna rozgorzała, to atakiem na Pearl Harbor. Druga ignoro- Półwyspie Malajskim admirał Phillips po- wycofanie okrętów, choć wciąż technicznie wała fakt, że względna łatwość przebijania stanowił wyjść z Singapuru na przechwy- możliwe, było już nie do przyjęcia zarów- się przez brytyjską blokadę Morza Północ- cenie okrętów cesarskich. Jeżeli flota miał no ze względów politycznych, jak i militar- nego była immanentnie związana z bardzo przydać się w obronie Malajów, to tylko nych. Rzecz w tym, że ich odejście zosta- złymi warunkami atmosferycznymi panu- poprzez zwalczanie japońskich jednostek łoby potraktowane przez ludność cywilną jącymi na wodach otaczających Islandię, inwazyjnych. Nawet jeżeli nie udałoby się jako ucieczka, co mogłoby się przełożyć na przez co wykrycie wroga było tam wyjąt- zapobiec desantom, można było przynaj- i tak niepewną lojalność tubylców wobec kowo trudne. Na wodach malajskich takie- mniej przerwać morskie linie zaopatrze- Imperium Brytyjskiego w toku dalszych go luksusu nie było. Także Ocean Atlantyc- niowe, ułatwiając tym obronę oddziałom walk w obronie Malajów. Ale jeszcze gor- ki był wielokrotnie większym akwenem niż lądowym. Gdyby zaś zdołano przetrzebić sze mogłoby być załamanie morale wojsk Morze Południowochińskie, a przez to ła- japońską flotę transportowców, można też lądowych i powietrznych, złożonych nie twiej się było na nim „zgubić”. Poza tym, było tym samym znacznie utrudnić ewen- tylko z Brytyjczyków, lecz również z Hin- Niemcy prowadzili działania korsarskie, tualne kolejne operacje inwazyjne przeciw- dusów i Australijczyków. Odebrali by oni podczas gdy od brytyjskich pancerników nika. Zespół Z miał udać się pod Singora, taki ruch jako pozostawienie ich własne- oczekiwano działań regularnych, w znacz-

54 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku nym stopniu uzależniających je od bazy Co prawda, na Morzu Południowochiń- nicze (jap. kōkūtai). Każda złożona z sa- w Singapurze. Takie jednostki znacznie ła- skim znajdowały się dwa pancerniki Kongō molotów bombowo-torpedowych. Grupa twiej wytropić i zniszczyć, bo wcześniej, i Haruna, lecz w rzeczywistości były to grun- Lotnicza Mihoro (jap. Mihoro Kōkūtai) li- czy później i tak muszą pojawić się w swej townie zmodernizowane krążowniki linio- czyła 36 samolotów G3M2. Grupa Lotni- bazie. Trzeciej przesłanki szkoda nawet ko- we, z których każdy był uzbrojony w 8 dział cza Genzan (jap. Genzan Kōkūtai) liczy- mentować. kalibru 356 mm. Tymczasem Brytyjczycy ła również 36 samolotów G3M2. Grupa Tak, czy owak, Phillipsowi pozostawał dysponowali rasowym pancernikiem linio- Lotnicza Kanoya (jap. Kanoya Kōkūtai) tylko wybór między pozostaniem w por- wym Prince of Wales uzbrojonym w 10 dział liczyła co prawda 54 maszyny, lecz tylko cie i czekaniem niewiadomo na co, a wyj- 356 mm, a choć drugi Repulse był również połowę z nich przerzucono do Indochin ściem w morze i szukaniem sposobności krążownikiem liniowym, to jego uzbroje- z Tajwanu, ze składu 23. Flotylli Lotni- do zadania wrogowi jak najmocniejszych nie składało się z 6 dział kalibru aż 381 mm. czej, specjalnie na potrzeby misji znisz- ciosów. Jednak pierwsza możliwość by- Biorąc pod uwagę bogate doświadczenie bo- czenia brytyjskich pancerników. Miała łaby zwykłą głupotą. Nie ulegało wątpli- jowe Royal Navy, wysyłanie słabszych pan- za to na wyposażeniu samoloty nowocze- wości, że Japończycy zrobią wszystko co cerników przeciw jej okrętom pancernym śniejszego typu G4M1. Poza tym, przy- w ich mocy by pancerniki króla Jerzego ni- byłoby nadmiernym ryzykiem. dzielono flotylli samoloty myśliwskie gdy już z Singapuru nie wyszły, a posiada- Japończykom pozostawały dwa wyj- i rozpoznawcze. Tuż przed rozpoczęciem jąc samoloty zdolne do ataku na tę bazę, ścia. Pierwszym było ściągnięcie pozo- działań wojennych całość jej sił powietrz- wykorzystają każdą sposobność do nalo- stających w odwodzie okrętów liniowych nych skoncentrowano na lotniskach wo- tu i wcześniej, czy później cel swój osiągną. 1. Floty (jap. Dai Ichi Kantai), stacjonują- kół Sajgonu, tak aby mogły swobodnie Japończycy pod zdobyciu bazy z pogrążo- cej na wodach Japonii. Jej 6 pancerników operować przeciw Singapurowi oraz na nymi w jej wodach pancernikami, z całą nie otrzymało żadnych sensownych przy- południowo-zachodnich obrzeżach Mo- pewnością by je wydobyli i wyremonto- działów na pierwszy etap wojny, były za- rza Południowochińskiego. Stamtąd wła- wali. Gdyby to tego doszło byłaby to naj- tem wolne. Nie trzeba było zresztą posyłać śnie zamierzano zapolować na brytyjskie większa hańba Royal Navy w jej historii. wszystkich, same Nagato i Mutsu, dyspo- pancerniki. Poza tym, bezproduktywne czekanie w ni- nujące każdy 8 działami 410 mm, mogły czym nie mogłoby pomóc obronie Mala- być wystarczające. Miały co prawda nie- Samolot bombowo-torpedowy G3M – jów. Zatem logiczną i w zaistniałej sytuacji co mniejszą prędkość maksymalną nie wielka nadzieja admirała Yamamoto najlepszą z możliwych decyzją było wyjść przekraczającą 25 węzłów, wobec 28 po W momencie wybuchu wojny na Pacy- i walczyć. Decyzja Phillipsa była zatem jak stronie brytyjskiej, lecz wsparte licznymi fiku G3M był podstawowym typem bazo- najbardziej słuszna. mniejszymi okrętami powinny sobie po- wego samolotu torpedowego Japońskiej Zespół Z opuścił bazę jeszcze 8 grudnia radzić. Drugim rozwiązaniem było powie- Marynarki Wojennej, obok G4M. Samolot około godz. 17:30, kierując się w stronę Za- rzenie eliminacji Prince of Wales i Repulse zaprojektowała wytwórnia lotnicza Mitsu- toki Tajlandzkiej. Składał się on w tym mo- nowej potężnej sile – lotnictwu morskie- bishi. Prototyp powstał w 1934 roku, pro- mencie z 6 okrętów, w tym 2 pancerników mu, a konkretnie bazującej już w Indochi- dukcję zakończono w 1943 roku. Wytwa- Prince of Wales i Repulse oraz 4 niszczy- nach 22. Flotylli Lotniczej (jap. Dai Nijūni rzany był w trzech wersjach: G3M1, G3M2 cieli Electra, Express, Tenedos i australijski Sentai) kontradmirała Matsunagi Sadaichi i G3M3. W sumie wyprodukowano 1048 Vampire. Była to sama „śmietanka” świeżo (1892-1965). egzemplarzy. utworzonej Floty Wschodniej. Najlepszym dowodem na nowoczesność W 1941 roku był już konstrukcją prze- myślenia szefa Sztabu Generalnego Mary- ciętną, szybko się starzejącą. Jednak 22. Flotylla Lotnicza – misja specjalna narki Wojennej admirała Nagano Osami w chwili wprowadzania do służby był Japończycy oczywiście byli w pełni (1880-1947) oraz naczelnego dowódcy Po- prawdziwym przełomem konstrukcyjnym świadomi obecności dwóch szybkich pan- łączonej Floty admirała Yamamoto Isoroku w kategorii japońskich samolotów bom- cerników Royal Navy w Singapurze. Ich (1884-1943) było to, że zdecydowano użyć bowo-torpedowych. Jego projekt powstał wywiad śledził je jeszcze przed wybuchem samolotów, a nie pancerników. Nie bez zna- z inspiracji admirała Yamamoto Isoroku, wojny, a rano 8 grudnia samoloty rozpo- czenie był tu również fakt, że dzięki temu ówczesnego szefa Biura Technicznego Do- znawcze zlokalizowały je w bazie. Jednak unikano ryzyka utraty tak kosztownych wództwa Lotnictwa Marynarki Wojennej zła pogoda uniemożliwiła spenetrowa- okrętów. Mogło się to stać zarówno z przy- (jap. Kaigun Kōkū Honmbu). Podstawo- nie Singapuru w dniu następnym. Odkąd czyn ataku wrogich okrętów podwodnych wym walorem samolotu miał być ogromy, tylko pojawiły się w regionie, stały się ce- lub samolotów, ale też w bitwie artyleryj- jak na pierwszą połowę lat trzydziestych, lem numer jeden dla japońskiej floty. Gdy sko-torpedowej, której wyniku nigdy nie da zasięg. Dzięki temu spodziewano się uzy- dane o ich przybyciu dotarły od Sztabu się z całą pewnością przewidzieć. skać środek zdolny do wyrównywania dys- Generalnego Marynarki Wojennej (jap. W momencie wybuchu wojny, trzonem proporcji pomiędzy flotą japońską, a flotą Gunreibu) i Połączonej Floty (jap. Rengō 22. Flotylli Lotniczej były trzy grupy lot- amerykańską, jej głównym rywalem. G3M Kantai) podział sił dla potrzeb początko- wych kampanii wojny na Pacyfiku był już Tabela nr 1. Samoloty 22. Flotylli Lotniczej na dzień 8 grudnia 1941 roku dokonany. Japończycy planowali bowiem Typ Specjalność Ilość równocześnie rozpoczęcie działań wojen- A5M4 myśliwska 12 nych na aż trzech kierunkach operacyj- A6M2 myśliwska 27 nych: hawajskim, filipińskim i malajskim. C5M2 rozpoznawcza 6 Gdy plany przyjmowano brytyjskich pan- G3M2 bombowo-torpedowa 72 cerników jeszcze w rejonie nie było. Nale- G4M1 bombowo-torpedowa 27 żało zatem zadecydować jak rozwiązać ów problem. razem 144

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 55 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

Japoński samolot bombowo-torpedowy Mitsubishi G3M, zwany w kodzie alianckim Nell. Specjalnie skonstruowany do niszczenia wrogich ciężkich okrętów. W jego powstaniu znaczącą rolę odegrał admirał Yamamoto Isoroku, przyszły głównodowodzący Połączonej Floty. Fot. „Ships of the World” był zdolny do ataku w dużym oddaleniu o wykryciu Zespołu Z w odległości około 9 grudnia około godz. 18:30 admirał od lądu, dzięki czemu mógł przydać się 300 mil od Singapuru. Phillips odesłał niszczyciel Tenedos do Sin- nie tylko w obronie wybrzeża, lecz również Dokonał tego okręt podwodny I-65 oko- gapuru. Powierzono mu misję ściągnię- wspierać okręty w planowanej przez Sztab ło godz. 14:00. Nie zdołał on wyjść na po- cia uwagi japońskiego wywiadu radiowe- Generalny Marynarki Wojennej decydują- zycję dogodną do ataku i około godz. 16:00 go, stwarzając wrażenie, że cały Zespół cej bitwie, czy raczej kampanii. Dzięki roz- wysłał radiogram o wykryciu nieprzyjacie- Z wraca do bazy. Sztuczka jednak się nie mieszczeniu na wyspach Mikronezji, miały la. Wiarygodność informacji od razu wy- powiodła. Nieco później japońskie rozpo- skutecznie uszczuplać nadpływającą flotę dała się znacznie większa niż poranne dane znanie lotnicze namierzyło zespół brytyj- przeciwnika, wykorzystując torpedy kali- z samolotu zwiadowczego. Japończycy za- ski. Jednak wysłane z Sajgonu bombow- bru 450 mm. Oczywiście czas robił swoje. częli zatem zastawiać sieci. ce nie odnalazły przeciwnika. Gdy Phillips Od 1941 roku G3M był stopniowo wypie- Zaalarmowano bazującą na lotniskach zorientował się, że został wykryty postano- rany przez typ G4M. W bitwie pod Kuan- Sajgonu 22. Flotyllę Lotniczą. Grupy Lot- wił zaniechać operacji spodziewając się, że tanem uczestniczyło 68 samolotów G3M2. nicze: Mihoro, Genzan i Kanoya, wypo- w tej sytuacji w rejonach desantu nie zasta- G3M2 był drugą wersją seryjną, budo- sażone w samoloty bombowo-torpedowe nie już jednostek japońskich. Postanowił waną w latach 1937-1941. Wyprodukowa- dalekiego zasięgu G3M2 i G4M1, natych- zawrócić do bazy, co uczynił o godz. 20:15. no 581 egzemplarzy. Od 1937 roku wypie- miast ruszyły na poszukiwania brytyjskich Należało poczekać na następną okazję. rała z jednostek liniowych wersję G3M1. pancerników. Start rozpoczął się jednak Masa własna – 4965 kg. Załoga – 7. Pręd- dopiero o godz. 18:00 i należało się liczyć Samolot bombowo-torpedowy G4M – kość – 373 km/h. Pułap – 9130 m. Za- z tym, że samoloty będą miały kłopot z od- zabójca pancerników sięg – 4380 km. Uzbrojenie: 1 × 20 mm, nalezieniem przeciwnika. Wiceadmirał W momencie wybuchu wojny na Pacy- 4 × 8 mm, torpeda 450 mm albo do 800 Ozawa Jisaburo (1886-1966), głównodo- fiku G4M był podstawowym typem bazo- kg bomb. wodzący Południową Flotą Ekspedycyjną wego samolotu torpedowego Japońskiej (jap. Nanken Kantai)9 nakazał jednostkom, Marynarki Wojennej, obok G3M. Samolot Drugi dzień wojny – poszukiwanie które dokonały desantu pod Singorą odejść zaprojektowała wytwórnia lotnicza Mitsu- wroga i rozproszyć się, aby nie stały się łatwym bishi. Prototyp powstał w 1939 roku, pro- Odnalezienie brytyjskich pancerni- celem dla angielskiej artylerii okrętowej. dukcję zakończono w 1945 roku. Wytwa- ków było najważniejszym zadaniem ja- Ozawa dowodził siłami inwazyjnymi, rzany był w trzech wersjach G4M1, G4M2 pońskiego rozpoznania lotniczego. Z sa- lecz bezpośrednio miał pod rozkazami je- i G4M3. W sumie wyprodukowano 2446 mego rana 9 grudnia jeden z samolotów dynie krążowniki ciężki Chōkai i lekki Ka- egzemplarzy. zwiadowczych C5M2 zgłosił ich zaobser- shii oraz 12 niszczycieli. To zbyt mało, aby W momencie wybuchu wojny na Pa- wowanie z Singapurze. Lotnicy dokona- stawić czoła 2 pancernikom i 4 niszczy- cyfiku G4M był konstrukcją nowocze- li nieprawidłowej identyfikacji biorąc za cielom. Choć japońskich torped kalibru sną. Stanowił rozwinięcie koncepcji po- pancerniki zwykłe frachtowce, specjalnie 610 mm lekceważyć nie należy. Zdecydo- przednika. Zwiększono jego zasięg oraz zakotwiczone w miejscu uprzednio zaj- wanie lepiej wyglądała daleka osłona, któ- prędkość maksymalną w locie poziomym. mowanym przez pancerniki Phillipsa dla rą dowodził wiceadmirał Kondō Nobutake Jednak osiągnięto to kosztem braku opan- zakamuflowania ich wyjścia z portu. In- (1886-1953), złożona z 2 pancerników Ha- cerzenia, była to poważna wada, która formacja ta stała się podstawą do zarzą- runa i Kongō, 6 krążowników ciężkich Ata- skutkowała szybkim starzeniem się kon- dzenia przez kontradmirała Matsunagę go, Takao, Kumano, Mikuma, Mogami, Su- strukcji. G4M, który otrzymał od Amery- przygotowań 22. Flotylli Lotniczej do ata- zuya oraz licznych niszczycieli. Lecz i takie kanów nazwę kodową Betty, był bodajże ku powietrznego na brytyjską bazę przy starcie mogło zostać okupione przez stronę użyciu bomb. Na płytkich wodach mogły japońską poważnymi stratami. Dlatego To- 9. Ozawa dowodził nią od 18 października 1941 roku do 3 stycznia 1942 roku, kiedy to została ona przekształ- one okazać się skuteczniejsze niż torpedy. kio pokładało w 22. Flotylli Lotniczej wiel- cona w 1. Południową Flotę Ekspedycyjną (jap. Dai Ichi Jednak przygotowania te przerwała wieść kie nadzieje. Nanken Kantai).

56 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

Japoński samolot bombowo-torpedowy Mitsubishi G4M, zwany w kodzie alianckim Betty. Główne narzędzie cesarskiego zwycięstwa w bitwie pod Kuantanem. Był to największy sukces maszyn tego typu w ich historii. Fot. „Ships of the World” najsłynniejszym samolotem japońskiego cenna informacja dla 22. Flotylli Lotniczej, Samoloty nie podążały w jednej formacji, morskiego lotnictwa bazowego. Do tego która rozpoczęła szykowanie poranne- rozpraszając się dywizjonami w szerz, aby stopnia, że dość często przypisywano mu go ataku. O godz. 03:40 ponownie wykrył być w stanie przeszukać jak największą część udział w operacjach, w których w rzeczy- Force Z okręt podwodny I 65, tym razem akwenu. Takie rozwiązanie miało swoje kon- wistości nie brał udziału. Od 1941 stop- zdołał wystrzelić torpedy, lecz niecelnie. sekwencje w czasie bitwy, do której maszyny niowo wypierał z pierwszej linii typ G3M, Brytyjczycy nawet nie zorientowali się, że wchodziły falami, nadciągającymi w różnym jednak już pod koniec 1942 roku, wobec byli na celowniku. czasie i z różnych kierunków. amerykańskiej przewagi w myśliwcach, Od godz. 05:00 z lotnisk Sajgonu rozpo- O godz. 07:30 Phillips zbliżył się do Ku- jego skuteczność znacznie zmalała. W bi- czął się start samolotów rozpoznawczych. antanu i wyrzucił z pokładu Prince of Wales twie pod Kuantanem wzięło udział 26 sa- Wyruszyło 11 maszyn, w tym 9 G3M2 wodnosamolot Walrus, którego zadaniem molotów G4M1. z Grupy Lotniczej Genzan, występujących było spenetrowanie okolic, po czym ma- G4M1 był pierwszą wersją seryjną, bu- w roli bombowców rozpoznawczych oraz szyna miała powrócić do Singapuru. Zwia- dowaną w latach 1939-1942. Wyprodu- 2 C5M2. Ich zadaniem było wykrycie pan- dowca nie wykrył żadnych śladów wrogiej kowano 550 egzemplarzy. Masa własna cerników brytyjskich i nakierowanie na floty desantowej. To samo stwierdził wy- – 6800 kg. Załoga – 7. Prędkość – 428 nie bombowców. Uzbrojono je tylko w po słany na rozpoznanie niszczyciel Express. km/h. Pułap – 9200 m. Zasięg – 6030 km. dwie bomby 50 kg, aby nie zmniejszać ich Było jasne, że meldunek o lądowaniu pod Uzbrojenie: 1 × 20 mm, 4 × 8 mm, torpeda promienia operacyjnego. Reszta samolo- Kuantanem był błędny. Phillipsowi nie po- 450 mm albo do 1000 kg bomb. tów nie czekała na dane zwiadowcze. Już zostawało nic innego jak ponownie zawró- o godz. 06:25 rozpoczął się strat samolotów cić. Jednak japońskie rozpoznanie lotnicze Trzeci dzień wojny – bitwa uderzeniowych z lotnisk pod Sajgonem. ponownie odkryło jego zespół. Tuż po północy 10 grudnia Phillips Do godz. 08:00 wyrzucono w powietrze 85 W powietrzu znajdowało się już 94 ja- otrzymał informację, jak się okazało fał- samolotów, w tym 59 G3M2 i 26 G4M1. pońskie samoloty 22. Flotylli Powietrznej, szywą, o kolejnym desancie pod Kuanta- Zakładano, że dzięki temu będą szybciej w tym 51 uzbrojonych w torpedy oraz 43 nem, a więc coraz bliżej Singapuru. Wyda- nad celem. Biorąc pod uwagę, że Japończy- uzbrojone w bomby, które nie czekając na wało się, że ponownie nadarza się okazja cy dysponowali z godzin nocnych dwoma informację o zlokalizowaniu wrogiego ze- zadania przeciwnikowi poważnych strat. namiarami na wroga, przekazanymi przez społu, wystartowały z Sajgonu, z zadaniem O godz. 00:50 Phillips nakazał dokona- podwodniaków, była to decyzja całkiem odszukania i zniszczenia brytyjskich pan- nie zwrotu do bitwy. O godz. 02:10 Zespół słuszna. Wydawało się bowiem, że w ciągu cerników. Grupa Lotnicza Genzan wysta- Z został wykryty przez okręt podwodny kilku godzin okręty nie mogły oddalić się wiła 17 torpedowców i 18 bombowców. I 58. Także i on nie zdołał wykonać ataku od wskazanych pozycji na więcej niż kilka- Grupa Lotnicza Mihoro wystawiła 8 tor- torpedowego, ale wieść o odkryciu popły- dziesiąt mil. Jednak jak to na wojnie bywa, pedowców i 25 bombowców, a Grupa Lot- nęła w świat o godz. 02:30. Była to bardzo nic nie jest tak proste na jakie wygląda. nicza Kanoya 26 torpedowców. Może dzi-

Tabela nr 2. Samoloty japońskiej 22. Flotylli Lotniczej uczestniczące w operacji przeciw brytyjskiemu Zespołowi Z Grupa Lotnicza Typ Torpedowce Bombowce Bombowce Bombowce Ogółem 1 × 450 mm 1 × 500 kg 2 × 250 kg 2 × 50 kg Kanoya G4M1 26 0 0 0 26 Genzan G3M2 17 9 0 9 35 Mihoro G3M2 8 8 17 0 33 razem 51 17 17 9 94 Uwaga: W poszukiwaniach Zespołu Z uczestniczyły również 2 samoloty rozpoznawcze C5M2. Zatem łącznie wykorzystano w operacji 96 samolotów.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 57 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku wić duża liczba samolotów uzbrojonych tylko 6 bombowców, gdyż dwa uszkodzone nowocześniejsze niż G3M, były też uzbro- w bomby. Powód był dość prozaiczny. Na musiały się wycofać. Tym razem wszystkie jone w torpedy o silniejszej głowicy bo- lotniskach Sajgonu było wciąż zbyt mało 6 bomb spudłowało. W sumie z 14 rzuco- jowej. Ich załogi należały do najlepszych torped w magazynach. nych bomb 250 kg celna okazała się tylko w Japonii. Atak rozpoczął się około godz. Tymczasem wracający do Singapu- jedna. Zniszczyła pokładowy wodnosamo- 12:20. Grupa podzieliła cele w ten spo- ru niszczyciel Tenedos został zaatakowa- lot Walrus, jednak uszkodzenia okrętu były sób, ze na znajdujący się w wyraźnie lep- ny nieskutecznie przez okręt podwodny niewielkie. Japończycy żadnego samolotu szym stanie Repulse skierowało się 20 ma- I 65. Około godz. 08:30 pojawił się samo- w tym podejściu nie utracili. szyn, zaś na Prince of Wales pozostałe 6. lot bombowo-rozpoznawczy, który zrzucił Druga fala złożona była z 16 torpedow- Pierwszy z pancerników, otrzymał 4 tra- niecelnie dwie bomby o wadze 50 kg. Na- ców G3M2 z Grupy Lotniczej Genzan, do- fienia, które przypieczętowały los okrętu. prowadził on na niszczyciel 9 bombow- wodzonych przez kapitana Ishiharę Ka- Okręt flagowy, choć był atakowany jedy- ców G3M2 z Grupy Lotniczej Genzan, któ- oru. Siedemnasty samolot musiał zawrócić nie przez szóstkę samolotów został trafio- re jednak również żadnego sukcesu nie z powodu awarii silnika. Grupa Ishiha- ny aż 3 torpedami. Nalot tej fali był decy- odniosły. Wszystkie 9 bomb 500 kg trafi- ry pojawiła się nad akwenem walki jesz- dujący dla wyniku starcia. W sumie z 26 ło w wodę. Tenedos powiadomił o swoich cze w czasie ataku poprzedniej. Torpedy zrzuconych torped celnych okazało się przygodach Phillipsa i już więcej nie nie- to najgroźniejsza broń japońskiego lotnic- aż 7. Także napastnik poniósł jednak sto- pokojony dotarł do Singapuru. twa morskiego owych czasów. W skład fali sownie większe straty w postaci 3 G4M1. Zespół Z został wykryty przez samolot wchodziły dwa dywizjony, które podzieliły Ale Japończycy jeszcze nie powiedzieli dowodzony przez podporucznika Masa- się celami. Atak rozpoczął się około godz. ostatniego słowa. nego Hoashiego około godz. 09.00. Phil- 11:35. Pierwszy z dywizjonów zrzucił tor- Piątą i ostatnią falę stanowiło 17 bom- lips znajdował się wówczas w odległości pedy przeciw Prince of Wales. Z 8 trafi- bowców horyzontalnych G3M2 z Gru- około 70 mil na wschód od Kuantanu. Sy- ła tylko jedna, ale jej wybuch spowodował py Lotniczej Mihoro. Formacją dowodził tuacja nabrała gwałtownej dynamiki. Po- ogromne uszkodzenia. Zniszczył wał na- kapitan Ohira Yoshio. Zaatakowały oko- szczególne grupy japońskich bombowców pędowy i zablokował ster, do kadłuba wla- ło godz. 12:41 już tylko wciąż utrzymują- i torpedowców zaczęły kierować się na ły się tysiące ton wody, spadek mocy skut- cy się na powierzchni Prince of Wales, któ- wykrytego wroga. kował zmniejszeniem prędkości, lecz także rego trafiły pojedynczą bombą 500 kg. Radar na brytyjskich okrętach ostrzegł wyłączył z walki część armat przeciwlotni- Los okrętu został już jednak przesądzony o zbliżaniu się nieprzyjacielskich samolo- czych kalibru 133 mm. Drugi z dywizjo- wcześniej. W sumie z 26 zrzuconych bomb tów już o godz. 10:20. Okręty zespołu mia- nów miał ruszyć przeciw Repulse, lecz na tylko jedna doszła do celu. ły wystarczająco dużo czasu aby przygo- skutek nieporozumienia także uderzył na Jako pierwszy zatonął o godz. 12:33 Re- tować się do bitwy. Admirał Phillips nie Prince of Wales, niemniej wszystkie 8 jego pulse, ze stratą 513 zabitych. W sumie tra- nadał jednak do Singapuru natychmia- torped chybiło. W sumie z 16 zrzuconych fiły w okręt 4 torpedy 450 mm i 1 bom- stowego żądania osłony powietrznej. Wy- torped trafiła najprawdopodobniej tylko ba 250 kg. Prince of Wales pogrążył się słał je dopiero komandor William Tennant jedna. Japończycy za swój sukces zapłacili w falach o godz. 13:15, wraz z nim zginę- (1890-1963), dowódca Repulse, o godz. utratą samolotu. ło 327 osób, w tym dowódca zespołu ad- 11:58, już w czasie trwania bitwy, kiedy Trzecia fala składała się z 8 G3M2 z Gru- mirał Tom Phillips. Także okręt flagowy było oczywiste, że jest za późno. 9 myśliw- py Lotniczej Mihoro uzbrojonych w torpe- w trakcie walki przyjął uderzenia 4 torped ców Buffalo wystartowały natychmiast pod dy. Dowodził nią porucznik Tahashi Mat- 450 mm i 1 bomby 500 kg. dowództwem kapitana Tima Vigorsa, ale sumaku. Tym razem wszystkie maszyny Co prawda, zeznania obu stron, japoń- miały do okrętów godzinę lotu. A stawa- zaatakował Repulse, dotąd dość szczęśliwie skich lotników i brytyjskiej załogi pancer- ło do niej 5 okrętów Brytyjskiej Wspólno- prowadzący bitwę. Krążownik liniowy wy- nika Prince of Wales, sugerowały że trafień ty Narodów, w tym 4 brytyjskie: pancerniki winął się wszystkim 8 torpedom. Także Ja- torpedami w ten okręt było co najmniej Prince of Wales i Repulse oraz niszczyciele pończycy strat nie ponieśli. o 2 więcej, lecz przeprowadzone w 2007 Express i Electra, a także australijski nisz- Najtragiczniejsza w skutkach dla Ze- roku badania kadłuba wraku Prince of Wa- czyciel Vampire. społu Z okazała się jednak czwarta fala les, leżącego na dnie do góry stępką, wska- Japońskie samoloty bombowo-torpedo- składająca się z 26 maszyn G4M1 z Gru- zują, że tylko cztery podwodne pociski we dostrzegły wrogie okręty o godz. 11:13, py Lotniczej Kanoya. Dowodził nimi ko- przebiły kadłub. Jednak widoczne są rów- Brytyjczycy znajdowali się wówczas około mandor podporucznik Miyauchi Shi- nież spore odkształcenia z obu burt, któ- 50 mil na wschód od Kuantanu. Japońskie chizo. Samoloty te nie dość, że były re trudno jednoznacznie wyjaśnić. Mo- samoloty nadciągały stopniowo, zależnie jak daleko znajdowały się od celu. W su- Tabela nr 3. Udział japońskich samolotów w bitwie pod Kuantanem mie zaatakowały w pięciu falach. Fala Samoloty atakujące Samoloty utracone Zrzut Trafienia Pierwsza fala składała się z 8 bombow- 1 8 0 14 bomb 250 kg 1 bomba 250 kg ców horyzontalnych G3M2 z Grupy Lot- niczej Mihoro dowodzonych przez porucz- 2 16 1 16 torped 450 mm 1 torpeda 450 mm nika Shirai Yoshimi. Zaatakowała około 3 8 0 8 torped 450 mm brak godz. 11:15 pancernik Repulse. Każdy z sa- 4 26 3 26 torped 450 mm 7 torped 450 mm molotów był uzbrojony w 2 bomby o wa- 5 17 0 18 bomb 250 kg 1 bomba 500 kg dze 250 kg. Dowódca dywizjonu posta- 8 bomb 500 kg nowił dokonać zrzutu ładunku w dwóch Razem 75 4 50 torped 450 mm 8 torped 450 mm podejściach. W pierwszym każda z ma- 8 bomb 500 kg 1 bomba 500 kg szyn zrzuciła po jednej bombie. Z 8 trafiła 32 bomby 250 kg 1 bomba 250 kg tylko 1. W drugim podejściu wzięło udział

58 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

Brytyjski niszczyciel Express. Jeden z trzech okrętów tej klasy eskortujących okręty liniowe admirała Thomasa Phillipsa w ich ostatnim boju. Wobec chmary japońskich samolotów nie mogły im jednak wiele pomóc w boju, dzielnie jednak ratowały rozbitków z tonących jednostek. Fot. zbiory Richarda Osborne’a gły one powstać w czasie uderzenia o dno, ników dowodzi, że Królowa Mórz odda- Ilość zmiennych jakie bombardierzy mu- lecz również na skutek wybuchu bomb ła berło Stanom Zjednoczonym nie tylko sieli uwzględniać przy ocenie momentu w wodzie w pobliżu kadłuba lub wybu- w wielkości floty, lecz także jej jakości. zrzutu była zbyt wielka, a przede wszyst- chu torped, które bądź nie zdołały prze- Natomiast oględziny wraku Repulse nie kim szacunki z konieczności musiały być bić pancerza burtowego, bądź ich głowi- pozwalają na weryfikację trafień torpeda- bardzo niedokładne. Uwzględniano bo- ce przedwcześnie eksplodowały. Nie da się mi, gdyż kadłub stoi stępką na dnie z prze- wiem przede wszystkim: prędkość bom- zatem w 100% stwierdzić, czy celność ja- chyłem około 30° i jest głęboko zakryty bowca i kierunek jego lotu – to były in- pońskich samolotów torpedowych była mułem. Widoczne są tylko uszkodzenia formacje pewne, następnie prędkość celu większa niż wskazuje na to ilość przebić nadbudówek, powstałe w wyniku wybuchu i kierunek jego marszu – to były informa- w części podwodnej Prince of Wales. pojedynczej bomby. cje jedynie przybliżone i na dodatek szyb- W zasadzie o losie okrętu flagowego Z powyższych danych wynika, że spo- ko ulegające zmianie, tym bardziej że do- przesądziły tylko dwie torpedy, które ude- śród 50 zrzuconych torped trafiło 8, co wódcy okrętów starali się maksymalnie rzyły z obu stron w rufową część okrę- daje skuteczność na poziomie 16%. Jeśli utrudnić celowanie gwałtownie manew- tu, niszcząc wały napędowe i powodując doliczyć dwie torpedy, które mogły tra- rując. W grę wchodziły też prędkość i kie- wyrwy, prze które wlewały się tysiące ton fić w Prince of Wales, lecz nie przebiły ka- runek wiatru – najtrudniejszy element do wody. Nie najlepiej to świadczy o pozio- dłuba, celność podskoczyłaby do 20%. oszacowania. Warto nadmienić, że zgod- mie konstrukcji pancerników typu King Wydaje się, że wynik taki jest naprawdę ne relacje brytyjskie potwierdzają wyso- George V. Obowiązująca od czasu wpro- niezły. Wyższy był osiągalny w zasadzie kie skupienie japońskich bomb, obramo- wadzenia do służby amerykańskiego pan- wyłącznie dla samolotów pokładowych wujących brytyjskie pancerniki w bardzo cernika Nevada zasada „wszystko, albo nic” 1. Floty Lotniczej wiceadmirała Nagumo bliskich odległościach od burt. Ich pod- w opancerzaniu okrętów, miała jeden sła- Chūichi (1887-1944), ta jednak grupo- wodne wybuchy z całą pewnością po- by punkt. Głosiła ona, że najżywotniejsze wała statystycznie najlepszych lotników wierzchownie pokiereszowały podwodne części okrętu czyli komory amunicyjne i si- morskich Kraju Kwitnącej Wiśni. Znacz- części kadłubów. Mimo wszystko świad- łownie powinny zostać zamknięte w pan- nie gorzej wypada celność ataków bom- czy to o całkiem dobrym wyszkoleniu ja- cernej cytadeli na śródokręciu, podczas gdy bowych, z 40 zrzuconych trafiły tylko 2, pońskich załóg, a niski procent trafień był dziób i rufa miały być w zasadzie pancerza co daje skuteczność na poziomie 5%. Je- pokłosiem mało skutecznej techniki bom- niemal pozbawione. Jednak zasada ta igno- śli dodać również maszyny atakujące nisz- bardowania, dla której jednak nie było rowała fakt, że w bitwie nieruchomy okręt czyciel Tenedos to byłoby jeszcze gorzej. alternatywy. Samoloty bombowo-tor- to stracony okręt. Nowy standard przyjął Tu jednak należy uwzględnić fakt, że sa- pedowe nie były bowiem przystosowa- się w budowie pancerników i krążowników moloty G3M i G4M mogły wykonywać je- ne do ataków z lotu nurkowego, które dla na całym świecie, lecz o jakości konstruk- dynie bombardowania z lotu horyzontal- okrętów były zdecydowanie najgroźniej- cji bardziej świadczy to, jak radzono sobie nego. Taka metoda zrzutu nadawała się sze. Jak powiedzieliśmy, gdyby nie bra- z osłoną wałów napędowych, przekazują- głównie do ataku na cele powierzchnio- ki torped, bombowce również uzbrojono cych moc z maszynowni na śruby. Rufa na- we, a nie punktowe, a jeśli już to cel powi- by w tę najskuteczniejszą w owym czasie leżała często do pięt Achillesowych ciężkich nien być nieruchomy. W całej wojnie na broń japońskiego lotnictwa morskiego. okrętów II wojny światowej. A przykład Pacyfiku efekty bombardowań horyzon- Gdy okręt flagowy właśnie pogrążał się przedostatniego typu brytyjskich pancer- talnych okrętów były mniej niż mizerne. falach nad resztkami brytyjskiego zespo-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 59 Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku

łu pojawiły się 3 myśliwce Buffalo przyby- łe z lotniska Kallang, które wystartowały natychmiast po otrzymaniu depeszy ko- mandora Tennanta domagającej się osło- ny myśliwskiej. Dopiero po nich przy- była dziewiątka myśliwców z Singapuru. Jak widać, gdyby prośba o przykrycie po- wietrzne została wysłana zawczasu, Bry- tyjczycy mogliby liczyć na osłonę w posta- ci co najmniej 12 Buffalo. Nie były to może maszyny nowoczesne, lecz wobec braku eskorty myśliwskiej przy japońskich bom- bowcach, mogły nie tylko zadać przeciw- nikowi poważne straty, ale nawet zapobiec zatopieniu pancerników, choć przy takiej liczbie napastników ich uszkodzenie było raczej nieuchronne. W sumie Brytyjczycy stracili 2 pancer- niki i 838 ludzi. Japończycy utracili tyl- Jeden z najbardziej znanych brytyjskich Brewster „Buffalo” – maszyna P/O Noela Sharpa z 488 Sqn. Na samolocie tym – NF-O (W8138) odniósł większość swoich zwycięstw powietrznych pod- ko 4 samoloty, w tym 3 G4M1 z Kanoya czas kampanii malajskiej. Gdyby chociaż kilka tych maszyn znalazło się nad polem bitwy pod i 1 G3M2 z Genzan oraz 18 ludzi. Gdy bry- Kuantanem, to mogły przysporzyć japońskim bombowcom sporych strat. Fot. RNZAF tyjskie myśliwce dotarły w rejon bitwy mo- gły tylko odprowadzać wzrokiem japoń- ną” nad bezsprzeczną winą Winstona podobne, że admirał znany ze swojej wiary skie bombowce oddalające się do bazy po Churchill, głównego odpowiedzialnego za w zdolność pancerników do odparcia ata- dobrze wykonanej robocie. wydanie „wyroku śmierci” na pancerniki ków powietrznych, po prostu zlekceważył Phillipsa, poprzez skierowanie je do bez- potrzebę posiadania parasola myśliwców Przyczyny brytyjskiej klęski nadziejnej misji. nie uznając tego za niezbędne. Niezależ- Na wstępie należy z naciskiem podkre- Za wynik zaś samej bitwy w najwięk- nie jednak jakie były powody zaniechania ślić, że los Prince of Wales i Repulse był szej mierze odpowiada admirał Phillips. wezwania myśliwców należy ocenić po- w zasadzie przesądzony już od pierwszej Zaniedbał on sięgnięcia bo jedyny środek stępowania Pillipsa za błąd, który w naj- minuty wojny. Jedynym sposobem na ich zdolny wpłynąć na radykalne zwiększenie większe mierze przyczynił się do przegra- uratowanie byłoby jak najszybsze wyco- szans jego okrętów na przeżycie... w tej bi- nia bitwy. Choć podkreślmy, że najbardziej fanie ich z wód Morza Południowochiń- twie. Chodzi tu o zaniechanie zawezwa- winnym utraty obu wielkich okrętów jest skiego. To jednak jak wykazaliśmy było nia osłony myśliwskiej. Argumentuje się brytyjskich premier. Kuantan jedynie ucie- niemal niemożliwe ze względów politycz- często, że jego decyzja wynikała z błęd- leśnił konsekwencje jego decyzji o wysła- nych i militarnych. W tej sytuacji istotne nej interpretacji informacji z sił powietrz- niu Prince of Wales i Repulse do Singapuru, było jedynie kiedy i gdzie przeznaczenie nych o niemożliwości zapewnienia tako- pod sam nóż rzeźnicki cesarskiego lotnic- pancerników się wypełni oraz czy ewen- wej 10 grudnia pod Singorą. Phillips miał twa morskiego. tualnie zdołają one coś zwojować zanim rzekomo założyć, że myśliwce będą dla to się stanie. Jeśli nie zatopiono by ich pod niego niedostępne przez cały ten dzień. Wnioski Kuantanem, to mogłoby to się stać po ich Warto jednak zwrócić uwagę na dwa zna- Bitwa pod Kuantanem była znaczącym powrocie do Singapuru albo w czasie ja- mienne fakty. Po pierwsze, dowódca Re- wydarzeniem w historii wojen morskich. kiegoś kolejnego wyjścia w morze. W każ- pulse, komandor Tennant, mający z pew- 10 grudnia 1941 roku stał się symbolicz- dym razie nawet zwycięstwo w interesu- nością identyczną wiedzę na ten temat co ną datą końca epoki pancerników. Warun- jącej nas bitwie jedynie odroczyłoby kres jego zwierzchnik, zdecydował się jednak ki jej stoczenia były wręcz modelowe dla obu ciężkich okrętów o dni, a może wręcz w czasie bitwy wysłać wezwanie o wspar- porównania pojedynku pancerników – do- tylko godziny. cie powietrzne. Zrobił to dopiero po zo- tychczasowych władców mórz, z samolota- Oczywiście do bitwy pod Kuantanem rientowaniu się, że Phillips tego obowiąz- mi – dotąd niecierpliwymi pretendentami. 10 grudnia 1941 roku mogło dojść wyłącz- ku uprzednio nie dopełnił. Co prawda już wcześniej, jak choćby w Ta- nie dlatego, że Zespół Z skierował się pod Po drugie, nawet jeśli Phillips istotnie rencie, czy Pearl Harbor, lotnictwo zdoła- ten port z nadzieją przechwycenia japoń- błędnie zinterpretował przekazane dane, ło zadać tej kategorii okrętów wielkie stra- skich statków i okrętów. Dane o wrogim to i tak powinien był zażądać myśliwców ty, jednak można to było zrzucić na karb desancie okazały się fałszywe. Wyczerpu- natychmiast po wykryciu przez radar po- zaskoczenia i pozostawania okrętów stło- jąco problem owego „sygnału kuantań- kładowy większych grup japońskich sa- czonych na stosunkowo małej przestrzeni, skiego” omówił Tadeusz Gelewski w swej molotów. Zawsze istnieje szansa, że sytu- bez możliwości manewru i przy braku peł- znakomitej pracy Singapur 1942. Tu jedy- acja operacyjna ulegnie zmianie i nawet nej gotowości bojowej. Pod Kuantanem do nie podsumujmy, że nie ma mowy w tym jeśli siły powietrzne nie mogłyby wes- walki stanęły dwa potężne, silnie uzbrojo- przypadku o żadnym sabotażu, czy japoń- przeć Zespołu Z 8, czy 9 grudnia, to mo- ne i szybkie pancerniki, w pełni przygoto- skich szpiegach, a w grę wchodzi wyłącz- gło się to zmienić właśnie 10. Phillips po- wane do walki i ostrzeżone o nadciągają- nie pomyłka wojsk broniących rejonu Ku- winien był wykorzystać każdą sposobność cym powietrznym przeciwniku. Na swych antanu, mających problem z utrzymaniem na zwiększenie swoich sił przed nadcho- pokładach posiadały nowoczesną i liczną nerwów na wodzy. Rozgłos sprawie nada- dzącą bitwą, nawet jeśli oceniał, że szanse artylerię przeciwlotniczą, miały również no celowo, aby wytworzyć „zasłonę dym- na to są nikłe. Jest jednak całkiem prawdo- wsparcie trzech eskortujących niszczycie-

60 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa pod Kuantanem 10 grudnia 1941 roku li. Jedyne czego nie posiadały, to osłony nadbrzeżnej przeciwnika w operacjach Fenby Jonathan, Alianci. Stalin, Roosevelt, Churchill. Taj- powietrznej ze strony własnych myśliw- desantowych. Klasa monitorów miała ne rozgrywki zwycięzców II wojny światowej, Kraków ców. Japończycy wystawili ze swej strony swoją chwilę świetności w okresie I woj- 2007. nowoczesne samoloty, ze znakomicie wy- ny światowej, lecz już wtedy zauważono, Flisowski Zbigniew, Burza nad Pacyfikiem, tom I, War- szkolonymi i doświadczonymi załogami, że znacznie lepiej radzą sobie w takich za- szawa 1994. uzbrojonymi w torpedy i bomby przeciw- daniach pancerniki. Zanim jednak proces Gelewski Tadeusz, Singapur 1942. Klęska na Malajach pancerne. degradacji się zakończy miały one jeszcze i upadek Singapuru, Gdańsk 2006. Wynik takiego starcia musi być uzna- kilka swoich wejść na scenę wojennomor- Gilbert Martin, Churchill, tom I-II, Poznań 1996-1997. ny za więcej niż w pełni miarodajny. Obie ską Pacyfiku m.in. pod Guadalcanalem, Jelonek Adam, Trojnar Ewa, Malezja, Warszawa 2009. strony walczyły bowiem w sposób dla Leyte, czy Okinawą, jednak już bez szans Krala Zbigniew, Kampanie powietrzne II wojny świato- nich wręcz regulaminowo przewidziany. na wielkie dokonania. wej. Daleki Wschód, tom I, Warszawa 1990. Gdy bitwa dobiegła końca stało się oczy- Kubiak Krzysztof, Malaje 1941-1942, Warszawa 2004. wistym, że pancerniki bez wsparcia wła- Kubiak Krzysztof, Singapur. Twierdza, której nie było, snego lotnictwa nie są w stanie odgrywać Ważniejsza bibliografia Warszawa 2009. samodzielnej roli w wojnie na morzu. Bo- Agawa Hiroyuki, Yamamoto, Gdańsk 2005. Lipiński Jerzy, Druga wojna światowa na morzu, Warsza- wiem o panowaniu na nim decydować za- Beasley William, Japanese imperialism 1894-1945, wa 2010. częło lotnictwo. Konsekwencją tego stała Oxford 1999. Pałasz-Rutkowska Ewa, Starecka Katarzyna, Japonia, się degradacja okrętów liniowych i od- Chant Chris, Samoloty II wojny światowej, tłum. Janusz Warszawa 2004. danie pierwszeństwa lotniskowcom, na Błaszczyk, Warszawa 2009. Peattie Mark, Sunburst. The Rise of Japanese Naval Air których pokładach bazowały samoloty Churchill Winston, Druga wojna światowa, tom I-VI, Power 1909-1941, Annapolis 2007. zdolne do wywalczenia panowania w po- Gdańsk 1994-1996. Perepeczko Andrzej, Brytyjskie krążowniki liniowe Re- wietrzu, a zatem i na wodzie. Co więcej, Dull Paul, A Battle History of the Imperial Japanese Navy nown i Repulse, Warszawa 2004. zapoczątkował się proces degradacji, któ- (1941-1945), Annapolis 1978. Rojek Wojciech, Spory o władanie morzem. Polityczno- ry pod koniec wojny uczyni z pancerni- Dyskant Józef, Konflikty i zbrojenia morskie 1918-1939, -dyplomatyczne aspekty zbrojeń morskich w okresie mię- ka jedynie okręt o funkcji wielkiego mo- Gdańsk 1983. dzywojennym 1919-1939, Kraków 1994. nitora, czyli jednostki służącej do ostrzału Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975. Szoszkiewicz Cezary, Pancerniki II wojny światowej, tom celów lądowych i zwalczania artylerii Encyklopedia wojskowa, tom I-II, Warszawa 2007. I-II, Warszawa 1993. FOTOCIEKAWOSTKA

Ceremonia oddania do służby w lutym 1938 roku suchego doku „King George VI” w singapurskiej bazie morskiej. Z prawej widoczny lotniskowiec Eagle, dalej dwa ciężkie krążowniki typu „County”. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 61 Japoński lotniskowiec Sōryū. Najmniej znany z 6 wielkich japoń- TekstJarosław Jastrzębski skich lotniskowców stanowiących o całej przewadze cesarskiej floty w pierwszym okresie wojny na Pacyfiku. Fot. „Maru Special”

Wojna na Pacyfiku Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 Wprowadzenie Wszelkie cezury mają zawsze charakter su, lecz długo jeszcze japońskie elity poli- Wojna na Pacyfiku rozpoczęła się 7 grud- umowny. Stanowią je zwykle istotne wy- tyczne i wojskowe nie były zdolne do uzna- nia 1941 roku i trwała do 2 września 1945 darzenia symbolicznie zapoczątkowujące nia tego faktu, tak upokarzającego dla ludzi roku. Jest ona częścią największego kon- lub kończące długotrwałe procesy. Wojna wychowanych na samurajskich ideach ko- fliktu zbrojnego w dotychczasowej historii na Pacyfiku rozpoczęła się 7 grudnia 1941 deksu Bushidō (pol. Droga wojownika; bushi świata, zwanego II Wojną Światową. Głów- roku od japońskiego ataku na amerykańską – wojownik, dō – droga). Trzeba było uni- ną osią, wokół której toczyła się Wojna na bazę w Pearl Harbor. Natomiast 6 czerw- cestwienia głównych sił Nippon Kaigun (pol. Pacyfiku był spór amerykańsko-japoński. ca 1942 roku zakończyła się Bitwa o Mi- Japońska Marynarka Wojenna) w Bitwie Choć europejski i atlantycki teatr działań dway, która z perspektywy czasu wydaje się pod Leyte, spopielenia niemal wszystkich wojennych postrzegany jest, zresztą słusz- przełomowym wydarzeniem pacyficznych większych japońskich miast dywanowy- nie, jako ważniejszy od azjatyckiego i pacy- zmagań. Jej wynik złamał dotychczasową, mi nalotami ciężkich bombowców, śmier- ficznego dla ostatecznego wyniku II Woj- z trudem wypracowaną względną przewa- ci kolejnych setek tysięcy ludzi i zrzucenia ny Światowej, to łatwo da się wskazać takie gę Japonii nad Aliantami w basenie Oceanu bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasa- konsekwencje amerykańsko-japońskiej ba- Spokojnego. 8 lutego 1943 roku japońskie ki, by wreszcie 2 września 1945 roku Cesar- talii, które miały dalekosiężne skutki dla wojska wycofały się z wyspy Guadalcanal, stwo Japonii zdecydowało się na bezwarun- przyszłych losów świata, a nawet dla obec- gdzie toczyły się krwawe, wielomiesięcz- kową kapitulację. nego globalnego układu sił. ne walki o przejęcie inicjatywy w konflik- Da się wyraźnie wyodrębnić cztery fazy cie. 20 czerwca 1944 roku zakończyła się Bi- Przyczyny wojny Wojny na Pacyfiku: twa na Morzu Filipińskim ostatnie starcie, Spory między państwami są rzeczą po- 1. Okres przewagi japońskiej od w którym flota cesarska próbowała prze- wszechną a ich źródłem są sprzeczności in- 7 XII 1941 roku do 6 VI 1942 roku. łamać przewagę floty amerykańskiej stan- teresów, czasem między narodami, czasem 2. Okres równowagi od 6 VI 1942 do dardowymi metodami nowoczesnej wojny. tylko między ich przywódcami. Gdyby każ- 8 II 1943 roku. Przegrana zapoczątkowała sięganie przez dy taki spór prowadził do wojny, żylibyśmy 3. Okres przewagi amerykańskiej od Japończyków po coraz bardziej desperac- permanentnie w jej stanie. Tak się na szczę- 8 II 1943 roku do 20 VI 1944 roku. kie środki walki. Chłodną kalkulację woj- ście nie dzieje, a obserwując historyczny 4. Okres amerykańskiej dominacji od skową zastępował coraz częściej fanatyzm rozwój cywilizacji można uznać zdolność 20 VI 1944 roku do 2 IX 1945 roku. i fatalizm. Klęska była już tylko kwestią cza- do pokojowego rozładowywania narastają-

62 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 cych niesnasek za jakąś jego miarę. By kraj ne uczyniły to 1 sierpnia 1941 roku, a pod że Japończycy musieli rozpocząć wojnę naj- zdecydował się na rozpętanie (zainicjowa- ich wpływem zrobiły to także Wielka Bryta- później w początkach 1942 roku, gdyż po- nie lub sprowokowanie) konfliktu zbrojne- nia i Holandia. tem nie byliby już do tego fizycznie zdolni, go musi skumulować się tak duży ładunek Oficjalnym powodem nałożenia sankcji z braku wystarczających rezerw paliwa. Na wrogości (powodów realnych i emocjonal- było wejście wojsk japońskich do południo- negocjacje czasu było zatem niewiele, oko- nych), który zgodnie z wyznawaną hierar- wych Indochin w lipcu 1941 roku. Indochi- ło 4 miesięcy. chią wartości uzasadni moralnie sięgnięcie ny, czyli dzisiejsze Wietnam, Laos i Kam- Oczywiście Japończycy mieli wiele in- po ten ostateczny środek rozstrzygania spo- bodża, były jedyną kolonią Francji w Azji nych żali do Amerykanów, mogą one nam rów międzynarodowych. Systemy warto- Wschodniej. Japończycy wkroczyli tam się wydawać uzasadnione lub nie, lecz ża- ści u ludzi nie są zaś identyczne, a co wię- w wyniku porozumienia z kolaboracyjnym den z nich z osobna ani nawet wszystkie one cej zmieniają się zależnie od miejsca i czasu. Państwem Francuskim marszałka Philippe- razem nie skłoniłyby Nipponu do tak despe- W końcu, jak stwierdził klasyk sztuki wo- ’a Pétaina, ustępującym pod naciskiem hi- rackiego kroku jakim było rozpętanie woj- jennej Carl von Clausewitz: „wojna to kon- tlerowskich Niemiec. Dla USA był to tylko ny z pierwszą potęgą gospodarczą świata. tynuacja polityki innymi środkami”. wygodny pretekst do działań, które rozwa- Wśród nich można wymienić: brak uznania Z rzadka powód do wojny jest tylko je- żano znacznie wcześniej. dla japońskiej strefy wpływów na Dalekim den, jeśli stanowi go czynnik o wyjątkowo Ropa naftowa była dla Japonii newral- Wschodzie, wspieranie Chin Czang Kai- żywotnym znaczeniu, jednak przeważnie gicznym punktem na liście towarów im- -szeka, wzmacnianie militarne Filipin, nie- powodów tych jest wiele i dopiero ich sko- portowanych, bowiem niemożliwym do przyjazny stosunek do japońskich imigran- masowanie determinuje jej wybuch. Wśród zastąpienia produkcją krajową. W całym tów w USA, konkurencja ekonomiczna na nich zawsze da się wyodrębnić przyczynę Imperium Japońskim nie było niemal żad- rynkach dalekowschodnich i nie tylko oraz bezpośrednią, czyli argument, który prze- nych złóż tego surowca. Odmowa dostaw, formalne dysproporcje w zbrojeniach mor- chyla szalę wagi na stronę konfliktu zbroj- udzielona równocześnie przez trzech wów- skich, choć dałoby się tę listę jeszcze nieco nego. Za nim stoi jednak zwykle cały zbiór czas największych światowych producen- wydłużyć. Nic z powyższej listy nie skłoni- przyczyn pośrednich – sprzeczności w in- tów ropy naftowej, stawiała Japonię przed łoby cesarza Hirohito do zgody na atak na nych warunkach możliwych do rozwiąza- widmem politycznej katastrofy. Potęga i po- Stany Zjednoczone, gdyby nie pojawił się nia środkami pokojowymi albo przynaj- zycja międzynarodowa Cesarstwa opiera- czynnik nowy, lecz decydujący – odcięcie mniej dających się czasowo załagodzić. ły się na jej siłach zbrojnych. Jednak okrę- Japonii od dostaw ropy naftowej. To on spo- Bywa, że do wojny dąży tylko jedna stro- ty, samoloty czy czołgi wymagały paliwa, wodował powstanie w stosunkach japoń- na, bywa, że obie. Formalny agresor nie za- aby mogły przydać się do czegokolwiek. Bez sko-amerykańskich masy krytycznej inicju- wsze jest faktycznym inicjatorem konfliktu. paliwa były tylko kupą złomu. Także gospo- jącej Wojnę na Pacyfiku. Zdarza się bowiem, że prowokuje się prze- darka japońska była od ropy uzależniona. Negocjacje amerykańsko-japońskie ciwnika do napaści, by jako „niewinna ofia- Japonia nie mogła bez niej prowadzić poli- w sprawie trwałego uregulowania wzajem- ra” zyskać uznanie słuszności swej spra- tyki imperialnej. Gdyby pozwoliła na trwa- nych stosunków toczyły od dawna. Wzrost wy w oczach opinii publicznej, własnej lub łe odcięcie dostaw, w ciągu dosłownie kilku- napięcia międzynarodowego w latach 1940- międzynarodowej. nastu miesięcy nie tylko nie byłaby w stanie 1941 je zintensyfikował, lecz dopiero wpro- Musimy też pamiętać, że my skłon- prowadzić toczonej od 7 lipca 1937 roku wadzenie embarga sprawiło, że w myśleniu ni jesteśmy dokonywać ocen przeszło- wojny z Chinami, ale co więcej, stałaby się dyplomatów obu stron musiał pojawić się ści w oparciu o standardy etyczne z naszej wręcz niezdolna do obrony własnego tery- deadline – ów moment, w którym czas na epoki i naszej cywilizacji, które nigdy nie torium!!! Chcąc ocalić swą mocarstwową rozmowy skończy się samoczynnie. są identyczne z takimiż standardami spo- pozycję Japonia musiała odblokować „ku- Amerykanie żądali w zamian za znie- łeczeństw z innych epok i innych cywiliza- rek z ropą” za wszelką cenę. sienie embarga: zakończenia wojny w Chi- cji. To co dla nich było słuszne i moralne, Oczywiście świadomi swojej słabości Ja- nach, odstąpienie Japonii od sojuszu dla nas może być niesłuszne i niemoralne, pończycy gromadzili od lat zapasy tego wi- z Niemcami i Włochami oraz wycofania się działa to jednak w obie strony! Aby uświa- talnego surowca. W połowie 1941 roku wy- z Indochin. Propozycje te dla amerykań- domić sobie znaczenie czynnika czasu, wy- nosiły one około 6,5 miliona ton. Problem skiej opinii publicznej były jak najbardziej starczy porównać stosunek Amerykanów w tym, że roczne zużycie ropy naftowej wy- rozsądne. Japończycy byliby gotowi je roz- do ich udziału w Wojnie Koreańskiej (1950- nosiło 3,5 miliona ton. Oznacza to, że zapa- ważyć, lecz nie mogli się zgodzić na taki po- 1953) z analogicznym stosunkiem do udzia- sy wyczerpałyby się najdalej w ciągu dwóch kój z Chinami, który nie wynagrodziłby im łu w Wojnie Wietnamskiej (1964-1973). lat, po czym Japonia automatycznie prze- kilkuletnich trudów ostatniej wojny. Musie- Oba konflikty oddziela od siebie okres za- stałaby się liczyć w polityce międzynarodo- li „zachować twarz”, tak ważną na Dalekim ledwie kilkunastu lat, a jaka zmiana! Aby wej. Jej podstawowy atut – trzecia w świecie Wschodzie. Istotne było jednak co inne- uświadomić sobie czynnik kultury wystar- flota, byłaby bowiem niezdolna do wyko- go, otóż Amerykanie udowodnili embar- czy porównać dumę Japończyków z zaska- nywania żadnych operacji, zresztą to samo giem, że Japonia ma jedynie wybór między kującego ataku na Port Artur w 1904 roku, dotyczyło lotnictwa. Należy dodatkowo pa- wojną z nimi lub zwasalizowaniem przez ze świętym oburzeniem Rosjan na tak „nie- miętać, że w warunkach wojny morskiej zu- nich. Było oczywiste, że instrument paliwo- cywilizowane” postępowanie. Ale w końcu życie paliwa znacznie wzrastało. Oznacza wy będzie przez nich wykorzystywany tak- nie każdy uważa wojnę za… sport. to, że Japończycy musieli odblokować do- że w przyszłości i USA nie pozwolą, by Ja- Bezpośrednim powodem, dla którego Ja- stawy najpóźniej do jesieni 1942 roku. Bio- ponia odzyskała ponownie swe znaczenie ponia zdecydowała się na rozpętanie wojny rąc zaś pod uwagę, że na opanowanie ro- z 1941 roku. Amerykanie musieliby upaść ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki było ponośnych złóż na Borneo i Jawie trzeba na głowę, aby zrezygnować z tak potężnego ogłoszenie embarga na dostawy surowców było zarezerwować przynajmniej pół roku, i skutecznego środka nacisku. I to był zasad- strategicznych do Cesarstwa, w tym przede a na uruchomienie wydobycia potrzeba bę- niczy problem negocjacji. Dla Japończyków wszystkim ropy naftowej. Stany Zjednoczo- dzie kolejnych miesięcy, staje się oczywiste, możliwy był w istocie jedynie swego rodzaju

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 63 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 modus vivendi, który pozwoli Cesarstwu za- sić, że marzeniem większości mieszkańców Roosevelt zdając sobie sprawę z niechęt- chować mocarstwową pozycję, ale Amery- Kraju Kwitnącej Wiśni była wojna z tym nego stosunku Amerykanów do udziału kanie nie byli zainteresowani rozwiązaniami krajem. W rzeczywistości było wręcz prze- w wojnie, postanowił oswajać swych wybor- tymczasowymi. Ich cele były inne a Japonia ciwnie i dotyczyło to zarówno ogółu spo- ców z tą myślą stopniowo, dodajmy – cał- miała być tylko pionkiem w ich grze. łeczeństwa, jak i przede wszystkim jego elit kiem zręcznie, oraz sprowokować Niemcy U steru polityki amerykańskiej znajdował politycznych czy nawet wojskowych. do wypowiedzenia wojny lub przynajmniej się Franklin Roosevelt, najdłużej urzędują- Stany Zjednoczone z niepokojem patrzy- takiego aktu agresji wobec obywateli USA, cy prezydent w historii USA. Sprawował tę ły na postępy Cesarstwa Japońskiego i jego którego ci nie byliby gotowi puścić płazem. funkcję w latach 1933-1945. Bez wątpienia sukcesy. Amerykańskie interesy gospodarcze Przypomnijmy sobie główne punkty reali- mąż stanu wielkiego formatu, co nie ozna- w Chinach były naruszane wojną, zagrożone zacji tej polityki. W 1940 roku Stany Zjed- cza, że nie zdarzało mu się popełniać błę- stawały się Filipiny i Guam, których wobec noczone dostarczyły Wielkiej Brytanii 50 dów. My w Polsce nie za bardzo za nim ich wysuniętej pozycji – blisko Japonii, dale- niszczycieli w zamian za brytyjskie bazy. przepadamy w związku z przehandlowa- ko od USA – nie można było skutecznie za- W 1941 roku Kongres przyjął Lend-Le- niem nas Związkowi Radzieckiemu w Jał- bezpieczyć. Dodatkowo osłabienie państw ase Act – ustawę dającą prezydentowi pra- cie, ale Amerykanie mają całkiem słusznie zachodnich na Dalekim Wschodzie elimi- wo do faktycznego bezpłatnego dostarcza- inne zdanie. nowało i ten element odstraszający Japonię. nia pomocy zbrojnej Brytyjczykom i ich 27 września 1940 roku Japonia podpi- Ale najważniejszym i decydującym czynni- sojusznikom. Flota amerykańska zaczęła sała w Berlinie traktat sojuszniczy z Niem- kiem było dążenie Franklina Roosevelta do stopniowo przejmować eskortę alianckich cami i Włochami zwany „Osią Tokio-Ber- czynnego włączenia się Stanów Zjednoczo- konwojów, a nawet zwalczać niemieckie U- lin-Rzym”. W ten sposób Japonia wybrała nych do II Wojny Światowej, gdyż był to je- -booty. A wszystko to czynił kraj formal- sobie sprzymierzeńców choć dodajmy, że dyny sposób, aby kraj ten mógł zrealizować nie neutralny! Roosevelt liczył, że Adolf był to formalnie traktat obronny! Mocar- naszkicowaną już przez jego krewnego The- Hitler da się sprowokować, lecz nic takie- stwa faszystowskie dały Japonii wolną rękę odora Roosevelta, też prezydenta w latach go nie następowało, a początkowe klęski w Azji Wschodniej. Zgodnie z obraną po- 1901-1909, misję USA jako głównego roz- ZSRR w 1941 roku zdawały się dowodzić, lityką zawarto w kwietniu 1941 roku pakt grywającego w świecie. Poza tym wizja hi- że triumf Niemiec jest coraz bliżej. Izola- o neutralności ze Związkiem Radzieckim, tlerowskiej Europy oznaczałaby dla amery- cjonistyczne nastawienie obywateli amery- który od Paktu Ribbentrop-Mołotow z 1939 kańskiej gospodarki utratę rynków zbytu, kańskich utrudniało prezydentowi otwarte roku wydawał się stać po tej samej stro- wielokrotnie wówczas ważniejszych niż Azja działania. W tej sytuacji Roosevelt postano- nie barykady. Niemcy bowiem nie zadba- Wschodnia. Faszyzm, zaś jako ideologia to- wił wejść do wojny „tylnymi drzwiami”. Ja- ły, aby poinformować swego alianta o pla- talitarna i z gruntu niedemokratyczna, na- ponia była sojusznikiem Niemiec, w ten czy nach agresji na ten kraj. Jedynym liczącym wet wśród większości pacyfistycznej i izo- inny sposób obie wojny dałoby się w koń- się przeciwnikiem Japonii pozostawały Sta- lacjonistycznej części amerykańskiej opinii cu połączyć. Jak się zresztą okazało nie trze- ny Zjednoczone, z czego nie należy wno- publicznej był uznawany za ohydny. ba było długo czekać, gdyż już 11 grudnia Amerykańska flota kotwicząca u hawajskich brzegów. Na pierwszym planie lotniskowiec Lexington. Fot. zbiory Siegfrieda Breyera

64 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942

1941 roku Hitler stracił wreszcie cierpli- większenie aspiracji. W ten sposób przy- skrajnego nacjonalizmu i wiary w absolutną wość i pod wrażeniem japońskiego sukcesu jęto drugi cel wojny, którym było rozsze- wyższość Japończyków, z boskiego nadania w Pearl Harbor wreszcie wypowiedział woj- rzenie japońskich wpływów politycznych, przeznaczonych do panowania nad innymi nę Stanom Zjednoczonym, likwidując fik- gospodarczych i militarnych na całą Azję podrzędnymi ludami. Fakt zaś, że Japonia cję pokojowych stosunków i zdejmując cię- Południowo-Wschodnią i basen Pacyfiku. była jedynym krajem, który nie tylko oparł żar z serc najwybitniejszych amerykańskich Można to uznać za swego rodzaju premię się skolonizowaniu ale zdołał też w niewia- mężów stanu. za ryzyko, mówiąc współczesnym językiem. rygodnie krótkim czasie doszlusować do Jego osiągnięcie wymagało wyparcia ana- grona mocarstw światowych miał być tego Strategia japońska logicznych wpływów państw zachodnich: żywym i niepodważalnym dowodem. Cesarstwo Japonii decydując się na roz- Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Bryta- Kierowanie siłami zbrojnymi zostało pętanie wojny na Pacyfiku stawiało sobie nii (z Australią i Nową Zelandią), Holandii, skrojone na miarę cesarza Mutsuhito, któ- dwa zasadnicze cele. Najistotniejszym było Francji i Portugalii. Wynikało to z prostego rego silna wola i ogromny autorytet, a przy zapewnienie samowystarczalności surow- faktu, że fizycznie kontrolowały one swe po- tym wyczucie co do doboru odpowied- cowej. Co do pełnej jego realizacji nie prze- siadłości zamorskie w tym regionie. nich współpracowników, uczyniły go jed- widywano kompromisu. Od osiągnięcia Wszędzie tam, gdzie nie było władz- nym z najwybitniejszych władców Japonii. tego celu zależało samo istnienie Imperium twa kolonialnego, czyli zasadniczo w Chi- Kontrolował on ściśle podległe sobie bez- Wschodzącego Słońca. Embargo surow- nach i Tajlandii, Japończycy potrafili na tyle pośrednio siły zbrojne i wraz zakończe- cowe, nałożone na Japonię 1 sierpnia 1941 uprzykrzyć życie obywatelom państw za- niem w 1877 roku serii wojen domowych roku jasno ukazało, że od uzyskania do- chodnich, że i bez sięgania po oręż zbrojny jakiekolwiek nieposłuszeństwo wojsko- stępu do ropy naftowej zależał sam jej mo- stopniowo wycofywali się oni z interesów wych było nie do pomyślenia, a w każdym carstwowy status. Choć gromadzone lata- w tych rejonach. Dzięki zwycięstwu Nie- razie duszono wszelkie jego przejawy w za- mi zapasy paliw płynnych mogły wydawać miec nad Francją udało się co prawda Ja- rodku. Armia i flota były w pełni posłusz- się ogromne, topniały odtąd w zastraszają- pończykom przejąć też faktyczną kontro- nym i lojalnym narzędziem w ręku władz cym tempie. Jeśli wziąć pod uwagę, że na- lę nad Indochinami – jedyną kolonią w Azji cywilnych reprezentowanych przez monar- leżało zarezerwować na opanowanie Wysp Wschodniej tego dogorywającego już mo- chę. Gdy jednak w 1912 roku cesarz zmarł, Sundajskich około pół roku, to przed Japo- carstwa. Ale w stosunku do pozostałych jego następcą został syn, chory umysłowo nią stał całkiem jednoznaczny wybór: albo państw nie można było liczyć na tak po- Yoshihito. W sposób naturalny samodziel- wojnę rozpocznie najpóźniej w pierwszym myślny obrót sytuacji. Przeciwnicy Japonii ność i niezależność sił zbrojnych wzrosła. kwartale 1942 roku albo po tej dacie nie bę- zaczęli bowiem łączyć swe siły, świadomi Tu należy szukać przyczyn późniejszej kata- dzie już zdolna do jej prowadzenia! Przy potencjalnego zagrożenia. Nawet Holandia strofy. Autorytet takiego monarchy był nie- czym im wcześniej przystąpi do działań wo- pozbawiona metropolii od maja 1940 roku wielki a jego zdolność do kontroli nad woj- jennych, tym z większą rezerwą czasu. A na nie była już skora do ustępstw, czerpiąc swą skiem była czysto iluzoryczna. Co prawda wojnie różnie bywa i rzadko wszystko idzie odwagę z poparcia Wielkiej Brytanii i Sta- w 1921 roku regencję przejął następca tro- zgodnie z oczekiwaniami. nów Zjednoczonych. nu książę Hirohito, który w 1926 roku ob- To właśnie problemy z niedoborem su- W miejsce imperiów kolonialnych w sty- jął już samoistne panowanie, lecz nie zdo- rowców przesądziły o decyzji cesarza Hiro- lu zachodnim planowano stworzyć Wielką łał on już odzyskać tego co zaprzepaściło hito i rządu japońskiego o przystąpieniu do Wschodnioazjatycką Strefę Wspólnej Po- panowanie jego ojca. Zresztą zdolności po- wojny z Aliantami. Bez swobodnego dostę- myślności i Dobrobytu, w której czołową lityczne nowego władcy były mocno ogra- pu do bogactw naturalnych, w krótkim cza- rolę odgrywałoby Imperium Wschodzą- niczone. Z zamiłowania był badaczem i jak sie, Japonia stałaby się całkowicie zależna od cego Słońca. Obejmowałaby ona kompleks często u uczonych bywa, zapewne wolał po- USA, przekształcając się wręcz w jego sateli- japońskich posiadłości kolonialnych oraz zostawać w swoim idealnym świecie na- tę. Mniej więcej tak, jak stało się to w pierw- grupę państw satelickich (Birma, Tajlan- uki – biologii, niż rozwiązywać przyziem- szych dziesięcioleciach po japońskiej ka- dia, Indochiny, Filipiny i Mandżukuo, a jak ne ludzkie problemy. Pozostawiał on swym pitulacji. Niewiele narodów gotowych jest się uda to również zwasalizowane i najle- podwładnym ogromny zakres swobody. dobrowolnie wyrzec się pozycji mocarstwa piej rozczłonkowane Chiny), z Japonią jako Przypadki, w których decydował się na bez- bez walki, w zaciszu dyplomatycznych ga- czynnikiem politycznie, gospodarczo i mili- pośrednie angażowanie w spory politycz- binetów. Jak obywatele mieliby przełknąć tarnie dominującym. ne były nieliczne. Zdecydowanie wolał rolę taką degradację? Jak przywódcy mogliby to Dla co trzeźwiejszych japońskich poli- arbitra, tym bardziej że jako osoba świetnie oznajmić swemu społeczeństwu? W historii tyków i wojskowych była to koncepcja so- wykształcona, był świadomy swoich ogra- świata Japonia nie była tu wyjątkiem. Pań- juszu narodów azjatyckich, który miał niczeń intelektualnych i zapewne wolał po- stwa i narody znajdujące się u szczytu potę- przynajmniej częściowo zrównoważyć prze- zostawiać sprawy, na których się nie znał, gi nie mają zwyczaju rezygnować w jednej wagę białych państw kolonialnych, a przede tym, którzy znać się powinni. chwili z tego, co osiągnęły. Imperia załamu- wszystkim Stanów Zjednoczonych. Było bo- Proces degeneracji moralnej w si- ją się na ogół stopniowo, przez długie dzie- wiem dla nich oczywiste, że Japonia ma zbyt łach zbrojnych przebiegał nierównomier- sięciolecia, a nawet wieki, szybciej padają mały potencjał gospodarczy i demograficz- nie. Szybko w armii, zdecydowanie wolniej wyłącznie pod ciosami zwycięskiego i nie ny, aby w dłuższej perspektywie samodziel- we flocie. Powód był dość oczywisty. Ro- mniej potężnego przeciwnika. nie prowadzić zwycięską wojnę, a następnie dzaj służby sprawiał, że horyzonty myślo- Skoro o wojnie zadecydowano podejmu- trwale władać ogromnymi przestrzeniami we przeciętnego marynarza był na ogół roz- jąc ogromne wręcz śmiertelne ryzyko, bo Azji Wschodniej. leglejsze od jego lądowego odpowiednika. było pewne, że sukces będzie wymagał wiel- Na nieszczęście dla Japonii realizację po- Częściej bywał za granicą, nawet na innych kich ofiar ludzkich i materialnych, a per- wyższej idei przeprowadzała w głównej kontynentach, był po prostu znacznie mo- spektywa zwycięstwa nie jest zbyt wielka, mierze cesarska armia, której większość ka- bilniejszy i lepiej rozumiał świat. W epoce, niejako naturalną konsekwencją było po- dry oficerskiej była przepełniona duchem w której nie było telewizji i Internetu mia-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 65 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942

ło to ogromne znaczenie. Co więcej uznanie własną rękę na terenie Chin, ujawniły gro- mi, może oddziałami specjalnymi. Regu- mocarstwowej pozycji Japonii opierało się zę sytuacji. Tym bardziej, że i część generali- larne wojsko mogło tam wkroczyć dopiero, w znacznej mierze na wielkości jej sił mor- cji sympatyzowała z ruchami ekstremistycz- gdy w Indiach powstałaby taka siła poli- skich, to pociągało za sobą znacznie częstsze nymi. Pewnym punktem zwrotnym była tyczna, która gwarantowałaby, że nie staną kontakty oficerów floty ze światem zachod- druga rebelia z 1936 roku. Groźba anarchii się one dla Japonii drugimi Chinami. Woj- nim, dłuższe misje dyplomatyczne a nawet przeraziła nawet najwyższych wojskowych. ska japońskie i tak miały poważne proble- zagraniczne studia. Gdy zaś w latach trzy- Przeciwdziałanie doprowadziło co prawda my z kontrolą Azji Wschodniej, aby wpusz- dziestych anarchizacja armii zaczęła sta- do ponownego zdyscyplinowania szeregów czać się w tak ludny i wielki kraj, od którego nowić żywotne zagrożenie dla stabilności armii, lecz nie mogło zmienić mentalności podporządkowania nie zależał los wojny. państwa, flota w zgodzie z tradycyjną rywa- ukształtowanej przez ostatnie dwie dekady. Ten bowiem rozstrzygał się na wschodzie lizacją rodzajów wojsk, poczuła się w misji Poza tym przebiegało zbyt wolno, w efek- w konflikcie z USA. Wojska japońskie nie przeciwstawienia się konkurentowi. Proces cie wojna z Chinami, która wybuchła 7 lipca były zbyt liczne. Gros sił prowadził działa- ten wspierał cesarz i jego otoczenie, gwał- 1937 roku, była ponownie efektem niesub- nia wojenne na terytorium chińskim. Był to townie poszukujący równowagi dla rosnącej ordynacji dowództwa Armii Chin Północ- co prawda jedyny obszar, na którym Japo- i coraz groźniejszej pozycji armii. Dodajmy nych, stawiającej rząd japoński przed fakta- nia zdołała utrzymać inicjatywę strategicz- jednak, że i wśród japońskiej admiralicji, mi dokonanymi. ną niemal do końca wojny, ale po prawdzie nie mówiąc o niższych szarżach wielu było Wojna ma zaś niestety do siebie to, że od 1940 roku sytuacja bardziej przypomi- takich, którym szowinistyczna ideologia bli- w sposób naturalny wzmacnia pozycję woj- nała pat. Japończycy byli w stanie przepro- ska była sercu. ska w życiu zaangażowanego w nią kraju. wadzać ofensywy, niszczyć całe chińskie ar- Cesarz, jego dwór, większość polityków I tak wybuch wojny z Chinami wzmocnił mie, przesuwać chorągiewki na mapie, lecz cywilnych i admiralicji, a nawet bystrzej- rolę japońskich wojsk lądowych, ich zna- całkowite zniszczenie regularnej chińskiej sza część generalicji, próbowali zatem sta- czenie rosło odtąd stale, a wraz z tym słabł armii Czang Kaj-szeka czy pełna kontro- wiać skrajnym ruchom tamę. Hirohito nie opór stawiany przez środowiska inaczej my- la nad większością formalnie podporząd- nadawał się jednak na charyzmatycznego ślące. Skutkiem było szerzące się bezsen- kowanych obszarów były poza ich zasię- przywódcę a nikt inny nie mógł go w tej roli sowne okrucieństwo i terror, w dłuższym giem. Japończycy utrzymywali się głównie zastąpić. Ich działaniom brakło zaś determi- okresie godzące wręcz w żywotne intere- w miastach oraz nadzorowali podstawowe nacji i woli przeciwnika. Jest to nader częsta sy Imperium Japońskiego. Powodowały one trakty komunikacyjne. Jednak każde miej- przypadłość ludzi o umiarkowanych poglą- stałe zmniejszanie się liczby zwolenników sce, w którym chcieli mieć jaki taki spokój dach, którzy naiwnie wierzą, że do odnie- na nowo podporządkowywanych teryto- wymagało ich fizycznej obecności. Kolabo- sienia zwycięstwa wystarczy już sama słusz- riach. I to, pomimo że w wielu rejonach Da- racyjne władze miały niewielki autorytet ność ich zbawiennych myśli. Jakże często lekiego Wschodu Japończycy byli początko- u Chińczyków stąd ich wsparcie było bar- obserwujemy ten przerażający mechanizm wo przyjmowani niemal jak wyzwoliciele. dzo ograniczone, tym bardziej że okupant w czasach nam współczesnych! Zło try- Nawet najlepsze i najsensowniejsze pomy- był naprawdę głęboko znienawidzony, o co umfuje wówczas, gdy dobro nie jest goto- sły Tokio były torpedowane bezmyślnym zresztą sam gorliwie zabiegał od pół wie- we mu się przeciwstawić, zaś najsłuszniejsze postępowaniem wielu lokalnych dowódców ku. Kuomintang (pol. Chińska Partia Na- idee polegną, jeśli nie będą miały zwolen- wojskowych. Oczywiście nie wszędzie i nie rodowa) otrzymywał wsparcie zagraniczne ników gotowych o nie walczyć. To bierność zawsze, lecz wystarczająco często, by znacz- w broni, amunicji i instruktorach. Dlate- jest źródłem klęski, uniemożliwia działania nie osłabić możliwości współpracy narodów go zniszczenie jego sił zbrojnych było takie prewencyjne. Gdy problemy nabrzmieją jest azjatyckich pod japońską egidą. trudne. Dopiero zamknięcie drogi birmań- już najczęściej zbyt późno, aby je rozwiązać W każdym razie Wielka Wschodnioazja- skiej dało Japonii szansę na rozstrzygnięcie bez wielkich ofiar a czasem wręcz w ogó- tycka Strefa Wspólnej Pomyślności i Do- w tym względzie, jednak rosnące kłopoty le. W tym leży najczęstsza przyczyna zwy- brobytu, pomimo wyjątkowo pompatycz- na innych frontach uniemożliwiły ostatecz- cięstw ruchów, które zdają się nam uoso- nej nazwy, była całkiem serio traktowana ną likwidację wojsk Czang Kaj-szeka, choć bieniem najgorszych stron natury ludzkiej, przez wielu czołowych członków elit i w Ja- bywało, że niewiele brakowało. z komunizmem i faszyzmem na czele (choć ponii i w innych krajach Dalekiego Wscho- Ogromna Armia Kwantuńska utrzymy- lista ta jest znacznie dłuższa). du. Dotyczyło to zwłaszcza lat 1941‑1942, wana była również na granicy z ZSRR. Czę- Ekstremiści odpowiadali za liczne akty gdy sukcesy militarne Nipponu, wydawa- ściowo z nadzieją na załamanie się tego mo- terroryzmu, które prześladowały Japonię ły się czynić ją przedsięwzięciem realnym carstwa pod ciosami Niemiec a częściowo w całym okresie międzywojennym a nawet i perspektywicznym. ze strachu przed nim. Podbój zaś wielkich za dwie próby przewrotu politycznego, które Na zachodzie zamierzano oprzeć jej gra- obszarów Azji Południowo-Wschodniej co prawda stłumiono siłą, lecz nie bez kolej- nicę o Góry Zachodniobirmańskie two- wymuszał skierowanie i tam kolejnych setek nych ustępstw na rzecz armii. Największym rzące niezwykle dogodną do obrony gra- tysięcy żołnierzy, zarówno w celach okupa- bowiem problemem był fakt, że pozwolono nicę z brytyjskimi Indiami. Japońskie siły cji jak i obrony przed aliancką kontrofensy- tej grupie zakorzenić się w siłach zbrojnych. zbrojne nie miały planów najazdu na In- wą. Japonia nie miała zatem wystarczającej Pierwsza rebelia z 1932 roku skutkowa- die w pierwszym etapie wojny. Nie zostaną ilości wojska, aby zaangażować się w podbój ła faktyczną likwidacją rządów partyjnych one także wprowadzone w drugim. Warun- tak ogromnego obszaru jak Półwysep Indyj- a przez to znacznym ograniczeniem kształ- kiem inwazji na subkontynent indyjski było ski. Dyplomaci Osi mogli marzyć o podaniu tującej się w Japonii demokracji i odsunię- bowiem załamanie się Imperium Brytyj- sobie rąk w Indiach na gruzach brytyjskie- ciem polityków cywilnych na boczny tor. skiego. Japończycy musieliby być pewni, że go panowania, lecz nic więcej. Wizja ta bar- Zbyt późno zorientowano się w sytuacji, do- ludność Indii przyjmie ich z otwartymi rę- dziej służyła do straszenia opinii publicznej piero akty ewidentnej niesubordynacji woj- kami. To zaś zagwarantować mogło jedynie w Zjednoczonym Królestwie oraz uzasad- skowych w stosunku do rządu, wyrażają- powstanie antybrytyjskie, które oczywiście nianiu braku brytyjskich sukcesów na wie- ce się we wszczynaniu działań zbrojnych na wsparto by bronią, amunicją i instruktora- lu odcinkach wojny, niż stanowiła realną

66 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński pancernik Mutsu. Przedwojenna duma Połączonej Floty (jap. Rengō Kantai). Jednostki tej klasy nie odegrały jednak żadnej istotnej roli w zmaganiach pierwszych sześciu miesięcy konfliktu, głównie zapychając bazy. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe groźbę. Winston Churchill jej potrzebował, czająco dużo wrogów. Armia japońska do- rozmiary tego terytorium stanowiłyby nie aby „walić nią w głowę” każdego, kto pod- skonale pamiętała lanie otrzymane od Ar- lada przeszkodę. Co więcej większość jego dawałby w wątpliwość sposób prowadzenia mii Czerwonej w wojnie 1939 roku, gdzie ludności stanowili biali, na których lojal- przez niego wojny. Nie miała ona jednak nic od katastrofy uratował samurajów wybuch ność Japończycy nie mogliby liczyć w żad- wspólnego z rzeczywistością. wojny w Europie i skierowanie tam uwa- nym stopniu, zatem nie mieliby się na kim Na wschodzie zamierzano zatrzymać się gi Stalina. Inna sprawa, że Sowieci okupili oprzeć w zarządzie krajem. W praktyce je- na najbardziej wysuniętych ku Ameryce swój sukces ogromnymi stratami, a odnieśli dynym możliwym rozwiązaniem byłoby wyspach Oceanii, czyli Polinezji (Hawaje, go jedynie dzięki przewadze liczebnej w lu- ograniczenie się do kontroli głównych por- Wyspy Liniowe, Markizy, Tuamotu). Przyję- dziach i sprzęcie. Klęska ta skutecznie znie- tów i ośrodków miejskich, co zresztą nie by- cie tej granicy stanowiłoby najlepszą obro- chęcała nawet najbardziej fanatycznych ja- łoby aż tak różne od praktyki stosowanej nę przed kontrofensywą amerykańską. O ile pońskich wojskowych do ekspansji w tym przez Japończyków także na innych rozle- bowiem zachodni Pacyfik jest usiany licz- kierunku. Oczywiście sytuacja mogłaby się głych i ludnych obszarach, nawet w Chi- nymi wyspami i atolami, na których moż- radykalnie zmienić, gdyby doszło do cał- nach. Reasumując inwazja Australii byłaby na założyć bazy lotnicze, o tyle wschodni kowitego rozpadu ZSRR pod ciosami hitle- możliwa, ale stanowiłaby niezwykle ambit- skraj Pacyfiku jest ich niemal pozbawiony. rowskich Niemiec, ale była to perspektywa ne przedsięwzięcie. I mogła być brana pod Skutkiem tego atak amerykański nie miał- mimo wszystko dość odległa. uwagę wyłącznie jako ostatni etap japoń- by żadnego oparcia lądowego i musiałby być Nie całkiem jasne są japońskie zamie- skiej ofensywy, gdy pozostałe planowane prowadzony jedynie przez siły morskie i lot- rzenia na kierunku południowym. Naj- obszary zostałyby już podporządkowane nictwo pokładowe, w dużym oddaleniu od bardziej oczywista byłaby granica ciągnąca Cesarstwu. portów wojennych. Coś takiego było oczy- się na południe od łańcucha archipelagów, Japoński plan wojny był dość szczegóło- wiście możliwe, ale horrendalnie kosztow- którego ogniwami byłyby: Wielkie Wyspy wy dla pierwszego jej etapu, mgliście zdawa- ne i wręcz hazardowo ryzykowne, a już na Sundajskie, Małe Wyspy Sundajskie, Nowa no sobie sprawę co można osiągnąć w kolej- pewno niezwykle długotrwałe. Wydaje się Gwinea, Wyspy Salomona, Nowe Hebrydy, nym. Jednak prawdziwym dylematem było jednak, że Japończycy od początku wątpi- Fidżi, Wyspy Cooka, Wyspy Towarzystwa co dalej a przede wszystkim, w jaki sposób li, czy uda im się osiągnąć, aż tak dogodne i Tuamotu. Japończycy brali jednak poważ- doprowadzić do pokoju ze Stanami Zjedno- granice. Dlatego swoje szczegółowe kroki na nie pod uwagę możliwość zajęcia Australii, czonymi. W każdym razie oczywistym było, wschodnim Pacyfiku pozostawiali do roz- choć w odległej przyszłości i przy wyjątko- że nawet przy niezwykle szczęśliwym prze- strzygnięć późniejszych, uzależniając je od wo korzystnej koniunkturze wojennej. Na- biegu wojny, będzie musiał przyjść moment, rozwoju działań wojennych. tomiast Nowej Zelandii najazd raczej nie w którym Japonia zaprzestanie ekspansji te- Na północy nie zamierzano prowadzić groził. Gospodarczo nie mogła już przy- rytorialnej i przejdzie do strategicznej obro- ekspansji. Zajęcie w czerwcu 1942 roku wy- nieść Japonii korzyści wartych militarne- ny. Pytaniem było tylko, czy zdoła przedtem branych wysp na Aleutach miało od począt- go zaangażowania, a po upadku Australii jej osiągnąć najdogodniejsze do obrony grani- ku charakter taktyczny i nie ulegało wątpli- strategiczna rola spadłaby niemal do zera. ce, czy też nie będzie jej to dane. wości, że w razie zawarcia pokoju z USA Podbój kontynentu australijskiego byłby Na czele japońskiej floty stał admirał Na- zostałyby one w całości zwrócone. Nie bra- przedsięwzięciem ogromnym jak na moż- gano Osami, jako szef Sztabu Generalnego no również pod uwagę posunięć przeciw liwości Cesarstwa. Jego niewątpliwą zale- Marynarki Wojennej w latach 1941-1944. Związkowi Radzieckiemu lub jego satelicie tą byłoby zlikwidowanie południowej gra- Jednak kierowanie głównymi działania- Mongolii. I bez tego Japonia miała wystar- nicy, ale szczerze powiedziawszy już same mi w nadchodzącej wojnie należało do do-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 67 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 wódcy Połączonej Floty w latach 1939-1943 ścia Japonii do wojny. W sensie formalnym lojalność tubylców, jeżeli zamierzało się admirała Yamamoto Isoroku. Jego grupa był bowiem sojuszem obronnym! Otóż tyl- ich od razu opuścić w przypadku konflik- flot gromadziła trzon sił morskich Nippo- ko wtedy, gdyby którykolwiek z uczestni- tu zbrojnego. Dlatego już za prezydentury nu z wszystkimi lotniskowcami i pancerni- ków paktu został zaatakowany przez mo- Theodora Roosevelta koła wojskowe zaczę- kami w roli głównej. Na czele japońskiej ar- carstwo dotąd nie uczestniczące w wojnie ły mimo wszystko rozważać zaangażowanie mii stał generał korpusu Sugiyama Hajime, pozostali sygnatariusze byli zobowiąza- się w obronę archipelagu. Gdy zaś Amery- jako szef Sztabu Wojsk Lądowych w latach ni do pospieszenia napadniętemu z pomo- kanie w 1934 roku postanowili radykalnie 1940-1944. cą. Dla europejskich stron Paktu Trzech ko- zmienić swą politykę w odniesieniu do Fili- rzyści były oczywiste. W przypadku Japonii pin i przyznać im autonomię z perspektywą Strategia amerykańska już tak nie było. Konflikt na szczytach jej uzyskania niepodległości w 1946 roku sta- Druga strona konfliktu nie była wcale elit władzy, jaki rozgrywał się wokół trakta- ło się to jeszcze istotniejsze. Odtąd Filipiń- niewinną ofiarą idącą na rzeź. Wręcz prze- tu, sprowadzał się do tego, że armia parła do czycy z poddanych stali się sojusznikami. ciwnie, w konflikcie z Japonią upatrywała niego ze strachu przed ZSRR, a flota broni- Teraz byłoby wręcz niewyobrażalne pozo- szansę na radykalny przewrót w światowym ła się przed nim ze strachu przed USA. Jed- stawienie ich swemu losowi w wypadku ja- układzie sił. Dążąc do włączenia Stanów nak ostatecznie do zawarcia sojuszu doszło. pońskiej inwazji. Aby można było liczyć na Zjednoczonych do II Wojny Światowej, W całym okresie międzywojennym ame- wierność Filipin, należało jasno dać do zro- prezydent Roosevelt i premier Churchill rykańskie siły zbrojne nie miały wątpliwo- zumienia ich obywatelom, że Stany Zjedno- uzgodnili, że priorytetowym celem Wielkiej ści, że potencjalnie głównym ich przeciwni- czone są gotowe bronić wysp i to na poważ- Koalicji będzie pokonanie Niemiec. Wyni- kiem będzie Cesarstwo Japońskie. I pod tym nie. Z tym właśnie zadaniem pojawił się na kało to z realistycznej i całkiem słusznej kal- kątem wypracowywano kolejne koncepcje Filipinach generał Douglas MacArthur. Za- kulacji, że właśnie III Rzesza jest spośród prowadzenia wojny. Przy czym nie stanowi- częto budować od podstaw armię filipińską, wszystkich państw Osi najgroźniejszym ło różnicy, czy Amerykanie będą stroną ini- dostarczać sprzęt wojskowy, wznosić lotni- wrogiem w dłuższej perspektywie. Decy- cjującą konflikt czy nie. W obu wypadkach ska i umocnienia. Taka postawa miała prze- dował o tym zarówno poziom zdolności plan wojny przewidywał przejście – wcze- konać lokalne elity, że warto inwestować produkcyjnych, myśli organizacyjnej oraz śniej czy później – do działań ofensywnych, w popieranie interesów USA. Jednak wbrew rozwoju technologicznego. Było to podej- przez środek Pacyfiku. Amerykańska Ma- pozorom sprawa w dalszym ciągu nie była ście niesłychanie dalekowzroczne zwłasz- rynarka Wojenna, w oparciu o Pearl Har- taka oczywista. cza ze strony amerykańskiej. Brytyjczykom bor na Hawajach, miała, zdobywając kolej- Aby zapobiec inwazji na Filipiny należało bowiem można było zarzucić, że w takim ne wyspy Mikronezji, przybliżać swoje bazy skoncentrować tam główne siły amerykań- usytuowaniu priorytetów mieli swój jed- polowe do Archipelagu Japońskiego. Dopie- skiej floty. To jednak było nie do pomyślenia nostronny, prywatny interes. Hitler był ich ro po zakończeniu tych wstępnych operacji z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, śmiertelnym wrogiem, zagrażającym nawet miało dojść do decydującego starcia z flotą odsłoniono by w ten sposób zupełnie Ha- nie tyle światowej pozycji Zjednoczonego japońską, które nieuchronnie miało zakoń- waje oraz zachodnie wybrzeże Stanów Zjed- Królestwa, nie mówiąc już o jakichkolwiek czyć się sukcesem Stanów Zjednoczonych. noczonych. Był to powód rozstrzygający. Po mniej znaczących posiadłościach kolonial- Można by zapytać, gdzie w tym miej- drugie, regularne zaopatrywanie ogrom- nych, ile samej metropolii, sercu Imperium sce dla dwóch amerykańskich posiadło- nych sił morskich, tak oddalonych od me- Brytyjskiego i podstawom gospodarczym ści na zachodnich krańcach Oceanu Spo- tropolii, było w warunkach wojennych nie- jego istnienia. kojnego – Filipin i Guam. Otóż wobec tej możliwością. Po trzecie, zniszczenie tej floty Od samego początku Japonia była trak- ostatniej wyspy w ogóle nie przewidywa- byłoby dla Japończyków o wiele prostsze, towana przez Aliantów dość instrumental- no żadnych działań obronnych, poza sym- dzięki przewadze w lotnictwie, mieli bo- nie. Nie spodziewano się po niej wiele wię- bolicznymi. Położenie Guam wewnątrz ja- wiem dogodne bazy na Tajwanie. cej niż po Włoszech. Miała posłużyć jako pońskiej Mikronezji wykluczało utrzymanie W tej sytuacji los Filipin zależał tak na- polityczne alibi dla decyzji administracji wyspy przez okres wystarczający do nadej- prawdę od umiejętności dowódczych Ma- Roosevelta o wejściu do wojny światowej. ścia pomocy. cArthura oraz postawy wojsk lądowych I należy podkreślić, że sami Japończycy ide- Sytuacja Filipin była bardziej złożona. tam skoncentrowanych. Miały one zostać alnie się Amerykanom podłożyli, zawierając Bezpośrednio po zajęciu tego archipelagu wsparte licznym i potężnym lotnictwem, 27 września 1940 roku z Niemcami i Wło- w 1898 roku amerykańscy sztabowcy nie którego trzonem byłyby ciężkie bombow- chami sojusz militarny. Traktat ten, podpisa- mieli najmniejszych wątpliwości, że w ra- ce dalekiego zasięgu. Ale gdy konflikt wy- ny w Berlinie, miał stanowić polityczną bazę zie wojny z Japonią jest on nie do utrzy- buchł daleko było do zakończenia filipiń- dla współpracy sygnatariuszy w walce o ko- mania i poświęcanie jakichkolwiek poważ- skich zbrojeń. Gdyby udało im się związać rzystną dla nich zmianę układu sił w świe- niejszych środków dla jego obrony nie ma wojska inwazyjne przez kilkanaście miesię- cie. To właśnie temu traktatowi tak bardzo sensu. Jednak Filipiny były nieporównanie cy, potrzebnych do zmobilizowania wojsk sprzeciwiała się Japońska Marynarka Wo- ważniejszym elementem w polityce USA w Stanach, wyprodukowania wystarczają- jenna (jap. Dai Nippon Teikoku Kaigun; po- niż Guam. Pozycja Amerykanów na Wy- cych ilości sprzętu i przetransportowania tocznie również Nippon Kaigun; dai – wiel- spach Filipińskich nie różniła się specjal- tego wszystkiego przez pół świata, Filipiny ka, Nippon – Japonia; teikoku – cesarstwo; nie od pozycji innych kolonialistów w ich byłyby ocalone. Jednak nierealność tak dłu- kaigun – marynarka wojenna), mająca cał- posiadłościach. Ich autorytet u podporząd- gotrwałej obrony jest porażająco oczywi- kiem niezłe rozeznanie w konsekwencjach kowanej miejscowej ludności opierał się na sta. Ostatecznie, gdy na początku 1942 roku tego kroku. Armia jednak przeforsowała sile militarnej. Konieczność tłumienia fi- okazało się, że postępy japońskie są bardzo swój punkt widzenia pod wrażeniem suk- lipińskich powstań zbrojnych uzmysłowi- szybkie, najwyższe dowództwo amerykań- cesów niemieckiej wojny błyskawicznej ła amerykańskim elitom władzy powyż- skich sił zbrojnych postawiło na Filipinach (niem. Blitzkrieg) w latach 1939-1940. So- szą smutną prawdę. Nie można było zresztą krzyżyk. Miały one odtąd jedynie opóź- jusz ten nie oznaczał automatycznego wej- efektywnie kontrolować Filipin i liczyć na niać Japończyków, a dostawy nowych wojsk

68 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Tak to się zaczęło. Atak na Pearl Harbor – 7 grudnia 1941 roku. Amerykański pancernik Maryland na tle zniszczeń dokonanych przez japońskie lotnic- two pokładowe. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III i sprzętu kierowano głównie do Australii. pewnienie Imperium Japońskiemu samo- na Oahu w Archipelagu Hawajskim, gdzie Stany Zjednoczone nie były w pełni przy- wystarczalności surowcowej. Był to bowiem znajdowała się Pearl Harbor, główna baza gotowane do wojny, choć z drugiej strony warunek niezbędny dla możliwości dalsze- Floty Pacyfiku, oraz gdzie koncentrowa- nie można również powiedzieć, że nic w tej go kontynuowania wojny. Jego spełnienie ły się największe siły powietrzne USA w ca- sprawie nie czyniono. Produkcja przemysło- mogło się odbyć tylko poprzez opanowa- łym rejonie Azji Wschodniej i Oceanii. wa, zwłaszcza militarna, rosła bardzo szyb- nie Wielkich Wysp Sundajskich, na których W efekcie Amerykanie stracili m.in. 2 pan- ko w związku z projektem Lend-Lease ale jej rozciąga się obecnie terytorium trzech cerniki (Arizona, Oklahoma), a 6 pancerni- owoce były kierowane głównie do Europy. państw: Indonezji, Malezji i Brunei. 7 grud- ków i 3 krążowniki lekkie zostały w różnym Należało poczekać na osiągnięcie pełnych nia 1941 roku przytłaczającą większość ich stopniu uszkodzone. Dodatkowo ostrzela- mocy produkcyjnych. Izolacjonistyczne na- powierzchni zajmowały Holenderskie In- no z morza atole Midway, Johnston i Palmy- stawienie społeczeństwa amerykańskiego die Wschodnie (dokładny obszar dzisiej- ra, aby wprowadzić Amerykanów w poczu- w latach trzydziestych wpłynęło również szej Indonezji), określane zwykle po prostu cie niepewności co do dalszych poczynań niekorzystnie na stan sił zbrojnych, które, Indiami Holenderskimi, resztę zaś brytyj- Japonii i przez to skłonić ich do zatrzyma- poza flotą, były dość niewielkie, zwłaszcza skie posiadłości na Borneo. Opanowanie nia pozostałych sił morskich i powietrznych wobec rosnących potrzeb wojennych. Na- Wysp Sundajskich nie było jednak sprawą do obrony Hawajów. Także opanowanie leżało teraz zmobilizować i wyszkolić milio- prostą i zanim można się było do tego za- 10 grudnia Wysp Gilberta oraz 23 grudnia ny żołnierzy a następnie przerzucić ich na brać należało zagwarantować sobie w miarę atolu Wake, które były stałymi i dogodny- front. Aby amerykańska machina wojenna bezpieczny dostęp do nich. I temu właśnie mi punktami do obserwacji cesarskich po- mogła się rozkręcić na dobre trzeba było co miały służyć pierwsze operacje militarne. siadłości na centralnym Pacyfiku, miało najmniej kilkunastu miesięcy. W tej sytuacji Dopiero po ich pomyślnym przeprowadze- w założeniach zwiększyć ową niepewność, nie powinno dziwić, że przyjęto strategię niu można było myśleć o wyprawie po ropę utrudniając Amerykanom rozeznanie się wyrachowanej obrony. Siły do kontrofensy- naftową. Japonia przeprowadziła zatem w poczynaniach japońskich w tym rejonie. wy zamierzano gromadzić w Australii oraz pierwsze uderzenia równocześnie na trzech Jednocześnie zajęcie powyższych terytoriów na Hawajach. Wysunięte placówki miały się kierunkach operacyjnych: hawajskim, ma- pozwalało myśleć o dalszym pochodzie na bronić tak długo, jak to było możliwe dla zy- lajskim i filipińskim. wschód, zapewniając dogodne placówki do skania czasu, bez realnych nadziei na zwy- Operacje prowadzone w kierunku ha- skoków na kolejne wyspy i atole na central- cięstwo. Oczywiście ani żołnierze tam wal- wajskim zmierzały do zneutralizowania sił nym Pacyfiku. czący ani tym bardziej obywatele USA nie zbrojnych Stanów Zjednoczonych, w stop- Bitwa o Wake toczona od 8 do 23 grud- mogli się o tym dowiedzieć! niu uniemożliwiającym im aktywny udział nia 1941 roku wyróżnia się zaskakującym w walkach na Dalekim Wschodzie. Aby poziomem intensywności walk jak na taki Kampania hawajska to osiągnąć, 7 grudnia 1941 roku przepro- mały obszar lądowy i skromne siły amery- Najważniejszym zadaniem dla sił zbroj- wadzono rajd lotniskowców dowodzo- kańskich obrońców. Aby ów atol zdobyć Ja- nych w pierwszym półroczu wojny było za- nych przez wiceadmirała Nagumo Chūichi pończycy musieli zaangażować nawet lotni-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 69 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 skowce. Co jeszcze bardziej niecodzienne ne były wyłącznie i jednoosobowo przez pierwsze, do uzyskania dogodnego punk- dla tej fazy wojny utracili tam aż 4 niszczy- prezydenta Roosevelta. tu wypadowego do ataku na Indie Holen- ciele (w tym 2 transportowe). Do bitwy na derskie od strony północno-wschodniej, Morzu Koralowym były to największe stra- Kampania malajska przede wszystkim przeciw wschodniemu ty jakie japońska flota poniosła w pojedyn- Operacje prowadzone na kierunku ma- Borneo i Celebesowi. Po drugie, do wyeli- czej operacji. lajskim zmierzały do trzech celów. Pierw- minowania obcych enklaw w centrum bu- Klęska na Hawajach miał bardzo poważ- szym było wyparcie floty brytyjskiej dowanej Wielkiej Wschodnioazjatyckiej ne konsekwencje dla struktury dowodzenia z akwenów Azji Wschodniej. Drugim było Strefy Wspólnej Pomyślności i Dobroby- Marynarką Wojenną Stanów Zjednoczo- uzyskanie dogodnego punktu wypadowe- tu. Było to konieczne, aby uzyskać swobodę nych i obsadą personalną najwyższych sta- go do przewidywanego nieco później ata- komunikacyjną po liniach wewnętrznych, nowisk we flocie. Od 1 lutego do 17 grud- ku na Indie Holenderskie od strony północ- co radykalnie poprawiłoby warunki obro- nia 1941 roku na czele Floty Pacyfiku stał no-zachodniej, przede wszystkim przeciw ny granic kształtującego się imperium. Re- admirał Husband Kimmel. Został on zdy- zachodniemu Borneo i Sumatrze. Trze- alizacja obu zadań sprowadzała się do opa- misjonowany za zaniedbania, które dopro- cim było podporządkowanie Tajlandii, aby nowania Filipin i Guam, których pozostanie wadziły do katastrofy w Pearl Harbor. Od z kolei uzyskać punkt startu do ofensywy w rękach amerykańskich oznaczałoby sta- 17 do 31 grudnia 1941 roku pełniącym obo- w kierunku Birmy. Operacjami japońskimi łe niebezpieczeństwo dla połączeń mor- wiązki dowódcy Floty Pacyfiku był wice- na Malajach dowodził jeden z najzdolniej- skich pomiędzy Japonią, a Azją Południo- admirał William Pye. Od 31 grudnia 1941 szych cesarskich generałów Yamashita To- wo-Wschodnią i południowo zachodnim roku do 24 listopada 1945 roku jej szefem moyuki. Kampania rozpoczęła się 8 grudnia Pacyfikiem. był ostatecznie admirał Chester Nimitz. Flo- 1941 roku od lądowania japońskich desan- Kampania filipińska zaczęła się niemal tą Atlantyku kierował początkowo admi- tów w kilku miejscach Półwyspu Malajskie- równocześnie z hawajską i malajską 8 grud- rał Ernest King od 1 lutego do 30 grudnia go, głównie w jego syjamskiej części dzię- nia 1941 roku. Niemal, ponieważ infor- 1941 roku. A po jego życiowym awansie, od ki czemu ograniczono straty do minimum. macje o wybuchu wojny zdołały dotrzeć 30 grudnia 1941 roku do 15 listopada 1944 Rząd tajlandzki zawarł tajne porozumienie na Filipiny zanim Japończycy uderzyli i to roku funkcję naczelnego dowódcy tej floty ze stroną japońską i po symbolicznym opo- z wielogodzinnym wyprzedzeniem. Do- przejął admirał Royal Ingersoll. rze podporządkował się „napastnikowi”. wodzący obroną generał Douglas MacAr- Bardziej skomplikowana sprawa wiąza- W efekcie 25 stycznia 1942 roku Tajlandia thur zdecydowanie się nie popisał. Skut- ła się z naczelnym dowództwem US Navy. wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczo- kiem jego braku zdecydowania japońskie Otóż do 30 grudnia 1941 roku nie było nym i Wielkiej Brytanii. W zamian otrzy- lotnictwo pierwszego dnia wojny zdołało w jej strukturze takiego stanowiska. For- mała znaczny przyrost terytorialny kosztem zaskoczyć wiele amerykańskich samolotów malnie najwyższym funkcjonariuszem flo- posiadłości francuskich i brytyjskich. na ziemi. Straty były poważne i przesądzi- ty i jej głównodowodzącym był szef ope- Jednak głównym kierunkiem japońskiej ły o przejęciu panowania w powietrzu nad racji morskich admirał Harold Stark. Był ofensywy był Singapur. Obroną posiadłości Filipinami przez cesarskie samoloty. Pano- nim od 1 sierpnia 1939 roku do 2 marca Jego Królewskiej Mości na Malajach dowo- wania tego nie dały one już sobie wyrwać 1942 roku. Jednak popadł w niełaskę Ro- dził niezwykle nieudolnie generał Arthur Per- do końca kampanii. Inwazja na archipelag osevelta, który obciążał go częściową od- cival. 10 grudnia 1941 roku doszło do bitwy rozpoczęła się jeszcze tego samego dnia lą- powiedzialnością za wydarzenia z 7 grud- powietrzno-morskiej pod Kuantanem, któ- dowaniem na wyspie Batan zlokalizowa- nia, przy czym wydaje się, że w ogóle nie ra okazała się ciosem dla morale brytyjskich nej na północ od Luzonu. Następnie Japoń- najlepiej oceniał kompetencje admirała. obrońców. W jej toku lotnictwo japońskie za- czycy przystąpili do zajmowania kolejnych Do zwycięstwa potrzebował kogoś znacz- topiło pancerniki Prince of Wales i Repulse, punktów. nie większego formatu i wybór padł na Er- stanowiące trzon brytyjskiej floty na Dalekim 10 grudnia dokonali pierwszego de- nesta Kinga. Ponieważ jednak prezydent Wschodzie. Wraz z nimi zginął dowódca bry- santu na Luzonie, największej wyspie Fili- chciał ocalić głowę odpowiednika Starka – tyjskiej Floty Wschodniej (ang. Eastern Fleet) pin, w rejonie miasta Aparii. W kolejnych szefa sztabu armii generała George’a Mar­ - admirał Thomas Phillips. Japońskie natarcie dniach wysadzano oddziały na innych przy- shalla, człowieka o bezsprzecznie rozległej lądowe rozwijało się na południe wzdłuż Pół- czółkach Luzonu jak i na dalszych wyspach. wiedzy i wybitnych zdolnościach, zmia- wyspu Malajskiego. Pomimo że wojska cesar- Japońskimi siłami lądowymi dowodził ge- na musiała zostać rozłożona w czasie. skie były słabsze liczebnie, sukcesywnie spy- nerał Honma Masaharu. 2 stycznia 1942 30 grudnia 1941 roku powstało nowe sta- chały Brytyjczyków do morza. 31 stycznia roku Japończycy zajęli Manilę stolicę Fili- nowisko – naczelnego dowódcy Marynar- 1942 roku ostatni żołnierze Albionu musie- pin. Pomimo że wojska amerykańsko-fili- ki Wojennej Stanów Zjednoczonych, które li ewakuować się z półwyspu. 15 lutego 1942 pińskie długo posiadały przewagę liczebną przejęło większość kompetencji szefa ope- roku Singapur skapitulował. Najważniejsza nie były w stanie powstrzymać ataku. Zo- racji morskich. Nową funkcję objął King. baza Royal Navy na tym obszarze dostała się stały zepchnięte na półwysep Bataan, gdzie Natomiast Stark musiał się z tym pogo- w ręce Japonii. Jeszcze wcześniej, bo 25 grud- zajęły pozycję 4 stycznia. Tam walki toczy- dzić. Dopiero 2 marca 1942 roku odszedł nia 1941 roku, Japończycy zdobyli inną legen- ły się do 9 kwietnia 1942 roku. Wcześniej bo z tej posady, której piastowanie z całą pew- darną bazę floty brytyjskiej – Hongkong, któ- 11 marca, na rozkaz prezydenta USA, Ma- nością nie dawało mu już żadnej satysfak- rej położenie nie dawało najmniejszej nadziei cArthur zdał dowództwo i udał się do Au- cji, i przekazał ją Kingowi. W ten sposób na jej utrzymanie. Zaangażowanie się wojsk stralii, gdzie miał przygotowywać alianc- ten ostatni skumulował pełnię władzy nad brytyjskich w tę akcję było jedynie zwykłym ką obronę i kontrofensywę. Dowództwo US Navy. Szefem operacji morskich pozo- marnotrawstwem ludzi i sprzętu. po nim przejął generał Jonathan Wainw- stawał do 15 grudnia 1945 roku. Dodajmy, right. Także po stronie japońskiej nastąpi- że zgodnie z konstytucją Stanów Zjedno- Kampania filipińska ła zmiana wodza. Podbój Filipin kończy czonych Ameryki wszystkie powyższe de- Operacje prowadzone na kierunku fi- generał Yamashita, który zdołał już zasłu- cyzje dotyczące sił zbrojnych podejmowa- lipińskim zmierzały do dwóch celów. Po żyć na przydomek „Tygrys Malajów”. Ostat-

70 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 nim punktem oporu na Filipinach była wy- tu paliw płynnych z zagranicy. Tym samym (ang. American-British-Dutch-Australian spa Corregidor, która skapitulowała 6 maja pozwalając na dalsze prowadzenie działań Command, w skrócie ABDA), które mia- 1942 roku. Na marginesie kampanii filipiń- wojennych i poprawiając perspektywy pro- ło kierować obroną na Dalekim Wscho- skiej znalazło się opanowanie przez Japoń- dukcyjne przemysłu japońskiego. Ze zdo- dzie. Jednak szybkość japońskiej ofen- czyków wyspy Guam 10 grudnia 1941 roku. byciem tego obszaru uzyskiwano bowiem sywy sprowadziła jego zadanie do walki również dostęp do rud metali kolorowych, o utrzymanie Wysp Sundajskich. Naczel- Kampania sundajska kauczuku i wielu innych surowców prze- nym dowódcą ABDA został brytyjski Pomyślny przebieg wyżej wymienionych mysłowych. Wiązano z tym nadzieję, że ja- marszałek Archibald Wavell. 11 stycznia kampanii pozwolił Japonii wykonać ude- pońska gospodarka będzie w ten sposób japoński desant spadochronowy zainicjo- rzenia na kolejnych trzech kierunkach ope- uwolniona od wszelkich ograniczeń. Pod- wał inwazję na Celebes. Jednak kluczowa racyjnych: sundajskim, birmańskim i no- bój posiadłości holenderskich w Azji po- rola przypadła Jawie, gdzie znajdowały się wobrytyjskim. Warunkiem wstępnym zwalał również osiągnąć na południowym główne bazy morskie: Surabaja i Batawia uruchomienia którejkolwiek z tych akcji zachodzie doskonałe, naturalne granice dla oraz największe zgrupowania wojsk lądo- było bowiem uzyskanie stosownych pozy- Imperium Wschodzącego Słońca, strzeżo- wych. Przy tym wyspa ta była najbardziej cji wyjściowych i baz lotniczych umożliwia- ne rozległymi przestrzeniami Oceanu In- zurbanizowana i uprzemysłowiona w ca- jących wsparcie powietrzne nowych działań dyjskiego. Podporządkowanie zaś Małych łym archipelagu. Aby utrudnić wsparcie ofensywnych oraz zwolnienie niezbędnych Wysp Sundajskich stanowiło znakomitą obrońców Wysp Sundajskich 19 lutego ja- sił morskich, których wspomaganie nie było odskocznię do działań przeciw Australii. pońskie lotniskowce zaatakowały australij- już konieczne w poprzedzającej operacji. Lotnictwo na nich bazujące miało możli- ską bazę w Darwin. Rozstrzygnięcie padło Stąd też nowe operacje zostały zainicjowane wość kontrolowania północno-zachodnich jednak w serii bitew na Morzu Jawajskim jeszcze zanim dobiegły końca walki na Ma- wybrzeży australijskich oraz całego pasa pomiędzy 27 lutego a 1 marca. Japońska lajach i Filipinach. wód składającego się na Morze Timor. flota zniszczyła tam Zespół Uderzeniowy Najważniejszym punktem była inwa- Można było w ten sposób chronić dostęp ABDA, dowodzony przez holenderskiego zja na Wielkie Wyspy Sundajskie. Była do posiadłości japońskich od strony połu- kontradmirała Karela Doormana, przesą- ona prowadzona równolegle z północne- dniowej oraz wspierać ewentualne opera- dzając tym samym los Jawy. Siły morskie go wschodu – siłami morskimi poprzednio cje desantowe na brzegi tego najmniejsze- Aliantów utraciły m.in. 2 krążowniki cięż- użytymi do operacji malajskiej oraz z pół- go z kontynentów. kie (amerykański Houston, brytyjski Exe- nocnego-zachodu – siłami morskimi po- Kampania sundajska rozpoczęła się ter) i 3 krążowniki lekkie (holenderskie przednio użytymi do operacji filipińskiej. 16 grudnia 1941 roku od japońskiego lądo- De Ruyter, Java, australijski Perth), a nie- Opanowanie Indii Holenderskich mia- wania na Borneo w rejonie Miri. 3 stycznia co wcześniej również pancernik obrony ło dać Imperium Japońskiemu wymarzo- 1942 roku Alianci utworzyli, z opóźnie- wybrzeża (holenderski Soerabaja). 9 mar- ną samowystarczalność surowcową, przede niem, wspólne Dowództwo Amerykań- ca 1942 roku wojska alianckie na tej wyspie wszystkim uniezależniając kraj od impor- sko-Brytyjsko-Holendersko-Australijskie skapitulowały. Holenderskie okręty manewrująpodczas japońskiego nalotu. Krążowniki De Ryuter (od prawej) i Tromp w towarzystwie niszczyciela. Kampania sun- dajska należała do najbardziej intensywnych w działaniach morskich pierwszej fazy wojny na Pacyfiku. Dla floty niderlandzkiej była też niezwykle dramatyczna wyniszczając jej najlepsze okręty. Fot. zbiory Roberta van Oostena

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 71 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942

Kampania birmańska ca Japończycy zajęli Rangun, największe manie natarcia nie było związane z oporem Operacje prowadzone na kierun- miasto ówczesnej Birmy i centrum brytyj- wojsk brytyjskich, lecz z osiągnięciem przez ku birmańskim zmierzały do osiągnię- skiego władztwa w tym regionie. Ofensywę wojska cesarskie zaplanowanych rubieży cia strategicznie najdogodniejszej granicy wojsk lądowych wsparł rajd floty. 5 kwiet- obronnych. Dalej Japończycy po prostu nie z Imperium Brytyjskim w Górach Zachod- nia samoloty z japońskich lotniskowców wi- zamierzali się posuwać. niobirmańskich, łączących zbocza Hima- ceadmirała Nagumo uderzyły na Kolombo lajów z Oceanem Indyjskim. Opanowanie na Cejlonie, zaś 9 kwietnia przeprowadzi- Kampania nowobrytyjska Birmy było tego oczywistym elementem, jej ły podobny atak na Trincomalee. Do ge- Operacje prowadzone na kierunku no- warunki naturalne sprawiały zaś, że grani- neralnej rozprawy jednak nie doszło, przez wobrytyjskim zmierzały do dwóch celów. ca ta zyskiwała dodatkowe zabezpieczenie zwykły zbieg okoliczności. Brytyjska Flota Po pierwsze, do uzyskania panowania po- w postaci gęstej dżungli. Ewentualna kontr- Wschodnia, dowodzona przez admirała Ja- wietrznego nad wodami i brzegami Au- ofensywa brytyjska z tego kierunku była- mesa Somerville’a, ewidentnie szukała swe- stralii północno-wschodniej. Po drugie, do by niezwykle utrudniona, bo nader ciężko go grobu w głębinach Oceanu Indyjskiego, zajęcia podstaw wyjściowych do kontynu- przy takich uwarunkowaniach terenowych lecz rozpoznania powietrzne obu wrogich acji pochodu na kolejne wyspy południa korzystać z przewagi technicznej, zwłasz- flot zawiodły i ostatecznie do spotkania na Oceanie Spokojnym. Warunkiem wstęp- cza w zakresie transportu lądowego. Dodat- nie doszło. Biorąc pod uwagę dyspropor- nym było tu zajęcie Archipelagu Bismarcka, kowo zamierzano zabezpieczyć zachodnie cje w siłach powietrznych obu stron, Bry- w tym niezwykle dogodnej bazy morskiej krańce posiadłości japońskich przez opa- tyjczycy mogą mówić o dużym szczęściu. w Rabaulu na Nowej Brytanii. Zamierza- nowanie Andamanów i Nikobarów, aby W międzyczasie, w Zatoce Bengalskiej ze- no z niej uczynić główny bastion pozwala- w ten sposób wyraźnie zwiększyć odległo- spół wiceadmirała Ozawy Jisaburo pomyśl- jący na sprawowanie kontroli nad całym re- ści od najbliższych baz alianckich w ba- nie zapolował na żeglugę aliancką. Osta- gionem południowo zachodniego Pacyfiku. senie Oceanu Indyjskiego. Jak się okazało tecznie rajd zakończył się 12 kwietnia Dopiero stąd zamierzano wyruszyć na pod- operację w Birmie wsparł rajd floty japoń- wpłynięciem cesarskich okrętów w cieśni- bój Wysp Salomona oraz Nowej Gwinei. Te skiej na Cejlon i Zatokę Bengalską. Dzię- nę Malakka. Brytyjczycy utracili m.in. lot- pierwsze pozwalałyby myśleć o dalszej eks- ki niemu planowano rozbić brytyjską Flo- niskowiec (Hermes) i 2 ciężkie krążowniki pansji na Nowe Hebrydy, Fidżi i Wyspy La- tę Wschodnią. Akcja ta nie była pierwotnie (Cornwall, Dorsetshire). 29 kwietnia woj- gunowe. Opanowanie zaś Nowej Gwinei planowana i stała się możliwa dzięki za- ska japońskie zajęły Lashio przecinając tzw. tworzyłoby wygodny, centralny element po- uważalnej bierności US Navy na Pacyfiku. drogę birmańską, którą Alianci dostarczali łudniowej granicy Imperium Japońskiego Kilka wypadów amerykańskich lotniskow- zaopatrzenie Chinom. 20 maja ostatnie woj- i byłoby nieodzownym warunkiem wstęp- ców na „japońską stronę” Oceanu Spokoj- ska brytyjskie opuściły Birmę a Japończycy nym ewentualnej inwazji na kontynent au- nego, mogło bowiem na aktywność wyglą- wstrzymali ofensywę przechodząc do obro- stralijski, bowiem Cieśnina Torresa od- dać tylko w alianckiej prasie. ny. W wielu miejscach przekroczyli obecną dzielała w najwęższym miejscu Papuę od Kampania rozpoczęła się 15 stycznia granicę indyjsko-myanmarską, ale co do za- półwyspu York, najbardziej na północ wy- 1942 roku od wkroczenia do Birmy wojsk sady linia defensywy oparła się o Góry Za- suniętego regionu Australii. Posiadanie No- japońskich z terytorium Tajlandii. 8 mar- chodniobirmańskie. Podkreślmy, że wstrzy- wej Gwinei dałoby Japończykom kontrolę Tonący brytyjski krążownik ciężki pod Cejlonem w kwietniu 1942 roku. Japońskie lotnictwo pokładowe robiło wiosną tegoż roku niemal co chciało, kiedy chciało i gdzie chciało. Nie potrafiło tylko upolować amerykańskich lotniskowców, co miało brzemienne konsekwencje dla dalszego przebiegu działań wojennych. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

72 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst nad północną Australią i wodami oddzie- lającymi ją od posiadłości Cesarstwa. Pa- nowanie w powietrzu, uniemożliwiłoby wy- prowadzenie zaskakującego kontruderzenia przez Aliantów, z tego najbardziej dogodne- go rejonu i oddaliło ich bazy wyjściowe da- leko na południe. Tym samym podniesiono by znacznie poziom bezpieczeństwa Wiel- kiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnej Pomyślności i Dobrobytu. Gdyby zaś Cesar- stwo zdecydowało się na inwazję Australii południowe wybrzeże Papui byłoby idealną bazą wypadową. Operacja rozpoczęła się 6 stycznia 1942 roku od nalotów lotnictwa z Truk na po- zycje australijskie w Archipelagu Bismarc- ka. 20 i 21 stycznia od ataków włączyło się lotnictwo pokładowe z lotniskowców wi- ceadmirała Nagumo Chūichi uderzając na Rabaul i Kavieng, największe porty tego archipelagu. 22 stycznia 1942 roku samo- loty z lotniskowców uderzyły na Lae i Sa- lamaua, najznaczniejsze osady północnej Papui. Dzień później wojska japońskie wy- lądowały na brzegach Nowej Brytanii i No- wej Irlandii, a 24 stycznia zajęły Rabaul. 5 marca Japończycy wylądowali na Nowej Gwinei i już 7 marca opanowali Lae i Sa- lamaua. Tamtejsze lotniska miały stać się wsparciem w ataku i obronie, dla baz po- wietrznych Rabaulu. 13 marca zajęto wyspę Buka na zachodnich Wyspach Salomona, gdzie w przyszłości zamierzano utworzyć pomocniczą bazę lotniczą. Japoński krążownik ciężki Aoba. Ta klasa okrętów była bardzo intensywnie wykorzystywana przez Podporządkowanie alianckiej części Pa- cesarską flotę we wszystkich kampaniach pierwszego półrocza wojny na Pacyfiku. pui sprowadzało się zasadniczo do zajęcia Fot. „Maru Special” ich jedynej dużej bazy wojskowej na Nowej Amerykanów z dużym niepokojem. Wią- Niepowodzenie pierwotnego planu ataku Gwinei – Port Moresby. Aby tego dokonać zało się to z alianckimi planami zbudowa- na Rabaul skłoniło Amerykanów do powtó- Japończycy mieli do wyboru dwie drogi. nia pozycji wyjściowych do kontrofensy- rzenia operacji ale tym razem siłami dwóch Lądowa, z północy na południe, pozornie wy właśnie z tego rejonu. Im dalej posuwali lotniskowców. Do przebywającego na po- krótką, lecz przebiegającą traktem przez się Japończycy, tym dalej trzeba było te po- łudniowym Pacyfiku zespołu Browna, do- wysokie Góry Owena Stanleya który na ca- zycje ustanawiać. US Navy nie była jednak łączył przysłany z Hawajów zespół kontr- łej długości nadawał się jedynie dla piecho- jeszcze gotowa do walnego starcia z prze- admirała Franka Fletchera z lotniskowcem ty i zwierząt jucznych, ale nie dla sprzętu ciwnikiem. Narodziła się jednak koncep- Yorktown. Jednak informacja o tym, iż Ja- motorowego. Ukształtowanie terenu i wa- cja wykorzystania słabej gotowości bo- pończycy wylądowali 8 marca w północ- runki komunikacyjne sprawiały, że szlak ja- jowej świeżo pozyskanej japońskiej bazy nej Papui zmieniała plany amerykańskie. pońskiej ofensywy lądowej stanowił teren w Rabaulu i zadania jej zaskakującego cio- Postanowiono uderzyć z powietrza na Lae wręcz idealny do obrony a co za tym idzie su siłami lotnictwa pokładowego. Zadanie i Salamaua z nadzieją na zadanie strat jed- straty armii cesarskiej musiałyby być bardzo powierzono wiceadmirałowi Wilsonowi nostkom desantowym. 10 marca 1942 roku znaczne. Droga morska miała w stosunku Brownowi. Trzonem jego zespołu operacyj- z odległości około 50 mil na południowy do lądowej co najmniej dwie zalety. Trans- nego był lotniskowiec Lexington. wschód od Nowej Gwinei Amerykanie wy- port nią był z całą pewnością krótszy czaso- Brown zbliżał się do japońskiej bazy od rzucili w powietrze samoloty. Pokonały one wo, zaś straty ludzkie mogły być szacowane wschodu z zamiarem uderzenia 21 lutego przełęcz w Górach Owena Stanleya, lecąc na mniejsze. Jednak miała też jedną poważ- z odległości około 200 mil. Jednak 20 lute- na wysokości ponad 2 500 metrów. Japoń- ną wadę, do osłony operacji inwazyjnej mu- go został wykryty przez japońskie samolo- czycy zostali co prawda całkowicie zasko- siały być użyte duże lotniskowce. Wywiad ty rozpoznawcze w odległości około 350 czeni, lecz ich straty nie były wielkie. japoński, dzięki rozpoznaniu podwodne- mil od celu. Z Rabaulu wyruszyły japoń- Pojawienie się na południowo-zachod- mu i powietrznemu, nie miał bowiem wąt- skie bombowce. Na ich przechwycenie wy- nim Oceanie Spokojnym amerykańskich pliwości, że na południowo-zachodnim Pa- ruszyły myśliwce. Zestrzeliły one część sa- lotniskowców wprowadziło do planów Po- cyfiku znajduje się jeden, a może nawet dwa molotów, ale nie powstrzymały ataku. Na łączonej Floty istotną korektę. Oto poja- amerykańskie okręty lotnicze. szczęście wszystkie japońskie bomby chy- wiała się realna szansa na odstrzelenie ame- Japońskie poczynania w pobliżu wybrze- biły. Ponieważ odpadł czynnik zaskoczenia rykańskiej Flocie Pacyfiku co najmniej ży australijskich były obserwowane przez Brown zarządził odwrót swych sił. jednego, a może nawet dwóch lotniskow-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 73 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 ców. Taki sukces mógł mieć daleko idące skowcami, bardziej wartościową połową ca- wagę, zwłaszcza na morzu i w powietrzu. konsekwencje dla kolejnych zamierzeń Po- łej floty tej kategorii okrętów w US Navy! Co I posiadali ją, pomimo że w żadnym mo- łączonej Floty, tym razem na centralnym było tego rzeczywistą przyczyną? mencie wojny ich flota ani przez moment Pacyfiku. Operacje inwazyjne zostały za- Japońska wojna błyskawiczna wywróciła nie była większa od amerykańskiej! tem czasowo wstrzymane w oczekiwaniu na do góry nogami cały dotychczasowy układ Nie znając jeszcze zamiarów japońskich przybycie w ten rejon własnych lotniskow- sił w Azji i Oceanii. Cesarstwo znajdowa- w odniesieniu do Midway, Amerykanie za- ców floty. Te zaś miały zostać przydzielo- ło się w stanie wojny od 1937 roku, Stany planowali, że najdogodniejszym miejscem na dopiero pod koniec kwietnia 1942 roku. Zjednoczone dopiero od kilku miesięcy. do podjęcia próby przejęcia inicjatywy Wynikało to z faktu, że Japończycy zapla- Tak naprawdę Amerykanie dopiero bu- w wojnie będzie rejon Wysp Salomona. De- nowali już rajd lotniskowców wiceadmirała dowali swoją machinę wojenną. Dodatko- cydowała o tym względna bliskość baz na Nagumo na Ocean Indyjski i dopiero po ich wym zaś czynnikiem spowalniającym ten Nowej Kaledonii i w Australii. Dawało to powrocie na wody Pacyfiku można je było proces na froncie pacyficznym było przyję- pewną szansę na uzyskanie dla floty wspar- skierować na inne obszary. Miało to jed- cie zasady „najpierw Niemcy”. Choć zatem cia powietrznego z baz lądowych. Ponieważ nak swoje ujemne konsekwencje, bowiem amerykańska produkcja zbrojeniowa roz- wiele wskazywało, że Japończycy również Amerykanie i Australijczycy stale wzmac- kręcała się już od jesieni 1940 roku, nabra- w tym rejonie skoncentrują swoje dalsze niali swoje siły lądowe i powietrzne w połu- ła zaś przyspieszenia w 1941 roku w efekcie wysiłki ofensywne, można było liczyć na po- dniowej Papui. Gdy na początku maja skie- przyjęcia ustawy Lend-Lease, to ruszyła na jawienie się na tych wodach ich lotniskow- rowano do ataku na Port Moresby, główną całego dopiero w 1942 roku, a pełne moce ców uderzeniowych. Korzystając z przewagi bazę aliancką na Nowej Gwinei, odpowied- produkcyjne miała osiągnąć na przełomie jaką aliantom dawała znajomość podstawo- nie siły morskie, aliancka obrona lądowa 1943 i 1944 roku. O ile rozwój floty został wego kodu Cesarskiej Marynarki Wojennej była już bardzo mocna. Jest prawdopodob- zaprogramowany już w końcu lat trzydzie- JN25, istniała szansa na zastawienie pułapki ne, że nawet w przypadku całkowitego roz- stych i stocznie jako pierwsze będą się mia- i doprowadzenie do bitwy powietrzno-mor- bicia floty amerykańsko-australijskiej na ły w przyszłości czym pochwalić, to woj- skiej w warunkach jak najdogodniejszych Morzu Koralowym, japoński desant mógł- ska lądowe i powietrzne były daleko w tyle. dla strony amerykańskiej. Informacje wy- by nie poradzić sobie z wrogiem. Zatem, Należało wyszkolić miliony nowych żoł- wiadu radiowego o japońskich planach na być może, strona japońska popełniła wów- nierzy oraz dać im skuteczną i nowoczesną centralnym Pacyfiku wprowadziły znaczącą czas błąd nie załatwiając najpierw ostatecz- broń do ręki. poprawkę w tych planach. nie sprawy Wysp Salomona i Papui a do- Podstawowe pytania jakie Ameryka- Zanim jednak do tego doszło w pierw- piero potem kierując swą uwagę na zachód. nie musieli sobie postawić brzmiały: kiedy szej dekadzie maja 1942 roku rozegrała się Pamiętajmy, że zniszczenie amerykańskich i jak przejąć inicjatywę strategiczną? Trze- Bitwa na Morzu Koralowym. Wzięły w niej lotniskowców byłoby sowitym wynagrodze- ba zauważyć, że gdyby Japończykom udało udział co prawda tylko dwa amerykań- niem zwłoki w operacjach amfibijnych na się zrealizować wszystkie plany ekspansji na skie lotniskowce – Yorktown i Lexington, kierunku nowobrytyjskim. Oceanie Spokojnym, to ich ofensywa ule- kontradmirała Franka Fletchera. Jednak już głaby automatycznemu zatrzymaniu gdzieś nadciągało wsparcie w postaci kolejnych Bitwa na Morzu Koralowym na wschodnich wyspach Polinezji. Gdyby dwóch lotniskowców – Enterprise i Hor- Od 30 kwietnia 1942 roku zaczęły wycho- wszystko szło tak jak sobie wymarzyli, mo- net, wiceadmirała Williama Halseya. Ni- dzić w morze japońskie okręty wyznaczone gliby to osiągnąć do końca 1942 roku. Jed- mitz był zdeterminowany, aby starcie na do operacji przeciw Port Moresby. Powody, nak, gdyby do tego doszło, koszty amery- wodach Melanezji rozstrzygnąć na swoją jakimi kierowali się Japończycy przystępu- kańskiej kontrofensywy wzrosłyby wręcz korzyść. Halsey nie zdołał ostatecznie do- jąc do tej operacji zostały już wyżej opisane. gigantycznie. Możemy też bez większego trzeć na czas. Ale gdyby strona japońska Jednak nie mówią nam one dlaczego Ame- ryzyka stwierdzić, że wojna w takim przy- opóźniła nieco swoje działania lub gdyby rykanie zdecydowali się tak wiele zaryzyko- padku musiałaby się przeciągnąć przynaj- Fletcher nie zdołał powstrzymać ich lotni- wać, aby przeciwstawić się planom wroga. mniej o dwa lata i posiadanie przez USA skowców wówczas jego rola mogła urosnąć Sama baza w Port Moresby nie wyjaśnia broni atomowej nie miałoby tu znaczenia, do decydującej. Podsumujmy, Flota Pacyfi- wszystkiego. Bez wątpienia była to ważna bo trzeba by ją najpierw mieć jak zrzucić. ku wysłała wszystkie cztery posiadane lot- placówka. Stanowiła coś w rodzaju straż- Tak, czy owak, z amerykańskiego punktu niskowce na południe, całkowicie odsłania- nika Australii. Gdyby dostała się w ręce ja- widzenia taki przebieg zdarzeń był niedo- jąc Hawaje. Samo Port Moresby nie mogło pońskie, cała północno-wschodnia część puszczalny. Hawaje musiały być za wszelką uzasadniać tej decyzji. Powód musiał być tego kontynentu znalazłaby się w zasięgu cenę utrzymane. Nie można było zatem cze- znacznie istotniejszy i był! ich lotnictwa rozpoznawczego a wybrzeża kać z kontrofensywą do połowy 1943 roku Przewagę jaką zapewniała Amerykanom i porty znalazłyby się w operacyjnym pro- aż wojska amerykańskie zdołają zgromadzić znajomość treści depesz radiowych Cesar- mieniu samolotów uderzeniowych. Z całą wystarczające siły i zapasy. Japończyków na- skiej Marynarki Wojennej pozwalała orien- pewnością utrudniłoby to Aliantom groma- leżało zatrzymać zdecydowanie wcześniej. tować się zarówno w zamiarach przeciwni- dzenie w tym rejonie sił do obrony i kontr- Stąd, już z początkiem 1942 roku rozpo- ka jak i w siłach, które kierował na wybranie ofensywy oraz wydłużyło w czasie tę ostat- częto analizy możliwych przedsięwzięć. Po- obszary. Wiedza ta nie była jeszcze ani peł- nią o konieczność odbijania południowej sunięcia na centralnym Pacyfiku wyma- na, ani niezawodna, taką miała się stać do- Papui. Jednak upadek nowogwinejskiej po- gały jednak zaangażowania wielkiej liczby piero w latach 1943-1945. Dlatego rozezna- zycji nie byłby dramatem radykalnie zmie- okrętów, przede wszystkim lotniskowców. nie Aliantów w japońskich poczynaniach niającym układ sił. Jedynym miejscem Nie w tym bowiem rzecz, aby gdzieś wysa- poprawiało się stale tyle, że nieregularnie. w Oceanii, które taką rolę mogło odegrać dzić desant, tylko by był on w stanie się tam W każdym razie Nimitz wiedział, że Po- były Hawaje. A pomimo to Amerykanie byli utrzymać. Tymczasem Japończycy zdoła- łączona Flota skierowała na południe trzy gotowi zaryzykować na Morzu Koralowym li sobie wypracować na całym obszarze Azji lotniskowce, choć nie wiedział jak licz- wszystkimi posiadanymi na Pacyfiku lotni- Wschodniej i Oceanii zdecydowaną prze- ne było ich lotnictwo pokładowe. Infor-

74 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Lotniskowiec Shōhō pierwszy okręt tej klasy utracony przez Japonię. Bitwa na Morzu Koralowym, w której brał aktywny udział aż do swego tragicz- nego końca stanowiła niekwestionowany przełom w dziedzinie prowadzenia wojny na morzu. Przetestowano w niej możliwości nowych władców oceanów – lotniskowców i ich śmiercionośnego ramienia w postaci samolotów pokładowych. Fot. zbiory Shizuo Fukui macja ta dawała mu ogromną szansę na podwodny wchodzący w skład sił wyzna- o pomyłce rozpoznania. Miast oczekiwane- zastawienie pułapki i podjęcie próby wyeli- czonych do operacji zdobycia Port Moresby. go Zespołu Uderzeniowego natknięto się na minowania kilku tych tak cennych jedno- 3 maja 1942 roku Japończycy zajęli bez opo- Zespół Inwazyjny. Japończycy mieli w nim stek z zasobów wroga. Dzięki temu, przewa- ru Tulagi. Poinformowany o tym Fletcher tylko jeden i to mały lotniskowiec Shōhō. ga japońska na morzu uległaby znacznemu postanowił uderzyć na tę wyspę z nadzieją na Był on w tej sytuacji łatwym celem i został zmniejszeniu a wizja przejęcia inicjatywy zadanie poważnych strat okrętom inwazyj- zatopiony. Pod wrażeniem utraty lotniskow- znacznie by się przybliżyła. Wielkość sił ja- nym wroga. 4 maja amerykańskie samoloty ca Inoue nakazał powrót Zespołu Inwa- pońskich co prawda wyraźnie wskazywała, zaatakowały japońskie okręty zgromadzone zyjnego do baz i odłożenie operacji zajęcia że Japończycy liczą się z pojawieniem w re- wokół Tulagi. Amerykański rajd ostrzegł jed- Port Moresby. Priorytetem dla niego było jonie okrętów lotniczych przeciwnika, lecz nak dowodzącego w tym rejonie wiceadmi- zniszczenie wrogich lotniskowców. nie aż czterech. To stwarzało dużą szansę rała Inoue Shigeyoshi o obecności wrogich Tymczasem Zespół Uderzeniowy wice- dla strony amerykańskiej, choć wiązało się lotniskowców. Niezwłocznie też przystąpio- admirała Takagi również intensywnie po- ze znacznym ryzykiem. no do ich poszukiwań. Japońskim zespołem szukiwał przeciwnika. W końcu nadeszła Pamiętajmy, że działo się to wszyst- uderzeniowym dowodził wiceadmirał Ta- informacja o wykryciu wrogiego ugrupo- ko jeszcze zanim Nimitz uzyskał informa- kagi Takeo, opromieniony niedawnym zwy- wania złożonego z lotniskowca i krążowni- cje o japońskich planach wobec Midway. cięstwem na Morzu Jawajskim. Trzonem ka. Wysyłającemu ją samolotowi kończyło Te zostały ostatecznie potwierdzone dopie- jego zgrupowania były lotniskowce Zuikaku się paliwo i musiał szybko wracać dlate- ro 12 maja. Amerykanie mieli zatem pra- i Shōkaku. Tymczasem japoński Zespół In- go nie przyjrzał się dokładnie zaobserwo- wo wówczas zakładać, że przeciwnik wybrał wazyjny zbliżył się 6 maja do wyspy Misima wanemu celowi. Niezwłocznie z pokładów opcję południowopacyficzną i tylko tam w archipelagu Luizjadów, obok której zamie- japońskich okrętów wystartowały samolo- można szukać jakiś rozstrzygnięć. A sytu- rzał się przedostać na Morze Koralowe. ty. Dodatkowy rekonesans szybko zoriento- acja, w której można było przechwycić od- Fletcher błędnie zakładał, że japoński Ze- wał się w błędzie poprzednika, który w rze- osobnioną część japońskich lotniskowców, spół Uderzeniowy będzie się trzymał w po- czywistości pomylił zbiornikowiec Neosho bez ryzyka stawania oko w oko z całością bliżu Zespołu Inwazyjnego i oczekiwał z lotniskowcem a niszczyciel Sims z krą- sił wiceadmirała Nagumo, sprawiała wra- w związku z tym, że wejdzie on na Morze żownikiem. żenie daru niebios. Taką okazję trzeba było Koralowe przez cieśninę Jomard w Luizja- Japońskie samoloty uderzeniowe wiedząc wykorzystać i Nimitz podjął próbę. Infor- dach. Skierował się zatem w kierunku tego już o nieporozumieniu przeczesały okolicz- macje o japońskiej akcji przeciw Port Mo- archipelagu. ne wody w nadziei wykrycia prawdziwych resby dotarły jednak na tyle późno, że Hal- 7 maja Fletcher otrzymał meldunek lotniskowców. Jednak gdy i to nie przynio- sey nie zdołał ostatecznie dotrzeć na pole o wykryciu japońskich okrętów na pół- sło skutku przypuściły szturm na cel, który bitwy. Jego lotniskowce dopiero co wróciły noc od wyspy Misima. Jednak rozpozna- znajdował się pod ręką. Oba amerykańskie z rajdu na Wyspy Japońskie. Do walki mu- nie błędnie poinformowało o obecności aż okręty zostały zatopione. Jednak konse- siały stanąć te siły, które akurat były w rejo- dwóch lotniskowców. Sugerowało to wykry- kwencje mylnej identyfikacji były znacznie nie pod ręką, czyli zespół operacyjny Fran- cie sił uderzeniowych Takagiego. Z odległo- poważniejsze. Ustalono bowiem wreszcie ka Fletchera. Jego trzonem były lotniskowce ści około 160 mil rozpoczął się start amery- położenie prawdziwych amerykańskich lot- Lexington i Yorktown. kańskich samolotów pokładowych do ataku niskowców. Tyle, że samoloty jeszcze nie Bitwa rozpoczęła się tak naprawdę już na wykryty cel. wróciły na pokłady po nalocie na Neosho. 2 maja od nieudanego ataku amerykańskich Gdy amerykańskie samoloty odnalazły Dlatego dopiero pod wieczór wystartowa- samolotów pokładowych na japoński okręt przeciwnika mogły naocznie przekonać się ła niewielka grupa uderzeniowa. Nie mo-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 75 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 gły one jednak odnaleźć wroga. Tymcza- również na lotniskach Oahu. Gdy 7 grud- operacji. Pierwszą było uzyskanie cennych, sem radar lotniskowca Lexington wykrył je nia 1941 roku niebo nad wyspą znów było bo niemal pionierskich doświadczeń bojo- wyraźnie. Amerykanie przekonani, że na- puste, do obrony dysponowano najwy- wych przez lotników i marynarzy z zespo- lot jest tylko kwestią czasu wysłali myśliwce żej setką samolotów bojowych. Co praw- łów lotniskowców. Drugą było rozpoznanie na przechwycenie. W powietrzu rozgorza- da wiele maszyn było tylko uszkodzonych, zewnętrznych rubieży obronnych Cesar- ła krótka ale bardzo zacięta potyczka. Ata- ale na naprawę trzeba było czasu. Lżej po- stwa, stanu infrastruktury lotniczej i mor- kowani Japończycy, by ratować skórę mu- kiereszowane zapewne wróciły do służ- skiej oraz umocnień. Japończycy w okresie sieli zrzucić do morza torpedy i bomby, lecz by jeszcze w grudniu. Realizowano rów- międzywojennym pilnie strzegli tajemnic i tak ponieśli poważne straty. Noc rozdzieli- nież planowe dostawy maszyn na Hawaje Karolin i Wysp Marshalla, nie miano za- ła Fletchera i Takagiego, porachunki przeło- z kontynentu. Ale jest wątpliwe, czy zdo- tem pojęcia jak w rzeczywistości wygląda żyli oni na kolejny dzień. łano w ten sposób zebrać do końca roku stan przygotowań wojennych na ich atolach. 8 maja z samego rana obie strony roze- więcej niż 250 maszyn, czyli mniej więcej Gdyby znali prawdę, byliby zapewne bardzo słały samoloty rozpoznawcze, aby odnala- połowę tego czym dysponowały japońskie zdziwieni, bo Japończycy bronili dostępu zły przeciwnika. Niemal równocześnie do- lotniskowce atakując Pearl Harbor. Aby do wysp mandatowych przede wszystkim szło do wzajemnego wykrycia. Niewielkie odnowić pełnię sił trzeba było jeszcze kil- z obawy, że... inni się zorientują w rzeczywi- pierwszeństwo przypadło jednak Amery- ku tygodni. Pozwoliły one na zreperowanie stej słabości ich obrony. Krótkie rozpozna- kanom. Ich samoloty dokonały nalotu na także samolotów ciężej uszkodzonych i do- nie powietrzne oczywiście nie było w sta- Shōkaku. Drugi lotniskowiec Zuikaku nie tarcie na Oahu większych transportów ma- nie dostarczyć wyczerpujących materiałów został zauważony, gdyż skrywał go szkwał szyn z Zachodniego Wybrzeża. do analizy przygotowań militarnych na Wy- deszczowy. Shōkaku został uszkodzony Do czasu odtworzenia lotnictwa bazo- spach Marshalla i Gilberta, ale lepsze coś niż i wymagał poważnego remontu. Zuikaku wego na Hawajach lotniskowce Floty Pa- nic. Trzecią było uzyskanie efektu propa- przejął te jego maszyny, które znajdowały cyfiku były jedyną nadzieją obrony w razie gandowego, obliczonego głównie na użytek się w powietrzu. inwazji. I to był podstawowy powód owe- wewnętrzny, lecz nie tylko. Stany Zjedno- Japoński samolot rozpoznawczy do- go braku aktywności ofensywnej ze strony czone miały wreszcie pokazać, że posiadają strzegł zespół Amerykanów niewiele póź- Amerykanów. Na pokładach trzech okrę- zdolności ofensywne. niej niż przeciwnik. Radar Lexingtona na- tów (Enterprise, Lexington, Saratoga) znaj- Do operacji wyznaczono dwa zespoły mierzył nadciągające wrogie maszyny dowało się ponad 200 samolotów, które operacyjne. Pierwszym dowodził wicead- w odległości około 68 mil. Myśliwcom nie w połączeniu z nielicznym lotnictwem bazy mirał William Halsey, a jego trzonem był udało się powstrzymać napastników Naj- mogły stanąć do w miarę równej walki z lot- lotniskowiec Enterprise. Drugim dowodził poważniej oberwał Lexington. Yorktown zo- niskowcami japońskimi. Dopiero pod ko- kontradmirał Frank Fletcher, a jego trzo- stał tylko lekko uszkodzony. Początkowo niec grudnia dołączył czwarty okręt tej kla- nem był lotniskowiec Yorktowan. Halsey wydawało się, że Lexington wyjdzie obron- sy (Yorktown). Ponieważ jednak 11 stycznia otrzymał zadanie dokonania nalotu na atole ną ręką, przez kilka godzin prowadził nawet 1942 roku lotniskowiec Saratoga został stor- Wotje, Taroa, Maloelap i Kwajalein. Fletcher operacje lotnicze, jednak ostatecznie doszło pedowany przez japoński okręt podwodny miał zaatakować Mili i Jaluit na Wyspach do potężnego wybuchu oparów benzyny i wyszedł z linii na kilka miesięcy, sytuacja Marshalla i Makin na Wyspach Gilberta. lotniczej. Został dobity przez własny nisz- nie od razu uległa zmianie. Wraz z popra- 1 lutego 1942 roku z pokładu Enterprise czyciel. Po południu 8 maja Chester Nimitz wą obronności Oahu lotniskowce były wy- rozpoczęły start samoloty do ataku na Kwa- nakazał Fletcherowi wycofanie się z Morza korzystywane coraz elastyczniej, początko- jalein, Roi, Wotje i Maloelap. Podjęto rów- Koralowego. Tymczasem Zuikaku poszuki- wo w operacjach konwojowych. Ostatecznie nież akcję z morza, krążowniki ostrzela- wał przeciwnika jeszcze w dniu następnym, pod koniec stycznia lotnictwo bazowe wy- ły Wotje. Straty po stronie japońskiej były lecz bezskutecznie i również musiał powró- starczająco okrzepło i nadszedł moment na symboliczne. Tego samego dnia atakował cić do bazy. podjęcie pierwszych akcji zaczepnych. swoje cele z powietrza Fletcher. Bitwa na Morzu Koralowym była pierw- A był najwyższy czas, bo społeczeństwo Japońska flota szykowała przeciwdziała- szą, w której doszło do wymiany ciosów po- amerykańskie zszokowane tym co wydarzy- nie z użyciem lotniskowców. Jeszcze 1 lu- między lotniskowcami przeciwnika. Choć ło się w Pearl Harbor, wręcz domagało się tego niemal natychmiast po otrzymaniu po prawdzie nie była wcale pierwszą bitwą energicznych działań tym bardziej, że i na informacji o zaatakowaniu przez amery- lotniskowców. Nieszczęśliwym bohaterem pozostałych frontach Alianci radzili sobie kańskie lotnictwo pokładowe atoli na Wy- takowej był bowiem brytyjski lotniskowiec fatalnie. W tych warunkach prezydent Ro- spach Marshalla i Gilberta wyszedł z Truk Hermes pod Cejlonem. Tyle, że ponieważ osevelt i dowodzący US Navy admirał Er- na przechwycenie doraźnie skomponowa- nie posiadał on na pokładzie żadnych sa- nest King naciskali na Flotę Pacyfiku, aby ny zespół okrętów pod dowództwem wice- molotów, starcie to miało wybitnie jedno- przedsięwziąć cokolwiek co by dobrze wy- admirała Nagumo. Ale Amerykanie nie za- stronny przebieg. Tym razem było inaczej. padło w prasie. Lotniskowce były jedynym mierzali walczyć i szybko umknęli. Stało się narzędziem, którego użycie rokowało szan- to jasne już nazajutrz po odebraniu przez Ja- Kampania środkowopacyficzna se na sukces. pończyków amerykańskiego komunikatu Przez niemal dwa miesiące od nalotu na Zakładano przy tym, że ponieważ Japoń- radiowego o udanym rajdzie. Nagumo za- Pearl Harbor amerykańska Flota Pacyfiku czycy realizują ambitne plany ofensywne tem zawrócił. trzymała się blisko Hawajów nie podejmu- na zachodzie siły powietrzne pozostawione Pomyślny przebieg pierwszego rajdu na- jąc żadnych działań ofensywnych. Zasadni- przez nich na wschodzie nie będą zbyt licz- tchnął Amerykanów do ponowienia po- czym powodem takiego stanu rzeczy była ne a zatem zagrożenie z ich strony będzie dobnej akcji. Tym razem celem nalotu mia- konieczność osłony tego archipelagu przed niewielkie. Taktyka nagłego ataku i szybkie- ły być atole Wake i Marcus. Podobnie jak potencjalną inwazją Japończyków. Samolo- go odskoku gwarantowała zaś, że japońska przy operacji przeciwko Wyspom Marshalla ty Nagumo zadały Amerykanom poważ- flota nie zdąży nadpłynąć z kontratakiem. i Gilberta także i tu głównym zadaniem było ne straty nie tylko w bazie marynarki ale Spodziewano się trzech korzyści z takiej nabranie doświadczenia bojowego oraz po-

76 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński krążownik lekki (szkolny) Katori. Okręt flagowy 6. Floty grupującej okręty podwodne. Od zakończenia kampanii hawajskiej, aż do bitwy o Midway to właśnie one utrzymywały po stronie japońskiej ciężar walk na środkowym Pacyfiku. Siły główne Połączonej Floty zaangażowane bowiem były w działania na Dalekim Wschodzie, Oceanie Indyjskim i w Melanezji. Fot. „Maru Special” prawa samopoczucia w kraju. Ale odgrywa- przetestowanym już w czasie rajdów na Wy- były dla Japończyków jak ukąszenie koma- ła tu pewną rolę również niepewność, jaki spy Marshalla i Gilberta. ra, denerwujące i bolesne, ale nieszkodliwe pożytek Japończycy sobie obiecują po nie- Oczywiście nie miałby on żadnego zna- i krótkotrwałe. dawno opanowanym atolu Wake. Do akcji czenia militarnego czy gospodarczego, ale ruszył ponownie wiceadmirała Halsey z lot- za to duże psychologiczne i polityczne. Po Bitwa o Midway niskowcem Enterprise. 24 lutego uderzył pierwsze byłby prestiżowym sukcesem, Z perspektywy czasu Bitwa o Midway na atol. Zarówno z powietrza, jak i z mo- który podniósłby na duchu całe społeczeń- urasta do rangi przełomowej w Wojnie rza ostrzałem artyleryjskim. Marcus wcho- stwo. Po drugie unaoczniłby Amerykanom, na Pacyfiku. Wypada jej zatem poświęcić dziła w skład Wysp Marshalla. Na atolu tym że jego władze są zdolne do osiągania bły- więcej miejsca, stosownie do przypisywa- znajdowała się baza lotnicza Japończyków. skotliwych sukcesów i pod ich przywódz- nej jej roli. 4 marca Halsey uderzył na atol Marcus. Sa- twem mogą oni być spokojni o ostateczny Rzuca się w oczy, że Cesarska Marynar- moloty jednak niczego wielkiego nie doko- wynik wojny. ka Wojenna planując posunięcia w pierw- nały. Wyspa została również zbombardowa- Tym razem Halsey prowadził 2 lotni- szym etapie wojny nader skromnie zapro- na przez amerykańskie krążowniki. skowce Enterprise i Hornet. Pierwotnie gramowała udział najsilniejszego ramienia Kulminacyjnym „punktem progra- start miał się odbyć z odległości około 500 swej floty, czyli wielkich lotniskowców Kidō mu” był głośny rajd na Wyspy Japońskie mil, jednak 18 kwietnia zespół amerykań- Butai wiceadmirała Nagumo. W zasadzie w kwietniu 1942 roku. Serie klęsk poniesio- ski wykrył radarem japońskie jednostki poza atakiem na Pearl Harbor oraz wspie- nych przez amerykańskie siły zbrojne: Pe- patrolowe. Chwilę później japoński patro- raniem inwazji na Archipelag Bismarcka, arl Harbor, Guam, Wake, Filipiny, ugodzi- lowiec pomocniczy nadał meldunek o za- przewidziano dla nich jedynie funkcję „od- ły mocno w dumę Amerykanów. Franklin uważeniu przeciwnika. Postanowiono nie wodu naczelnego wodza”. Warto przypo- Roosvelt musiał mieć świadomość, że część podejmować ryzyka dalszego zbliżenia mnieć jakie obawy w Sztabie Generalnym społeczeństwa jego właśnie obarcza winą i z odległości około 650 mil od brzegów ja- Marynarki Wojennej oraz u znacznej części za tak kompromitujące porażki pierwszego pońskich wyrzucona samoloty w powie- najwyższych oficerów flagowych wzbudzi- kwartału wojny. Podobnie myśleli dowódcy trze. Nalot nastąpił około południa. Ame- ła koncepcja wysłania lotniskowców prze- sił zbrojnych, którzy przecież ponosili bez- rykańskie samoloty uderzyły na Tokio, ciw Hawajom. Obawiano się, że ich brak pośrednią odpowiedzialność za działania Nagoję, Kobe i Osakę. może mieć katastrofalne skutki dla powo- wojenne. Przejście do kontrofensywy wy- Przeprowadzony przez 16 bombowców dzenia operacji inwazyjnych w Azji Połu- magało jednak czasu. Amerykańska gospo- średnich B-25 podpułkownika Jamesa Do- dniowo-Wschodniej, przede wszystkim na darka rozkręcała się w szybkim tempie, ale olittle’a, startujących z lotniskowca Hornet. Filipinach. Admirał Yamamoto zdołał prze- na efekty jej pracy trzeba było jeszcze po- Amerykańska prasa była wniebowzięta, ale forsować swój plan, lecz w zamian żądano czekać. Na razie dysponowano ograniczo- prawda była taka, że USA wciąż znajdowa- pospiesznego powrotu Kidō Butai, tak aby nymi środkami. Narodziła się zatem idea ły się w strategicznej defensywie i nie wi- zespół był pod ręką w razie kłopotów. Jed- zaskakującego uderzenia na stolicę Japonii dać było szans na radykalną zmianę losów nak przebieg działań wojennych zaskoczył – Tokio, przy użyciu lotniskowców, w stylu wojny w najbliższym czasie. Takie akcje samych Japończyków. Wsparcie lotnictwa

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 77 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 bazowego okazało się całkowicie wystar- zało, decydujący wpływ na dalszy przebieg a przez Japończyków prawdopodobnie Ro. czające. Zdołało ono wywalczyć panowanie wojny na Pacyfiku. Nie pierwszy to przypadek, że geografia de- w powietrzu i nad Malajami i nad Filipina- Postawa armii jednoznacznie wyklucza- terminuje posunięcia walczących stron. mi, podobna sytuacja miała dotyczyć rów- ła pochód na zachód. Po opanowaniu Bir- Koncepcja południowopacyficzna mia- nież kampanii sundajskiej. my i niezwykle wygodnych dla działań ła tę niewątpliwą zaletę, że pozwalała wspie- Pod koniec stycznia 1942 roku okaza- defensywnych granic na kontynencie azja- rać kolejne operacje desantowe lotnictwem ło się, że główna pięść uderzeniowa japoń- tyckim, nie zamierzano tracić tego atutu bazowym, co znacznie zmniejszało ryzy- skiej floty nie ma nic konstruktywnego do uderzając na ogromne i ludne terytorium ko dla lotniskowców – najważniejszej siły roboty. Z początkiem lutego przez chwilę Indii. Przykład jak coś takiego mogło się uderzeniowej floty. Co więcej z opanowa- wydawało się, że zadaniem godnym tej naj- skończyć miano pod ręką we wciąż trwa- niem Melanezji wiązano nadzieję na zna- nowocześniejszej siły mogą stać się łowy na jącej wojnie w Chinach. To właśnie w tych czące utrudnienie komunikacji pomiędzy amerykańskie lotniskowce panoszące się ostatnich, wykorzystując zamknięcie dro- Stanami Zjednoczonymi a Australią. Japoń- tu i ówdzie po centralnym Pacyfiku. Jed- gi birmańskiej cesarska armia planowała ski wywiad nie miał żadnych problemów nak szybko okazało się, że nadzieje na to są skończyć z oporem Czang Kaj-szeka. Jak się z ustaleniem, że na tym małym kontynen- płonne. Amerykanie przyjęli bowiem takty- jednak miało okazać pomimo nowych zwy- cie Alianci rozpoczęli budowę solidnej pod- kę „szybko uderzaj – jeszcze szybciej znikaj”, cięstw w bitwach i kampaniach ostateczne stawy militarnej dla swych dalszych działań. a w takich warunkach zastawienie pułapki ich pobicie wciąż było poza zasięgiem. Za- Prawda na razie służących głównie wzmac- było niemożliwe. Japończycy nie mieli zaś, decydował o tym przebieg wojny na Pacy- nianiu australijskiej obrony, ale nie ulega- w odróżnieniu od przeciwnika, dostępu do fiku, który wymuszał coraz głębsze zaan- ło wątpliwości, że jest to teren idealny do wrogich kodów i szyfrów. Postanowiono za- gażowanie się armii w Oceanii. Poza tym skoncentrowania wojsk wystarczających tem przydzielać okrętom Nagumo zadania kierunek chiński nie miał żadnego wpływu dla podjęcia w przyszłości kontrofensywy wspierające toczące się kampanie. Tak do- na plany floty, która nie miała tam poważ- od strony południowej. Całkowita blokada szło do nalotów na Darwin w Australii i Tji- niejszych zadań. Australii była wykluczona, była ona po pro- latjap na Jawie. Gdy szef Sztabu Połączonej Floty kontr- stu zbyt wielka, aby można było takową sku- Co więcej, rozbicie floty ABDA na Mo- admirał Ugaki Matome przedłożył w mar- tecznie przeprowadzić. Można było jedynie rzu Jawajskim, zwolniło również inne cięż- cu 1942 roku przedstawicielom wojsk lą- wymusić na przeciwniku wydłużenie jego kie okręty. Odtąd główne zadania cesarskiej dowych koncepcję lądowania na Cejlonie szlaków żeglugowych, poprzez skierowanie floty sprowadzały się do eskorty przeciwpo- otrzymał odpowiedź, że armia nie dyspo- ich bardziej na południe Oceanu Spokojne- dwodnej konwojów, to zaś najskuteczniej nuje wystarczającymi siłami do przepro- go via Nowa Zelandia. wykonywały mniejsze okręty. Alianci nie wadzenia takiej operacji. Ich reakcja była Podstawową zaletą opanowania Hawajów używali nawodnych okrętów korsarskich więcej niż oczywista. Yamamoto, który nie byłoby skokowe poprawienie strategiczne- więc lotniskowce, pancerniki i krążowniki miał najwyższego zdania o swoim pod- go położenia Japonii w wojnie. Pod wzglę- nie były tu do niczego potrzebne. A stopień władnym zapewne z góry założył, że tak dem militarnym koncepcja środkowopacy- zagrożenia jaki stwarzały w 1942 roku ame- szalony pomysł polegnie, sam bowiem już ficzna była dużo bardziej ryzykowna. Atak rykańskie okręty podwodne, ze względu na obmyślał zupełnie inny scenariusz dla no- na Midway nie mógł bowiem liczyć na kry- wadliwość ich torped, nie uzasadniał szer- wej fazy wojny. cie powietrzne z baz lądowych. Musiał być szego stosowania przeciw nim lotniskow- Skoro zachód odpadł wystarczyło spoj- przeprowadzony wyłącznie siłami okrę- ców. Wykorzystując swobodę operacyjną rzeć na mapę japońskich zdobyczy, aby tów i lotnictwa na nich stacjonującego. Do- większości ciężkich okrętów zorganizowa- uświadomić sobie, że istniały tak napraw- piero usadowienie się na Midway pozwala- no w kwietniu rajd na ocean Indyjski, który dę jedynie dwa kierunki operacyjne, któ- ło w dalszych operacjach realizowanych na miał wesprzeć operacje w Birmie. Nie mógł re rokowały dalszą poprawę strategicznego tym kierunku korzystać z samolotów bazo- on jednak odegrać większej roli, gdyż z góry położenia Japonii w wojnie i jednocześnie wych. To samo dotyczyło zaopatrzenia flo- założono, że będzie krótkotrwały. Po ata- znajdowały się w granicach ówczesnych ja- ty. Musiała ona przez dłuższy czas działać kach na bazy na Cejlonie oraz żeglugę w Za- pońskich możliwości. Rozpaliły one spór w dużym oddaleniu od swych portów, ba- toce Bengalskiej Nagumo nie szukał dalej pomiędzy obydwoma głównymi ośrodkami zując wyłącznie na zapasach, które zabra- przeciwnika i wycofał się. planowania w cesarskiej flocie, choć jak się ła ze sobą w ładowniach zbiornikowców W końcu lutego 1942 roku dla decyden- wydaje, z czasem co nieco wyolbrzymiony. i transportowców. Co więcej uderzenie w tą tów japońskich stało się oczywiste, że nie- Sztab Generalny Marynarki Wojen- stronę byłoby wykonywane pod samym no- mal wszystkie cele, założone dla pierwsze- nej z admirałem Nagano na czele opto- sem kwatery głównej amerykańskiej Flo- go etapu wojny, zostaną osiągnięte i to przed wał za skierowaniem się dalej w Melanezję, ty Pacyfiku, która z całą pewnością nie po- terminem. Nieuchronnie zbliżał się mo- a przede wszystkim na Nową Kaledonię, Fi- zwoliłaby bez zażartej walki na wyrzucenie ment, w którym należało podjąć ostateczną dżi i Samoa. Sztab Połączonej Floty z ad- się z Hawajów. Ale właśnie ta spodziewana decyzję, co dalej? Zarówno Sztab General- mirałem Yamamoto na czele optował za reakcja Amerykanów stanowiła w oczach ny Marynarki Wojennej, jaki i Sztab Połą- skierowaniem się na Hawaje, a pierwszym twórców koncepcji jej zasadniczą zaletę. czonej Floty prowadziły prace koncepcyjne krokiem miało być opanowanie atolu Mi- Oba sporne kierunki działań były bra- już od stycznia. Po opanowaniu Archipe- dway, broniącego do nich podejścia od za- ne pod uwagę już przed wybuchem wojny. lagu Bismarcka i północnej Papui, nikt nie chodu. Dodajmy, że oba kierunki oczywi- Pytanie brzmiało co należy zrobić najpierw. miał wątpliwości, że należy zakończyć pod- ste były również dla przeciwników Japonii. Czy zakończyć podbój Melanezji, a dopiero bój Nowej Gwinei i Wysp Salomona. I to Wyjaśnia to łatwość z jaką Amerykanie byli potem skierować się przeciw Hawajom czy posunięcie musiało znaleźć się w planach w stanie przewidywać kolejne posunięcia też odwrotnie. Z problemem tym wiązało japońskich sił zbrojnych na najbliższe mie- wroga i to niezależnie od znajomości pod- się również pytanie o czas, który jak wiemy, siące. Dopiero następne posunięcia wywo- stawowego kodu Cesarskiej Marynarki Wo- pracował zdecydowanie przeciw Japonii. łały spór. Jego zaś wynik miał, jak się oka- jennej, zwanego przez Amerykanów JN25, A zasadniczą część owej pracy wykonywał

78 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942

Innymi słowy Połączona Flota musiała do- konać jakiejś koncesji na rzecz Sztabu Ge- neralnego Marynarki Wojennej, aby ten się ugiął. Ustępstwa były dwa. Pierwsze po- legało na zaakceptowaniu równoczesne- go wykonania operacji przeciw zachodnim Aleutom. Drugie polegało na podjęciu prze- rwanej ofensywy na południowym Pacy- fiku zaraz po zakończeniu działań na cen- tralnym. Planowano, że stanie się to w lipcu, a głównymi celami będą Nowa Kaledonia i Fidżi. Powrót na kierunek hawajski miał nastąpić w sierpniu. Choć były to założenia chyba dość optymistyczne. Zgoda na uderzenie przeciwko Midway została udzielona 5 kwietnia 1942 roku. Jednak natychmiast rozgorzał kolejny spór o termin operacji. Połączona Flota upiera- ła się, aby inwazja na Midway została prze- prowadzona na początku czerwca. Tym- czasem Sztab Generalny uważał, że należy przesunąć termin, aby zyskać trzy dodat- kowe tygodnie na przygotowania logistycz- Japoński pokładowy samolot bombowo-torpedowy B5N, zwany w kodzie alianckim Kate. ne oraz powrót okrętów wysyłanych w maju Najgroźniejsza broń japońskiej floty między grudniem 1941 a czerwcem 1942 roku. W owym cza- do akcji przeciw Port Moresby. Chodziło sie najnowocześniejsza maszyna tej klasy na świecie. Alianci mogli odczuć to boleśnie od Pearl przede wszystkim o uzupełnienia dla lotnic- Harbor do Midway. Fot. „Ships of the World” twa pokładowego, które w trakcie dotych- rozpędzający się coraz szybciej przemysł madzili na Hawajach taką ilość wojsk lądo- czasowych operacji poniosło mimo wszyst- Stanów Zjednoczonych Ameryki. Rozważ- wych i powietrznych, że ich pobicie może ko znaczne straty w sprzęcie i miało stany my zatem racje obu stron. okazać się już nierealne. Co więcej pierw- znacznie niższe niż zakładał etat. Yamamoto Nagano i jego podwładni uważali, że szy element ofensywy na kierunku środ- był tak zapatrzony w słuszność samej idei, mniejsze ryzyko pozwoli więcej osiągnąć. kowopacyficznym – Midway, niemal gwa- że nie chciał zgodzić się na żadne opóźnie- Flota będzie mniej narażona na utratę do- rantował, że Flota Pacyfiku wystąpi w jego nia. Być może obawiał się, że przesuwanie tychczas posiadanej przewagi w jednej bi- obronie swymi głównymi siłami. Przy czym operacji może dać naczelnemu dowództwu twie. Spowolni się proces gromadzenia stanie się to w warunkach, w których Ja- floty jakąś okazję do zmiany już przyjętych wojsk i zaopatrzenia w Australii. Istnieje pończycy będą dysponować przewagą na planów operacyjnych. Ale nie można rów- również szansa, że Flota Pacyfiku uzna te morzu i w powietrzu. nież wykluczyć, że Yamamoto, ogarnięty rejony za wystarczająco ważne, aby zaanga- Obie strony miały zatem mocne argu- słusznym strachem przed upływem czasu żować swoje lotniskowce, które, dzięki ko- menty. Pozornie mogłoby się wydawać, i rosnącymi mocami amerykańskiej gospo- rzystaniu ze wsparcia lotnictwa z baz lądo- że Połączona Flota stała z góry na straco- darki, w tym kluczowym momencie jednak wych będzie łatwiej zniszczyć. Dopiero po nej pozycji w konflikcie ze swym formal- ją przecenił. Uznał, że w sytuacji Japonii na- zakończeniu wszystkich działań na połu- nym zwierzchnikiem. Jednak przypomnij- wet kilka tygodni to wieczność. dniu, przeniesie się ciężar zainteresowań na my sobie, że jeszcze przed wybuchem wojny Jest jednak także bardziej racjonalna Archipelag Hawajski i z nienaruszonymi si- Yamamoto zdołał narzucić Sztabowi Gene- możliwość wyjaśnień uporu Połączonej Flo- łami przystąpi do jego podboju. Uważano ralnemu Marynarki Wojennej wprowadze- ty względem terminu operacji. Akceptacja przy tym, że czasu wystarczy, zanim japoń- nie do planów operacyjnych rajdu na Pearl Nagano dla kierunku środkowopacyficzne- ska przewaga ulegnie zniwelowaniu wsku- Harbor. W ciągu zaś pierwszych czterech go dotyczyła na razie jedynie Midway. Tym- tek wzmocnienia amerykańskiej floty no- miesięcy wojny autorytet dowódcy Rengō czasem Yamamoto nie zamierzał się ograni- wymi lotniskowcami. Kantai (pol. Połączona Flota) wzrósł wręcz czać do zajęcia przyczółka i chciał pójść za Yamamoto i jego współpracownicy mie- do niebotycznych rozmiarów. Yamamo- ciosem. Opanowanie Archipelagu Hawaj- li jednak inne poglądy na upływ dni. Uwa- to był uwielbiany przez naród. Mógł też li- skiego wymagało czasu na przeprowadzenie żali, że podjęcie ryzyka jest konieczne, bo czyć na sympatię cesarza i jego otoczenia co najmniej kilku kolejnych operacji desan- Amerykanie umacniają nie tylko Australię, datującą się jeszcze z czasów jego ministe- towych. Samo Midway nie mogło wystar- ale i same Hawaje. Siły tam koncentrowa- rialnej kariery. Nawet armia widziała w nim czyć, aby uderzyć w serce amerykańskich sił ne rosną z każdym dniem. Jeśli podaruje się wiosną 1942 roku tego, który odrodził „du- zbrojnych na Pacyfiku – wyspę Oahu. Gar- Stanom Zjednoczonym jeszcze więcej od- cha bojowego” w zniewieściałej flocie. Choć nizon hawajski wzmacniano nieustannie, dechu, to zdołają one uczynić z Wysp Ha- może się to wydawać szokujące, to Nagano z każdym tygodniem było tam więcej żoł- wajskich taki bastion, na którego zdobycie więcej ryzykowałby sprzeciwiając się Yama- nierzy, samolotów, dział oraz wszelkiego in- nie starczy już Japonii czasu, zanim nie- moto niż na odwrót! nego sprzętu i zaopatrzenia. Nawet uzyska- uchronna przewaga ekonomiczna rywa- I jak zawsze w Japonii przy podobnych nie całkowitego panowania na morzu nie la da o sobie znać. Ofensywa na południu rozbieżnościach należało znaleźć takie wyj- dawało pewności, czy wystarczy czasu na musiałaby potrwać minimum kilka mie- ście z sytuacji, aby przyjmując plan jeden zakończenie podboju, zanim nowa amery- sięcy a było to dość, by Amerykanie zgro- strony pozwolić drugiej „zachować twarz”. kańska flota nie przybędzie z pomocą. Być

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 79 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 może brał też pod uwagę możliwość, że Flo- wać, aby odnieść zwycięstwo? W odniesie- Wracając zaś do tematu, jest mało praw- ta Pacyfiku pomimo wszystko nie wystą- niu do kosztów materialnych pytanie brzmi: dopodobne by Amerykanie odpuścili Ja- pi od razu pod Midway i trzeba będzie ją jak wielkie nakłady jesteśmy gotowi ponieść pończykom. Zresztą nawet Wietnamczycy zniszczyć dopiero w kolejnej operacji. dla wygranej? W odniesieniu do utraconych czekali na to aż 9 lat! Pomimo tego, uczy- Szef Sztabu Generalnego Marynarki możliwości pytanie stawiane to: z czego je- nienie wojny nieopłacalną dla przeciwnika Wojennej wydał oficjalny rozkaz Połączo- steśmy gotowi zrezygnować, aby pokonać było jedyną, choć nikłą szansą Japonii. Po- nej Flocie wykonania operacji przeciw Mi- wroga? W odniesieniu do rozterek moral- trzeba było jednak na to nade wszystko cza- dway i zachodnim Aleutom dopiero 5 maja nych pytanie przyjmuje kształt: jak daleko su, bardzo długiego czasu lub radykalnej 1942 roku. Jednak było to tylko formal- jesteśmy gotowi się posunąć i po jakie środ- zmiany w sytuacji międzynarodowej, której ne potwierdzenie znacznie wcześniejszych ki sięgnąć, aby tryumf należał do nas? efektem byłaby konieczność skoncentrowa- uzgodnień. Jak podpowiada nam historia Stanów nia całej potęgi Stanów Zjednoczonych na Z powyższych rozważań wynika, że Ja- Zjednoczonych opłacalność prowadzenia innym ważniejszym celu. pończycy zamierzali prowadzić działania wojny ma dla tego kraju wielkie znaczenie. W związku z tym Japończycy bardzo li- i na południowym i na centralnym Pacyfi- Wojna Wietnamska z lat 1964-1973 zakoń- czyli na sukces Niemiec i Włoch w Europie. ku naprzemiennie. Kierując wzmożony na- czyła się klęską, bo obawiano się z jednej I to wcale nie z miłości do faszyzmu ale z jak cisk raz w jednym, raz w drugim kierunku. strony konfliktu nuklearnego i wynikającej najbardziej pragmatycznego własnego mo- A były to bardzo oddalone od siebie obszary z niego wielkiej liczby ofiar (to uniemoż- carstwowego interesu. Gdyby udało się eu- operacyjne. Gdyby mimo to zdołali utrzy- liwiało radykalną rozprawę z Wietnamem ropejskiej Osi pokonać Związek Radziecki, mać za każdym razem koncentrację głów- Północnym – strach przez zaangażowa- Amerykanie stanęliby przed trudnym wy- nych sił Połączonej Floty, być może prze- niem się ZSRR), z drugiej zaś część społe- borem. Jeśli pozwoliliby Hitlerowi na spo- bieg późniejszych walk wyglądałby inaczej. czeństwa, raczej mniejszość ale za to gło- kojne wykorzystywanie zasobów wszystkich Jednak jak się okazało było to niezmiernie śna i medialna, uważała ją za niemoralną podbitych krajów, to w ciągu dosłownie trudne. A jakby tego było mało, wprowa- i prowadzoną w niesłusznej sprawie. Przy kilku lat, III Rzesza mogłaby wyrosnąć na dzono do planów operacyjnych dodatkowy czym ku uciesze bloku komunistyczne- przeciwnika o porównywalnym z USA po- kierunek północny – Aleuty. I to do wyko- go potrafiła ona skutecznie narzucić ten tencjale przemysłowym i technicznym. nania równocześnie z operacją midwayską! pogląd „milczącej większości” a w konse- Przemawiałyby za tym możliwości produk- Kluczem do zrozumienia dlaczego do- kwencji władzom federalnym. Mamy tu za- cyjne, infrastrukturalne i surowcowe Euro- szło do bitwy o Midway jest sytuacja geo- tem dowód, że Amerykanie mogli odpu- py i Afryki Północnej, lecz również niezwy- polityczna, gospodarcza i militarna Japonii ścić, jeśli uznali konflikt za nieopłacalny kle wysoki poziom wiedzy technicznej (owe wiosną 1942 roku. A podstawową kwestią – pod względem ponoszonych strat (szero- współczesne know-how) i zdolności organi- odpowiedź na pytanie: w jaki sposób Cesar- ko rozumianych). Z drugiej strony wyco- zacyjnych, prezentowanych przez Niemców. stwo może zawrzeć korzystny pokój ze Sta- fanie się z katastrofy wietnamskiej rozwią- Gdyby do tego doszło, być może rewizja po- nami Zjednoczonymi? zało wówczas ręce Stanom Zjednoczonym lityki względem Japonii mogłaby okazać się Z całą pewnością Imperium Wschodzą- i pozwoliło dekadę później rzucić wyzwa- konieczna. Analogii nie trzeba szukać da- cego Słońca nie było w stanie zmusić Ame- nie Związkowi Radzieckiemu na polu eko- leko. Tak przecież stało się w latach pięć- ryki do kapitulacji. Bowiem jedynym na to nomicznym i technologicznym, na których dziesiątych, gdy Wojna Koreańska skłoniła sposobem byłaby okupacja terytorium USA ten ostatni był bez żadnych szans. Sym- Amerykanów do radykalnej zmiany ich po- i podyktowanie warunków pokoju w Wa- bolem tego wyzwania był program tzw. lityki względem okupowanej Japonii. Wo- szyngtonie. Japonia nie była do tego zdolna, Gwiezdnych Wojen, ogłoszony przez pre- bec perspektywy długotrwałej rywalizacji ze ani demograficznie, ani ekonomicznie, ani zydenta Ronalda Reagana. To zaś uzmy- Związkiem Radzieckim Japończycy stali się militarnie. I wiedzieli o tym nawet jej najbar- sławia nam, znaczenie kosztu utraconych ważnym i potrzebnym sojusznikiem a po- dziej fanatyczni i nieprzejednani wojskowi możliwości. Jednak była to już inna epoka. wojenne porachunki przestawały odgry- czy politycy. Posiadała dużo mniej ludności Na podobnej zasadzie udało się przecież wać rolę. Nie inaczej potoczyły się też losy niż Stany Zjednoczone, miała wielokrotnie Japonii wygrywać wojny z Chinami w la- Niemiec i Włoch po zakończeniu II wojny słabiej rozwinięte możliwości produkcyjne, tach 1894‑1895 i Rosją w latach 1904-1905. światowej. a co za tym idzie nie była w stanie wystawić Żadne z tych państw nie zostało zmiażdżo- Poza tym wbrew całej propagandzie, dostatecznej ilości środków walki, aby inwa- ne, choć oba poniosły liczne i kompromi- amerykańskie „interesy” w Chinach czy na zja na kontynent amerykański mogła roko- tujące klęski militarne. Zarówno Chiny, jak Dalekim Wschodzie miały w latach 1900- wać jakiekolwiek szanse powodzenia. i Rosję skłoniła do zawarcia pokoju kwestia 1945 charakter bardziej wirtualny i ży- Skoro nie można zmusić rywala do ka- całkowitej nieopłacalności konfliktu z Japo- czeniowy niż realny i wymierny. Zupełnie pitulacji, to jedynym wyjściem, aby skło- nią, który powodował tylko narastanie fer- inaczej było z Europą, najważniejszym part- nić go do zawarcia pokoju na dogodnych mentu wewnętrznego i wręcz groził prze- nerem gospodarczym Stanów Zjednoczo- dla siebie warunkach jest uczynienie woj- wrotem politycznym. Potencjał tych państw nych. Faszystowski kontynent byłby rów- ny dla niego nieopłacalną. Pojęcie opłacal- przekraczał jednak znacznie to co Kraj noznaczny z wyparciem stamtąd interesów ności ma zaś charakter złożony i subiektyw- Kwitnącej Wiśni mógł w długiej perspekty- amerykańskich i to jak najbardziej rzeczy- ny. Złożoność ta polega na tym, że może wie wystawić do boju. I choć japońska opi- wistych i materialnych. ona dotyczyć wielu kwestii, jak: straty de- nia publiczna oburzała się na „niepełne” Japonia mogła co prawda w każdej chwili mograficzne, koszty materialne, utracone wykorzystanie tych zwycięstw, to przenikli- zaproponować Stanom Zjednoczonym po- możliwości, rozterki moralne, aby wymie- wi politycy i wojskowi z cesarzem Mutsu- kój, rzecz jednak w tym, aby te ową ofer- nić tylko te najistotniejsze. W odniesieniu hito na czele zdawali sobie sprawę jak wie- tę przyjęły i to na strawnych warunkach. do strat demograficznych pytanie stawiane le kosztowały kraj te tryumfy i jak niewiele Żeby tak się stało Amerykanie musieliby sobie przez dany kraj brzmi: jak wielu zabi- brakowało do katastrofy w przypadku dal- uznać, że taki układ jest dla nich korzyst- tych i rannych jesteśmy w stanie zaakcepto- szego przedłużania się walk. niejszy niż perspektywa długotrwałej drogi

80 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński lotniskowiec Kaga – najpotężniejsza jednostka tej klasy w Japońskiej Marynarce Wojennej. Fot. „Maru Special” wojennej. A pamiętajmy w tym miejscu, że ców, bez których żadna ze stron nie mogła topiona. Przy czym z pozostałej szóstki na jej końcu zwycięstwo USA rysowało się nawet marzyć o pokonaniu rywala. W la- przynajmniej trzy okręty musiały przeby- jako niemal przesądzone. Tak, czy owak, Ja- tach czterdziestych XX wieku strategicz- wać na Atlantyku (tym bardziej, że Ranger, pończycy musieli dążyć do maksymalnego ne panowanie na morzu nie mogło już bo- Long Island i Charger kiepsko nadawały się wywindowania ceny amerykańskiego zwy- wiem zostać osiągnięte bez równoczesnego do innych operacji niż eskortowe i szkole- cięstwa i maksymalnego wydłużenie czasu panowania w powietrzu. Rozległość Oce- niowe). Gdy domykano plan w kwietniu potrzebnego do jego odniesienia. Na tym anu Spokojnego powodowała jednak, że lot- 1942 roku nie znano oczywiście rezultatów musiała polegać ich strategia wojenna i ni- nictwo bazujące na lądzie było niezdolne do Bitwy na Morzy Koralowym. Ale zapewne kłe nadzieje na sukces. zapewnienia wystarczającego wsparcia ope- wywiad bez większych problemów ustalił, Najskuteczniej można było ją realizować racjom desantowym. że Wasp i Ranger znajdowały się wówczas w warunkach militarnego panowania na Od początku wojny Japończykom uda- na wodach europejskich. Wiedziano rów- Oceanie Spokojnym, na wodzie i w powie- ło się utrzymywać przewagę nad Amery- nież, że co najmniej jeden z lotniskowców trzu. Raz oddane przez Amerykanów by- kanami w klasie lotniskowców. Gdy roz- Nimitza przebywa na wodach na wschód łoby dla nich trudne do odzyskania. Oczy- poczynali wojnę wzajemny stosunek liczby od Australii. Tym samym trafnie, choć nie- wiście najlepszym gwarantem takiego tych okrętów wynosił 10 do 8 na korzyść Ja- co przez przypadek, szacowali maksymal- panowania byłoby osiągnięcie przez flotę ja- ponii. Do bitwy na Morzu Koralowym, po ną ilość lotniskowców zdolnych do oporu pońską wyraźnej przewagi nad flotą ame- wejściu do służby Shōhō, podniósł się na pod Midway na nie więcej niż 3. Jednak nie rykańską, im większej, tym trwalszej i bez- 11 do 9. Do bitwy o Midway stosunek ten ulegało wątpliwości, że stocznie amerykań- pieczniejszej. był nawet jeszcze korzystniejszy bo wynosił skie pracują pełną parą i jest tylko kwestią Aby osiągnąć przewagę, należy wyelimi- 12 do 8, po wejściu do służby Junyō i Unyō. miesięcy, gdy przewaga ta zacznie topnieć nować taką liczbę okrętów przeciwnika, aby Od początku wojny Japończycy utracili tyl- aż zniknie całkowicie, a później będzie już stan marynarki własnej przewyższył stan ko jeden lotniskowiec, ale aż 3 nowe zasiliły tylko gorzej. marynarki wrogiej. Jednak jeśli wróg posia- ich flotę. Amerykanie również utracili jeden Należało zatem jak najszybciej zatopić da większy potencjał gospodarczy to utrzy- lotniskowiec (Lexington) i tylko jeden nowy lotniskowce przeciwnika, aby po wejściu manie przewagi może okazać się znacznie wsparł ich flotę (eskortowy Charger), choć do służby jego nowych okrętów lotniczych trudniejsze. Należy bowiem sukcesywnie budowa wielu była już na ukończeniu. wciąż dysponować bezpieczną przewa- niszczyć co najmniej tyle jego okrętów, ile Wydaje się zresztą, że sztabowcy japoń- gą. Problem w tym, że Amerykanie po lek- zdoła on wprowadzić do służby. scy po Bitwie na Morzu Koralowym szaco- cji otrzymanej w Pearl Harbor stali się dużo W odniesieniu do sytuacji Japonii w woj- wali ilość dyspozycyjnych amerykańskich mniej lekkomyślni i mieli pełną świado- nie na Pacyfiku brzmi to niemal niereal- lotniskowców na nie więcej niż 6. Lexington mość znaczenia swych lotniskowców. Naj- nie, jeśli uświadomić sobie skalę amery- został zatopiony a Yorktown, został co naj- lepszym tego dowodem były ich rajdy na kańskiej produkcji stoczniowej w okresie mniej poważnie uszkodzony przez lotnic- Mikronezję z lutego 1942 roku, gdy po jed- II wojny światowej. Ale już dużo sensow- two pokładowe w czasie wspomnianej bi- nodniowych wypadach Amerykanie na- niej, gdy ograniczymy powyższy warunek twy, zaś Saratoga była storpedowana przez tychmiast się wycofywali. Aby przechwycić tylko do jednej klasy okrętów – lotniskow- okręt podwodny i najprawdopodobniej za- tak działającego przeciwnika trzeba by znać

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 81 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 jego plany z odpowiednim wyprzedzeniem ków na Midway oznaczało, że Amerykanie wróciły w głowie japońskim sztabowcom. a na to Japończycy liczyć nie mogli. Aby zostaną zmuszeni do skoncentrowania Skutkiem tego było przyjęcie założenia, że zatem wywabić amerykańskie lotniskow- w obronie Hawajów przytłaczającej więk- cesarska marynarka jest w stanie prowa- ce do bitwy należało rzucić naprawdę sutą szości dostępnych na Oceanie Spokojnym dzić równoczesne operacje ofensywne na aż przynętę. Innymi słowy Japończycy musie- sił morskich i powietrznych odciążając inne trzech, bardzo od siebie oddalonych fron- li uderzyć w takie miejsce, którego Amery- fronty, przede wszystkim zaś Melanezję. To tach! Na południowym Pacyfiku, celem cał- kanie nie mogliby oddać bez twardej walki. zaś ułatwiłoby ekspansję japońską także na kowitego opanowania Nowej Gwinei, z naj- Z drugiej strony nie mogło to być miejsce, tym kierunku. większym jej ośrodkiem – Port Moresby, w którym amerykańska flota mogła otrzy- Na genezę bitwy o Midway miała jed- oraz Wysp Salomona. Z perspektywą dal- mać duże wsparcie ze strony lotnictwa z baz nak znaczący wpływ także druga stro- szego pochodu na Nowe Hebrydy, Samoa lądowych, gdyż pozbawiłoby to Japończy- na konfliktu. Dzięki osiągnięciom swo- i Fidżi a kiedyś może i Australię. Na central- ków przewagi w powietrzu, utrzymywa- ich deszyfrantów Amerykanie orientowali nym Pacyfiku, celem opanowania Midway. nej dzięki własnym lotniskowcom i lotnic- się coraz lepiej w zamierzeniach strony ja- Z wizją dalszego pochodu wzdłuż archipe- twu pokładowemu. Szczerze powiedziawszy pońskiej. Na Hawajach, w strukturze Flo- lagu Hawajów. I na północnym Pacyfiku, najlepszym takim miejscem już na pierwszy ty Pacyfiku, działało Biuro Wywiadu Bo- celem opanowania zachodnich Aleutów. rzut oka na mapę był atol Midway. jowego Marynarki Wojennej (ang. Navy Bez dalszych perspektyw. Tak się też składało, że był on idealnym Combat Intelligence Office) zwane potocz- Wszystkie powyższe operacje miały być punktem startowym do sukcesywnego pod- nie „Hypo”. Na czele tej instytucji stał ko- wykonywane w tak napiętym harmonogra- boju Hawajów, posuwając się wzdłuż archi- mandor Joseph Rochefort, który kierował mie, że siłom skierowanym na jeden kie- pelagu z północnego zachodu na południo- pracami nad odczytaniem kodu Cesarskiej runek trudno było wesprzeć którykolwiek wy wschód. Zdobycie zaś tego archipelagu Marynarki Wojennej, znanym jako JN25. z pozostałych. Co więcej uznano, że uderze- mogłoby wręcz horrendalnie podnieść ame- 12 maja zostało potwierdzone, że japoń- nie na Aleuty może odbywać się równocze- rykańskie koszty dalszego prowadzenia skim celem będzie Midway. śnie z akcją przeciw Midway. Pierwszy po- wojny pozbawiając Amerykanów znakomi- Czas naglił a wszystkie amerykańskie lot- ważny japoński błąd w bitwie o Midway cie położonej bazy morskiej w Pearl Harbor, niskowce znajdowały się na południowym został popełniony już na szczeblu plano- budowanej przez długie lata, olbrzymim na- Pacyfiku, związane z niedawno rozegraną wania strategicznego, daleko wcześniej niż kładem sił i środków. Za odbicie Wysp Ha- Bitwą na Morzu Koralowym. Zastawiona obie pacyficzne potęgi wyruszyły z baz, by wajskich Stany Zjednoczone musiałyby za- tam pułapka nie wypaliła, jednak teraz pod zmierzyć się w długo wyczekiwanym boju. płacić niezmiernie wysoką cenę i to pod Midway okazja znów się pojawiała. Nimitz Błędem tym był kierunek aleucki. każdym względem. się nie wahał, do walki miał zamiar wysta- Połączona Flota wystawiła do akacji pod Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, wić wszystko co miał najlepszego. Midway m.in. 6 lotniskowców, 3 pancerni- przestaje dziwić niezwykłe wyczucie Ame- Kwestię uderzenia na Midway postawił ki, 4 krążowniki liniowe, 10 krążowników rykanów. Gdy tylko zorientowali się, że Ja- przed Japońską Marynarką Wojenną ad- ciężkich i 4 krążowniki lekkie. W operacji pończycy szykują poważniejszą operację mirał Yamamoto Isoroku. Wybór tego ato- tej główna rola przypadła Zespołowi Ude- floty natychmiast zaczęli podejrzewać iż lu jako kolejnego etapu japońskiej ekspan- rzeniowemu wiceadmirała Nagumo, gru- chodzi o Midway, reszta była już tylko kon- sji był niezwykle przemyślany i doskonale pującemu wielkie lotniskowce Akagi, Kaga, sekwencją. wybrany. Uderzenie w to miejsce dawało Ja- Hiryū i Sōryū. Otrzymał on do wykonania Jak z powyższej analizy wynika, z opera- pończykom szansę na osiągnięcie najdalej trzy zadania. Po pierwsze, miał wyprowa- cją midwayską Japończycy wiązali nadzieje idących korzyści na jakie mogli liczyć w tej dzić uderzenie na atol. Jego celem było wy- na osiągnięcie dwóch celów: zajęcia Midway fazie konfliktu z USA. Stwierdzenie to może eliminowanie wrogiego lotnictwa, znisz- i zatopienia spieszących atolowi z pomocą na pierwszy rzut oka szokować, skoro wie- czenie instalacji obronnych oraz zatopienie amerykańskich lotniskowców. Przy czym my jak Bitwa o Midway się skończyła, lecz okrętów znajdujących się w pobliżu atolu. ten ostatni miał charakter priorytetowy należy pamiętać, że czym innym jest wy- Po drugie, miał zniszczyć wrogie lotniskow- i jego osiągnięciu miały zostać podporząd- bór właściwego celu a czym innym jest jego ce przeciwnika, które znalazłyby się pod kowane wszelkie działania floty. Zadanie li- osiągnięcie! Midway. Zadanie to należy uznać za prio- kwidacji najpoważniejszej siły Floty Pacyfi- Gdyby po spodziewanym triumfie w bi- rytetowe. Zasadniczo zakładano, że przej- ku spocząć miało na dużych lotniskowcach twie powietrzno-morskiej pod Midway, ście do jego wykonania nastąpi dopiero po wiceadmirała Nagumo Chūichi. Z kolei nie złamano woli walki u Amerykanów, zneutralizowaniu amerykańskiego lotnic- opanowanie atolu miało dać Japończykom co było niemal pewne, zdobyty przyczółek twa bazowego, gdyż wówczas Zespół Ude- trzy korzyści. Doraźnie, pozwalało na roz- pozwalał na kontynuację hawajskiej ofen- rzeniowy uzyskiwał pełną swobodę manew- szerzenie zasięgu rozpoznania powietrzne- sywy. Przy czym w znacznie korzystniej- ru. Jednak należy podkreślić, że plan nie go na rejon Hawajów, a tym samym na lep- szych dla Japonii warunkach niż to mia- wykluczył całkowicie napotkania amery- szą orientację w ruchach Floty Pacyfiku. łoby miejsce w toku inwazji na Midway. kańskich okrętów przed wyprowadzeniem Dalekosiężnie, dawało Japończykom wy- Należy jednak podkreślić, że samo opano- uderzenia na Midway. W razie natknięcia suniętą bazę polową do dalszego pochodu wanie Midway w żadnym razie nie przesą- się na nie, najważniejszą misją Nagumo by- wzdłuż Archipelagu Hawajskiego. Po wpad- dzało losu Hawajów. Uczyniłoby jedynie łoby zniszczenie nieprzyjaciela. Po trzecie, nięciu Midway w ręce Cesarstwa, samoloty ich podbój realnym. ostatnim zleceniem było przerzucenie na bazowe mogły, w oparciu o tamtejsze lotni- Zakończenie podboju Azji Południowo- Midway grupy samolotów myśliwskich jako sko, wspierać kolejne operacje floty, a przy- -Wschodniej oraz pokazowe uderzenia lot- powietrznego garnizonu atolu, gdy tylko stań mogła dać prowizoryczne oparcie dla niskowców na Australię i Cejlon, otwierały pas startowy na Midway zostanie ponownie tych okrętów Połączonej Floty, które dozna- przed flotą japońską możliwość skierowa- oddany do użytku. łyby uszkodzeń lub potrzebowałyby zaopa- nia sił na inne kierunki. Jednak pięciomie- Zespół Inwazyjny otrzymał on dwa zada- trzenia. Wreszcie usadowienie się Japończy- sięczne, niemal nieprzerwane sukcesy prze- nia. Przed desantem na Midway planowa-

82 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński lotniskowiec Hiryū – do końca rozpaczliwie walczący o zmianę losów bitwy o Midway. Fot. zbiory Shizuo Fukui no zająć wyspę Kure. Zamierzano założyć nadciągającej floty cesarskiej. Po drugie, 3 czerwca 1942 roku o godz. 09:04 ode- na niej bazę wodnosamolotów. Stacjonu- miał uderzyć na nią siłami lotnictwa ba- brano na Midway meldunek z samolotu jące tam maszyny miały zapewnić, jeszcze zowego. Po trzecie, miał bronić przestrze- rozpoznawczego. Stało się oczywiste, że Ja- w trakcie trwania bitwy, wzmocnienie roz- ni powietrznej nad Midway celem zmini- pończycy nadciągają. Garnizon na Midway poznania powietrznego oraz wsparcie dla malizowania zniszczeń ze strony wrogiego zareagował na dane swoich zwiadowców wojsk walczących na Midway. Zaś po jej za- lotnictwa. Po czwarte, w razie niepowo- natychmiast. Wysłano bombowce, które za- kończeniu wspierać obronę atolu na wypa- dzenia w bitwie powietrzno-morskiej, gar- atakowały nieskutecznie japońskie okręty dek kontrataku Floty Pacyfiku. Jednak za- nizon miał stawić czoło japońskiej inwazji rozpoczynając bitwę. Na wiadomość o po- sadniczą misją Zespołu Inwazyjnego było na Midway. jawieniu się floty japońskiej kontradmirał opanowanie Midway. Wojska desantowe Podstawowym zadaniem okrętów pod- Fletcher postanowił zbliżyć się do Midway. miały zająć atol 6 czerwca, a następnie jak wodnych miało być dostarczanie informacji W nocy 4 czerwca ustawił oba amerykań- najszybciej doprowadzić lotnisko do sta- o ruchach japońskiej floty na wodach ota- skie zespoły operacyjne w odległości oko- nu używalności, aby mogły na nim wylądo- czających Midway oraz jej atakowanie. ło 200 mil na północny wschód od atolu wać japońskie samoloty. Następnie należało Zespołem Uderzeniowym dowodził w oczekiwaniu na informację o japońskich uruchomić przystań w lagunie, tak aby była kontradmirał Frank Fletcher. Jego trzo- lotniskowcach. ona zdolna do obsługi 12 miniaturowych nem były lotniskowce Yorktown, Enterpri- Pomimo że Amerykanie oczekiwa- okrętów podwodnych i 5 kutrów torpedo- se i Hornet. Miały one odegrać główną rolę li przeciwnika i prowadzili rozległe rozpo- wych, które miały stanowić morski garni- w bitwie. Podstawowym zadaniem zespołu znanie powietrzne, Kidō Butai zdołał po- zon Midway. było zniszczenie swojego japońskiego od- dejść pod Midway nie wykryty. Tuż przed Zespołem Odwodowym dowodził osobi- powiednika. Dopiero po jego wykonaniu świtem 4 czerwca 1942 roku z pokładu jego ście naczelny dowódca Połączonej Floty ad- mógł on przejść do likwidowania pozosta- lotniskowców rozpoczął się start samolo- mirał Yamamoto Isoroku. Teoretycznie miał łych zgrupowań wroga. Od Zespołu Ude- tów do ataku na atol. Nieco wcześniej wy- on stanowić odwód dla pozostałych zespo- rzeniowego zależał los bitwy. W razie jego słano również samoloty rozpoznawcze na łów operacyjnych. Jednak szczerze powie- klęski upadek Midway byłby wyłącznie poszukiwania lotniskowców US Navy. Na- dziawszy dość trudno powiedzieć jak Ja- kwestią czasu. gumo wysłał jedynie część posiadanych sił pończycy wyobrażali sobie wsparcie z jego 28 maja 1942 roku (Tokio – 29 maja) powietrznych, pozostawiając odwód na wy- strony. Wyodrębniono również zespół okrę- jako pierwszy wypłynął 16. Zespół Ope- padek wykrycia nieprzyjacielskich okrętów. tów podwodnych. racyjny kontradmirała Raymonda Spru- Nalot okazał się niepełnym sukcesem i ko- Wodzem całości amerykańskich sił wy- ance’a. Dopiero 30 maja (Tokio – 31 maja) nieczne było jego powtórzenie nim ruszy znaczonych do obrony Midway był admirał wypłynął 17. Zespół Operacyjny kontrad- desant. Tymczasem wciąż nie było wieści Chester Nimitz. Jednak główną rolę odgry- mirała Franka Fletchera, któremu przypa- z rozpoznania o wykryciu amerykańskiej wał zespół okrętów kontradmirała Franka dło dowodzenie w morzu całą trójką lotni- floty. Nagumo nakazał więc przezbrojenie Fletchera, w skład którego wchodziły m.in. skowców i ich osłoną. Oba amerykańskie maszyn odwodowych, które zamierzał wy- 3 lotniskowce, 7 krążowników ciężkich zespoły operacyjne połączyły się 2 czerwca słać jako drugą falę ataku na Midway. Jed- i 1 krążownik lekki. (Tokio – 3 czerwca). 3 czerwca amerykań- nak niedługo później nadszedł meldunek Przed Garnizonem Midway-Kure po- ski zespół zajął pozycję wyczekiwania w od- z rozpoznania o dostrzeżeniu amerykań- stawiono cztery zadania. Po pierwsze, miał ległości około 260 mil na północny wschód skich okrętów. Nagumo zdecydował o po- zadbać o jak najwcześniejsze wykrycie od tego atolu. nownym przezbrojeniu i zaatakowaniu

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 83 Wojna na Pacyfiku. Okres przewagi japońskiej 7 XII 1941-6 VI 1942 wykrytego przeciwnika. Długo jednak re- Tymczasem kończono przygotowania na błąd wroga szykując się do nocnej bitwy konesans nie zawiadamiał o obecności lot- do kontruderzenia na amerykańskie lot- przy użyciu torped i artylerii, lecz Ameryka- niskowców w amerykańskim zespole i ja- niskowce, gdy w japońskim zespole rozpę- nie nie dali się na to złapać. Yamamoto był poński dowódca wahał się z decyzją. Gdy tało się piekło. Przełom w bitwie zapewni- zmuszony nakazać odwrót. w końcu otrzymał potwierdzenie najgor- ły bombowce nurkujące z lotniskowców 5 czerwca 1942 roku był najbardziej po- szych obaw popełnił swój największy błąd Enterprise i Yorktown. Zatopiły one trzy ja- nurym dniem w dziejach Japońskiej Ma- zawieszając wyrzucenie samolotów uderze- pońskie lotniskowce Akagi, Kaga i Sōryū. Je- rynarki Wojennej. Zdarzały się co praw- niowych do czasu sprowadzenia na pokła- dynym ocalałym lotniskowcem był Hiryū. da Flocie Wschodzącego Słońca odwroty dy maszyn powracających znad Midway. Walka nie została jednak doprowadzona do taktyczne, jakichś drobnych i drugoplano- Amerykanie wykryli położenie Kidō końca. Ruch należał do Japończyków. Oca- wych sił, ale jak dotąd nigdy nie spotkało to Butai niedługo przed japońskim nalotem lały okręt lotniczy wysłał dwie fale samolo- sił głównych Połączonej Floty. Dla ludzi wy- na Midway. Jako pierwsze uderzyły samo- tów przeciw zespołowi Fletchera. Uszkodzi- chowanych na samurajskim etosie i kodek- loty z atolu. Ich pięć kolejnych fal przypu- ły one ciężko lotniskowiec Yorktown, który su Bushidō, każdy odwrót, nawet najmniej- ściło nieskuteczny atak okupiony ogrom- został następnie dobity przez japoński okręt szy, powodował uczucie wstydu i wyrzuty nymi stratami. Podobny los spotkał trzy podwodny. Fletcher również nie odpusz- sumienia, w natężeniu trudnym do poję- następne fale złożone z samolotów torpe- czał i gdy Hiryū właśnie kończył przygoto- cia dla „ludzi zachodu”. A skala tej rejtera- dowych z lotniskowców Fletchera. Wal- wania do wysłania trzeciej fali ataku, ame- dy była ogromna, zatem i upokorzenie było ka z tymi ostatnimi na tyle jednak zaab- rykańskie bombowce przypuściły szturm, nie mniejsze. sorbowała japońskie myśliwce, że otwarła który zakończył się zatopieniem cesarskiego Tymczasem Amerykanie przeszli do fazy się droga do ataku dla pokładowych bom- lotniskowca, w praktyce unicestwiając trzon pościgu. Był on jednak prowadzony mało bowców nurkujących. zespołu Nagumo. Japończycy liczyli jeszcze zdecydowanie i udało się im ostatecznie za- topić jeszcze tylko krążownik ciężki Miku- Japoński krążownik ciężki Mogami holowany po ciężkich uszkodzeniach doznanych pod Midway. ma oraz uszkodzono inny okręt tej klasy. Dość symboliczny wyraz tego co stało się między 3 a 6 czerwca 1942 roku. Fot. „Maru Special” 6 czerwca Nimitz uznał, że kontynuacja po- ścigu nie rokuje dalszych sukcesów i zakoń- czył bitwę. Podsumowanie Sukcesy japońskiego oręża w pierwszym półroczu Wojny na Pacyfiku były ogrom- ne i wręcz zaskakujące. Pod względem za- jętych obszarów Imperium Wschodzące- go Słońca przewyższyło znacznie swego niemieckiego sojusznika. W czerwcu 1942 roku jego granice rozciągały się od Birmy na zachodzie do Wysp Gilberta na wscho- dzie i od Aleutów na północy do Wysp Sa- lomona na południu. Jednak choć zadano Aliantom poważne straty, nie zdołano zła- mać ich sił zbrojnych. Japońska Marynar- ka Wojenna nie wykorzystała ani rajdu na Oceanie Indyjskim do zniszczenia brytyj- skiej Floty Wschodniej, ani Bitwy na Mo- rzu Koralowym dla pognębienia ame- rykańskiej Floty Pacyfiku. Tymczasem warunkiem powodzenia japońskiej strate- gii wojennej było zniszczenie wrogich lot- niskowców i opanowanie Hawajów. Bitwa o Midway miała tu przełomowe znacze- nie. Jej najistotniejszym efektem było zato- pienie 4 wielkich cesarskich lotniskowców, które stanowiły o względnej przewadze Ja- ponii na Oceanie Spokojnym. Rozmiar tej klęski miał daleko idące skutki dla dalszego przebiegu konfliktu. Japończycy co prawda nie planowali jeszcze przechodzić do obro- ny, lecz Amerykanie nie zamierzali dać im czasu na przygotowanie kolejnej ofensywy. Sami rozpoczęli kontratak lądując w sierp- niu 1942 roku na Guadalcanalu, gdzie przez kolejne pół roku miała rozegrać się batalia o przejęcie inicjatywy. To już jednak temat na inną opowieść.

84 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Słaba jakościowa, lecz bardzo interesująca fotografia, sta- Michał A. Piegzik wiacza min Okinoshima w czasie desantu na Tulagi.Tekst Fot. „Maru Special”

Nieznany epizod wojny na Pacyfiku Zajęcie Tulagi oraz Guadalcanalu przez Japończyków w maju-czerwcu 1942 roku Wojna na Pacyfiku nowczo, aby zapobiec niepohamowanej roku sytuacja geopolityczna wydawała się Gdy w 1926 roku zmarł cesarz Yoshihito, ekspansji Kraju Kwitnącej Wiśni. być dla Tokio bardzo korzystna. W związku japońscy militaryści-nacjonaliści, skupieni Japończycy, znając stanowisko Waszyng- z wybuchem wojny w Europie, klęską Ho- wokół młodszych oficerów Cesarskiej Ar- tonu, nie zamierzali zrezygnować z reali- landii oraz zaangażowaniem Wielkiej Bry- mii Japońskiej, w krótkim czasie wykorzy- zacji własnych planów, tj. „zebrania ośmiu tanii w obronę macierzystych wysp, sztab stali kryzys rodzimej demokracji do uzy- rogów świata pod jednym dachem”. Pod Japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej skania znaczących wpływów w rządzie. Już koniec lipca 1941 roku Stany Zjednoczone stwierdził, iż obok koniecznego uderzenia w połowie lat trzydziestych XX wieku po- w porozumieniu z Wielką Brytanią oraz Ho- we U.S. Navy na Pacyfiku, należy jednocze- lityka wewnętrzna oraz zewnętrzna Tokio lenderskimi Indiami Wschodnimi zamrozi- śnie zaatakować najsłabsze ogniwa wrogie- została podporządkowana jednemu nad- ły wszelkie aktywa Japonii, co w praktyce go sojuszu, czyli brytyjskie posiadłości oraz rzędnemu celowi – osiągnięciu całkowitej oznaczało embargo handlowe na wszystkie Holenderskie Indie Wschodnie. Bez zna- dominacji Cesarstwa Japonii w Azji Połu- surowce naturalne. Japońskim siłom zbroj- czącej pomocy Amerykanów oba europej- dniowo-Wschodniej. Na wzór nazistowskiej nym i gospodarce, uzależnionym w prawie skie państwa miały być skazane na porażkę. ideologii „rasy panów”, Japończycy uznali, 90% od amerykańskich i holenderskich do- Jednym z najważniejszych punktów ja- iż mają prawo do zagarnięcia cudzych ziem staw ropy naftowej, w ciągu dwóch lat grozi- pońskiego planu wojny z Stanami Zjed- oraz eksploatowania z nich surowców natu- ła tragiczna zapaść. Tokio, aby nie dopuścić noczonymi, Wielką Brytanią oraz Ho- ralnych, które były niezbędne dla japońskie- do takiego scenariusza, postanowiło zaata- lenderskimi Indiami Wschodnimi było go przemysłu. kować demokratyczne mocarstwa i raz na założenie, iż Royal Navy oraz przede wszyst- Zagarniając Mandżurię oraz atakując zawsze ustanowić japoński ład w Azji Połu- kim U.S. Navy będą prowadzić działania na kilka lat później Chiny, Japonia przewidy- dniowo-Wschodniej. Atlantyku. Dzięki zaangażowaniu Anglosa- wała, iż jej podboje nie zostaną zaakcep- sów na dwóch teatrach wojennych Japońska towane przez społeczność międzynarodo- Generalny kierunek południowy Cesarska Marynarka Wojenna miała w cią- wą. Agresywne kroki wobec Chińczyków Choć Japończycy dążyli do wywołania gu pięciu miesięcy zająć obszar od Gange- szczególnie potępiły Stany Zjednoczone, kolejnej wojny, przeprowadzone przez nich su aż po Hawaje, który byłby ograniczo- Wielka Brytania oraz Holandia, które po- analizy już w 1939 roku wykazały, iż w per- ny od południa przez Australię oraz Nową siadały własne interesy w Azji Południowo- spektywie kolejnej dekady ich państwo nie Zelandię. Po zdobyciu tak rozległych tere- -Wschodniej. Gdy w lecie 1940 roku Japo- będzie zdolne podjąć równorzędnej walki nów Japończycy zamierzali przejść do de- nia wymusiła na marionetkowym rządzie ze Stanami Zjednoczonymi i ich potencjal- fensywy i wydać Amerykanom walną bitwę Vichy „przekazanie” kluczowych baz w In- nymi sojusznikami. Jeżeli istniała okazja na morską, w której słabsza liczebnie Marynar- dochinach Francuskich, Amerykanie zro- zwycięstwo, to tylko w najbliższych latach, ka Wojenna Stanów Zjednoczonych na Pa- zumieli, iż razem z Brytyjczykami oraz kiedy amerykański przemysł nie był jeszcze cyfiku miała zostać zniszczona, a Waszyng- Holendrami muszą działać bardziej sta- przygotowany do wojny. W sierpniu 1940 ton, Londyn i Haga zmuszone do uznania

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 85 Nieznany epizod wojna na Pacyfiku

Dzięki dużej przestrzeni ładunkowej wykorzystywano stawiacz min Okinoshima jako transportowiec. Fot. „Ships of the World” japońskiej strefy wpływów w Azji Południo- na Południowym Pacyfiku) od reszty so- li wykorzystać do wybudowania tam bazy wo-Wschodniej. juszników oraz wyeliminować je z dalszych wodnosamolotów oraz przystani dla okrę- Pierwszym japońskim ruchem przeciwko działań wojennych. tów. Z racji na swe położenie, opanowanie Stanom Zjednoczonym był niespodziewany Wykorzystując zaskoczenie aliantów Tulagi mogło przyczynić się do oflankowa- atak na Pearl Harbor, który skutkował zneu- oraz ich czasową niemoc, do końca kwiet- nia alianckich pozycji na Nowej Gwinei od tralizowaniem większości stacjonujących nia 1942 roku Japończycy zrealizowali więk- wschodu, co zdaniem japońskiej admirali- tam pancerników U.S. Navy. Japończycy za- szość zaplanowanych na I etap wojny zadań. cji powinno znacznie ułatwić zdobycie Port kładali, iż podczas powietrznego uderzenia Największą wartość dla Tokio przestawia- Moresby. W razie zwycięstwa Inoue nad uda się im zniszczyć również część amery- ły podbite Holenderskie Indie Wschodnie, U.S. Navy, Japończycy planowali również, kańskich lotniskowców, lecz w chwili wybu- dzięki którym japoński przemysł uzyskał iż dzięki Tulagi zdobędą na przełomie maja chu wojny Lexington i Enterprise, o czym do- dostęp do upragnionych roponośnych pól i czerwca resztę Wysp Salomona, a w dal- wiedziała japońska admiralicja w trakcie naftowych. Choć Amerykanie bronili się szej kolejności Fidżi, Nową Kaledonię oraz operacji, nie znajdowały się na Hawajach. Sa- jeszcze na Corredigorze, kwestią czasu po- Samoa. Linia zaopatrzeniowa, która łączyła moloty Zespołu Uderzeniowego (jap. Kidō został fakt, kiedy także całe Filipiny znajdą Australię i Nową Zelandię ze Stanami Zjed- Butai) wiceadmirała Nagumo Chūichi nie się w rękach Japonii. Kolejnym celem posta- noczonymi miała zostać przerwana. zniszczyły także instalacji bazowych oraz wionym przez Japońską Marynarką Wojen- Od końca XIX wieku wschodnia część miejscowej stoczni. Japoński atak z 7 grud- ną miało być całkowite opanowanie Nowej archipelagu Wysp Salomona, w tym Tula- nia (czasu hawajskiego), choć znacząco osła- Gwinei, a w szczególności stolicy jej austra- gi (jako stolica protektoratu) znajdowała się bił siły morskie i powietrzne Stanów Zjedno- lijskiej części – Port Moresby. Japończycy pod zarządem Wielkiej Brytanii. Londyn, czonych na Pacyfiku, sprawił, iż Amerykanie zakładali, iż dzięki przejęciu tego miasta- pomimo stopniowo rosnącego zagrożenia zostali wciągnięci w wojnę, która zmobilizo- -portu uzyskają bezpośredni dostęp do Au- ze strony Japonii, przez całe lata dwudzieste wała ich do realizacji jednego celu – defini- stralii, którą będą w stanie zneutralizować i trzydzieste XX wieku nie podjął żadnych tywnego pokonania Japonii. za pomocą nieustannych nalotów bombo- starań, aby umocnić swoją kolonię. W 1939 Równolegle do ataku na Pearl Harbor ja- wych. Inwazja na północne wybrzeże nie roku rezydentem Brytyjskiego Protektora- pońskie wojska rozpoczęły operacje ma- była poważnie brana pod uwagę. tu Wysp Salomona mianowano Williama jące na celu opanowanie Wake, Guam, Sztab Cesarskiej Marynarki Wojennej S. Marchanta, który trzy miesiące po wybu- Tajlandii, północnej części Półwyspu Ma- powierzył zdobycie Port Moresby, Lae, Sa- chu wojny na Pacyfiku zarządził ewakuację lajskiego, Filipin oraz brytyjskiej części lamaua (Nowa Gwinea) dowódcy 4. Floty, brytyjskiego personelu z Tulagi do Austra- Borneo. Po zdobyciu wymienionych ob- wiceadmirałowi Inoue Shigeyoshiemu. Ja- lii. W związku z groźbą japońskiej inwazji szarów Tokio zamierzało przystąpić do dru- pończyk, mając pod swoją komendą więk- na wyspę, kilka tygodni później także Mar- giej fazy podbojów, która obejmowała resz- szość dostępnych jednostek na Południo- chant wraz ze swoim sztabem został prze- tę Malajów, Singapur, część Holenderskich wym Pacyfiku, otrzymał również zadanie niesiony na Malaitę. Indii Wschodnich oraz archipelag Wysp opanowania Tulagi – wysepki o powierzch- W chwili gdy Japończycy parli na po- Bismarcka. W ostatniej kolejności w ja- ni niespełna 6 km2, leżącej w centrum archi- łudnie, zdobywając kolejne terytoria, siły pońskich rękach miała znaleźć się Sumatra, pelagu Wysp Salomona. Wybór tego miej- obronne Tulagi składały się zaledwie z 21 Jawa oraz reszta Nowej Gwinei, które po- sca nie był jednak przypadkowy. Przy Tulagi australijskich komandosów kapitana A. Go- winny skutecznie odizolować Australię oraz znajdowała się jedyna w regionie głęboko- ode’a z 2/1 Samodzielnej Kompanii oraz 25 Nową Zelandię (ostatnie bastiony aliantów wodna zatoka, którą Japończycy zamierza- ludzi z personelu lotniczego 11. Eskadry

86 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Frachtowiec Azumasan Maru na przedwojennej fotografii w barwach Mitsui Line. Fot. „Ships of the World”

RAAF (Królewskich Australijskich Sił Po- mi objął kontradmirał Frank Fletcher. Oba Maru, Hagoromo Maru, Noshiro Maru Nr 2 wietrznych) pod komendą F/O1 R. Peaga- zespoły wypłynęły do boju dnia 27 kwietnia i Tama Maru, które razem z niszczycielami ma. Australijczycy dysponowali na miejscu i cztery dni później połączyły się ze sobą na Kikuzuki i Yūzuki; stawiaczami min Okino- 4 łodziami latającymi PBY Catalina. Morzu Koralowym, gdzie spodziewano się shima3, Kōei Maru; trałowcami Wa 1, Wa 2; Już na początku kwietnia Tulagi stało się napotkać jednostki nieprzyjaciela. obiektem regularnych japońskich nalotów 1. Flying Officer – pol. latający oficer stopień utwo- 2 rzony w RAF oraz przyjęty przez brytyjskie dominia. bombowych z Rabaulu (Nowa Brytania) . Inwazja na Tulagi Jego odpowiednikiem w armii lądowej był stopień pod- Choć obrońcy posiadali zaledwie kilka ka- Dnia 30 kwietnia japoński zespół prze- porucznika. 2. Pierwszy japoński nalot na Tulagi miał miejsce rabinów maszynowych i żadnego dzia- znaczony do zajęcia Tulagi opuścił Rabaul. 22 stycznia, kiedy to pojedyncza maszyna zrzuciła swo- ła przeciwlotniczego, japońskie bomby nie Około 400 ludzi, w większości pochodzą- je bomby na pozycje obrońców, lecz nie wyrządziła żad- zdołały wyrządzić większych strat. O nad- cych z 3. Specjalnego Oddziału Desantowe- nych szkód. 3. Okinoshima została wykorzystana przez Japończy- chodzących maszynach wroga Australijczy- go „Kure” oraz Batalionu Konstrukcyjnego, ków w operacji zajęcia Tulagi jako transportowiec pie- cy dowiadywali się zwykle od bratnich ob- załadowano na transportowce Azumasan choty. serwatorów wybrzeża na Guadalcanalu. Wyładunek desantu z transportowca na barki typu „Daihatsu”. Fot. „Maru Special” Począwszy od trzeciej dekady kwiet- nia Japończycy, szykując się do inwazji na Port Moresby i Tulagi, zintensyfikowali po- wietrzne rajdy na Wyspy Salomona. Dnia 25 kwietnia grupa uderzeniowa złożona z 8 bombowców pojawiła się nad Tulagi, lecz zrzucone przez nią ładunki okazały się nie- celne. Sześć dni później japońskie samolo- ty ponownie zaatakowały wyspę, tym razem jednak zdołały poważnie uszkodzić jedną z Catalin. Pozostałe alianckie łodzie latają- ce zostały jeszcze tego samego dnia przenie- sione do Australii. Zamiary Japońskiej Cesarskiej Marynar- ki Wojennej wobec Port Moresby oraz Tu- lagi, znane powszechnie pod kryptonimem Operacja „MO” (jap. MO Sakusen), zostały przejrzane przez aliancki wywiad w trzeciej dekadzie kwietnia. Amerykanie, broniąc Australii w ramach obszaru ANZAC, do zatrzymania Japończyków wyznaczyli Task Force 17 i Task Force 11, utworzone odpo- wiednio wokół lotniskowców Yorktown i Le- xington. Komendę nad amerykańskimi siła-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 87 Nieznany epizod wojna na Pacyfiku

a także ścigaczami okrętów podwodnych Toshi Maru Nr 3 i Tama Maru Nr 8 utwo- rzyły trzon sił inwazyjnych. Komendę nad zespołem objął kontradmirał Shima Kiy- ohida. Japończycy, aby zapewnić konwojo- wi należytą eskortę, zaangażowali do misji Grupę Osłonową kontradmirała Aritomo Gotō złożoną z lotniskowca lekkiego Shōhō, krążowników ciężkich Aoba, Kako, Furuta- ka, Kinugasa oraz niszczyciela Sazanami, które w chwili ataku na Tulagi miały znajdo- wać się na zachód od Wysp Salomona. Do grupy Gotō, z identyczną misją osłaniania zespołu inwazyjnego, przydzielono wkrót- ce także Grupę Wsparcia kontradmirała Kuninoriego Marumo złożoną z krążowni- ków lekkich Tenryū, Tatsutsa, tendra wod- nosamolotów Kamikawa Maru oraz trzech kanonierek. Zaraz po zdobyciu Tulagi siły Gotō oraz Marumo miały dołączyć do ze- społu Inoue i wziąć udział w głównej opera- cji – ataku na Port Moresby. Płynący na południowy-wschód ku wschodowi konwój Shimy został dnia 2 maja zauważony przez jednego z alianc- kich obserwatorów wybrzeża na Bouga- inville, a kilka godzin później także przez kolejnego, znajdującego się na Nowej Geo- rgii. Obaj „zwiadowcy” poinformowa- li o swym odkryciu odpowiednie jednost- ki, które w ekspresowym tempie zarządziły ewakuację całego garnizonu Tulagi. Wcze- snym rankiem dnia 3 maja australijscy ko- mandosi oraz personel lotniczy RAAF opuścili wyspę na dwóch łodziach i odpły- nęli na wschód, w stronę Nowych Hebry- dów. Od tej pory Tulagi całkowicie już sta- Wodnosamoloty Aichi E13 A1 „Jake” na pokładzie transportowca wodnosamolotów Kamikawa ło otworem przed Japończykami. Maru. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe Lekki krążownik Yubari wchodził w skład Grupy Wsparcia kontradmirała Marumo. Fot. zbiory Shizuo Fukui

88 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Nieznany epizod wojna na Pacyfiku

* * * W chwili, gdy Australijczycy oddalali się od Tulagi przez Kanał Lengo, obok wysy- py Savo przepłynęły japońskie siły inwazyj- ne, które niebawem znalazły się w Cieśni- nie i zbliżyły się do Tulagi. Transportowce zrzuciły swoje kotwice, a żołnierze stopnio- wo zapełniali barki desantowe. Lądowanie przebiegło bez komplikacji i kilka godzin po pojawieniu się na lądzie Japończycy rozpo- częli budowę przystani w Tulagi oraz schro- nów na sąsiednich wysepkach Gavutu i Ta- nambogo. W godzinach wieczornych na miejscu wylądowało kilka łodzi latających, a Gotō, pewny, iż operacja zajęcia Tulagi za- kończyła się sukcesem, nakazał wszystkim samolotom powrócić na Shōhō, po czym wycofał swój zespół na zachód, aby wziąć udział w bitwie o Port Moresby. O zajęciu Tulagi przez Japończyków jesz- Amerykański bombowiec nurkujący Douglas „Dauntless” na pokładzie lotniskowca. cze tego samego dnia dowiedział się Flet- Fot. zbiory Seweryna Fleischera cher, którego Task Force 17 oraz 11 znaj- dowały się na południe od japońskich dwugodzinnym locie maszyny znalazły się ły również lekko pokiereszowaną Okino- pozycji na Tulagi. Amerykanin, uznając, iż nad Tulagi. Jako pierwsze zaatakowały De- shimę. Reszta sił Shimy kontynuowała swo- tego dnia nie nastąpi atak na Port Moresby, vastatory, które obrały za ofiary niszczycie- je zdania. nakazał, aby Yorktown odłączył się od Le- le, jak się wydawało pilotom, wrogi krążow- Brak znaczących sukcesów w pierwszym xingtona i wziął kurs na Guadalcanal. Do nik lekki oraz transportowce. Około 1000 uderzeniu sprawił, iż Amerykanie posta- godz. 07:02 dnia 4 maja z pokładu Yorktow- jardów od celu lotnicy wypuścili do wody nowili ponownie posłać nad Tulagi eska- na wystartowała grupa uderzeniowa złożo- torpedy i po chwili zanotowali łącznie pięć dry Taylora, Burcha oraz Shorta (bez jedne- na z 12 bombowców torpedowych Douglas trafień. Do akcji przeciwko Japończykom go Devastatora oraz Dauntlessa z 5. Eskadry TBD-1 Devastator (5. Eskadra Bombow- niebawem przystąpiły z kolei Dauntles- Bombowej). Około godz. 12:00 maszyny ców Torpedowych pod komendą koman- sy, które ze zmiennym szczęściem zrzuci- nadleciały nad wyspę i tym razem ataku- dora porucznika Taylora) oraz 28 bombow- ły swoje bomby. Wykorzystawszy wszystkie jące maszyny zatopiły wszystkie trzy kano- ców nurkujących Douglas SBD-3 Dauntless dostępne środki, Amerykanie zawrócili nierki, oba trałowce oraz ścigacz okrętów (5. Eskadra Zwiadowcza pod komendą ko- na Yorktowna. W wyniku nalotu znacząco podwodnych Tama Maru Nr 8. W przecią- mandora podporucznika Burcha, 5. Eska- ucierpiał niszczyciel Kikuzuki, który wkrót- gu kilkunastu minut nad polem walki poja- dra Bombowców Nurkujących pod ko- ce został wyrzucony przez Japończyków na wiły się również cztery myśliwce Grumman mendą podporucznika Shorta). Po prawie brzeg Gavutu. Japońskie straty obejmowa- F4F Wildcat, które w powietrznych poje- Wrak niszczyciele Kikuzuki u brzegu Tulagi. Fotografia pochodzi z 1944 roku, kiedy to wrak został podniesiony przez 34th Construction Batalion U.S. Navy. Fot. „Warship International”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 89 Tekst

znając także tym razem plany wroga, zdecy- dowali się przyjąć wyzwanie Japończyków i nie dopuścić do przejęcia „strażnika Ha- wajów”. Trwająca między 3 a 6 czerwca 1942 roku bitwa o Midway skończyła się druzgo- cącą klęską Połączonej Floty, która utraciła lotniskowce Kaga, Akagi, Hiryū, Sōryū oraz krążownik ciężki Mikuma. Ceną za zwycię- stwo był dla U.S. Navy lotniskowiec York- town oraz niszczyciel Hammann. Chociaż może wydawać się inaczej, po- rażka Połączonej Floty nie sprawiła, iż Japo- nia utraciła inicjatywę strategiczną w wojnie na Pacyfiku. Bitwa o Midway dała Stanom Zjednoczonym jedynie czas na rozpędze- nie przemysłu wojennego. Dnia 11 czerw- ca Yamamoto odwołał plan zdobycia Nowej Kaledonii, Wysp Fidżi oraz Samoa. Uwagę Japończyków od końca drugiej dekady maja przyciągnął za to opuszczony przez Bry- tyjczyków Guadalcanal, który obok Tulagi mógł stanowić punkt wypadowy na Nową Baza wodnosamolotów (tutaj widoczne Mitsubishi F1M „Pete”) na Tulagi była często atakowana Gwineę, gdzie od miesięcy Cesarska Ar- przez amerykańskie lotnictwo. Fot. „Famous Airplanes of the World” mia Japońska usiłowała zdobyć od lądu Port dynkach strąciły trzy pływakowe samoloty klęski, zdołali posłać na dno Shōhō oraz po- Moresby. Japończycy zakładali, iż przejęcie wroga. Maszyny po chwili zwróciły w stro- ważnie uszkodzić lotniskowiec Shōkaku. Guadalcanalu i wybudowanie na nim no- nę niszczyciela Yūzuki, którego ostrzelano Z powodu ciężkiego stanu technicznego wego lotniska wystarczy do oflankowania z karabinów maszynowych, zabijając dzie- niektórych okrętów oraz dużych strat w lot- i zdobycia alianckich pozycji na południo- sięciu członków załogi, w tym dowódcę jed- nictwie pokładowym Inoue został zmuszo- wo-wschodniej części Nowej Gwinei. Już nostki. Amerykańscy piloci, zadowoleni ny do odstąpienia od misji zdobycia Port na pierwszy rzut oka widać, iż Tokio zamie- z wyników nalotu, powrócili na Yorktowna Moresby. Po raz pierwszy w wojnie na Pacy- rzało traktować planowane przedsięwzię- do godz. 13:30. fiku Japończycy zostali powstrzymani i mu- cie jako zmodyfikowaną Operację „MO”, Za namową jednego z dowódców grup sieli zrewidować swoją dotychczasową stra- która tym razem miała pozwolić na opano- lotniczych, który zamierzał dobić Japoń- tegię, aby pokonać Aliantów. wanie Port Moresby, a następnie na dalszą czyków przy Tulagi, Fletcher zdecydował ekspansję na południe oraz na południowy- się zezwolić na start trzeciej fali samolotów. Zajęcie Guadalcanalu -wschód. Około 14:00 Yorktown posłał do boju swo- Za niepowodzenie w Operacji „MO” Ja- Do końca czerwca Japończycy znacząco ich lotników, którzy znaleźli się nad wyspą pończycy próbowali zrewanżować się Ame- rozbudowali przystań w Tulagi oraz otwo- półtorej godziny później. Bombowce nur- rykanom poprzez wydanie im walnej bitwy rzyli sprawnie funkcjonującą bazę dla wod- kujące oraz torpedowe zaatakowały pozo- morskiej, która skutkowałaby zatopieniem nosamolotów. Po tych udanych doświad- stałe na miejscu okręty i po chwili uszko- ostatnich lotniskowców U.S. Navy na Pa- czeniach, dnia 13 czerwca japoński Sztab dziły transportowce Azumasan Maru oraz cyfiku. Dowódca Połączonej Floty, admirał Generalny ostatecznie zdecydował się wy- Okinoshima. Podczas nalotu Amerykanie Yamamoto Isoroku, postanowił, iż zaataku- brać Guadalcanal na miejsce budowy no- utracili jednego Devastatora oraz dwa Wild- je Midway i prawdopodobnie zmusi Stany wego lotniska. Pierwsi Japończycy poja- caty, które zostały zmuszone do awaryjne- Zjednoczone do kontrakcji. Amerykanie, wili się na północnej części wyspy już dnia go lądowania na Guadalcanalu. Zestrze- Japońska barka z żołnierzami, możliwe iż z Jednostki Konstrukcyjnej. Fot. „Maru Special” lonych pilotów zabrały z wyspy przysłane przez Fletchera niszczyciele Perkins oraz Hammann. Jeszcze w godzinach popołu- dniowych amerykańsko-japońskie zmaga- nia o Tulagi dobiegły końca. Dnia 7 i 8 maja na Morzu Koralowym rozegrała się pierwsza w historii bitwa lot- niskowców. W przeciągu dwóch dni in- tensywnych poszukiwań i uderzeń grup lotniczych obu stron Japończycy zatopi- li Lexingtona, niszczyciel Sims oraz tanko- wiec Neosho. Straty U.S. Navy obejmowały również poważnie uszkodzonego Yorktow- na, który na polecenie admirała Chestera Nimitza – dowódcy Floty Pacyfiku Stanów Zjednoczonych, miał powrócić do Pearl Harbor. Amerykanie, pomimo taktycznej

90 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Nieznany epizod wojna na Pacyfiku

28 maja, kiedy to rozpoczęto poszukiwania 1. Przecięcie linii komunikacyjnych łą- ły także okręty towarzyszące Grupie Trans- odpowiedniego miejsca do konstrukcji pa- czących Stany Zjednoczone z Australią portowej „Yoke”, które pokryły południowy sów startowych. Część zwiadowców udała i Nową Zelandią; brzeg Tulagi ogniem zaporowym. Gdy ob- się w okolice „Galopującego Konia”, inni zaś 2. Zablokowanie tras przepływowych do sługi dział wstrzeliwały się w konkretne złożyli wizytę na plantacji kokosów braci wielkich stoczni remontowych na Hawajach obiekty, grupa trałowców rozpoczęła żmud- Lever, gdzie zniszczyli kilka budynków. Póki oraz w Sydney; ne zadanie polegające na oczyszczeniu nie- co Japończycy nie chcieli sugerować alian- 3. Nieustanne zagrożenie dla niedawno przyjaznych wód z min morskich. tom, iż są zainteresowani przejęciem wyspy. założonych baz lotniczych w Espíritu Santo Od początkowych minut operacji Dnia 8 czerwca na Guadalcanal przerzu- oraz na Ndeni; „Watchtower” Japończycy nie potrafili zo- cono garstkę robotników, którzy założy- 4. Uciążliwe rajdy powietrzne przeciwko rientować się w zaistniałej sytuacji. Kom- li w okolicach Lunga Point małe obozowi- sojuszniczym jednostkom w zatoce Milne. pletnie zaskoczony garnizon Tulagi nadał sko. W przeciągu kolejnych dwóch tygodni W celu udaremnienia planów Japoń- o godz. 06:52 radiogram, w którym infor- z Rabaulu w dwóch rzutach dowieziono czyków, King i Nimitz jednomyślnie zmo- mował o „dostrzeżeniu zespołu operacyjne- tam grupę kilkudziesięciu osób oraz zaopa- dyfikowali pierwotne założenia operacji go wroga”. Idąca daleko w eter wiadomość trzenie. Dnia 20 czerwca Japończycy rozpo- „Watchtower”, tak iż na pierwszy plan wy- momentalnie dotarła do części japońskich częli wypalanie roślin pod budowę nowego sunięto zajęcie Guadalcanalu wraz z budo- krążowników przebywających ówcześnie lotniska. Aktywność wroga przy Lunga Po- wanym przez wroga lotniskiem. Planowana w rejonie archipelagu Wysp Bismarcka. Po- int od początku zaniepokoiła czterech au- przez aliantów dalsza rozbudowa infra- czątkowo Japończycy nie chcieli uwierzyć, stralijskich obserwatorów wybrzeża na Gu- struktury lotniczej na Wyspach Santa Cruz że Amerykanie mogli zaatakować. Czasu adalcanalu (Clemens, MacFarland, Hay została przesunięta na następne miesiące. na zastanawianie się nie było, gdyż o godz. oraz Rhoadoes), którzy poinformowali Dnia 31 lipca aliancka flota inwazyj- 07:25 Tulagi ponownie zaalarmowało, iż: aliantów o pracach nad budową nowego lot- na przeznaczona do zajęcia Guadalcanalu „Zespół operacyjny wroga złożony z dwu- niska. W odpowiedzi na ostrzeżenia, alian- oraz Tulagi odbiła Wysp Fidżi i wzięły kurs dziestu okrętów uderza w Tulagi. Jesteśmy ci kilkukrotnie posłali nad wyspę Latające na zachód. Po prawie czterech dobach spo- atakowani z powietrza. Nieprzyjaciel przy- Fortece oraz Cataliny, które poza zniszcze- kojnego rejsu działający w pobliżu Sił Eks- gotowuje się do desantu. Potrzebna pomoc.”. niem jednego pływakowego nie wyrządziły pedycyjnych niszczyciel Tucker niespostrze- Operacja „Watchtower” całkowicie prze- jednak Japończykom żadnych strat. żenie wszedł na amerykańską minę morską kreśliła japońskie plany zdobycia Port Mo- Początkowo eksperymentalne prace bu- w okolicach Espíritu Santo i zatonął dzień resby. Tulagi, Gavutu oraz Tanambogo dowlane Japończycy postanowili przyspie- później. Jednym z trudniejszych momen- zostało odbite przez Amerykanów do trze- szyć w związku z coraz częstszymi lota- tów dla alianckiego transportu okazało się ciego dnia po lądowaniu. Ostatni żołnierze mi alianckich zwiadowców. Dnia 6 lipca 5 sierpnia omijanie płycizn wokół Wysp 17. Armii generała porucznika Hyakutake do brzegu Guadalcanalu dobiło dwanaście Russell, gdzie zespół zmniejszył prędkość Harukichi opuścili Guadalcanal w lutym transportowców. Na swych pokładach jed- do zaledwie 13 węzłów. Wczesnym rankiem 1943 roku, przegrywając tym samym jed- nostki przewoziły 11. Jednostką Konstruk- 6 sierpnia lotniskowce Fletchera zerwały ną z najważniejszych kampanii w wojnie cyjną (1221 ludzi pod komendą komando- kontakt wzrokowy z konwojem i odszedł na na Pacyfiku. ra podporucznika Okumy Tokunagi) oraz południe. Zaraz po północy dnia 7 sierpnia 13. Jednostkę Konstrukcyjną (1350 ludzi osamotniony zespół desantowy wpłynął do Bibliografia pod komendą komandora Monzena Ka- Cieśniny, licząc do ostatniej chwili, iż zasko- M. Clemens, Alone on Guadalcanal: A Coastwatcher’s nae). Od tej pory budowa nowego lotniska czy Japończyków. Story, Annapolis 2004. mogła ruszyć z wielkim rozmachem. Około godz. 01:00 lekka mgła okalają- K. V. Dillon, D. M. Goldstein, Fading Victory: The Diary ca Guadalcanal i Tulagi rozeszła się. Wi- of Ugaki Matome, 1941-1945, Annapolis 2008. Koniec japońskiego panowania na doczność lądu poprawiła się znacząco. Gdy P. S. Dull, A Battle History of the Imperial Japanese Navy, Guadalcanal i Tulagi nadszedł czas na realizację założeń tak- 1941-1945, Annapolis 1978. Do końca czerwca przygotowujący się tycznych, grupy desantowe oddzieliły się R. Frank, Guadalcanal: The Definitive Account of the do pierwszej ofensywy w wojnie na Pacy- od siebie i w zależności od miejsca lądowa- Landmark Battle, New York 1992. fiku (operacja „Watchtower”) Amerykanie nia przepłynęły na północ lub na południe J. D. Hornfischer, Neptune’s Inferno The U.S. Navy at Gu- lekceważyli obecność grupki Japończyków od wyspy Savo. Jako pierwsza odbiła Gru- adalcanal, New York 2011. na Guadalcanalu. Sytuację tę nagle zmie- pa Transportowa „Yoke”, która wraz z przy- S. Ineaga, Pacific War 1931-1945, New York 1978. nił meldunek wywiadu z dnia 10 lipca, któ- dzieloną jej osłoną udała się w rejon Tulagi, J. B. Lundstrom, Black Shoe Carrier Admiral: Frank Jack ry wstrząsnął wiceadmirałem Robertem o godz. 08:00 miała rozpocząć desant. Gru- Fletcher at Coral Sea, Midway & Guadalcanal, Annapo- Ghormleyem, niedawno mianowanym do- pa „X-Ray” wzięła kurs na piaszczystą pla- lis 2006. wódcą Sił Południowego Pacyfiku (SoPac) żę Guadalcanalu, leżącą 7 km na wschód J. B. Lundstrom, The First Team: Pacific Naval Air Com- oraz admirałem Ernestem Kingiem, szefem od Lunga Point i 10 km od budowanego bat from Pearl Harbor to Midway, Annapolis 2005. operacji morskich Stanów Zjednoczonych. lotniska. Akcja lądowania została ustalona S. E. Morison, History of United States Naval Operations Depesza szczegółowo opisywała japoń- tutaj na 08:30. in World War II, vol. 04: Coral Sea, Midway And Subma- skie przygotowania do ofensywy przeciwko Płynąc wprost na Tulagi, o godz. 05:07 rine Actions, May 1942 – August 1942, Annapolis 2010. aliantom. Szczególną uwagę wywiad zwró- załoga transportowca Neville z grupy „Yoke” S. E. Morison, History of United States Naval Operations cił na wrogich saperów i energicznie kon- oznajmiła, iż w Cieśninie nie znajdują się in World War II, vol. 05: The Struggle for Guadalcanal struowane przez nich pasy startowe przy żadne nieprzyjacielskie jednostki nawodne. August 1942 – February 1942, Annapolis 2010. Lunga Point. Amerykanie nie mieli wątpli- Godzinę i sześć minut później na japońskie G. L. Rottman, Japanese Army in World War II The South wości, iż japońska dominacja w przestwo- pozycje na Guadalcanalu spadły pierwsze Pacific and New Guinea 1942-1943, Oxford 2005. rzach nad Wyspami Salomona mogła ozna- pociski z trzech krążowników oraz czte- USS Yorktown, US Aircraft Action with Enemy, Report czać dla nich: rech niszczycieli. Ostrzał wkrótce rozpoczę- of:2-8 May.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 91 Łukasz Stach

Ciekawe ujęcie pokładu rufowego na I 68. Fot. „Maru Special”

Japońska flota podwodna – silne punkty… Sam potencjał japońskich sił podwod- nych możemy ocenić opisując ich liczeb- ność, jakość zastosowanej technologii, oraz poziom wyszkolenia i morale ludzi obsłu- gujących to narzędzie walki. Nie można pominąć organizacji i efektywności dowo- dzenia tym rodzajem sił zbrojnych Japonii oraz koncepcji użycia broni podwodnej. Jeżeli chodzi o liczebność, to w momen- cie wybuchu wojny na Pacyfiku flota pod- wodna Japonii nie odstawała liczbą okrę- tów od swojego głównego przeciwnika, czyli US Navy. Przedstawia to tabela nr 1. Wynika, że Japonia w momencie przystą- pienia do wojny dysponowała znaczną ilo- ścią okrętów podwodnych, stanowiących na papierze znaczący potencjał. Dodatko- wo atutem Japończyków było to, że ich flo- ta podwodna nie składała się z leciwych i przerdzewiałych jednostek, które najlep- sze lata miały już za sobą. Pomijając okrę- ty Typ L4 (9 jednostek), przesunięte zresztą do zadań szkoleniowych po kilku miesią- cach walk, cztery stawiacze min KRS oraz kilka bardziej wiekowych „I-bootów” (wg Marka Stille z 64 okrętów podwodnych Ja- ponii 21 można określić jako przestarzałe), większość okrętów podwodnych Cesarstwa została wcielona do służby w drugiej poło- wie lat 30-stych i na początku lat 40-stych, co podnosiło ich wartość bojową, zwłasz- Zmarnowany potencjał? cza że były to stosunkowo udane konstruk- cje. Biorąc pod uwagę tylko ten czynnik Ja- Przyczyny niskiej skuteczności japońskiej ponia prezentowała się na tle pozostałych krajów całkiem przyzwoicie. floty podwodnej w trakcie walk na Pacyfiku Ale przecież sama ilość nie przesądza o sile lub słabości danej broni. Należy też – co zostało poniekąd już wymienione – zapytać o ich jakość. Na tym polu Japonia Wstęp nak ta jednostka (tak samo jak i pozosta- także nie ustępowała swoim przeciwnikom 27 sierpnia 1945 roku grupa aborda- łe dwa okręty tej klasy w służbie), w które (oraz sojusznikom). Okręty japońskie po- żowa z amerykańskiego niszczyciela Blue zainwestowano tak wiele czasu projektan- siadały kilka atutów (o których za chwi- przejęła kontrolę nad okrętem podwod- tów, inżynierów i stoczniowców oraz cen- lę), ale także swoje słabości, w tym dwie nym I 400, należącym do marynarki wo- nych surowców, nie zadała żadnych strat charakterystyczne dla wszystkich okrę- jennej kapitulującego Cesarstwa Japonii. siłom przeciwnika. W tym momencie był tów podwodnych tamtych czasów. Na tym Amerykańscy marynarze, zarówno ci ob- to jeden z nielicznych dużych okrętów, ja- etapie technologicznego rozwoju okrętów serwujący to wydarzenie z pokładu nisz- kie jeszcze pozostały na stanie floty pod- podwodnych jednostki te miały ograniczo- czyciela, jak też wchodzący na pokład wodnej Japonii. Było to swoiste epitafium ne możliwości długotrwałego przebywa- wrogiej jednostki mieli okazję przypatrzyć dla floty podwodnej, która okupiła swój nia w zanurzeniu. Dodatkowo w położeniu się jednemu z największych okrętów pod- udział w drugiej wojnie światowej ciężki- podwodnym ówczesne okręty podwodne wodnych owych czasów, mogącym w do- mi stratami, a do tego (według części Au- były wolniejsze niż na powierzchni, a ich datku przenosić trzy wodnosamoloty, co torów) osiągnęła niewiele w porównaniu zasięg był bardzo ograniczony, co miało było swoistym ewenementem. To pod- do Niemców, Brytyjczyków czy Ameryka- bezpośredni związek z pojemnością i ja- wodne monstrum (122 metry długości, nów. Czy naprawdę tak było? A jeżeli tak, kością ówczesnych akumulatorów. Zgro- wyporność maksymalna na powierzchni to co stanęło na przeszkodzie w lepszym madzonej w nich energii należało używać 5223 t, w zanurzeniu 6560 t) samymi swy- wykorzystaniu potencjału japońskich sił bardzo oszczędnie, aby zbyt szybko nie wy- mi rozmiarami mogło budzić respekt. Jed- podwodnych? czerpać jej zapasów, ponieważ wtedy okręt

92 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

Tabela nr 1. Liczebność flot podwodnych głównych mocarstw w momencie ich przystąpienia do II wojny światowej wojny Państwo: USA Japonia Francja Niemcy Wielka Brytania Włochy Ilość okrętów podwodnych 69* 64** 77 57 57 115 * Z czego 50 znajdowało się na Pacyfiku. ** Bez uwzględnienia liczby miniaturowych okrętów podwodnych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: C. Blair, Hitlera wojna U-bootów. Myśliwi 1939 – 1942; C. Blair, Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna podwodna przeciwko Japonii; W. A. Patterson, Victory Enabled. The United States Submarine Force from December 1941 – September 1943; http://www.combinedfleet.com/ss.htm Oczywiście powyższe liczby nie przedstawiają pełnego potencjału floty podwodnej każdego z państw. Część okrętów znajdujących się w służbie przeznaczona była do szkolenia, znajdowała się w remoncie lub posiadała wady poważnie ograniczające ich zdolność bojową. Przykładowo, z 54 okrętów brytyjskich zaledwie 24 konstrukcje można było uznać za nowoczesne, pozostałe Clair Blair określił jako stare i niebezpieczne łajby. Włosi posiadali 84 jednostki gotowe do działań, ale o ich jakości świadczy fakt, że z 54 rzuconych od razu do walki jednostek aż 28 musiało przerwać działania w wyników różnorakich awarii. Natomiast w 1939 roku flota 57 niemieckich U-bootów składała się z zaledwie 20 gotowych do działań nowoczesnych, oceanicznych okrętów podwodnych, a jej gros stanowiło 30 niewielkich, używanych do szkolenia i działań na Morzu Północnym okrętów typu II. Francuzi natomiast dysponowali ponad czterdziestoma nowoczesnymi okrętami, ale ich flotę trapiły problemy organizacyjne i logistyczne. Amerykańskie i niemieckie okręty podwodne borykały się dodatkowo z wadami torped, głównie ich niedoskonałymi zapalnikami kontaktowymi i – przede wszystkim – magnetycznymi. podwodny musiał się wynurzyć, aby za po- wszystkie borykały się z opisanymi proble- siły zbrojne ruszą na południe w kierun- mocą silników diesla naładować ponow- mami. Okazało się to niezwykle istotne dla ku Guam i Filipin, to US Navy popłynie na nie akumulatory. Oczywiście, w położeniu prowadzenia wojny podwodnej. odsiecz zagrożonym garnizonom i gdzieś nawodnym był bardziej narażony na wy- O ile opisane powyżej problemy trapiły na bezmiarze wód Centralnego Pacyfiku krycie i zniszczenie. Drugim poważnym wszystkie floty podwodne tamtego okre- dojdzie do decydującego starcia obu flot, ograniczeniem wszystkich okrętów był su, to japońskie okręty wyróżniały się spo- w którym decydującą rolę odegrają działa problem zapasów powietrza. Po pewnym śród innych kilkoma charakterystycznymi wielkich okrętów. W tym starciu artyleryj- czasie (z reguły limitem było kilkadziesiąt cechami. Były to: zasięg, wielkość, torpedy skim na modłę Cushimy okręty japońskie godzin) ówczesny okręt podwodny musiał i wodnosamoloty. Miało to związek z za- miały zadać śmiertelny cios amerykańskiej się wynurzyć, aby najzwyczajniej załoga się daniami, jakie japońskie dowództwo wy- Flocie Pacyfiku. Japończycy w swoim pla- nie podusiła z braku tlenu. Poza tym sprę- znaczyło siłom podwodnym. Początko- nie przewidywali takie działania jak: żone powietrze było wręcz na wagę złota, wo japońskie okręty podwodne miały być 1. Rozmieszczenie łodzi podwodnych ponieważ to za jego pomocą okręt pod- bronią defensywną, służącą do obrony wy- w rejonie koncentracji floty amerykań- wodny mógł się wynurzyć. Zbyt długie brzeża, jednakże odkąd japońscy planiści skiej, które miały śledzić jej ruchy, podą- przebywanie pod wodą było więc w ówcze- zaczęli postrzegać US Navy jako potencjal- żać za nią oraz dokonywać ciągłych ata- snych warunkach bardzo problematyczne. nego przeciwnika, w świadomości japoń- ków na jednostki US Navy, po to, aby Słabostka ta trapiła wszystkie podwodne skiego dowództwa zaszczepiała się idea zmniejszyć jej siłę. floty II wojny światowej i Japonia nie była wykorzystania jednostek podwodnych do 2. Rozmieszczenie samolotów dale- tu wyjątkiem. De facto ogromna większość osłabienia floty amerykańskiej przed decy- kiego zasięgu na wyspach Pacyfiku, które okrętów podwodnych walczących w trak- dującą bitwą. Czym miało być to decydu- przypadły Japonii po I wojnie światowej. cie II wojny światowej była jednostkami jące starcie? W przypadku konfliktu z Sta- Samoloty te – we współpracy z lotnic- nawodnymi z możliwością zanurzenia się, nami Zjednoczonymi zadaniem japońskiej twem pokładowym – miały zaatakować przy czym długotrwałe przebywania pod floty było wyeliminowanie amerykańskiej okręty amerykańskie, jak tylko znajdą się wodą było dla jednostki i załogi bardzo ry- floty, aby wspólnie z armią opanować Fi- one w ich zasięgu, po to aby znowu osła- zykowne. Oczywiście, okręty poszczegól- lipiny i Guam, co pozwoliłoby wyprzeć bić siłę wroga. nych flot różniły się nieco swymi możliwo- Stany Zjednoczone z rejonu Dalekiego 3. W momencie, gdy flota amerykań- ściami w tych aspektach, ale praktycznie Wschodu. Japończycy uważali, że gdy ich ska miała dotrzeć do rejonu planowanej

I 16 należał do udanego oceanicznego typu C. Tutaj w 1940 roku, krótko po wejściu do służby. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 93 Zmarnowany potencjał? decydującej bitwy, japońskie krążowniki pońskim planie batalii z flotą USA okrę- (w nomenklaturze japońskiej Kaigun-dai, i niszczyciele (stanowiące awangardę sił ja- ty podwodne miały do odegrania istotną w skrócie Kaidai), cechujące się znaczny- pońskich), wspierane przez szybkie pan- rolę. Wynikająca z niego konieczność pro- mi rozmiarami, dużą prędkością nawod- cerniki, miały przypuścić nocne ataki na wadzenia dalekiego rozpoznania oraz ata- ną, sporą dzielnością morską oraz oczy- okręty US Navy, aby zadać jej jak najwięk- kowania okrętów floty USA na bezmia- wiście ogromnym zasięgiem. Jeżeli chodzi sze straty. Następnie, już w świetle dnia, rze wód Pacyfiku zdeterminowały kształt o znaczne rozmiary trend ten został w du- miało dojść do generalnego starcia, w któ- i koncepcję użycia tej broni. Położono bo- żej mierze utrzymany w trakcie II wojny rym to cała skoncentrowana flota japońska wiem duży nacisk na zasięg i prędkość jed- światowej. Japończycy zbudowali najwięk- miała unicestwić siły amerykańskie. nostek podwodnych. W japońskiej flo- szy okręt podwodny II wojny światowej, Jak widać w powyżej naszkicowanym ja- cie pojawiły się krążowniki podwodne którego rozmiary przekroczyły dopiero

Tabela numer 2. Dane techniczne wybranych okrętów podwodnych Okręt podwodny Typ B1 (Japonia) Wyporność: nawodna 2584 ton / podwodna 3654 ton Długość 108,7 m Szerokość 9,3 m Zanurzenie 5,1 m Napęd dwa silniki diesla o mocy 12 400 KM, silniki elektryczne o mocy 2000 KM Prędkość maksymalna w położeniu nawodnym 23,5 węzła, pod wodą 8 węzłów Zasięg na powierzchni – 14 000 Mm (przy prędkości 16 węzłów) w zanurzeniu – 96 Mm (przy prędkości 3 węzłów) Załoga 94 osoby Głębokość zanurzenia 100 m Uzbrojenie 6 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm z zapasem 17 torped, 1x140 mm, wodnosamolot E14Y1 Glen Okręt podwodny Typ IXC (Niemcy) Wyporność: nawodna 1120 ton / podwodna 1232 tony Długość 76,7 m Szerokość 6,76 m Zanurzenie 4,7 m Napęd dwa silniki diesla o mocy 4000 KM, silniki elektryczne o mocy 1000 KM Prędkość maksymalna w położeniu nawodnym 18,5 węzła, pod wodą 7,25 węzła Zasięg na powierzchni – 13 450 Mm (przy prędkości 10 węzłów) w zanurzeniu – 64 Mm (przy prędkości 3 węzłów) Załoga 48-56 osób Głębokość zanurzenia 230 m Uzbrojenie 6 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm z zapasem 22 torped, możliwość zabierania 44 min 1x105 mm, 1x 20 mm. W trakcie wojny uzbrojenie przeciwlotnicze wzmacniano, instalując m.in. działka kalibru 37 mm czy poczwórnie sprężone działka kal. 20 mm. Okręty podwodne typu Balao/Gato (USA) Wyporność: nawodna 1526 ton / podwodna 2414 ton Długość 95 m Szerokość 8,3 m Zanurzenie 5,2 m Napęd cztery silniki diesla o mocy 5400 KM, silniki elektryczne o mocy 2740 KM Prędkość maksymalna w położeniu nawodnym 20,25 węzła, pod wodą 8,75 węzła Zasięg na powierzchni – 11 000 Mm (przy prędkości 10 węzłów) w zanurzeniu – 60 Mm (przy prędkości 3 węzłów) Załoga 70 (Balao), 60 (Gato) Głębokość zanurzenia 120 m (Balao) 90 m (Gato) Uzbrojenie 10 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm z zapasem 24 torped, 1x127 mm (Balao), 1x76 mm (Gato), natomiast przeciwlotnicze zmieniało się w trakcie wojny, w jego skład wchodziły działa plot 40 mm, 20 mm oraz karabiny maszynowe 12,5 mm i 7,62 mm w różnych konfiguracjach. Źródło: Opracowanie własne na podstawie C. Blair, Hitlera wojna U-bootów. Myśliwi 1939-1942; C. Blair, Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna podwodna przeciwko Japonii; Internet

94 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE I 57 należał do starszego typu dużych okrętów podwodnych. Tutaj widoczny na ujęciu wykonanym po kapitulacji Japonii. Fot. U.S. Navy jednostki z napędem nuklearnym wypo- Jeżeli chodzi o prędkość, ale przede wszyst- jednostek klasy I. Jej kolejną cechą było sażone w rakiety balistyczne, co nastąpiło kim zasięg, japońskie okręty zaliczane były duże zróżnicowanie typów używanych jed- w latach 60-tych XX wieku. Warto wspo- do światowej czołówki. Dodatkowo, część nostek. W przedwojennej flocie Japonii mnieć, że podczas II wojny światowej zbu- dużych okrętów podwodnych była wypo- można było znaleźć wielkie „I-booty”, ale dowano 56 okrętów podwodnych o wy- sażona w wodnosamolot rozpoznawczy, także małe miniaturowe okręciki typu Ha. porności powyżej 3000 ton, przy czym 52 co powodowało konieczność pomieszcze- Jednostki te przeznaczone były do pene- z nich zbudowali Japończycy. W tabeli nr nia dużych zbiorników paliwa, a czasami trowania wrogich portów, w których rejon 2 znajdują się podstawowe dane technicz- wodoszczelnego hangaru dla wodnopła- miały być dostarczone przez duże okrę- ne niemieckich U‑bootów klasy IXC (uwa- ta i katapulty startowej. Tego typu podej- ty podwodne. Koncepcja ta – na pierwszy żanych w Kriegsmarine za duże jednostki), ście miało swoje plusy, ale i minusy. Plu- rzut oka kusząca – okazała się nietrafio- amerykańskich Balao/Gato oraz zbudo- sami – o których już wspomniano – były na, a sukcesy odniesione przez załogi mi- wanych w liczbie 20 jednostek japońskich dobre własności morskie oraz znaczny za- niaturowych okręcików były sporadyczne, okrętów typu B1. sięg, przydatny na rozległych wodach Pa- a w dodatku okupione poważnymi strata- Jak widać, okręty japońskie zdecydo- cyfiku, natomiast słabymi punktami du- mi. Misje te były dla ich załóg bardzo ryzy- wanie przewyższały rozmiarami niemiec- żych okrętów podwodnych był ich czas kowne – wręcz samobójcze. Na marginesie kie duże U-booty Typ IXC, a także nieco zanurzenia oraz generalnie kiepskie wła- warto tu dodać, że jednostki o podobnym górowały rozmiarami nad ich amerykań- ściwości manewrowe w położeniu pod- przeznaczeniu znajdowały się również we skimi „konkurentami”. W istocie, japoń- wodnym. Długi czas zanurzenia wynikał flocie włoskiej oraz brytyjskiej. Pod koniec skie jednostki klasy B1 i B2 uważane były nie tylko z znacznych rozmiarów tego typu wojny – o czym będzie jeszcze mowa w ar- za jedne z większych w Cesarskiej Flocie, jednostek. Problem ten był bowiem potę- tykule – Japończycy wyprodukowali wie- ale nie zmienia to faktu, że dużą część ja- gowany przez kłopotliwy system napędo- le miniaturowych okrętów podwodnych, pońskich okrętów podwodnych była naj- wy. Silniki diesla oraz silniki elektryczne które miały pomóc odeprzeć amerykań- zwyczajniej słusznych rozmiarów. Jak to były połączone w taki sposób, że przełą- ską flotę inwazyjną. Warto zaznaczyć, że już zostało stwierdzone, nie wynikało to czenie pracy z diesla na napęd elektryczny od roku 1924 wprowadzono w japońskiej z jakiejkolwiek fanaberii istniejącej w ja- zajmowało nieco czasu. A w trakcie wojny, flocie podwodnej nowy podział jednostek pońskim budownictwie okrętowym, ale w warunkach zanurzenia alarmowego do- na klasy. I tak – duże podwodne okręty flo- z przyjętych założeń co do zadań tego ro- słownie każda sekunda była cenna. Duży ty zostały oznaczone jako jednostki typu I, dzaju broni. Amerykanie również budowa- rozmiar czynił okręty podwodne Cesar- nieco mniejsze okręty Ro, natomiast mi- li w znacznych ilościach duże okręty pod- stwa podatnymi do wykrycia przez sonar niaturowe okręty podwodne oraz „drobni- wodne, zdolne do pomieszczenia takiej oraz radar, a do tego w trakcie działań wo- ca” przeznaczona do obrony wybrzeża, sta- ilości paliwa, aby wystarczyło go na odby- jennych okazało się, że są one najzwyczaj- ły się znane jako Ha. cie patrolu z Hawajów do Japonii i szczęśli- niej hałaśliwe, co jeszcze bardziej ułatwiało Silną stroną japońskich okrętów pod- wy powrót. Najzwyczajniej była to kwestia ich lokalizację i zniszczenie. Uniknięcia za- wodnych było ich uzbrojenie torpedowe. zasięgu i w tej dziedzinie Japonia wiodła głady nie ułatwiał fakt, że przeciętna głębo- Japońskie torpedy okazały się bardzo groź- prym. Japończycy zbudowali łącznie aż kość zanurzenia japońskich okrętów pod- ną bronią ze względu na ich dużą pręd- 65 okrętów podwodnych o zasięgu prze- wodnych oscylowała wokół granicy 90-100 kość, zasięg i siłę rażenia. Zarówno ja- kraczającym 20 000 Mm (przy prędkości metrów, co nie pozwalało zanurzyć się na pońskie torpedy lotnicze, jak i te używane 10 węzłów), podczas gdy we flocie Alian- tyle głęboko, aby uniknąć skutków wybu- przez okręty nawodne (słynne długie lance) tów nie znajdowała się żadna takowa jed- chu alianckich bomb głębinowych. Pod przysporzyły Aliantom wielu strat. Podob- nostka. Summa summarum, od japońskich tym względem okręty japońskie ustępowa- nie potencjalnie groźną bronią były tor- okrętów podwodnych wymagano dużego ły znacznie niemieckim U-bootom. pedy używane przez jednostki podwodne. zasięgu, prędkości i dobrej dzielności mor- Wracając do rozmiarów – flota podwod- Uważa się, że japońskie okręty podwodne skiej, co w dużej mierze zostało osiągnięte. na cesarstwa składała się nie tylko z dużych dysponowały najlepszymi torpedami uży-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 95 Zmarnowany potencjał?

riału wybuchowego była dużo silniejsza niż w torpedach używanych przez okręty pod- wodne USA. Dodatkowo, w 1943 pojawi- ła się torpeda Typ 95 Model 2, dysponująca jeszcze silniejszą głowicą bojową, zawiera- jącą aż 550 kilogramów mieszaniny TNT i heksylu, przy zasięgu maksymalnym zmniejszonym do 7500 metrów. Japończy- cy dysponowali też starszymi torpedami Typ 89, z napędem parogazowym. Używa- no ich w starszych modelach okrętów pod- wodnych. Używano również torped z na- pędem elektrycznym Typ 92, ale ich osiągi były dużo gorsze niż torpedy Typ 95. Jed- nakże napęd elektryczny sprawiał, że za taką torpedą nie powstawał żaden ślad to- rowy (dane torped patrz tabela nr 3). Jak widać, w porównaniu z bronią tor- pedową made in USA czy tych używa- Ujęcie dziobowych wyrzutni torped na I 53. Fot. „Ships of the World” nych przez U-bootwaffe, japońskie torpe- wanymi w trakcie drugiej wojny światowej. pędowi nie pozostawiała – w przeciwień- dy wypadały najlepiej (podobnie zresztą Torpeda Typ 95 była podwodnym odpo- stwie do torped parogazowych – dużego wyglądała sytuacja w odniesieniu do tor- wiednikiem torpedy Typ 93, słynnej długiej śladu torowego z resztek gazów spalanych ped używanych w innych flotach tamtego lancy przeznaczonej dla okrętów nawod- w jej napędzie. Czyniło to torpedę Typ 95 okresu). Stanowiły one bardzo dobre połą- nych. Zaprojektowana w 1935 roku, weszła trudniejszą do zauważenia dla potencjalnej czenie dużej siły rażenia, prędkości, zasię- do użycia trzy lata później. Torpeda Typ ofiary i nie zdradzało pozycji okrętu, z któ- gu i niezawodności. Należy tu podkreślić, 95 była napędzana tlenem co zapewnia- rej została wystrzelona. Imponująca była że japońskie torpedy – w przeciwieństwie ło jej duży zasięg oraz znaczną prędkość. ilość przenoszonego ładunku wybucho- do amerykańskich Mark XIV czy niemiec- Jej wielkim atutem było to, że dzięki jej na- wego – głowica zawierająca 405 kg mate- kich – generalnie nie borykały się z pro- blemem zawodnych zapalników. Wynika- Tabela nr 3 . Dane techniczne wybranych torped używanych przez flotę USA, Japonii oraz Niemiec ło to z faktu, że ich kontaktowy zapalnik Kraj Japonia był dużo lepszy niż jego amerykańskie od- Ciężar torpedy 1665 kg powiedniki, a w dodatku Japończycy przed Długość 7150 mm wojną przeprowadzili liczne testy w strze- laniu torpedami do okrętów-celów. Swo- Torpeda Typ 95 Kaliber 533 mm ją drogą, Amerykanie podobne testy prze- model 1 Zasięg 9000 m przy prędkości 49-51 węzłów prowadzili dopiero w sierpniu 1943 roku, 12 000 m przy prędkości 45-47 węzłów mimo, że już od początku wojny na Pacyfi- Masa głowicy bojowej 405 kg ku pojawiało się sporo meldunków ze stro- Napęd tlenowy ny załóg, że najzwyczajniej coś jest nie tak Kraj USA z zapalnikami. Jak widać, błędy i zaniedba- nia były udziałem każdej strony konfliktu. Ciężar torpedy 1488 kg Elementem charakterystycznym tylko Długość 6248 mm dla japońskiej floty podwodnej, było szero- Kaliber 533 mm Torpeda Mk XIV kie zastosowanie jednostek wyposażonych Zasięg 4500 metrów przy prędkości 46 węzłów w pokładowy wodnosamolot. Prace teore- 9000 metrów przy prędkości 31,5 węzła tyczne i praktyczne eksperymenty z wyko- Masa głowicy bojowej 220 kg rzystaniem tego typu broni miały miejsce już w 1923 roku, a w 1925 z pokładu okrętu Napęd parogazowy podwodnego typu KRS wystartował pierw- Kraj Niemcy szy wodnosamolot. Co stało za taką ideą? Ciężar torpedy 1538 kg Żadna flota okresu II wojny światowej nie Długość 7163 mm budowała całych serii okrętów przystoso- Kaliber 533 mm wanych do takiej formy działania, jedynie Niemcy wyposażyły – na niewielką zresz- Torpeda G7a Zasięg 14 000 metrów przy prędkości 30 węzłów tą skalę – część swoich U-bootów w roz- 8000 metrów przy prędkości 40 węzłów poznawczy wiatrakowiec. Niewątpliwie 6000 metrów przy prędkości 44 węzłów w założeniu wodnosamolot miał być efek- Masa głowicy bojowej 280 kg tywnym narzędziem rozpoznania nieprzy- Napęd parogazowy jacielskich kotwicowisk czy zespołów floty, Źródło: Opracowanie własne na podstawie: C. Blair, Hitlera wojna U-bootów. Myśliwi 1939-1942; C. Blair, Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna które znajdowały się już na morzu. Dzię- podwodna przeciwko Japonii; M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941‑1945; http://www.combinedfleet.com/ss.htm; www.navweaps. ki dużemu zasięgowi i skrytości działania com/sitemap.htm okrętu podwodnego mógł pojawić się tam,

96 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał? gdzie nie spodziewano się takowego intru- wania specjalnych maszyn, mogących skowiec” na poważne ryzyko. Jednak sama za. A przecież jednym z głównych zadań operować z ich pokładu. Najpopularniej- idea powietrznego uderzenia spod wody japońskich okrętów podwodnych w star- szym z nich był Kugisho E14Y1 Glen. Ma- nie została przez japońskie dowództwo po- ciu z flotą USA w decydującej bitwie miało szyna ta okazała się udaną konstrukcją rzucona, o czym będzie jeszcze mowa. być rozpoznanie. Posiadanie wodnosamo- i w początkowym okresie wojny przepro- Jeżeli chodzi o takie kwestie technicz- lotu, przynajmniej teoretycznie, znacząco wadzono przy jej pomocy szereg misji roz- ne jak: napęd, łączność, kalkulatory tor- poszerzało możliwości rozpoznania. Pa- poznawczych, począwszy od oceny szkód pedowe czy jakość przyrządów optycz- miętać należy, że płynący w położeniu na- po nalocie na Pearl Harbor, misje nad Syd- nych Japonia nie odstawała od poziomu wodnym nawet duży okręt podwodny to ney, Melbourne, Auckland czy wyspami reprezentowanego w latach 30-stych przez tylko kawałek pokładu i niewysoki kiosk Fidżi, aż do rekonesansów dokonywanych pozostałe floty. W okresie międzywo- wystający nad powierzchnię morza. Nawet na wodach Oceanu Indyjskiego. Najsłyn- jennym japońskie siły podwodne syste- przy wykorzystaniu bardzo dobrych japoń- niejszą akcją z udziałem tej maszyny, stały matycznie rozwijały się, stając się istotną skich przyrządów optycznych zasięg roz- się naloty na USA, dokonane 9 i 29 wrze- częścią Cesarskiej Floty. Japończycy do- poznania z takiej platformy był niewielki. śnia 1942 roku. Z pokładu okrętu I 25 wy- kładali starań, aby ich poziom techniki Przy braku radaru użycie wodnosamolotu startował maszyna pilotowana przez No- stał na potencjalnie najlepszym poziomie. znakomicie poprawiało możliwości rozpo- buo Fujitą (obserwator Shoji Okida), W przededniu wojny na Pacyfiku można znania. Faktem jest, że w początkowej fa- której zadaniem było zrzucenie bomb za- było stwierdzić, że japońskie okręty pod- zie wojny na Pacyfiku samolociki te wyko- palających na lasy Oregonu, aby wywołać wodne były wyposażone w liczne i prezen- nały szereg uwieńczonych sukcesem misji. gwałtowny pożar. Obie misje zakończy- tujące dobry poziom odbiorniki i nadajni- Jednakże koncepcja ta miała swoje wady – ły się fiaskiem (po okresie ulewnych desz- ki radiowe, zarówno niskiej, jak i średniej prowadzenie rozpoznania lotniczego nara- czy lasy były mało podatne na piromanię częstotliwości. W trakcie wojny sprzęt ten żało okręt podwodny na wykrycie i znisz- w wersji japońskiej), ale faktem jest, że Ja- był udoskonalany, ale nie udało się doko- czenie, a najbardziej było to widoczne pończycy nie ponieśli w nich strat, a bom- nać jakichś przełomowych zmian. Pewnym w trakcie przygotowania do startu, lub de- by zrzucone z E14Y były jedynymi, któ- problemem była też komunikacja pomię- montowania wodnosamolotu po wykona- re spadły na teren USA w trakcie całej II dzy wybrzeżem a okrętami znajdujący- niu misji. Wydaje się, że Japonia począt- wojny światowej. Początkowe sukcesy tych mi się na odległych patrolach, ale starano kowo zlekceważyła możliwości wykrycia maszyn wynikały jednak ze słabości obro- się zapobiegać sytuacjom, w których jed- wodnosamolotu przez urządzenia rada- ny Aliantów i praktycznie po 1943 ich nostki nie odebrałyby rozkazów, powta- rowe, co zdecydowanie utrudniało możli- działalność została wstrzymana, tak samo rzając je w wyznaczonych godzinach. Jeże- wości rozpoznawcze tego praktycznie bez- jak produkcja tego wodnosamolotu. li chodzi o napęd, silniki diesla były (jak na bronnego w konfrontacji z myśliwcami W obliczu narastającej skuteczności sił tamte czasy) zaawansowane technicznie, przeciwnika samolotu. Oczywiście, w wa- przeciwpodwodnych pozostawanie na po- a ich cechami charakterystycznymi cecha- runkach słabej obrony czy luk w systemie wierzchni na tyle długo, aby załoga mo- mi były: duża moc, podwójne działanie czy radarowym takie użycie wodnosamolo- gła przygotować wodnopłat do startu wtrysk paliwa bez mieszanki powietrza. tu mogło przynieść – i przynosiło – pew- (oraz złożyć go po lądowaniu, w dodatku Silniki elektryczne również stały na do- ne rezultaty, ale generalnie już pod koniec start wymagał prawie bezwietrznej pogo- brym poziomie, problemem było – wspo- 1942 roku stało się jasnym, że w związku dy), wystawiało „podwodny mini-lotni- mniane już wcześniej – przełączanie pra- z nasileniem obro- ny przeciwnika, pro- Ciekawe ujęcie rufy I 18 z katapultą. Na pierwszym planie żuraw okrętowy, za nim na wodzie wodnosamolot Yokosuka wadzenie tego typu E14Y Glen. Wyprodukowano 126 sztuk tych maszyn rozpoznawczych, będących wyposażeniem wielu japońskich okrętów podwodnych. Fot. „Maru Special” działań jest bardzo ryzykowne. Z drugiej strony jednak idea wodno- samolotu działające- go z pokładu okrę- tu podwodnego nie umarła, a jej owo- cem stało się zapro- jektowanie maszyny o charakterze ude- rzeniowym, działa- jącej z specjalnie wy- budowanych w tym celu jednostek. Fak- tem jest, że Japoń- czycy zbudowa- li ponad 40 okrętów mogących przenosić wodnosamoloty. Do tego podjęli uwień- czony sukcesem wy- siłek zaprojekto-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 97 Zmarnowany potencjał? cy z silników diesla na silniki elektryczne. C. Boyd i A. Yoshida opisują je jako wyjąt- kowo kłopotliwe. Natomiast używane przez Kraj Kwitnącej Wiśni kalkulatory torpedo- we opisywane są przez tych autorów jako niezawodne, ale podobnie jak w przypadku ich amerykańskich odpowiedników z lat 30-stych, ich skuteczność zależała od do- kładności wprowadzonych danych. Ocena prędkości i odległości od celu zależała już od dobrego oka marynarza1. Warto tu do- dać, że jakość używanych przez Japończy- ków przyrządów optycznych była wyso- ka, co udowodniły zwłaszcza nocne starcia jednostek nawodnych. Jednakże przewa- ga Japończyków w tej dziedzinie zosta- ła zniwelowana dzięki zastosowaniu przez Aliantów radaru, a w tej dziedzinie Japo- nia była wyraźnie zapóźniona w stosunku do Brytyjczyków, Amerykanów czy swoich niemieckich sojuszników. Brak radaru był Radiotelegrafiści na I 47. Łączność jest niezastąpiona na morzu, lecz zbyt długie seanse radiowe jednym z głównych czynników osłabiają- pozwały przeciwnikowi namierzać jego źródło pochodzenia. Fot. „Ships of the World” cych skuteczność japońskich okrętów pod- ciach nawodnych szybko poszła w zapo- jednostek amerykańskich. Okazało się, że wodnych, a generalnie rzecz ujmując braki mnienie, kiedy US Navy na szeroką skalę Amerykanie są w tej dziedzinie znacznie w tej dziedzinie rzutowały negatywnie na zaczęła stosować coraz to doskonalsze ra- zapóźnieni, jednakże podjęto energiczne efekty działania całej floty. dary. Jak pokazał przebieg starć w trakcie kroki aby zmienić ten stan rzeczy, chociaż- Praktycznie do kwietnia 1944 roku ja- II wojny światowej, radar okazał się śmier- by poprzez rozbudowę sieci radionamier- pońskie okręty podwodne nie dysponowa- telnym zagrożeniem dla okrętów podwod- ników, co potem okazało się ogromnie ły urządzeniami radarowymi. Próbowano nych wszystkich państw Osi, nie tylko ja- przydatne w działaniach Zwalczania Okrę- temu zaradzić poprzez stosowanie pasyw- pońskich. W dodatku Alianci dysponowali tów Podwodnych (ZOP). Pojawienie się nych urządzeń wykrywających emisję ra- jeszcze jednym atutem, o którego to ist- nowego japońskiego kodu, zwanego przez darów przeciwnika (podobnie robili Niem- nieniu Japończycy nie mieli najmniejsze- Amerykanów Kodem Purpurowym spo- cy, używając detektorów Metox czy Naxos), go pojęcia. wodowało utratę wglądu w część japoń- ale używany w Cesarskiej Flocie od 1944 skich depesz, a wszelkie próby odczytania roku (od tego roku zaczęto stosować go … kryptografia i radionamiar … powyższego szyfru spaliły na panewce, do na szerszą skalę, wcześniej wyposażono W trakcie II wojny światowej na działa- momentu gdy – w rzadkim przypadku har- w to urządzenie kilka jednostek) detektor nia całej japońskiej floty, w tym też okrę- monijnej współpracy pomiędzy wywiadem E27/Typ 3 był postrzegany jako zawodny. tów podwodnych, ogromny wpływ miał marynarki USA a tajnymi służbami ame- W praktyce oznaczało to, że duże i stosun- jeszcze jeden czynnik, o którym Japoń- rykańskiej armii – do pracy zabrał się ze- kowo powoli się zanurzające okręty pod- czycy nie mieli żadnej wiedzy. Do końca II spół kierowany przez Williama F. Fried- wodne cesarstwa były wystawione na za- wojny światowej dowództwo japońskie nie mana z Army Signal Corps. Marynarka skakujące ataki alianckich sił Zwalczania zorientowało się, że używane przez nie szy- dostarczyła im wzorce kluczy do używa- Okrętów Podwodnych (ZOP), a zwłasz- fry zostały w dużej mierze złamane przez nego przez Japończyków poprzednio Kodu cza nieprzyjacielskiego lotnictwa, które wywiad USA. Prace nad złamaniem japoń- Czerwonego oraz maszynę dostosowaną przecież mogło operować w nocy. Należy skich szyfrów prowadzono ze zmiennym do odczytywania depesz. Intensywne prace też pamiętać, że samoloty alianckie szyb- szczęściem już od lat 20-stych, rozbudowy- zespołu kryptologów trwały aż 19 miesię- ko wyposażono w skuteczne radary. O ile wano również zasoby kadrowe instytucji cy, a ich efektem było zbudowanie labiryn- w dzień czujna wachta mogła z wyprze- zajmujących się kryptografią. Do począt- tu przewodów, przełączników, wirników dzeniem spostrzec nadlatujące lub nad- ku lat 30-stych szkołę kryptologiczną ma- z klawiaturą przypominającą maszynę do pływające niebezpieczeństwo, to w nocy rynarki USA ukończyło 24 słuchaczy, a ko- pisania. W dodatku po włączeniu urządze- możliwości te były bardzo poważnie ogra- lejny tuzin miał za sobą szkołę językową nie to buczało, śmierdziało i strzelało sno- niczone. Dla jednostki, której czas zanu- i trzyletni staż w Tokio. Stacje nasłuchowe pami iskier, ale co najważniejsze – działało rzenia był stosunkowo długi, stanowiło to zbierały dane przez całą dobę, co dostar- i odczytywało japońskie depesze. Sam Fre- śmiertelne zagrożenie. Tymczasem Alian- czało kryptologom dużej ilości materiału idman pracował w stanie tak wielkiego na- ci nie mieli tego typu dylematów. W trak- i pozwalało odczytywać japońskie depesze. pięcia, że po zakończeniu prac przeżył za- cie walk na Pacyfiku przewaga w dziedzi- W 1938 roku udało się Amerykanom zbu- łamanie nerwowe i na trzy miesiące znalazł nie technologii radarowej okazała się być dować tzw. Maszynę Czerwoną, która au- się w szpitalu. Zorganizowano również jed- istotnym atutem w ich rękach. Dzięki temu tomatycznie czytała prostszy japoński szyfr nostki kryptologiczne Hypo (znajdujący się podczas bitew powietrzno-morskich mogli używany przez attachaty morskie. Dodat- na Hawajach), Cast (mieszczący się na Fi- sprawnie koordynować działania lotnic- kowo, z przechwyconych depesz Amery- lipinach) oraz Negat (zlokalizowany w Wa- twa, Japończykom trudniej było ich zasko- kanie dowiedzieli się, że Japończycy dzięki czyć, nie mówiąc już o tym, że początkowa posiadaniu sieci radionamierników potra- 1. C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine For- przewaga floty Cesarstwa w nocnych star- fią z dużą precyzją śledzić miejsca pobytu ce and World War Two, Annapolis 2002, s. 38.

98 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał? szyngtonie). Na czele ośrodka Hypo stanął płyniecie z rejonu transmisji. Bardziej kającymi z bardzo dobrej pracy alianckich Joseph John Rochefort – jeden z najbar- prawdopodobna wydaje się wersja przed- kryptografów i służb radionamiaru. Zła- dziej utalentowanych amerykańskich kryp- stawiona przez autorów The Japanese Sub- manie morskiej wersji Enigmy oraz sku- tologów. W tym samym roku japońska ma- marine Force and World War II, ponieważ teczna praca systemu radionamiaru HF/ rynarka wprowadziła do użycia dwa nowe sami Japończycy posiadali swoje służby ra- DF (Huff Duff) w ogromnym stopniu uła- kody. Jeden z nich, zwany JN-25 okazał się dionamiaru i świetnie zdawali sobie sprawę twiły złamanie kręgosłupa niemieckiej U- relatywnie prosty do odcyfrowania, nato- z faktu, że lokalizacja okrętów za pomocą -bootwaffe, zamieniając te okręty w – jak miast drugi – tzw. Kod Admirałów Japoń- prowadzonej przez nie transmisji radiowej ujął to Werner Herbert – żelazne trumny. skich był niezwykle zaawansowany i trud- jest możliwa. Taką opinię potwierdza rów- ny do złamania, między innymi dlatego, że nież raport Operational History of Naval … ludzie … Japończycy używali go rzadko, co powodo- Communications. December 1941 – August Technika techniką, ale o skuteczności wało brak materiałów do porównania. Jak 1945, gdzie możemy znaleźć stwierdzenia, danej broni decydują ludzie, którzy ją ob- pokazała przyszłość, działalność amery- że Japończycy starali się zminimalizować sługują. Trywialnym będzie stwierdzenie, kańskich specjalistów od dekryptażu mia- ryzyko wykrycia ich jednostek przez służ- że nowicjusze, którzy dostaną do ręki bar- ła ogromne znaczenie dla zahamowania ja- by radionamiaru (s. 228-229). Na margine- dzo dobre narzędzie walki, niekoniecznie pońskiej ofensywy na Pacyfiku i złamania sie warto zaznaczyć, że niemieckie U-bo- pokonają weterana, dysponującego gorszej potęgi japońskiej floty, w tym jej podwod- oty, na które dowództwo także nakładało jakości uzbrojeniem. Historia wojen dowo- nego ramienia. rygory w komunikacji radiowej, były rów- dzi, że (o ile dysproporcja w jakości i ilości W starciu z japońską flotą podwodną nież namierzane przez Aliantów. uzbrojenia nie jest ogromna) jest ono praw- Amerykanie posiadali jeszcze jeden atut Podsumowując, dzięki kombinacji pra- dziwe. Generalnie możemy uznać, że załogi – radionamiar. W tej dziedzinie uzyska- cy służby wywiadu i radionamiaru, loka- okrętów podwodnych Cesarstwa mogły być no pomoc Brytyjczyków, którzy w zamian lizacja wrogich okrętów podwodnych była postrzegane jako dobrze wyszkolone i nie- za część wiedzy dotyczącej japońskich szy- prostsza, co pozwalało Amerykanom omi- źle dowodzone, a ich morale stało na wy- frów przekazali Amerykanom zaawanso- jać rejony ich patrolowania oraz ułatwiało sokim poziomie. Według Karola Lipińskie- wany technicznie radionamiernik. Jeże- ich zwalczanie. Przełożyło się to na gene- go i Andrzeja Worony Załogi składały się li chodzi o lokalizację japońskich okrętów ralnie niską skuteczność działań okrętów ze ścisłej elity w Cesarskiej Marynarce Wo- podwodnych przy pomocy stacji namia- podwodnych Cesarstwa i na ich wyso- jennej. Prawie wszyscy oficerowie mieli za rowych, przechwyconych depesz i ruchu kie straty. Przykładem tego był spektaku- sobą ukończony podstawowy kurs w szko- w eterze, według Claya Blaira zadanie to larny sukces odniesiony przez niszczyciel le marynarki w Etajima. Przed przydziele- okazało się znacznie łatwiejsze niż Ame- eskortowy England, który w przeciągu 12 niem na pokład okrętu podwodnego, oficero- rykanie mogli przypuszczać. Autor ten dni drugiej połowy maja 1944 roku zato- wie musieli odsłużyć przynajmniej dwa lata twierdzi, że japońscy dowódcy okrętów pił aż 6 okrętów podwodnych Kraju Kwit- na okrętach nawodnych, aż do osiągnięcia podwodnych zachowywali się nieodpowie- nącej Wiśni2. Bynajmniej nie było to zasłu- stopnia porucznika. Później mogli rozpocząć dzialnie, często kontaktowali się z dowódz- gą li tylko umiejętności załogi połączonych edukację w szkole dla załóg okrętów pod- twem, macierzystą bazą, pomiędzy sobą, z wojennym szczęściem. Okręty japońskie używając przy tym łatwego do dekrypta- zostały po prostu „wystawione” przez ame- 2. Szerzej o tym wydarzeniu [por:] R. M. Kaczma- żu szyfru. Dodatkowo rozkazy przesyłane rykański wywiad zespołowi, w skład które- rek, Pogromca podwodnych korsarzy, „Militaria”, nr 2(35), marzec-kwiecień 2010, s. 44-54; [także:] M. Ko- od dowództwa były bardzo szczegółowe, go wchodził England, dzięki czemu załoga pacz, Działalność operacyjna japońskich okrętów pod- zawierały bowiem daty wypłynięcia i osią- niszczyciela mogła wykazać się tak znako- wodnych w Bitwie na Morzu Filipińskim, „Morze, statki gnięcia rejonu patrolowego, zalecaną pręd- mitym osiągnięciem. Poniekąd warto pod- i okręty”, nr specjalny 5 (1/2010), s. 26-30. 3. K. Lipiński, A. Worona, Geneza, rozwój i doktryna kość marszową, trasę rejsu, a nawet pozy- kreślić, że załogi niemieckich U-bootów wykorzystania japońskich okrętów podwodnych, „Okręty cje, które należało osiągnąć danego dnia. również borykały się z problemami wyni- Wojenne”, nr 6 (98), listopad-grudzień 2009, s. 33. Jak widać, obraz nakreślony przez Claya Załoga I 58, widoczny oficer, zapewne dowódca okrętu, przy peryskopie. Fot. „Ships of the World” Blaira przedstawia dowództwo japońskiej floty podwodnej jako organizację, któ- ra nie brała pod uwagę możliwości złama- nia używanego przez nią szyfru, nie przy- wiązującą wagi do zachowania dyscypliny w eterze. Takie postępowanie ułatwiało tyl- ko pracę amerykańskiego wywiadu i placó- wek radionamiaru. Należy jednak wyraź- nie zaznaczyć, że istnieją i odrębne opinie. Carl Boyd i Akihiko Yoshida stwierdza- ją, że rygory nałożone na komunikowania się okrętów podwodnych były tak ścisłe, że czasami wręcz utrudniało to prowadzenie operacji z ich udziałem. Powodem takiej postawy była chęć uniknięcia namierzania przez systemy HF/DF. Okręty podwodne mogły w trakcie transmisji wysyłać komu- nikaty radiowe nie dłużej niż pięć minut. Instrukcje dla dowódców okrętów pod- wodnych nakazywały także szybkie od-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 99 Zmarnowany potencjał? wodnych na Kursie Podstawowym3. Samo Swoje pewne słabości (np. zapóźnienie to, że bardzo trudno jest prowadzić roz- szkolenie miało miejsce w Szkole Okrętów w technologii radarowej) rekompenso- poznanie silnie bronionych zespołów flo- Podwodnych mieszczącej się w Kure. Sama wała ona posiadaniem atutów w pewnych ty wojennej, a okręty podwodne wykonu- służba postrzegana była jako jedna z naj- aspektach, co czyniło z niej zaawansowa- jące takie zadania są bardzo podatne na cięższych w Cesarskich Siłach Zbrojnych, ną technicznie i potencjalnie groźną broń. wykrycie. W dodatku przepływ informacji stąd też ludzie, którzy do niej trafiali mu- Również ludzie obsługujący to narzędzie pomiędzy okrętami podwodnymi a wła- sieli przejść bardzo rygorystyczne bada- walki byli dobrze wyszkoleni, a ich mora- sną flotą też napotykał na problemy. Kolej- nia medyczne i testy psychologiczne. Nale- le i duch bojowy były wysokie. Problemy ną lekcją było odkrycie, że niezwykle trud- ży tu także zaznaczyć, że warunki socjalne tkwiły gdzieś indziej. nym zadaniem jest atakowanie wykrytych na okrętach podwodnych były spartań- już okrętów wojennych przeciwnika. Ja- skie. Życie w szczelnie wypełnionej torpe- … słabostki pończycy uważali, że najlepszą odległo- dami, akumulatorami, silnikami, paliwem Paradoksalnie słabą stroną japońskich ścią do przeprowadzenie ataku torpedo- i licznymi urządzeniami stalowej rurze okrętów podwodnych była doktryna ich wego jest dystans 1372 metrów. Aby wyjść było co najmniej surowe. Ciasnota, skrom- użycia. Jak już zostało to nadmienione, ja- na taką pozycję okręt podwodny musiał- ne wyposażenie sanitarne, zakaz palenia poński plan wojny z USA zakładał stocze- by poznać pozycję celu, następnie płynąć – czy świadomość mizernych szans na ratu- nie decydującej bitwy stoczonej przez pan- najczęściej z pełną prędkością w położeniu nek w razie awarii nie wpływały jednak na cerniki na wodach Pacyfiku. Jako że flota nawodnym – aby znaleźć się w punkcie obniżenie morale załóg. Ludzie ci zdawa- USA była silniejsza od japońskiej, waż- przecinającym trasę zespołu przeciwnika. li sobie sprawę gdzie trafili i czego mogą ną rolę w planach Japonii było zreduko- Jeżeli niemożliwe byłoby precyzyjne wy- się spodziewać. Te czynniki nie wpływa- wanie siły US Navy, zwłaszcza potencjału tyczenie przewidywanej trasy rejsu wro- ły więc negatywnie na morale załóg, któ- jej pancerników, w trakcie gdy będzie ona giego zespołu (czego w warunkach bojo- re w początkowej fazie wojny było bardzo płynąć w rejon bitwy. Mając to na uwadze, wych należało się spodziewać) to okręty wysokie4. Autorzy książki The Japanese starano się wypracować szeroko zakrojony podwodne miały formować linie dozo- Submarine Force and World War II pod- plan nękania floty amerykańskiej, w któ- ru wzdłuż przewidywanej trasy wrogiej kreślają, że pomimo straszliwych strat mo- rym ważną rolę miały do spełnienia okręty floty. Tyle tylko, że w trakcie manewrów rale i duch bojowy japońskich oficerów z sił podwodne. Ich zadaniem stało się rozpo- przeprowadzonych w 1939 i w 1940 roku podwodnych nie osłabło w trakcie tej wy- znanie baz i kotwicowisk wroga, śledzenie okazało się, że siły przeciwnika zazwy- niszczającej wojny (s. 43). Z drugiej strony, ruchów jego floty, oraz atakowanie zespo- czaj przenikają rejon operowania okrętów autorzy www.combinedfleet.com podkre- łów okrętów wojennych płynących w rejon podwodnych nietknięte, ponieważ pod- ślają, że w obliczu narastających strat mo- decydującej bitwy. trzymywanie kontaktu z wrogimi siłami rale w japońskich siłach podwodnych spa- Według japońskich sztabowców to wła- jest bardzo trudne, a jeszcze większe pro- dało. Znajduje to odbicie w powojennych śnie zwalczanie dużych okrętów wojen- blemy pojawiają się, gdy trzeba popłynąć amerykańskich i brytyjskich raportach, nych miało być głównym zadaniem okrę- w położeniu nawodnym w rejon, gdzie już w których znajdujemy takie stwierdzenia tów podwodnych. W tej koncepcji była w zanurzeniu należy czekać na pojawie- jak: Niemożliwym jest, że łodzie podwod- jednak pewna luka – Japończycy zaniedba- nie się sił przeciwnika. Natomiast atak na ne mogły spędzić tygodnie w u Zachodnie- li kwestię atakowania nieprzyjacielskich li- zespół okrętów wojennych wroga w poło- go Wybrzeża USA bez kontaktu, lub przeby- nii zaopatrzeniowych i żeglugi handlowej. żeniu nawodnym był ryzykowny, ponie- wać ponad 40 dni na patrolu w rejonie Wysp Uznano, że okręty podwodne nie powin- waż prawdopodobieństwo wykrycia było Salomona w trakcie kampanii o Guadalca- ny mieć problemu z ewentualnym wypeł- bardzo duże. Wszystkie te wnioski wska- nal i meldować o tym, że nie spostrzegło się nieniem tego – w oczach japońskich stra- zywały, że doktryna użycia japońskich żadnych celów. Nawet japońscy oficerowie tegów – drugorzędnego zadania. Stąd też okrętów podwodnych jest niepraktycz- dowodzący nie mogli ukryć swego zakłopo- problem ten pomijano w planowaniu oraz na. Tyle tylko, że Japończycy postanowili tania gdy opowiadali takie historie. Dalsze w praktycznych manewrach. Przyczyn ta- raz jeszcze przerobić w praktyce jej założe- dochodzenie wskazywało, że w bardzo du- kiego stanu rzeczy należy też szukać w po- nia. W warunkach wojennych odbyło się żej ilości przypadków meldowano, że cel był glądach części japońskiej admiralicji, za- to już kosztem wysokich strat, a sam do- zbyt daleko, aby go atakować5. Kwestia mo- patrzonej w starcia pancernych gigantów gmat o pierwszoplanowym znaczeniu ata- rale jest dosyć istotna, a tej rozbieżności mających miejsce w bitwie pod Cushimą kowania zespołów wojennych przeciwni- Autor tekstu nie jest w stanie przekonująco oraz w trakcie I wojnie światowej. W takim ka nie został zrewidowany pod wpływem rozstrzygnąć na korzyść jednej z hipotez. kontekście okrętom podwodnym przypisa- doświadczeń płynących z manewrów. Co Faktem jest jednak, że morale, duch bojo- no rolę pomocniczych jednostek, współ- ciekawe, gdy w trakcie ćwiczeń japońskie wy oraz pogarda wobec śmierci (niektórzy pracujących i działających na rzecz głów- okręty podwodne miały ze cele statki han- stwierdziliby: fanatyzm) w japońskich si- nych sił floty – czyli pancerników. Według łach zbrojnych były wysokie praktycznie do Marka Stille, w latach 30-stych ta doktryna 4. Swoją drogą, warunku bytowe na okrętach na- końca wojny o czym świadczy zaciekłość urosła do rangi dogmatu. wodnych Cesarstwa również nie były komfortowe, japońskiego oporu w trakcie kolejnych bi- Dogmaty dogmatami, natomiast na po- przykładowo, warunki bytowe załogi na zwodowanym tew na Pacyfiku. Nie ulega jednak wątpli- czątku 1938 roku Cesarska Flota w końcu w 1943 dużym lotniskowcu Taihō zostały opisane przez jednego z japońskich marynarzy jako skromne. Trze- wości, że w początkowej fazie wojny na Pa- zdecydowała się sprawdzić, na ile jej okrę- ba też dodać, że Japończycy – często wywodzący się ze cyfiku morale w siłach podwodnych było ty podwodne są w stanie wypełnić zada- środowisk wiejskich – byli przyzwyczajeni do różnego rodzaju niewygód, które dla mieszkańca Zachodu były- bardzo wysokie. nia stawiane przed nimi. Przeprowadzo- by poważną przeszkodą. Wytrzymałość na trudy japoń- Podsumowując tą część, trudno jest ne ćwiczenia ukazały jak niepraktyczna skich żołnierzy i marynarzy była często podkreślana uznać japońską flotę podwodną A.D. 1941 jest dotychczasowa doktryna użycia okrę- przez dowódców i żołnierzy, którzy zetknęli się z nimi w trakcie tej wojny. Poniekąd warunki bytowe na nie- za technicznie przestarzałą czy obarczoną tów podwodnych. Główną lekcją płyną- mieckich U-bootach wcale nie należały do wysokich. istotnymi wadami posiadanych okrętów. cą z przeprowadzonych manewrów było 5. http://www.combinedfleet.com/ss.htm

100 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

Tabela na 4. Produkcja wybranych rodzajów sprzętu bojowego w Stanach Zjednoczonych oraz Japonii, w latach 1940-1945 Japonia: 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Czołgi i działa pancerne 1000 1000 1200 800 400 200 Samoloty 4768 5088 8861 16 693 28 180 11 066 Działa 3000 7000 13 000 28 000 84 000 23000 Stany Zjednoczone: 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Czołgi i działa pancerne 400 900 27 000 38 500 20 500 12 600 Samoloty 4768 5088 8861 16 693 28 180 11 066 Działa 1800 3000 188 000 221 000 103 000 34 000 Źródło: Tablice historyczne, s. 110 dlowe, okazało się, że mogą być efektyw- na wodach Cushimy przysłoniła fakt, że Jak uzupełnienie powyższych danych ne w ich zwalczaniu. Nie wpłynęło to jed- w dużej mierze to dzięki wybuchowi rewo- warto dodać, że Amerykanie zwodowa- nak na założenia japońskich strategów. lucji w Rosji Cesarstwo uniknęło porażki li statki handlowe o łącznym tonażu pra- Co prawda zwalczanie żeglugi handlowej w tej wojnie, ponieważ Japonia znajdowała wie 34 mln BRT, gdy tymczasem Japonia miało być jednym z zadań okrętów pod- się na granicy swoich możliwości finanso- zwodowała jednostki o tonażu przekracza- wodnych, o ile nie przeszkadzało w reali- wych i ludzkich. Również I wojna światowa jącym zaledwie nieco ponad 4,1 mln BRT. zacji głównego ich zadania – walki z duży- nie zakończyła się klęską państw central- Dodatkowo Amerykanie szybciej budowali mi okrętami wojennymi wroga. Co gorsza, nych w wyniki jednej, decydującej bitwy, swoje okręty (patrz tabela nr 6). japońskie dowództwo nie doceniło fak- ale była efektem wyczerpania prowadzoną Jak widać, potencjał przemysłowy Sta- tu, że wrogie okręty podwodne mogą być wojną, które stało się pożywką dla rewolu- nów Zjednoczonych zdecydowanie gó- użyte przeciwko japońskim liniom komu- cyjnych rozruchów w Niemczech. Tymcza- rował nad adekwatnymi możliwościa- nikacyjnym i zaopatrzeniowym. W wa- sem w wojnie na wyniszczenie prowadzo- mi Cesarstwa Japonii. W najbardziej runkach, gdy japońska gospodarka była nej ze Stanami Zjednoczonymi, Japonia po interesującym nas aspekcie wojny mor- zależna od importu surowców strategicz- prostu nie miała żadnych szans. Widać to skiej widać wręcz druzgocącą przewa- nych było to bardzo poważne przeocze- wyraźnie porównując potencjał przemy- gę USA, zarówno w produkcji samolotów nie, które przyniosło dla wysiłku wojenne- słowy i militarny tych dwóch stron. We- (a w trakcie tej wojny to przecież samo- go Japonii dewastujące rezultaty. dług opracowania Tablice Historyczne lot stał się największym wrogiem okrę- Należy dodać, że sama koncepcja decy- (s. 101) stosunek względnego poziomu po- tów) jak i okrętów wojennych oraz stat- dującej bitwy była całkowicie przestarzała, tencjału militarnego USA do Japonii wy- ków handlowych. Zwłaszcza wydajność ponieważ nadchodząca wojna miała mieć nosił 290 do 24. przemysłu stoczniowego USA w dziedzi- charakter wojny na wyniszczenie, prowa- Przewagę USA ilustruje również porów- nie produkcji jednostek handlowych po- dzonej do momentu, gdy jedna ze stron nanie produkcji sprzętu wojskowego Japo- zwalała na kompensację poniesionych na wyczerpie swoje zasoby i ulegnie. Wyraź- nii i Stanów Zjednoczonych w tabeli nr 4. Atlantyku i Pacyfiku strat. Tymczasem Ja- nie widać było, że część dowództwa japoń- Również potencjał stoczniowy USA ponia produkowała swoje frachtowce po- skiego nie wyciągnęła wniosków z nie tyl- zdecydowanie górował nad adekwatnymi woli, co niosło dla niej śmiertelne za- ko I wojny światowej, ale nawet z wojny możliwościami Kraju Kwitnącej Wiśni, co grożenie, ponieważ jej gospodarka była rosyjsko-japońskiej. Wiktoria odniesiona pokazuje tabela nr 5. całkowicie uzależniona od importu su-

Tabela nr 5. Produkcja najważniejszych okrętów wojennych w II wojnie światowej – Japonia versus Stany Zjednoczone: Japonia Rok lotniskowce Pancerniki krążowniki niszczyciele okręty podwodne (w tym lekkie i eskortowe) (w tym lekkie) 1941 6 1 – – – 1942 4 1 4 10 61 1943 2 – 3 12 37 1944 5 – 2 24 39 1945 – – – 17 30 Razem: 17 2 9 63 167 (111) Stany Zjednoczone Rok lotniskowce pancerniki krążowniki niszczyciele okręty podwodne (w tym lekkie i eskortowe) (w tym lekkie) 1941 – 2 1 2 2 1942 18 4 8 82 34 1943 65 2 11 128 55 1944 45 2 14 74 81 1945 13 – 14 63 31 Razem: 141 10 48 349 203

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 101 Zmarnowany potencjał?

Tabela nr 6. Średni czas budowy okrętów w miesiącach Kategoria Przed wojną W czasie wojny USA Japonia USA Japonia pancernik 35-42 53-61 32 --- lotniskowiec 32-34 36-44 15-20 22-24 ciężki krążownik 32-38 40-50 20-30 --- lekki krążownik 32-38 40-50 20-30 19-24 Niszczyciel 13-14 24-30 5 12 Okręt podwodny 14-15 24-36 7 15 Statek typu Liberty 12-14 20-30 1 18-24 Źródło: J.F. Dunnigan, A. Nofi, Wojna na Pacyfiku. Encyklopedia, Warszawa 2000 [za:] J. Solarz, Doktryny militarne XX wieku, Kraków 2009, s. 351. rowców naturalnych, a od 1943 roku ame- odbiły się także na japońskiej flocie pod- nieczność utworzenia specjalnego systemu rykańskie okręty podwodne zaczęły zbie- wodnej. Dodatkowo, warto też zaznaczyć, zaopatrzenia, dedykowanego siłom pod- rać swoje krwawe żniwo wśród japońskiej że dowódca Szóstej Floty nie posiadał tak wodnym. W 1941 utworzono jednostkę floty handlowej. To ogromna przewa- szerokich prerogatyw, jakie przysługiwa- do Wspierania Baz Okrętów Podwodnych, ga przemysłowa (a jak się później okaza- ły dowódcom innych flot, w dodatku nie działającą w Ominato, Kwajalein, a potem ło surowcowa i technologiczna) spowodo- sprawował pieczy nad wszystkimi okręta- – wraz z postępem japońskich zdobyczy – wała de facto, że decyzja a ataku na Pearl mi podwodnymi. Oczywiście, część japoń- Rabaul, Penang, Surabaji, Palau, Cebu oraz Harbor była dla Japonii decyzją samobój- skich dowódców apelowała o reformy, ale na archipelagu Truk. Wsparcie logistycz- czą. Co ciekawe, duża część japońskiej skończyło się tylko na dobrych intencjach. ne obejmowało naprawy, przegląd tech- admiralicji zdawała sobie sprawę z tej W maju 1943 powstało Biuro ds. Okrę- niczny, serwisowanie okrętów podwod- ogromnej przewagi USA, ale nie potrafiła tów Podwodnych, które miało być odpo- nych i zaopatrzenie ich w części zamienne. przeciwstawić prowojennym tendencjom wiedzialne za okręty podwodne, badania Do tego dochodziło zaopatrzenie w nie- istniejącym wśród części japońskich woj- nad udoskonaleniami technicznymi i tak- zbędne towary i żywność, obsługę admi- skowych6. tyką ich rozwoju, a także za komunika- nistracyjną oraz zapewnienie opieki me- Problemem była również pozycja ja- cję z wyższym dowództwem. W założe- dycznej dla członków ich załóg. Jednakże pońskich sił podwodnych w całej struk- niu reforma ta była dobrym posunięciem, w miarę postępów alianckiej ofensywy, ja- turze dowodzenia Cesarskiej Marynarki jednakże praktyka pokazała, że instytucja poński system logistyczny zaczął się zała- Wojennej. Do 1941 roku największą jed- ta miała zbyt małe wpływy, aby wprowa- mywać, problemy w tym zakresie dotknęły nostką organizacyjną w japońskiej flocie dzić w życie niezbędne, korzystne dla sił również i siły podwodne. Flota podwodna podwodnej była flotylla, która była czę- podwodnych rozwiązania. Dodatkowo, zaczęła borykać się z niedoborem paliwa, ścią floty – np. Pierwsza Flotylla Okrętów w miarę pogarszana się sytuacji wojennej, części zamiennych, pomijając fakt, że od- Podwodnych była częścią Pierwszej Flo- biuro to nie mogło skutecznie rywalizo- cięte garnizony w Rabaul czy Truk nie mo- ty. W 1941 powołano do życia Szóstą Flo- wać z innymi o dostęp do coraz bardziej gły już efektywnie pełnić roli baz zaopa- tę, co oznaczało powstanie samodzielnej limitowanych materiałów wojennych. Spy- trzeniowych. jednostki organizacyjnej dla sił podwod- chało to flotę podwodną na koniec listy Jak widać, na początku wojny techno- nych. Nie rozwiązywało to jednak wszyst- żądań dostępu do surowców, mocy pro- logia, liczebność, poziom wyszkolenia, jak kich kłopotów. Okazało się bowiem, że dukcyjnych czy paliw. Jeżeli chodzi o kwe- i morale stanowiły mocną stronę japoń- w najważniejszych gremiach decyzyjnych stie dotyczące badań nad nowymi tech- skich sił podwodnych. Nie ustępowały one japońskiej floty znajdowało się niewielu nologiami w zakresie sił podwodnych, pod tym względem siłom Aliantów, a w kil- oficerów reprezentujących siły podwod- system działający w Japonii można okre- ku parametrach nawet je przewyższały. ne, a do tego rzadko posiadali oni sto- ślić mianem chaotycznego. Nad rozwojem Problemami były natomiast: nieefektywna pień wyższy niż komandor. Z tego też ty- technologicznym okrętów podwodnych doktryna użycia tego rodzaju broni, bez- tułu ich wpływ na naczelne dowództwo nie czuwała jedna instytucja, ale szereg wład administracyjny oraz niedoreprezen- był niewielki: Oficerowie ci byli postrzega- z nich o podobnych kompetencjach, od- towanie przedstawicieli sił podwodnych ni tylko w roli łączników, których głównym powiedzialnych za poszczególne dzie- w najwyższym dowództwie. Oczywiście obowiązkiem były działania dostosowujące dziny, takie jak: kadłuby, napęd, uzbroje- największą słabością Japonii był jej poten- rozwój taktyki działania okrętów podwod- nie, lotnictwo. Cytowani już C. Boyd i A. cjał przemysłowy i badawczy, co ujawniło nych na rzecz floty nawodnej7. W takiej at- Yoshida określili go jako skomplikowany się z całą siłą już po roku walk na Pacyfi- mosferze trudno było więc oczekiwać, aby i ciężko sterowny8. W tym wypadku typo- ku. Ofiarą tego padły też okręty podwod- przeforsować zmiany dotyczące chociażby we słabości administracyjne przekładały ne Cesarstwa. O ile pierwszy rok działań zmiany dotychczasowej nieefektywnej tak- się bezpośrednio na efektywność działań na Pacyfiku można ocenić jako efektywny, tyki walki. „Pancernik rządzi falami”, tak japońskich okrętów podwodnych, w do- czego dowodem było m.in. zatopienie lot- wydawało się myśleć wielu admirałów Ce- datku wyższe dowództwo nie dokonało niskowca Wasp (kampania na Guadalca- sarskiej Floty, stąd też wszystkie siły miały w tym zakresie niezbędnych korekt. nal), dobicie uszkodzonego pod Midway być podporządkowane temu, aby przygo- Jeżeli chodzi o kwestie logistyczne, do tować grunt do decydującej bitwy, w której wybuchu wojny japońskie siły podwodne 6. Szerzej na ten temat [por:] J. Polit, Admirałowie i marynarka wojenna a japońska polityka zagranicz- to ciężkie działa pancernych kolosów za- korzystały z istniejącego na Wyspach Ma- na w latach 1921-1941, [w:] Z dziejów floty japońskiej, pewnią Japonii zwycięstwo. Nie trzeba do- cierzystych zaplecza, bazując w Yokosu- „Okręty wojenne”, nr specjalny 37, 2011, s. 67-78. dawać, że myślenie takie było w tym okre- ce, Kure, Sasebo i Maizuru. Przedwojenny 7. C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine For- ce and World War II, Annapolis 2002, s. 49. sie już zupełnie anachroniczne. Jego skutki rozrost sił podwodnych spowodował ko- 8. C. Boyd, A. Yoshida, The…, s. 50.

102 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

Błędem japońskiego dowództwa było nieatakowanie amerykańskich szlaków zaopatrzeniowych. Tutaj widoczny transportowiec wojska Cape San Juan storpedowany przez I 21 w dniu 11 listopada 1943 roku (statek został później dobity przez samoloty z lotniskowca eskortowego Chenango). Fot. U.S. Navy via „Warship International” lotniskowca Yorktown, oraz zapewnienie w pierwszej połowie 1943 roku została so- nia okrętów podwodnych USA, ale prze- innemu lotniskowcowi floty USA – Sarato- lidnie zmaltretowana, ponosząc niezwykle sunięciem części okrętów Cesarstwa do ga dwukrotnego pobytu w stoczni remon- ciężkie straty, przy załamaniu się jej osią- zadań transportowych czy ewakuacyjnych. towej, nie licząc posłania na dno mniej- gnięć. Warto tu zaznaczyć, że początko- Z drugiej strony należy jednak wątpić, czy szych okrętów wojennych, a także znacznej we sukcesy Niemców oraz Japończyków okręty, które zaczęły zaopatrywać rozsia- liczby frachtowców, to już 1943 rok okazał wynikały nie tyle z zaawansowania tech- ne po Pacyfiku japońskie garnizony były- się dla japońskich podwodników fatalny. nologicznego ich okrętów podwodnych by w stanie cokolwiek zmienić, poza hi- Zapóźnienia w technologii radarowej, upo- z dobrze przemyślanej taktyki użycia oraz potetycznym zadaniem nieco większych rczywe trzymanie się nieefektywnej dok- słabości obrony przeciwnika. W momen- strat siłom USA. W obliczu alianckich sił tryny ich użycia, rzucenie sił podwodnych cie kiedy siły zwalczania okrętów podwod- ZOP okręty japońskie, podobnie zresz- do zaopatrywania garnizonów lub ich ewa- nych Stanów Zjednoczonych oraz Wiel- tą jak włoskie czy niemieckie, stały się po kuacji, ale przede wszystkim rosnąca po- kiej Brytanii okrzepły jednostki niemieckie prostu przestarzałymi konstrukcjami. Co tęga Ameryki, spowodowały, że osiągnię- i japońskie zaczęły ponosić ogromne stra- ciekawe, w tym okresie flota podwodna cia japońskich podwodników gwałtownie ty (podwodna flota Włoch doświadczy- USA zaczęła odnosić coraz większe sukce- spadły. W 1943 roku zdołali oni zatopić je- ła tego już wcześniej). Należy tu wyraźnie sy, pomimo że osiągi amerykańskich okrę- dynie trzy amerykańskie okręty wojenne podkreślić, że nawet U-bootwaffe, która do tów typu Balao czy Gato wcale nie prze- (w tym lotniskowiec eskortowy Lincombe tej pory zadała ciężkie straty flocie handlo- wyższały ich japońskich odpowiedników. Bay) oraz pewną liczbę frachtowców (oko- wej Ailantów, w momencie zwiększenia Co prawda jednostki te wyposażone były ło 45 statków), głównie na Oceanie Indyj- efektywności sił ZOP zaczęła ponosić bar- w radar, ale głównym czynnikiem sprzy- skim. Straty własne gwałtownie wzrosły, dzo poważne straty (w maju 1943 Niem- jającym rosnącej efektywności amerykań- o ile w latach 1941-1942 Japończycy utra- cy utracili 41 U-bootów) i dla niemieckich skich podwodników była słabość japoń- cili 23 okręty podwodne, to w 1943 licz- sił podwodnych okres pomyślnych łowów skich sił zwalczania okrętów podwodnych. ba wzrosła do 27, przy wspomnianym już, na Północnym Atlantyku czy Wschodnim Jak ujął to jeden z amerykańskich auto- gwałtownym spadku osiągnięć. Rok 1944 Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych pozostał rów – po ataku torpedowym Amerykanów śmiało nazwać można „czarnym rokiem” od tej pory jedynie odległym wspomnie- Japończycy nie potrafili rozwiązać mate- japońskiej floty podwodnej, natomiast niem. Do tego dramatycznie spadła efek- matycznego problemu, gdzie zrzucić bom- w roku 1945 siły podwodne Cesarstwa mo- tywność działania jednostek, które admirał by głębinowe, które w dodatku nie funk- gły już tylko rozpaczliwie przedłużać ago- Karl Dönitz wysyłał do coraz bardziej bez- cjonowały zbyt skutecznie, ani nie mogły nię upadającego imperium, co zresztą czy- nadziejnej walki. Tendencję tą ilustruje ta- wybuchać dostatecznie głęboko9. Rok 1944 niły, płacąc za to cenę w postaci topionych bela nr 7. jedynie pogłębił dysproporcje pomię- jednostek i ginących na ich pokładach Podobnie stało się z flotą podwodną marynarzy. Należy tu odnotować pewną Cesarstwa. Jak już zostało to podkreślone, 9. S. Morison, History of United States Naval Ope- rations in World War, [cyt. za:] Z. Krala, Kampanie po- zbieżność z losem U-bootwaffe, która opro- sam spadek efektywności był spowodowa- wietrzne II wojny światowej. Daleki Wschód, część VI, mieniona sukcesami pierwszych lat wojny, ny nie tylko rosnącą przewagą sił zwalcza- Warszawa 1997, s. 97.

Tabela nr 7: Liczba niemieckich U-bootów zatopionych w trakcie II wojny światowej (1939-1945) oraz straty zadane przez U-booty żegludze aliantów 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Liczba zatopionych U-bootów: 9 24 35 87 237 242 151 Statki alianckie zatopione na Atlantyku: 212 999 846 1097 309 108 92 Źródło: Tablice Historyczne, Warszawa 1996, s. 110

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 103 Zmarnowany potencjał?

Tabela nr 8. Dane techniczne okrętów Typ XXI, Sen Taka i Sen Taka Shō Typ XXI Sen Taka Sen Taka Shō Wyporność – nawodna: 1621 t 1070 t 325 t – podwodna: 1819 t 1503 t 440 t Wymiary (metry) długość x szerokość x wysokość 76,9 x 6,6 x 11,34 79 x 5,80 x 53x4x7,1 Osiągi Prędkość: maks. na powierzchni: 18,08 w. 15,3 w. 10,5 w. maks. pod wodą: 17,2 w. 16,3 w. 13,9 w. maks. zanurzenie 330 m 121 m (operacyjne) 160 m Zasięg nawodny: 15 500 Mm/10 w. 7800 Mm/11 w. 3000 Mm/10 w. Zasięg podwodny 340 Mm/5 w. 100 Mm/5 w. b.d. 110 Mm/10 w. 16 Mm/16 w. 30 Mm/15 w. Napęd 2 x silniki wysokoprężne MAN o mocy 2000 KM 2 x silniki wysokoprężne o mocy 1500 KM 1 x silnik wysokoprężny o mocy 400 KM 2 x silniki elektryczne o mocy 2100 KM każdy 2 x silniki elektryczne o mocy 1250 KM 1 x silnik elektryczny o mocy 1250 KM 2 silniki ekonomicznego ruchu po 113 KM (możliwość osiągania łącznej mocy 5000 KM) Uzbrojenie: 6 x wyrzutnie torpedowe kal. 533 mm z zapasem 4 x wyrzutnie torped kal. 533 mm 2 x wyrzutnie torped kal. 533 mm maks. 20 torped z zapasem maks. 10 torped z zapasem maks. 4 torped 2x2 20 mm. działka plot. 2x1 25 mm. działka plot 1 x 7,7 km. Załoga: 57-58 osób 21 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Śmigielski, SEN TAKA – japońska podwodna „Wunderwaffe”, s. 54-55; . A. Worona, K. Lipiński, Japońskie okręty podwodne typu „Sen Taka Shō”, s. 86; M. Westphal, U-booty typu XXI, s. 58; www.combineedfleet.com dzy siłami podwodnymi i możliwościa- tającego10. Warto wyraźnie zaznaczyć, że nowej generacji. W Niemczech opracowa- mi ZOP Japonii i USA. Należy tu podkre- zarówno w przypadku Niemiec jak i Ja- no i podjęto masową produkcję tzw. „elek- ślić, że ten rok obnażył wszelkie słabości ponii, przewaga alianckich sił ZOP rosła trycznych okrętów podwodnych” (U-booty japońskiej floty podwodnej w konfronta- z miesiąca na miesiąc i jasnym się stało, typ XXI i XXIII), natomiast Japonia zapro- cji z potęgą floty alianckiej, przede wszyst- że aby zmienić tą niekorzystną tendencję jektowała i również rozpoczęła produk- kim amerykańskiej. Japońskie okręty potrzebny jest przełom technologiczny. cję dwóch typów okrętów nowej generacji podwodne, nadal w dużej mierze odsu- Prawdziwy przełom technologiczny, a nie – Sen Taka oraz Sen Taka Shō. Jednost- nięte od zadań bojowych do zaopatrze- tylko udoskonalanie istniejących typów ki te miały odwrócić losy wojny podwod- nia, działały nieskutecznie ponosząc przy okrętów poprzez wyposażenie ich w takie nej m.in. dzięki możliwości uzyskiwania tym wielkie straty. Podczas misji zaopa- nowinki techniczne jak wykrywacze emi- znacznej prędkości w zanurzeniu. W ta- trzeniowych oraz w rozpaczliwych pró- sji radarowej, radary czy chrapy. W kon- beli nr 8 podano dane techniczne okrętów bach zatrzymania amerykańskich inwazji frontacji z coraz liczniejszymi samolotami tych typów. na Wyspy Marshalla, Mariany, Wyspy Pa- i okrętami eskorty wyposażonymi w co- Wątpić jednak należy, aby okręty te mo- lau i Filipiny, a także w walkach na Oce- raz doskonalsze radary, boje hydroaku- gły cokolwiek zmienić, poza prawdopo- anie Indyjskim Japończycy stracili aż 56 styczne, miotacze Hedgehog czy Squid, lub dobnym zadaniem dodatkowych strat okrętów podwodnych. Był to wynik kata- też samonaprowadzające się torpedy Fido Aliantom. Faktem jest, że prędkość pod- strofalny. Tymczasem w 1944 roku ame- (a wszystko to wspierane przez efektywną wodna okrętów typu Sen Taka oraz Sen rykańskie okręty podwodne praktycznie pracę kryptologów i służby radionamiaru) Taka Shō robiła wrażenie, jednakże na- złamały kręgosłup japońskiej flocie han- japońscy podwodnicy mieli coraz mniej- wet gdyby okręty te weszły do służby to dlowej i zadały ciężkie straty jej flocie wo- sze szanse na szczęśliwy powrót do bazy najpewniej podzieliłyby los innych „cu- jennej. Symbolem tej dysproporcji w suk- (podobnie zresztą jak ich niemieccy so- downych broni” II wojny światowej, który cesach i stratach stała się Bitwa na Morzu jusznicy). Prawdziwym przełomem mia- można określić zdaniem „za mało i za póź- Filipińskim (czerwiec 1944 roku), w któ- ło być opracowanie całkiem nowego typu no”. Po pierwsze – liczebność. Aby okręty rej to trakcie amerykańskie okręty pod- okrętu podwodnego, zdolnego do osiąga- te mogły odegrać jakąkolwiek istotną rolę wodne zdołały wykryć nadpływającą flo- nia dużej prędkości podwodnej i mogące- w walkach (pomijając zatopienie pewnej tę japońską i uszczuplić jej skład o dwa go przebywać w zanurzeniu przez dłuższy liczby transportowców, okrętów desanto- wielkie lotniskowce (Taihō i Shōkaku), na- niż do tej pory czas. wych czy nawet okrętów wojennych, które tomiast ich japońscy koledzy po fachu nie to straty przemysł stoczniowy USA wyrów- dość, że nie zadali żadnych strat amery- Za mało, za późno – czyli japońska nałby bez najmniejszego problemu) mu- kańskiej flocie wojennej, to nie zdołali podwodna Wunderwaffe siały wejść do boju w znacznej liczbie. Jak też przesłać żadnych wartościowych mel- Tylko taki radykalny skok technologicz- tymczasem wyglądały japońskie plany ich dunków o jej ruchach, dodatkowo pono- ny mógł nieść szanse na odwrócenie nie- produkcji? Na papierze prezentowały się sząc ogromne straty. Z 29 użytych jedno- korzystnego przebiegu wojny podwodnej, stek aż 17 nie wróciło do baz. Jedynym ich zarówno dla Niemców, jak i Japończy- 10. Szerzej na ten temat [por:] M. Kopacz, Działal- ność operacyjna japońskich okrętów podwodnych w Bi- sukcesem była ewakuacja części odciętego ków. Faktem jest, że oba kraje podjęły pró- twie na Morzu Filipińskim, [w:] „Morze, statki i okręty”, na Marianach japońskiego personelu la- bę skonstruowania okrętów podwodnych nr specjalny 5, 1/2010.

104 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał? one całkiem nieźle. Japończycy zakładali podkreślić, że dysproporcja pomiędzy po- ści. Tracony sprzęt bojowy co prawda za- zbudowanie w latach 1944-1945 dwudzie- tęgą gospodarki USA a Japonii wykluczała stępowano, ale z rosnącą trudnością. Jed- stu trzech okrętów podwodnych Sen Taka możliwość nawiązania równorzędnej walki nakże napięcia rosły, a Japonia po prostu oraz trzydziestu ośmiu Sen Taka Shō. Da- pomiędzy tymi krajami, Japonia mogła po nie mogła jednocześnie zwodować lot- lekosiężne plany przewidywały zbudowa- prostu przedłużyć tylko wojnę i zwiększyć niskowców, które zastąpiłyby te utraco- nie siedemdziesięciu sześciu okrętów Sen straty zadane wojskom USA. Nie mogła li- ne pod Midway, wybudować wystarczają- Taka oraz dziewięćdziesięciu ośmiu Sen czyć na żaden kompromisowy pokój, po- co liczne jednostki do ich eskorty, wodując Taka Shō. Plany planami, a rzeczywistość nieważ Amerykanie byli zdecydowani rzu- przy tym setki transportowców i tankow- okazała się dużo bardziej brutalna dla no- cić Japonię na kolana (chociażby w ramach ców (wraz z okrętami do ich konwojowa- wej japońskiej broni. W sumie rozpoczę- rewanżu za Pearl Harbor) i nawet poważ- nia), które były niezbędne do zapewnienia to budowę ośmiu okrętów Sen Taka, a do niejsze straty nie spowodowałyby, że zasie- dostaw surowców i pokrycia strat powodo- służby weszły trzy tego typu jednostki (pod dli by oni do stołu rokowań z Cesarstwem. wanych przez okręty podwodne USA, a do resztę nawet nie położono stępek). Nato- Wracając do kwestii łodzi typu Sen Taka tego masowo produkować okręty podwod- miast w lecie 1945 roku gotowych było, lub i Sen Taka Shō, miały one szanse na popra- ne nowej generacji. Potencjał stoczniowy też znajdowało się w zaawansowanym sta- wienie relacji sukcesy – straty dla japoń- Cesarstwa był na taki wysiłek po prostu dium budowy około czterdziestu jednostek skich podwodników, jednakże wymaga- zbyt słaby, a w dodatku okręty podwodne Sen Taka Shō (zwodowano dwadzieścia ło to zastosowania ich większej liczby i to wcale nie znajdowały się na liście prioryte- dwa okręty tego typu, a dziewięć wcielo- wcześniej niż miało to miejsce. W mo- tów. Warto też podkreślić, że z punktu wi- no do służby). Łącznie więc przed kapitu- mencie, kiedy te okręty wchodziły do służ- dzenia efektywności, w przypadku okrętów lacją do służby weszło 12 okrętów nowej by Cesarstwo Japonii dogorywało, powalo- podwodnych marnowano nawet ten ogra- generacji, a dalszych kilkadziesiąt znajdo- ne klęskami w kolejnych bitwach, odcięte niczony potencjał. wało się w budowie. Nie jest to liczba im- od dostaw strategicznych surowców i z wy- W momencie, kiedy japońskie okrę- ponująca, pomimo że Japończycy zasto- palonymi przez amerykańskie samoloty ty podwodne szły na dno w coraz większej sowali w produkcji tych okrętów seryjną B-29 miastami oraz przemysłem. Jedynie ilości, a wojska inwazyjne USA – które to metodę ich budowy, polegająco na składa- wcześniejsze wejście do akcji nowej gene- te okręty miały niszczyć – odbijały jeden niu w kadłub przeznaczony do zwodowa- racji okrętów podwodnych mogło przy- archipelag po drugim, Japonia poświęciła nia poszczególnych, osobno prefabryko- nieść Japonii pewnie, umiarkowane zresz- pewne zasoby projektowe i moce stocznio- wanych sekcji (technologia ta została użyta tą, sukcesy w postaci zwiększenia strat we na gigantyczne podwodne lotniskowce przez Niemców w budowie jednostek Typ Amerykanów. Wymagało to jednak skon- typu Sen Toka, zamiast skoncentrować się XXI). Do tego dochodziły problemy z ni- centrowania się na opracowaniu i pro- na rozwoju dużo bardziej perspektywicz- ską jakością wykonania, szkoleniem załóg dukcji tych okrętów, które powinny otrzy- nej broni, jaką były okręty Sen Taka i Sen czy paliwem. mać najwyższy priorytet. Jednakże okazało Taka Shō. Do tych ograniczonych mocy Nawet gdyby optymistycznie zakła- się, że było to niemożliwe. Nie pozwalał produkcyjnych, nie zawsze wykorzystywa- dać, że Japonia zdołałaby wcielić do służ- na to ograniczony potencjał przemysłowy nych najefektywniej, doszedł jeszcze jeden by nawet kilkadziesiąt tego typu okrętów (w tym stoczniowy) Japonii. Już od koń- czynnik – upojenie pierwszymi sukcesa- ich wpływ na dalsze działania bojowe był- ca 1942 roku japoński przemysł z najwyż- mi. Sama technologia okrętu podwodne- by minimalny. Po prostu – pojawiły się szym wysiłkiem zaspokajał potrzeby armii go o dużej prędkości nie była odkryciem za późno. Oczywiście należy tu wyraźnie i floty, będąc napiętym do granic możliwo- lat wojny. Już w roku 1938 rozpoczęto pró- Japońska „Wunderwaffe”, czyli okręt podwodny I 203 typu Sen Taka. Okręty te osiągały w zanurzeniu prędkość przeszło 16 węzłów. Fot. U.S. Navy

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 105 Zmarnowany potencjał? by eksperymentalnego okrętu Nr 71, które czone. W sytuacji kiedy okręty podwodne z pośpiesznym wcielaniem ich do służby, trwały do 1940 roku. Osiągnął on prędkość tych państw (zwłaszcza Niemiec) odnosi- należy podkreślić, że duża prędkość pod- podwodną rzędu 25 węzłów, a jak na tam- ły spektakularne sukcesy przy umiarkowa- wodna gwałtownie skracała czas prze- te lata stanowiło to znakomity wynik. Co nych stratach, a przemysł z ogromnym wy- bywania w zanurzeniu, co wystawiało te prawda prędkość taka mogła być utrzyma- siłkiem zaspokajał potrzeby rozsianych okręty na kontrakcję sił ZOP. Oczywiście, na tylko przez krótki okres, ale jednostka na szerokich frontach wojsk i walczą- można było zmniejszyć prędkość podwod- ta dawała szansę na przełom, jakim byłoby cych z nawałą alianckiego lotnictwa sił po- ną, ale wtedy okręty te traciły swój główny skonstruowanie bojowego okrętu podwod- wietrznych Niemiec i Japonii, po prostu ist- atut. Raz jeszcze można tu podkreślić, że nego o dużej prędkości. Jednakże dowódz- niejące moce wykorzystywano do pokrycia wczesne rozpoczęcie badań nad okrętami two podeszło do tej kwestii lekceważąco potrzeb, które wydawały się najpilniejsze, o dużej prędkości mogłoby wyeliminować i w maju 1940 roku okręt ten został zezło- chociaż – jak pokazała to działalność Al- część tych niedomagań. Tak się jednak nie mowany, a o samym projekcie zapomnia- berta Speera w Niemczech – istniały jesz- stało, a siły podwodne Cesarstwa zapłaci- no. Jak widać w dowództwie japońskim za- cze poważne rezerwy, które można było ły za to wysoką cenę. Zabrakło tu wizji roz- brakło dalekowzrocznego podejścia, ale wykorzystać. Jeżeli chodzi o broń podwod- woju sił podwodnych. – jak to określił Jakub Polit – część wpły- ną decydenci z obydwu państw Osi przega- wowych admirałów japońskich pieściła pili po prostu wielką szansę wdrożenia do Podwodni samobójcy w tym okresie zupełnie anachroniczną wi- produkcji istniejącej już technologii. Wąt- Japonia próbowała także odwrócić ko- zje konfliktu, obsesyjnie stawiając na co- pić należy, czy w wypadku Japonii ocali- leje wojny podwodnej stosując bardziej raz większe pancerze i działa, podzielając łaby ona ten kraj od klęski, ale z pewno- konwencjonalną technologię połączoną przy tym przekonanie, że Amerykanie są ścią wprowadzenie do służby w roku 1943 z mniej konwencjonalnym podejściem do dekadenccy i rozmiłowani w wygodach, co okrętów podwodnych odpowiadających życia swych marynarzy, który mieli je po- ogranicza ich zdolność do ciężkiej służby, możliwościami jednostkom Sen Taka i ich święcić atakując wykryte okręty USA przy w tym na okrętach podwodnych. Przy ta- mniejszym kuzynom było możliwe. Prze- pomocy kierowanych przez nich torped. kim stylu myślenia (praktycznym tego wy- cież od złożenia wymagań do położenia Ten swoisty podwodny odpowiednik ka- miarem była budowa pancernych i średnio stępki pod budowę I 201 (pierwszy okręt mikaze znany jest jako Kaiten. Broń ta ba- przydatnych w nowoczesnej wojnie masto- klasy Sen Taka) upłynęły nieco ponad czte- zowała na bardzo skutecznej torpedzie dontów typu Yamato) trudno było przebić ry miesiące (koniec października 1943 – Typ 93. O ile w na początku wojny torpe- się z innowacyjnymi projektami. początek marca 1944, a I 201 wszedł do dy te zadały siłom Aliantów spore straty, Początkowy okres wojny też nie sprzyjał służby w lutym 1945 roku). Jak stwierdza to później ich skuteczność spadła. Dyspo- forsowaniu budowy okrętów podwodnych Adam Smigielski, było to możliwe dzię- nujące skutecznymi radarami okręty USA nowej generacji, ponieważ to, czym dys- ki wykorzystaniu doświadczenia nabytego uzyskały przewagę w walkach nocnych, ponowała flota podwodna Cesarstwa oka- przy eksploatacji okrętu Nr 71 i miniaturo- a poza tym już od 1943 roku na niebie pa- zało się całkiem niezłą bronią. Do czasu… wych okrętów podwodnych napędzanych nowało lotnictwo amerykańskie. Co cieka- Poniekąd, podobnie zachowali się zresztą jedynie silnikiem elektrycznym. Gdyby we, pierwsze plany miniaturowego okrętu Niemcy. Niemiecki Minister ds. Uzbroje- na początku lat 40-stych prowadzono dal- podwodnego, który przekształcił się w Ka- nia Albert Speer w swych wspomnieniach, sze prace nad okrętem Nr 71, w warunkach itena opracowano już w 1942 roku, a na wyraźnie stwierdza, że Wspólnie z Dönit- jeszcze pokojowych, z dostępem do nie- początku 1943 roku był gotowy prototy- zem zastanawialiśmy się wtedy [początek zbędnych surowców, bez pośpiechu wywo- powy egzemplarz. Jednakże ta broń o ewi- 1945 roku – przyp. Ł.S] często, co nas po- łanego naporem wojsk USA, efektem tego dentnie samobójczym charakterze zosta- wstrzymywało, że nie zaczęliśmy wcześniej mogłoby być stworzenie groźnego narzę- ła odrzucona przez dowództwo. Jednakże budować nowych rodzajów okrętów pod- dzia walki, które co prawda nie odmieni- pogarszająca się sytuacja wojenna Japo- wodnych. Przecież obecnie nie zastosowa- łoby losów wojny, ale mogłoby przyspo- nii spowodowała, że na tego typu uzbro- liśmy żadnych nowości technicznych, zna- rzyć pewnych kłopotów siłom ZOP. Przy jenie zaczęto patrzeć przychylnym okiem. liśmy też od lat zasady konstrukcyjne. Jak tym Japonia uniknęłaby ogromnego po- W lutym 1944 roku zaakceptowano Kaiten zapewniali fachowcy, nowe okręty zapocząt- śpiechu, związanej z nim niedokładności I, który wszedł do produkcji. Pilotowa- kowałyby serię sukcesów w wojnie podwod- w wykonaniu jednostek oraz mogłaby usu- na przez człowieka wydłużona (14,75 m) nej11. Faktycznie, to dobre pytanie, co po- nąć wszelkie zauważone usterki i „choroby Długa Lanca, posiadała ponadto pomiesz- wstrzymało Niemców (i Japończyków) wieku dziecięcego” i wprowadzić do wal- czenie dla sternika, peryskop oraz wzmoc- przed wcześniejszym wprowadzeniem do ki jednostki, w chwili, kiedy militarna sy- nioną głowicę bojową o masie 1550 kg, co produkcji nowej broni. To prawda, że po- tuacja Japonii nie była jeszcze tak drama- zapewniało ogromną siłę niszczenia. Od czątkowe sukcesy nie sprzyjały wdrożeniu tyczna jak na przełomie 1944 i 1945 roku. jesieni 1944 do wiosny 1945 roku na no- do produkcji nowej technologii, ponieważ Mogłaby, ale tak się nie stało. Warto też pa- sicieli tej broni przystosowano 23 okręty istniejąca wydawała się wystarczająco do- miętać, że okręty te wcale nie były aż tak podwodne, w tym transportowe. Liczono, bra. Jak pokazały wydarzenia na froncie, „cudowną bronią”. Wspomniano już pro- że kierowane przez człowieka torpedy oka- było to złudne przekonanie, o czym upoje- blem „chorób wieku dziecięcego” trapią- żą się skuteczną bronią. Co prawda było on ni sukcesami z pierwszej połowy 1942 roku cych każdą nową konstrukcję, czy usterek zbyt wielki, aby wystrzeliwać go z wyrzut- Japończycy, jak też i odnoszący znacz- związanych z pospiesznym montażem, na- ni torped, ale pilot miał możliwość wejścia ne sukcesy w Bitwie o Atlantyk Niemcy, leżało także pamiętać o niskiej jakości sto- na pokład Kaitena, kiedy okręt-nosiciel przekonali się niebawem. Na usprawiedli- sowanych w ich budowie materiałów, któ- znajdował się w zanurzeniu. Co prawda wienie tej krótkowzroczności można jedy- ra to była pochodną kryzysu surowcowego, na nosicieli japońskiej odmiany „żywych nie podnieść fakt, że zasoby ludzkie, su- z jakim borykała się Japonia. Dodatko- torped” przebudowano też jednostki na- rowcowe i militarne zarówno Niemiec jak wo, jednostki te wcale nie były pozbawio- i (przede wszystkim) Japonii były ograni- ne słabostek. Pomijając kwestie związane 11. A. Speer, Wspomnienia, Warszawa 1990, s. 330

106 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

była jednak tylko teoria. W rzeczywistości namiary podane przez dowódcę okrętu-ba- zy, obserwującego rejon celu z dużej odległo- ści przez peryskop, przy słabym oświetleniu – często nie były wystarczające by umożli- wić pilotowi Kaitena sterowanie do celu bez kontaktu wzrokowego. Według amerykań- skich raportów z pola bitwy, piloci Kaitenów po dotarciu do w pobliże okrętów nierzad- ko byli zmuszeni zdradzić swoją obecność przez podniesienie peryskopu by zlokalizo- wać cel przed rozpoczęciem ostatecznego ataku z maksymalną prędkością12. Do tego dochodziły problemy natury nawigacyj- nej i mała autonomiczność „żywej torpe- dy”. W tej sytuacji środki przeznaczone na projekt, budowę około 400 Kaitenów, prze- budowę ich nosicieli oraz szkolenie można Jeden z Kaitenów w trakcie opuszczania na wodę. Fot. „Ships of the World” uznać za zmarnowane. Jednakże liczono, że ataki samobójcze powstrzymają ofensy- wodne, ale przy supremacji lotnictwa ame- nów na wykrycie i zniszczenie. Natomiast wę Amerykanów, a przynajmniej skumulu- rykańskiego ich misje były z góry skazane atak na szybkie i zwrotne okręty wojenne ją straty przeciwnika. Była to jednak błęd- na niepowodzenie. Sami piloci Kaitenów znajdujące się na morzu był bardzo trud- na kalkulacja. byli starannie selekcjonowani i szkoleni, co ny. Samo przeprowadzenie ataku wcale też Nie tyko Kaiten miał być samobójczą ciekawe, teoretycznie mieli szansę na prze- nie było łatwe. Aby ocenić odległość od bronią, która miała na celu zadanie cięż- życie misji, ponieważ posiadali możliwość celu czy ewentualną prędkość pilot musiał kich strat flocie USA. Stojąca w obliczu opuszczenia płynącej do celu torpedy przez podnieść peryskop, co narażało go na wy- inwazji USA Japonia miała bronić się do właz. Jednakże była to możliwość czysto krycie i zniszczenie. Aby uniknąć wykry- upadłego, a w myśl planu Kestu-go obrona teoretyczna. Generalnie liczono, że te kie- cia i prawdopodobieństwa zniszczenia przez tam miała mieć charakter masowego wy- rowane torpedy będą efektywną bronią. pociski z dział nieprzyjaciela, piloci mieli korzystania oddziałów samobójców. Jed- Rzeczywistość okazała się jednak inna. Ka- zakaz wynurzenia peryskopu do ostatnich ną z „broni ostatniej szansy”, która teore- iteny i ich nosicieli rzucono do walki z flo- 15 sekund przed uderzeniem. Do tego mo- tycznie dawała szansę na przeżycie ataku, tą wojenną Amerykanów, a pierwsza misja mentu Kaiten miał już zostać naprowadzo- ale (chociażby wg Richarda O’Neila) mia- skierowana była przeciwko kotwicowisku ny na cel z maksymalną prędkością 40 wę- ła znamiona samobójczej, były miniaturo- floty USA na atolu Ulithi. 20 listopada złów (74 km/h) i jedynie niewielkie korekty 1944 roku jeden z Kaitenów zatopił zbior- położenia steru były możliwe, żeby torpeda 12. R. O’Neill, Samobójcze oddziały, Warszawa 1999, nikowiec floty Mississinewa, chociaż na- trafiła dokładnie w śródokręcie ofiary. To s. 270. leży podkreślić, że trafienie Jeden z okrętów podwodnych w czasie misji z Kaitenami. Z przepaskami widoczni ich operatorzy. Zwraca uwagę zbiornikowca w atolu peł- sposób mocowania Kaitenów. Fot. zbiory Łukasza Stacha nym lotniskowców i innych, dużych okrętów wojennych, było umiarkowanym sukce- sem. Wkrótce okazało się, że i ten ograniczony sukces był jednym z naprawdę niewie- lu. Do końca wojny Kaite- ny zatopiły jeden niszczyciel eskortowy i wspomniany tankowiec (być może tak- że okręt desantowy), do tego uszkadzając kilka jednostek. Za te skromne sukcesy za- płacono wysoką cenę – do baz nie wróciło osiem okrę- tów podwodnych nosicie- li i 80 pilotów Kaitenów, nie licząc tych, którzy zginęli w trakcie szkolenia. Zaważyła na tym głów- nie błędna taktyka ich uży- cia. Sam plan ataków na silne bronione kotwicowi- ska narażał nosicieli Kaite-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 107 Zmarnowany potencjał?

we okręty podwodne, które produkowa- stadium budowy. Okręty te mogły być wo- Biber (wyprodukowano 324) i Molch (383 no z jedną myślą – odparcia amerykańskiej dowane z pokładów specjalnych okrętów sztuki) zostały użyte w walkach na Kana- inwazji na „świętą ziemię japońską”. Ja- transportowo-desantowych, jak też bezpo- le La Manche, Norwegii oraz na Morzu pończycy od początku wojny posiadali średnio z umieszczonych na brzegu szyn Śródziemnym. Okręty te odniosły niewiel- flotę miniaturowych okręcików podwod- lub dźwigu. kie sukcesy kosztem strat sięgających 70- nych (Typ A, wyprodukowano łącznie 62 Kolejnym projektem był dwuosobo- 80% atakujących jednostek. Hecht (wypro- jednostki), jednakże ich sukcesy były na- wy Kairyu, wyposażony w dwie torpe- dukowano 53) oraz Seehund (zwodowano der ograniczone. Pod koniec wojny, kiedy dy oraz głowicę o masie 600 kilogramów. 285) okazały się mało skuteczniejszą bro- groźba inwazji zastukała do bram Japonii, Do września 1945 planowano zbudowa- nią, pewne sukcesy bojowe odnotowa- liczono, że flota miniaturowych okrętów nie 760 jednostek, ale ukończono ich tyl- ły głównie jednostki typu Seehund, topiąc podwodnych zada siłom desantowym wro- ko 215. Do tego Japończycy zaprojekto- dziewięć jednostek wroga (najpewniej jest ga poważne straty. Do tego produkcja ma- wali kilka innych jednostek, takich jak to liczba zaniżona), przy stratach (według sowa małych, przeciwinwazyjnych okrę- bardzo prymitywny okręcik U-Kana- raportów brytyjskich) wynoszących około tów podwodnych była dużo tańsza niż mono, (zbudowano prawdopodobnie 14 50 okręcików. Warto też dodać, że Alian- inwestowanie w konwencjonalne okręty. okrętów) czy Shinkai, typowo samobój- ci musieli przeznaczyć dodatkowe siły do Można przy tym było wykorzystać wcze- czy miniaturowy okręt podwodny uzbro- walki z tego typu zagrożeniem. Gdyby śniejsze doświadczenia z wspominany- jony w głowicę o masie 900 kilogramów. doszło do inwazji Japonii przebieg starć mi okrętami Typ A i ich wersją rozwojową Żadna z tych jednostek nie wzięła udzia- prawdopodobnie wyglądałby podobnie. Typ B, opracowaną w 1945 roku (zbudowa- łu w boju. Nawet gdyby udało się rzucić Znaczne straty miniaturowych obrońców no 15 sztuk). Już na początku 1944 opra- te okręty do walki, to najpewniej w star- przy umiarkowanych stratach floty inwa- cowano pięcioosobowy miniaturowy okręt ciu z amerykańskimi siłami ZOP ewentu- zyjnej. Można przypuszczać, że gdyby Ja- Typ D o wyporności około 60 ton, które- alne sukcesy okazałyby się umiarkowane. pończycy środki przeznaczone na wdro- go masową produkcję rozpoczęto jesz- Przykładowo, Niemcy opracowali sze- żenie do produkcji tych miniaturowych cze w tym samym roku. Planowano, że do reg przeciwinwazyjnych, miniaturowych okrętów przeznaczyliby chociażby na pra- września 1945 roku ukończonych zosta- okrętów podwodnych (Hecht, Seehund, Bi- cę nad konstrukcją niewielkiego przecież nie 540 takich jednostek, ale do kapitula- ber, Molh) i kierowanych przez człowie- okrętu Sen Taka Shō, efekty mogłyby być cji Japonii udało się zbudować tylko 115, ka „żywych torped” (Neger, Marder), któ- lepsze. Tym razem zawiniło – nie po raz a dalszych 496 znajdowało się w różnym re wzięły udział w walce. Małe okręciki pierwszy – planowanie.

Podwodny mastodont I 400 był dowodem na rozproszenie sił i błędną doktrynę czasu wojny. Fot. U.S. Navy via „Warship International”

108 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

Powietrzne uderzenie spod wody wodnych. Pomyłek popełniono zresztą tencjał floty USA pozwoliłby na podjęcie Do tej listy niekonwencjonalnych po- dużo więcej, a najważniejszą z nich był sam działań ofensywnych. Jedynie zmęczenie sunięć, które miały powstrzymać napiera- atak na USA, co okazało się fatalnym błę- społeczeństwa amerykańskiego przedłuża- jące siły USA, należy dodać jeszcze jeden, dem strategicznym, zważając na potencjał jącą się wojną mogło nieść jakieś nadzieje ściśle związany z siłami podwodnymi. Ja- obu krajów. dla Japończyków na podpisanie korzystne- pońskie dowództwo marynarki wojen- go dla nich pokoju. Jednakże w atmosfe- nej uznało bowiem, że można zaatakować Podsumowanie rze Pamiętaj [i pomścij! – przyp. Ł. S.] Pearl USA przy pomocy startujących z okrętów Reasumując, należy podkreślić, że japoń- Harbor! były to nadzieje cokolwiek iluzo- podwodnych samolotów, czego zresztą do- skie okręty podwodne – pomimo wszyst- ryczne. Jak widać ewentualne zwycięstwo konano już w 1942 roku (chodzi o wspo- kich swoich wad – dysponowały dużym Japonii w decydującej bitwie nie oznaczało mniany wcześniej atak przeprowadzo- potencjałem bojowym. Ich zasięg, pręd- zwycięstwa w wojnie, wojnie totalnej, pro- ny z okrętu). Jednakże, zadane straty były kość, uzbrojenie torpedowe i duża dziel- wadzonej do całkowitego wyniszczenia sił praktycznie żadne, stąd też zakłady Aichi ność morska predestynowały je do dużych przeciwnika. otrzymały zlecenie budowy samolotu ude- osiągnięć wojennych i odniosły one kilka Tymczasem działania japońskich sił rzeniowego, mogącego operować z okrę- spektakularnych sukcesów. Jednakże w po- podwodnych podporządkowano doktrynie tów podwodnych. Jednocześnie podję- równaniu do U-bootwaffe czy floty pod- stoczenia jednej, decydującej bitwy. Okręty to decyzję o budowie 18 (sic!) ogromnych wodnej USA japońskie okręty podwodne podwodne Cesarstwa miały osłabić głów- (maksymalna wyporność ponad 6500 ton) osiągnęły zaskakująco niewiele. Erminio ne siły floty USA przed jej stoczeniem, co okrętów podwodnych mogących prze- Bagnasco przyznaje im zatopienie 184 stat- zakładało atakowanie silnie bronionych nosić po 2-3 tego typu wodnosamoloty. ków handlowych o tonażu 907 000 BRT. To dużych okrętów wojennych. Wystawia- Faktem jest, że plany te zmaterializowały niedużo, zwłaszcza w porównaniu z wyni- ło to japońskich podwodników na kontr- się w postaci samolotu M6A1 Seiran oraz kami osiągniętymi przez Niemców (2840 akcję bardzo skutecznych sił zwalczania wcielenie do służby trzech okrętów typu statków o tonażu 14,3 mln BRT), Amery- okrętów podwodnych i niosło ryzyko po- Sen Toku (I 400, I 401, I 402). kanów (1097 statków o tonażu 4,65 mln noszenia ciężkich strat. Poniekąd japoń- Początkowo planowano wykorzystać BRT) czy Brytyjczyków (493 statki o tona- skie okręty podwodne w większości sła- je do uderzenia na Kanał Panamski, jed- żu 1,52 mln BRT). Do tego dochodzi kilka- bo nadawały się do tego celu. Okręty typu nakże potem zmieniono cel na atol Ulithi, dziesiąt zatopionych (oraz uszkodzonych) I były dużymi jednostkami, przez co rela- gdzie kotwiczyły amerykańskie lotniskow- okrętów wojennych przeciwnika, w tym za- tywnie łatwo można było je wykryć przy ce. Jednakże okręty te nie wykonały już topione dwa lotniskowce floty oraz jeden użyciu radaru lub sonaru. Zanurzały się po- tego zadania, wojna dobiegła końca. Na- lotniskowiec eskortowy. Na konto zasług woli, głębokość ich maksymalnego zanu- leży tu wyraźnie podkreślić, że tego typu japońskich podwodniaków można również rzenia była niewielka, a pod wodą ich ma- projekty można było określić jedynie jako zapisać przeprowadzone misje rozpoznaw- newrowość pozostawiała dużo do życzenia. ekstrawagancję. Plany budowy floty oce- cze czy zaopatrzeniowe. Należy raz jeszcze W sytuacji, gdy amerykańskie siły zwalcza- anicznych podwodnych lotniskowców były zadać pytanie – jakie czynniki wpłynęły na nia okrętów podwodnych otrzymywały no- w sytuacji Japonii po prostu kosztowną po- ten – generalnie słabe wyniki japońskich woczesne wyposażenie do walki z jednost- myłką, tak samo jak cały wysiłek włożony sił podwodnych? O części z nich była już kami wroga rezultat starć był coraz częściej w zaprojektowanie i produkcję przezna- mowa wcześniej. Jednym z nich była sama tragiczny dla japońskiej floty podwodnej. czonych dla nich samolotów. Japonia po- koncepcja prowadzenia wojny. Cesarska W 1943 roku stało się jasnym, że używana trzebowała nie podwodnych lotniskow- Kwatera Główna uparcie trzymała się prze- zarówno przez Niemców jak i Japończyków ców (o wątpliwej zresztą skuteczności), ale starzałej koncepcji wojny, licząc na roz- technologia jest przestarzała w konfronta- eskortowców i statków, które przewiozły- strzygnięcie jej w jednej, decydującej bi- cji z alianckimi siłami ZOP. Sytuację mo- by niezbędne dla wysiłku wojennego su- twie. Tymczasem wojna ta była walką na głoby odmienić szerokie zastosowanie ra- rowce z opanowanych przez Japonię tere- wyniszczenie, w której Japonia praktycznie daru, który pozwoliłby wcześnie wykrywać nów na Wyspy Macierzyste. Projekt te był nie miała szans pokonać przemysłowego wrogie samoloty, okręty i statki (zwłaszcza tylko rozproszeniem skromnych sił Cesar- giganta zza oceanu. Jak już zostało to nad- w nocy oraz przy złej pogodzie) oraz zbu- stwa na cele, które nie mogły dać długo- mienione wcześniej potencjał gospodarki dowanie nowego typu okrętu podwodne- dystansowych korzyści. Nawet uszkodze- USA zdecydowanie przewyższał możliwo- go, zdolnego do dłuższego przebywania nie Kanału Panamskiego w 1945 roku nie ści przemysłowe, techniczne i ludzkie Ja- w zanurzeniu i rozwijającego większą pręd- zmieniłoby losów wojny, poniekąd o tego ponii. Stany Zjednoczone mogły pozwo- kość w położeniu podwodnym, mogące- typu ataki można było (przy pewnej do- lić sobie na przegranie decydującej bitwy, go schodzić na większą głębokość. O ile zie wyobraźni) pokusić się nieco wcześniej, ponieważ potężna gospodarka amerykań- w przypadku Niemiec istniał potencjał przykładowo wysyłając na pokładzie kilku ska mogła szybko pokryć poniesione w niej stoczniowy do relatywnie szybkiej i maso- okrętów podwodnych grupę dywersyjną. straty. Przykładem niech będzie stoczona wej budowy tego typu jednostek, to Japo- W szeregach sił desantowych marynarki w 1942 roku bitwa pod Midway, uważana nia znajdowała się w gorszej sytuacji. Jej wojennej zapewne nie zabrakłoby ochot- za przełomową na Pacyfiku. Teoretycznie – przemysł stoczniowy był i tak przeciążony, ników do tego typu misji. Abstrahując od jak wynika z analizy zamieszczonej na stro- a budowa okrętów podwodnych nie należa- analiz „co by było gdyby” raz jeszcze war- nie http://www.combinedfleet.com/eco- ła do jego zadań priorytetowych. General- to zaznaczyć, że tego typu projekty były dla nomic.htm – nawet całkowita klęska USA nie, w zderzeniu z dobrze funkcjonującymi Japonii zwykłym marnotrawstwem i tylko pod Midway (utrata trzech lotniskowców, siłami ZOP Aliantów, kraje Osi (w tym Ja- przyspieszały jej upadek. Siły i środki wło- przy praktycznie nierealnym założeniu, że ponia) poniosły poważne straty w okrętach żone w budowę okrętów typu Sen Toku na- Japończycy nie tracą żadnego) nie prze- podwodnych, co ilustruje tabela nr 9. leżało przeznaczyć na inne cele, chociażby chyliłaby szali zwycięstwa w wojnie na ko- Dużo bardziej sensownym zastoso- na budowę nowej generacji okrętów pod- rzyść Japonii. Już w połowie 1943 roku po- waniem dla – wcale zresztą niemałego,

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 109 Zmarnowany potencjał?

Tabela nr 9. Straty okrętów podwodnych krajów osi, Wielkiej Brytanii i USA Japonia Niemcy USA Wielka Brytania Włochy 133* 785** 52 75 116 * Według innych źródeł (www.combineedfleet.com oraz Reluctant Allies. German-Japanese Naval Relation in World War II, s. 78) Japończycy stracili 128 okrętów podwodnych. ** [Za:] Tablice Historyczne, Warszawa 1996, s. 110 Źródło: R. Brown, Warship Losse of World War Two [za:] J. Solarz, Doktryny militarne XX wieku, Kraków 2009, Wydawnictwo Avalon, s. 351. zwłaszcza na początku wojny – potencja- nostek handlowych o tonażu 95 754 BRT. dziesiąt osiem w trakcie walki z dobrze łu japońskich okrętów podwodnych by- Straty japońskie na tym akwenie wyniosły bronionymi okrętami wojennymi i flotą łoby wykorzystanie ich do atakowania tylko cztery okręty podwodne. inwazyjną. Z tych danych wyraźnie wyni- alianckiej żeglugi. Pozwoliłoby to odnieść W trakcie walk o Holenderskie Indie ka, że wojna przeciwko żegludze handlo- większe sukcesy kosztem mniejszych strat, Wschodnie Japończycy rzucili do boju 25 wej byłaby bardziej opłacalna dla Cesar- a poprzez zmuszenie Aliantów, przede okrętów podwodnych, których głównym stwa. Uparte trzymanie się nieefektywnej wszystkim USA, do zapewnienia silnej zadaniem stało się zwalczanie szlaków ko- doktryny działania okrętów podwodnych eskorty dla statków handlowych rozpro- munikacyjnych. Te dwadzieścia pięć okrę- zaprzepaściło jednak taką możliwość. szyłoby siły marynarki amerykańskiej. To- tów działało aktywnie, odnosząc znaczą- Jak wielokrotnie to zostało podkreślo- pienie frachtowców przewożących zaopa- ce sukcesy. Historycy japońscy przypisują ne, błędem było również wykorzystanie trzenie dla sił walczących z Japończykami im zatopienie około czterdziestu jednostek okrętów podwodnych do transportu za- miałoby oczywiście bezpośrednie przeło- wroga, chociaż nie wszystkie zgłoszenia opatrzenia dla odciętych przez Ameryka- żenie na ich siłę i skuteczność. Walki na znalazły swoje potwierdzenie po wojnie. nów garnizonów. Faktem jest, że perspek- Pacyfiku pokazały, że kiedy japońscy pod- Jak widać w trakcie walk o Holenderskie tywa pozostawienia japońskich oddziałów wodniacy zostali rzuceni do walki z okrę- Indie Wschodnie japońskie okręty pod- odciętych przez bezmiar dżungli i oce- tami handlowymi, osiągali (przynajmniej wodne działały aktywnie i skutecznie. Jak anu, skazanych na nędzną wegetację, głód do czasu) niezłe efekty. Poza tym Japończy- już wspomniałem historycy japońscy przy- i choroby była mało kusząca, ale niewielkie cy – korzystając z wielkiego zasięgu swoich pisują im około 40 zatopień. Autorzy pracy przecież ładunki dostarczane przez okręty jednostek podwodnych – mogli atakować The Japanese Submarine Force and World podwodne mogły co najwyżej przedłużyć w różnych, odległych od Wysp Macie- War II w zasadzie potwierdzają te dane ich trwanie. Co prawda większość misji rzystych punktach. Bardziej konsekwent- przyznając japońskim podwodnikom od- transportowych zakończyła się sukcesem, ne ostrzeliwanie wybrzeża USA z dział powiednio 42 zatopienia, natomiast we- ale Japonia utraciła w nich najprawdo- pokładowych, czy ataki wodnosamolo- dług strony www.combinedfleet.com ich podobniej 19 okrętów podwodnych (we- tów stacjonujących na okrętach podwod- ofiarą padło około 32 jednostek. Dane ze- dług części źródeł było to aż 25 jednostek), nych miałyby oczywiście znikome zna- brane prze J. Rohwera wskazują, że liczba a ilość dostarczonego ładunku miała nie- czenie militarne, ale ich wpływ na morale zatopień oscyluje wokół czterdziestu jed- wielkie znaczenie dla odciętych garnizo- społeczeństwa amerykańskiego i odniesio- nostek. Abstrahując od tych ustaleń nale- nów. Okręty te mogły zostać wykorzystane ne przy tym korzyści propagandowe by- ży podkreślić, że atakując słabo bronione lepiej, chociaż z drugiej strony i tak pew- łyby najpewniej niemałe. Oczywiście tego jednostki handlowe japońskie okręty pod- nie rzucono by je do walki z okrętami wo- typu ataki były możliwe tylko w począt- wodne były w stanie zadać im stosunko- jennymi i flotą inwazyjną USA. Do tego kowej fazie wojny. Niezrozumiałym wy- wo duże straty przy niewielkich kosztach. Japonia przeznaczyła do zadań transpor- daje się fakt tak późno podjętej próby ata- Niszcząc od 32 do 42 alianckich statków towych liczne okręty podwodne. Dla okrę- ku na strategicznie ważny punkt, jakim był Japończycy stracili zaledwie dwa okręty tów bojowych oznaczało to ograniczenie dla USA Kanał Panamski. Niektórzy uwa- podwodne, co stanowiło bardzo korzystny ich możliwości walki, ponieważ często de- żają, że Japończycy osiągnęliby znacznie kurs wymiany. montowano ich uzbrojenie, a obciążone lepsze rezultaty prowadząc nieograniczo- Gorzej wypadają statystki zatopień dodatkowym ładunkiem stanowiły jeszcze ną wojnę podwodną u zachodnich wybrze- przypadających na pojedyncze okręty – łatwiejszy cel, ponieważ ograniczał on ich ży USA, w pobliżu Kanału Panamskiego średnio każdy z dwudziestu operujących możliwości manewrowe. Natomiast okręty oraz szlaków komunikacyjnych w rejonie okrętów japońskich zatopił w tej operacji budowane od początku jako transportowe Hawajów, Australii, Nowej Zelandii i Oce- około 1,6-2 statków, w zależności od wy- były praktycznie nieuzbrojone – wyjąwszy anu Indyjskiego. Taki scenariusz był moż- sokości strat, które przyjmiemy jako pod- lekką broń przeciwlotniczą – a przecież ich liwy do przeprowadzenie, ponieważ – jak stawę wyliczenia. Ten uśredniony wynik konstrukcja pochłaniała tak potrzebne Ce- to zostało już wielokrotnie tu powtórzo- nie jest już może porywający, ale i tak był sarstwu surowce. Oczywiście liczono na to, ne – znaczna liczba okrętów podwod- to niezły rezultat, o którego powtórzeniu że zanurzony okręt podwodny ma większe nych Cesarstwa dysponowała bardzo du- japońscy podwodnicy mogli potem tylko szanse przetrwać misję zaopatrzeniową niż żym zasięgiem działania. Nie są to tylko pomarzyć, zwłaszcza w starciu z flotą ame- frachtowiec, ale taka kalkulacja była tylko czcze domysły – należy odnotować, że ja- rykańską. Wystarczy powiedzieć, że na pozornie trafna. Należy przecież pamię- pońskie działania przeciwko żegludze han- Pacyfiku japońskie jednostki podwodne tać, że nawet duży podwodny okręt zaopa- dlowej prowadzone na Oceanie Indyjskim zatopiły sześćdziesiąt siedem statków han- trzeniowy mógł przewieźć tylko część ła- przyniosły lepsze efekty przy niższych stra- dlowych o łącznym tonażu 375 715 BRT dunku mieszczącą się w ładowni średniej tach. Do działań na Oceanie Indyjskim Ja- oraz uszkodziły czterdzieści jeden dal- wielkości frachtowca, a poza tym okręty pończycy wykorzystali trzydzieści osiem szych, o tonażu 321 428 BRT. Łupem ja- podwodne nie przebywały większości rej- okrętów podwodnych, które przeprowa- pońskich podwodniaków padły też dwa- su w zanurzeniu. Musiały ładować swo- dziły 105 patroli. W ich trakcie zatopiły dzieścia trzy okręty wojenne. Jednakże je baterie przebywając na powierzchni, 118 statków handlowych o łącznym tonażu w trakcie tych walk Japończycy stracili aż gdzie to narażone były na wykrycie i atak 600 057 BRT, a uszkodziły piętnaście jed- 111 okrętów podwodnych, w tym osiem- ze strony sił alianckich.

110 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Zmarnowany potencjał?

Tabela nr 10. Ilość misji transportowych wykonanych przez japońskie okręty podwodne: Rejon Zakończone powodzeniem Nieudane Łącznie Straty* Południowy Pacyfik 200 14 214 8 Północny Pacyfik 42 4 46 3 Środkowy Pacyfik 38 7 45 8 Łącznie 280 25 305 19 * Według Karola Lipińskiego i Arkadiusza Worony w trakcie misji zaopatrzeniowych Japończycy utracili co najmniej 25 okrętów podwodnych. Źródło: Hans-Joahim Krug, Yoichi Hirama, Berthold J. Sander-Nagashima, Axel Niestlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Relations in World War II, Naval Institute Press Annapolis 2001, s. 77. Nie można też zapominać, że kody ja- okrętów podwodnych, ale tylko jedna mi- prób podwodnej komunikacji pomiędzy pońskie zostały złamane i Amerykanie sja zakończyła się pełnym sukcesem (misja krajami Osi. Idea była słuszna, jednakże mogli pokusić się o zostawianie zasadzek I 8), a dwie jednostki dotarła do Singapu- nikt z dowództwa niemieckiego i japoń- na tego typu jednostki. Poza tym koncep- ru (I 29 i I 30), po czym zostały zatopione skiego nie mógł przewidzieć jednego – że cja transportowania surowców natural- z większością cennego ładunku. Te próby Alianci mogą na bieżąco odcyfrowywać nych na Wyspy Macierzyste z wykorzy- współpracy było o tyle racjonalne, że mo- ich korespondencję radiową. Zaważyło to staniem okrętów podwodnych była raczej gły stać się źródłem nowoczesnych tech- nie tylko na efektywności podwodnych ła- odbiciem rozpaczliwej sytuacji militarnej nologii (np. silniki rakietowe i odrzutowe, maczy blokady, ale też na całej podwod- i gospodarczej Japonii, niż dobrze przemy- radary), których tak bardzo brakowało Ja- nej batalii, która miała miejsce w trakcie II ślaną ideą. Japończycy zaniedbali ochronę ponii w końcowej fazie wojny. Faktem jest, wojny światowej. własnych szlaków zaopatrzeniowych, któ- że japońskie okręty podwodne podjęły wy- Japońskie okręty podwodne wykorzysty- rymi dostarczano do ich ojczyzny surowce siłek podtrzymania współpracy pomiędzy wano też do innych celów, takich jak rozpo- strategiczne, niezbędne dla funkcjonowa- państwami Osi – głównie Niemcami i Ja- znanie – w tym lotnicze – czy ostrzeliwanie nia przemysłu. Zapłacili za to dewastacją ponią. Z przyczyn geograficznych, kultu- instalacji naziemnych. Miały one pew- własnej gospodarki, borykającej się z nara- rowych (chociażby bariera językowa) oraz ne znaczenie, zarówno militarne jak i pro- stającym kryzysem paliwowym i surowco- politycznych współpraca ta nigdy nie przy- pagandowe, jednakże odciągały one okrę- wym. Flota podwodnych transportowców brała szerszego wymiaru, tak jak stało się ty podwodne od podstawowego zadania nie mogła zastąpić dobrze chronionych to w przypadku Aliantów, zwłaszcza za- – walki z wrogą flotą. Liczba wykonanych frachtowców, stąd też już lepszym rozwią- chodnich. tego typu misji znajduje się w tabeli nr 11. zaniem byłaby budowa efektywnych i do- Państwa Osi nie podjęły próby stworze- Wymienione powyżej technicznych sła- brze wyposażonych sił zwalczania okrętów nia wspólnej, spójnej strategii co nie pomo- bości, anachroniczna doktryna wojenna, podwodnych. Na to zabrakło jednak cza- gło ich wysiłkowi wojennemu. Współpraca zapóźnienie technologiczne czy problemy su i środków, a także właściwej kalkulacji pomiędzy nimi dotyczyła głównie kwe- administracyjne odegrały swoją rolę przy- strategicznej. stii technologicznych i surowcowych, cze- czyniając się do klęski japońskich sił pod- Faktem jest, że nie tylko misje zaopa- go przykładem były próby łamania alianc- wodnych w wojnie na Pacyfiku. Najpo- trzeniowe były mało efektywne (patrz ta- kiej blokady przez jednostki niemieckie ważniejszym czynnikiem w tym konflikcie bela nr 10), ale podczas ich wykonywania i japońskie. Japońskie okręty podwod- był jednak potencjał przemysłowy Japo- Japończycy ponieśli znaczne straty, a do ne wzięły aktywny udział w tej współ- nii i USA. Szans na wygranie wojny toczo- tego w krytycznych momentach brakowa- pracy jednakże dzięki złamaniu niemiec- nej latami z amerykańskim przemysłowym ło jednostek, które mogłyby walczyć. Uwa- kich i japońskich kodów Alianci wiedzieli gigantem Japonia praktycznie nie miała. ża się, na podstawie powojennych obliczeń, o kursowaniu podwodnych łamaczy blo- Tymczasem przygotowała ona plan podbo- że nawet w krytycznym, schyłkowym okre- kady. Wskazuje na to m.in. raport z sierp- ju Filipin, Malajów oraz Holenderskich In- sie wojny (podczas operacji na Marianach) nia 1944 roku: w ciągu ostatniego roku, lub dii Wschodnich, zrealizowała go w sposób 1/3 wszystkich okrętów dalej pełniła funkcje wcześniej, Niemcy i Japonia podjęły wysiłek błyskotliwy i skuteczny, ale nie poddano transportowców do zaopatrywania bez nie transportu surowców strategicznych, tech- głębszej analizie tego, co będzie potem. Li- związanych bezpośrednio z operacją13. Je- nologii i personelu technicznego pomiędzy czenie na to, że USA wykrwawią się w trak- dynymi działaniami transportowymi, któ- Europą a Azją używając do tego celu pod- cie odbijania terenów zajętych przez Ce- re mogły mieć wymierny rezultat dla ja- wodnych łamaczy blokady. W dużej mierze sarstwo okazały się iluzoryczne, a Japonia pońskiego wysiłku wojennego były misje dzięki wywiadowi radiowemu rezultaty tych transportowe do Niemiec, których głów- wysiłków były relatywnie niewielkie, a per- 13. K. Lipiński, A. Worona, Geneza, rozwój i doktry- nym celem było podtrzymanie współpra- spektywy ich kontynuowania są pogarsza- na wykorzystania japońskich okrętów podwodnych, cz. 2, 14 „Okręty Wojenne”, nr 1 (99), styczeń 2010, s. 46. cy pomiędzy obydwoma krajami. Do tego ją się . Raport ten praktycznie całkowicie 14. C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine…, celu Japończycy wyznaczyli pięć dużych wyjaśnia problem niewielkiej skuteczności s. 131.

Tabela nr 11. Liczba misji rozpoznawczych oraz związanych z ostrzałem artyleryjskim celów lądowych wykonanych przez japońskie siły podwodne Rejon Rozpoznanie lotnicze* Rozpoznanie peryskopowe Ostrzał artyleryjski Wschodni Pacyfik 7 17 19 Południowy Pacyfik 33 41 10 Północny Pacyfik 6 17 --- Ocean Indyjski 10 15 1 Łącznie 56 90 30 * W książce The Japanese Submarine Force and World War II na stronach 198 – 199 znajdujemy informację, że liczba wykonanych misji rozpoznawczych wyniosła 34. Źródło: Hans-Joahim Krug, Yoichi Hirama, Berthold J. Sander-Nagashima, Axel Niestlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Relations in World War II, Annapolis 2001, s. 76.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 111 Zmarnowany potencjał? nie była przygotowana do przewlekłej woj- żemy tylko komentować i opisywać. W tym J. Polit, Admirałowie i marynarka wojenna a japońska ny. Przełożyło się to także na siły podwod- przypadku możemy pisać o w dużej części polityka zagraniczna w latach 1921-1941, [w:] Z dziejów ne. Według Karola Lipińskiego i Arkadiu- potencjale zmarnowanym. floty japońskiej, „Okręty Wojenne”, nr specjalny 37, 2011; sza Worony, brak przygotowania Japonii do J. Rohwer, Axis submarine successes, 1939-1945, Anna- prowadzenia wojny na wyniszczenie skut- W tekście wykorzystano fragmenty polis 1983; kował tym, że Cesarska Marynarka Wojen- przygotowywanej większej publikacji do- J. Solarz, Doktryny militarne XX wieku, Kraków 2009; na jako całość podlegała ograniczeniom, co tyczącej działań japońskich okrętów pod- A. Speer, Wspomnienia, Warszawa 1990 oczywiście odbijało się na jej efektywności. wodnych w trakcie II wojny światowej. M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941-45, Było to odczuwalne zarówno w ilości pro- Osprey Publishing Ltd. 2007; dukowanych okrętów podwodnych, ale tak- Bibliografia A. Śmigielski, SEN TAKA – japońska podwodna „Wun- że w przypadku rozwoju, produkcji i mon- C. Blair, Hitlera wojna U-bootów. Myśliwi 1939-1942, derwaffe”, „Morze, statki i okręty”, nr 6/2006; towaniu zestawów radarowych, sonarowych, Warszawa 1998; M. Westphal, U-booty typu XXI, „Morze, statki i okrę- łącznościowych i innego wyposażenia15. C. Blair, Hitlera wojna U-bootów. Ścigani 1939-1942, ty”, nr 3/2007; W sytuacji gdzie wojna podwodna przy- Warszawa 1999; A. Worona, K. Lipiński, Japońskie okręty podwodne typu brała charakter wyścigu technologiczne- C. Blair, Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna podwod- „Sen Taka Shō”, [w:] Z dziejów floty japońskiej, „Okręty go i produkcyjnego, dla załóg podwodnych na przeciwko Japonii, Warszawa 2001; Wojenne”, nr specjalny 37, 2011; Cesarstwa oznaczało do de facto anihilację C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and A. Worona, K. Lipiński, Geneza, rozwój i doktryna wy- w starciu z coraz liczniejszym i coraz lepiej World War Two, Annapolis 2002; korzystania japońskich okrętów podwodnych, cz.1 „Okrę- wyposażonym przeciwnikiem. Co prawda G. Bukała, Podwodne łamacze blokady Cesarskiej Mary- ty Wojenne”, nr 6/2009; gdyby nawet wprowadzono do boju okrę- narki Japońskiej, [w:] „Morze, statki i okręty”, nr 7/2008; A. Worona, K. Lipiński, Geneza, rozwój i doktryna wyko- ty nowej generacji, wyposażone w systemy R. Kaczmarek, Pogromca podwodnych korsarzy, [w:] rzystania japońskich okrętów podwodnych, cz. 2, „Okręty radarowe i rzucono by je do walki z żeglu- „Militaria”, 3/2010; Wojenne”, nr 1/2010; gą handlową najprawdopodobniej spowo- M. Kopacz, Działalność operacyjna japońskich okrętów K. Zalewski, Operacja Hikari – niedoszły odwet, „Lotnic- dowałoby to tylko wzrost strat USA, ale podwodnych w Bitwie na Morzu Filipińskim, [w:] „Mo- two”, nr 8/2005; nie zatrzymałoby amerykańskiej ofensywy. rze, statki o okręty”, nr specjalny 5, 1/2010; Tablice Historyczne, Warszawa 1996; Najpewniej gdyby taki scenariusz się ziścił Z. Krala, Kampanie powietrzne II wojny światowej. Dale- Operational History of Naval Communications. December i Japończycy przejęliby od Niemców spo- ki Wschód, część VI, Warszawa 1997; 1941 – August 1945 [w:] http://cgsc.cdmhost.com/cdm/ sób prowadzenia wojny podwodnej, to dziś H. J. Krug, Y. Hirama, B. J. Sander-Nagashima, A. Nie- compoundobject/collection/p4013coll8/id/2434/rec/4 wielu autorów pewnie pisałoby o okrętach, stlé, Reluctant Allies. German-Japanese Naval Relations in www.combineedfleet.com które zadały przeciwnikowi poważne stra- World War II, Annapolis 2001; ty, chociaż biegu wydarzeń zmienić by nie W. A. Patterson, Victory Enabled. The United States Subma- 15. K. Lipiński, A. Worona, Geneza, rozwój i doktry- mogły. Historia potoczyła się jednak we- rine Force from December 1941 – September 1943, praca dy- na wykorzystania japońskich okrętów podwodnych, cz. 2, dług scenariusza, który znamy i który mo- plomowa, Maxwell Air Force Base, Alabama, marzec 2006; „Okręty Wojenne”, nr 1/2010, s. 46. FOTOCIEKAWOSTKA

Ciężki krążownik Myōkō w bazie Seletar (Singapur), wrzesień-październik 1945 roku. Przy burcie krążownika zacumowane okręty podwodne I 501 (eks-niemiecki U 181) oraz I 502 (eks-U 862). Fot. zbiory Siegfrieda Breyera

112 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Michał A. Piegzik Niestety słaba jakościowa, lecz ciekawa fotografia ciężkiego krążownika Myōkō, wykonana w bazie Rabaul w 1942Tekst roku. Fot. Shizuo Fukui

Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku Sytuacja strategiczna na Południowym Już na pierwszy rzut oka było widać, iż admirała Ernesta Kinga z 15 marca 1943 Pacyfiku do listopada 1943 roku przyszłe przedsięwzięcie Aliantów mia- roku zreorganizowano system numeracji Operacja „Watchtower” była już prze- ło odbyć się wzdłuż dwóch głównych osi wszelkich sił nawodnych US Navy, tak iż FOTOCIEKAWOSTKA szłością. Wprawdzie sześciomiesięczne wal- natarcia. Na południowej flance (Nowa poszczególne duże zespoły Floty Pacyfiku ki o Guadalcanal i Tulagi zakończyły się Gwinea) operację „Cartwheel” powierzo- zostały oznaczone jako nieparzyste. Intere- definitywnym zwycięstwem Stanów Zjed- no generałowi Douglasowi MacArthuro- sujące nas Siły Południowego Pacyfiku oraz noczonych i ich sojuszników, jednak to Ja- wi – Głównodowodzącemu Południowo- tzw. „Siły MacArthura” przemianowano od- pończycy byli tymi, którzy w dalszym ciągu -Zachodniego Obszaru Pacyfiku. Komenda powiednio na 3. i 7. Flotę. Każdej z nich kontrolowali większą część Nowej Gwinei nad południowo-wschodnią flanką (archi- podlegał analogicznie oznaczony Zespół oraz archipelagu Wysp Salomona. Chociaż pelag Wysp Salomona) przypadła admi- Desantowy. Organizację US Navy przedsta- obie strony wydawały się wyczerpane nie- rałowi Williamowi Halseyowi – Główno- wia tabela nr 1. dawną kampanią, przełom zimy i wiosny dowodzącemu Południowego Pacyfiku. Do częściowej realizacji wytycznych ope- 1943 roku przyniósł ze sobą nową ofensy- Decyzją Kolegium Szefów Połączonych racji „Cartwheel” (chociaż ta była dopiero wę Aliantów na Południowym Pacyfiku. Sztabów strategiczne dowództwo nad ak- w fazie projektu) Alianci przyczynili się już Celem finalnym, niejako wyznaczonym już cją ofensywną przydzielono MacArthuro- we wrześniu 1942 roku, kiedy to definityw- w pierwszej połowie 1942 roku, miała być wi, zachowując względną niezależność Hal- nie zahamowano japońskie postępy wzdłuż redukcja największej japońskiej bazy lotni- seya w jego obszarze operacyjnym. „Szlaku Kokody” na Nowej Gwinei. Odzy- czej i morskiej w tej części teatru wojennego Zanim jeszcze wytyczne operacji „Car- skawszy inicjatywę na tym odcinku frontu, – Rabaulu na Nowej Brytanii. twheel” ujrzały światło dzienne, rozkazem w okresie między listopadem a styczniem Dyrektywą z dnia 29 marca 1943 roku Kolegium Szefów Połączonych Sztabów Sta- Tabela 1. Organizacja US Navy od 15 marca 1943 roku nów Zjednoczonych ustanowiło operację Numer Floty oraz Zespołu Desantowego Dowódca Floty oraz Zespołu Desantowego „Cartwheel” (pol. wózek), której główne za- 3. Flota admirał William Halsey łożenia przewidywały: III. Zespół Desantowy kontradmirał Richmond Turner (do 15 VII 1943) 1) wybudowanie lotnisk na Kiriwina kontradmirał Theodore Wilkinson (od 15 VII 1943) oraz na Wyspach Woodlark; 5. Flota (działalność od sierpnia) kontradmirał Raymond Spruance 2) przechwycenie Lae, Salamaua, Finsch- V. Zespół Desantowy kontradmirał Richmond Turner (od 25 VIII 1943) hafen, obszaru Madang oraz okupację za- chodniej części Nowej Brytanii; 7. Flota wiceadmirał Arthur Carpender (do 26 XI 1943) 3) przechwycenie Wysp Salomona, łącz- wiceadmirał Thomas Kinkaid (od 26 XI 1943) nie z południową częścią Bougainville. VII. Zespół Desantowy kontradmirał Daniel Barbey

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 113 Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku amerykańsko-australijskie oddziały prze- garą dobitnie wykazały, iż wróg dysponu- – w północnej części; Kara, Kahili, Ballale – prowadziły skuteczną ofensywę na istotny je niezwykle skuteczną bronią. Była nią do- w południowej), a także dwa rozbudowane dla Japończyków rejon Buna-Gona. Uda- tychczas niedoceniana torpeda Typu 93, porty (Buka i Shortland). W razie potrzeby na operacja zachęciła Aliantów do coraz od- zwana popularnie Długą Lancą. miejscowe garnizony wroga mogły zostać ważniejszych kroków, które w przyszłości Jak to bywa na wojnie, Japończycy dla wsparte przez posiłki znajdujące się na po- powinny pozwolić na wyparcie przeciwnika odmiany zostali zaskoczeni przez niekon- bliskim Choiseulu. Za dodatkową trudność także ze wschodniej części Nowej Gwinei. wencjonalną amerykańską taktykę „ża- przy planowaniu przyszłej operacji można Za pozytywnym przykładem danym bich skoków”, zakładające celowe omijanie uznać fakt, iż na Bougainville Alianci wy- przez MacArthura wkrótce poszedł i Halsey, umocnionych punktów oporu Cesarskiej jątkowo nie posiadali żadnego informatora który po zabezpieczeniu obszaru Guadalca- Armii Japońskiej. Od tej pory uderzenia w postaci australijskiego obserwatora wy- nalu-Tulagi i zajęciu Wysp Russell, szyko- desantowe Amerykanów miały przebiegać brzeża. Przyczyny takiego stanu rzeczy na- wał się do inwazji na Nową Georgię. Poten- wzdłuż niebronionych pozycji, dążąc do od- leży szukać w zdecydowanej kontrakcji ja- cjalnym działaniom Aliantów w pierwszych izolowania rzeczywistego źródła zagroże- pońskich patroli na wiosnę 1943 roku, które dwóch dekadach kwietnia próbował zagro- nia. Taktyka „żabich skoków” wydawała się zmusiły Amerykanów do potajemnej ewa- zić admirał Yamamoto, posyłając nad ame- być kluczem do szybszych postępów w stro- kuacji sojuszniczego personelu armijnego. rykańskie bazy coraz to nowsze grupy ude- nę Rabaulu. Według ostrożnych obliczeń wywia- rzeniowe, złożone czasami nawet z ponad Na południowej flance operacji „Cartwhe- du Stanów Zjednoczonych na Bougainville dwustu japońskich samolotów. el” niemałe sukcesy odnosił także MacAr- i przylegających do niej mniejszych wysep- Taktyka zmasowanego powietrznego wy- thur. Między czerwcem a październikiem kach Japończycy zgromadzili około 40 000 niszczenia nie była bynajmniej dla Amery- oddziały Południowo-Zachodniego Obsza- żołnierzy oraz 20 000 personelu marynar- kanów niczym nowym, toteż jak można się ru Pacyfiku odbiły Lae, Salamaua oraz Fin- ki wojennej. Kolejnych 6000 żołnierzy rze- spodziewać, nie zdała ona egzaminu. Za- schhafen na półwyspie Huon. Od listopada komo znajdowało się na wyspie Buka, 5000 miast osłabić wroga, 18 kwietnia 1943 roku stan japońskiego posiadania na Nowej Gwi- lub więcej na Shortland. Jednym z mniej ob- Japończycy sami doznali wyjątkowo bo- nei kurczył się w coraz szybszym tempie. sadzonych odcinków wydawała się Zato- lesnej straty. Po uprzednim przechwyce- Po opanowaniu Nowej Georgii, Kolom- ka Cesarzowej Augusty, kryjąca od 2000 do niu przez Jankesów radiogramu o podróży bangary oraz Vella LaVella, górna część ar- 3000 Japończyków. To właśnie tam, w oko- Yamamoto oraz jego sztabu do Buin, szes- chipelagu Wysp Salomona stała otworem licach środkowej części Bougainville, miały naście Lightningów (Lockheed P-38) dopa- przed admirałem Halseyem. Dzięki przeję- rozegrać się główne akordy operacji „Cher- dło dwie wyjątkowe Betty (Mitsubishi G4M) ciu i rozbudowie lotniska w Munda, bom- ryblossom” (pol. kwiat wiśni), będącej za- w eskorcie sześciu Zer (Mitsubishi A6M Re- bardowanie Rabaulu z pomocą cięższych ledwie jednym z elementów całej operacji isen). Po krótkiej i jednostronnej walce oba bombowców wydawało się być teraz na wy- „Cartwheel”. bombowce zostały zestrzelone. Samolot ciągnięcie ręki. Aby zapewnić Mundzie od- Pod wpływem doświadczeń z lądowania Yamamoto spadł bezpośrednio do dżungli, powiednie wsparcie lżejszych bombowców na Nowej Georgii, admirał Halsey oraz jego drugi zaś rozbił się o powierzchnię wody. oraz dostateczną eskortę myśliwców, Ame- współpracownicy zdecydowali, iż desant na Pierwsza z kraks pociągnęła za sobą śmierć rykanie postanowili wykonać następny Bougainville odbędzie się w rejonie przyląd- nie tylko Dowódcy Połączonej Floty, lecz „żabi skok”. Tym razem wybór padł na naj- ka Torokina – północnego punktu granicz- także trzech innych członków sztabu. Dużo większy z obiektów na Salomonach – wyspę nego Zatoki Cesarzowej Augusty. Na wybór więcej szczęścia posiadało dwóch spośród Bougainville. Amerykanów w znacznym stopniu wpły- pasażerów znajdujących się w drugiej ma- Organizatorzy przyszłego desantu mieli nął raport specjalnie posłanego zwiadu, któ- szynie. Jednym z nich był Szef Sztabu Połą- przed sobą niełatwe zadanie. Na samym Bo- ry w ostatnim tygodniu września pojawił czonej Floty – wiceadmirał Ugaki Matome, ugainville i jego okolicach Japończycy po- się na wyspie. Analiza warunków tereno- który ze skomplikowanym złamaniem ra- siadali pięć aktywnych lotnisk (Buka, Bonis wych jednoznacznie wykazała, iż miejsco- mienia, ranami prawego bicepsa, obfitymi Japończycy stale wzmacniali swoje siły lotnicze. Tutaj myśliwiec Mitsubishi A6M3 Reisen w bazie krwawieniami z obu podudzi i prawego oka lotniczej Lakunai (Rabaul), 1943 rok. Fot. zbiory Seweryna Fleischera trafił do szpitala na kilka miesięcy. Przeżycie dwóch osób nie zmieniało jednakże faktu, iż 18 kwietnia 1943 roku Połączona Flota stra- ciła swojego marynarza numer jeden – ad- mirała Yamamoto Isoroku. Koniec czerwca oraz początek lipca przyniósł ze sobą amerykańską inwazję na Nową Georgię oraz otaczające ją mniej- sze wysepki. Po ciężkich, ponad trzymie- sięcznych walkach, podjętych równole- gle na płaszczyźnie lądowej, morskiej oraz powietrznej, Japończycy musieli uznać wyższość przeciwnika i wraz z niedobit- kami żołnierzy opuścić Nową Georgię, Ko- lombangarę oraz Vella LaVellę. Przewle- kła kampania w Środkowych Salomonach kosztowała Aliantów sporo środków i ner- wów, stanowiąc dla US Navy pewne novum. Bitwy w zatoce Kula oraz pod Kolomban-

114 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku we grunty nadają do budowy lotniska. Nie- no kontradmirała Theodore’a Wilkinsona łączyły do niego dopiero o godz. 20:30, lecz rozwiązanym dotąd problemem pozostała – od 15 lipca także dowódcę III Zespo- wtedy wyszło na jaw, iż okręty transportu- kwestia bliskiego sąsiedztwa japońskich lot- łu Desantowego. Gdy nadszedł 1 listopada jące desant nie mogą płynąć z prędkością nisk, w szczególności na wyspie Buka, Shor- jego transportowce wraz z osłoną zbliżyły większą niż 26 węzłów. tland oraz w samym Rabaulu. się do brzegu wyspy, rozpoczynając opera- Zmierzający na wschód Japończycy nie Zabezpieczając swoje flanki przed plano- cję „Cherryblossom”. Zgodnie z przypusz- ustrzegli się przed śledzącym ich amerykań- wanym desantem na Bougainville, 27 paź- czeniami Amerykanów, sam desant na pla- skim samolotem obserwacyjnym. O godz. dziernika Amerykanie wylądowali na Wy- że w okolicach przylądka Torokina odbył 21:20 ciekawski pilot zaatakował krążow- spach Skarbu. Tego samego dnia 2. Batalion się bez większych zakłóceń. Napotykano nik lekki Sendai, zrzucając na niego bombę, Spadochroniarzy rozpoczął rajd na wyspę opór jedynie nielicznej grupy Japończyków. która o mały włos nie ugodziła pokładu jed- Choiseul, częściowo odwracając uwagę Ja- Do godz. 17:30 osiem z tuzina transpor- nostki. Teraz było już oczywistym, iż kontr- pończyków od prawdziwego zagrożenia. towców Wilkinsona całkowicie opróżniło admirał Ōmori nie może liczyć na osiągnię- Aby osłabić Rabaul przed wyznaczonym swoje pokłady, wysadzając na brzeg około cie zaskoczenia operacyjnego. na 1 listopada początkiem operacji „Cher- 14 000 żołnierzy (głównie z 3. Dywizji Pie- Według porannego raportu dotyczące- ryblossom”, do gry po stronie Halseya włą- choty Morskiej) oraz 6200 ton zaopatrze- go ostrzelania Shortland Japończycy spo- czyło się również lotnictwo MacArthura, nia. Dopiero nadchodzący zmierzch zmu- dziewali się zastać w pobliżu Zatoki Ce- a konkretniej jego podwładnego – generała sił Amerykanów do wycofania wrażliwych sarzowej Augusty trzy pancerniki, wiele George’a Kenney’a. Przepuściwszy w drugiej jednostek z Zatoki Cesarzowej Augusty. Po- krążowników oraz niszczyciel. Ponieważ połowie października szereg zmasowanych wszechnie znana i bolesna lekcja kontrad- jednoczesna walka z rozbudowanymi siła- rajdów na japońską bazę na Nowej Bryta- mirała Turnera, wyniesiona spod wyspy mi przeciwnika i przeprowadzenie udane- nii, Kenney liczył, iż uda mu się całkowicie Savo, dawała o sobie znać… go kontrdesantu wydawały się na dany mo- zneutralizować kluczowe lotnisko wroga. Sukces Wilkinsona w znacznej mierze za- ment nadzwyczaj trudne, Ōmori za zgodą Jego wysiłki nie przyniosły oczekiwanych leżny był nie tylko od wzorowego rozłado- Samejimy zawrócił do Rabaulu wszystkie efektów, a Rabaul ciągle stanowił dla Hal- wania transportowców, lecz od zdecydo- niszczyciele-transportowce. seya duże zagrożenie. wanego działania Halseya, który na dzień Zmodyfikowana misja Ōmori polegała Przejmując schedę po tragicznie zmar- przed rozpoczęciem operacji „Cherryblos- teraz na „priorytetowym znalezieniu oraz łym Yamamoto, nowy głównodowodzący som” polecił ostrzelać japońskie pozycje na zniszczeniu nieprzyjacielskiej floty”, w tym Połączonej Floty – admirał Koga Mineichi północy i południu Bougainville. Zaraz po jak największej liczby amerykańskich trans- nie spodziewał się, iż Amerykanie mogą północy 1 listopada wyznaczony do tego za- portowców, które, jak wierzono, znajdowa- zaatakować Bougainville. Za sprawą śmia- dania TF-39 kontradmirała Aarona Merril- ły się ciągle w Zatoce Cesarzowej Augusty. łego rajdu lotniskowców admirała Che- la dotarł na zachodni skraj Wysp Salomona Bez jakiekolwiek szczegółowego planu dzia- stera Nimitza na Wake na początku paź- po prawie dobowej podróży z zatoki Pu- łania, Japończycy liczyli na powtórzenie try- dziernika, Koga całkowicie zwrócił swoją rvis. O godz. 00:21 amerykańskie jednost- umfu Mikawy sprzed ponad roku, nie zapo- uwagę na Środkowy Pacyfik, gdzie jego za- ki otworzyły ogień, celując we wrogie bazy minając jednakże o kompletnej destrukcji daniem miała rozegrać się decydująca bi- na wyspie Buka oraz w okolicach Bonis. Po wrogiego zespołu desantowego. twa morska z US Navy. Z Truk pospiesz- zużyciu 301 ton pocisków, Merrill w dro- W czasie, gdy przez całe popołudnie Ja- nie wyruszyły główne siły Połączonej Floty dze powrotnej skierował się na Shortland, pończycy przygotowali się do przepro- (w tym lotniskowce), przenosząc się na Eni- gdzie wystrzelił kolejne 292 tony śmiercio- wadzenia kontrlądowania na Bougainvil- wetok. Pomimo mijających dni, przeciwnik nośnych ładunków. le, amerykański 46. Dywizjon Niszczycieli nie podejmował się żadnych agresywnych Tej samej nocy na wodach Bougainvil- komandora porucznika Bernarda Austi- kroków. 24 października zrezygnowany le pojawił się również kontradmirał Ōmori, na spędzał dzień koło Vella LaVella, odpo- Koga odbił z powrotem do Truk, wspiera- który wypływając z Rabaulu z dwoma krą- czywając po nocnych bombardowaniach jąc Rabaul osiem dni później 173 maszyna- żownikami ciężkimi, dwoma krążownikami Buka i Shortland. Pozostałe dostępne nisz- mi pokładowymi. Owe samoloty nie były lekkimi oraz dwoma niszczycielami, liczył czyciele pod komendą komandora Ar- jednakże jedynym wzmocnieniem dla Po- na nawiązanie kontaktu z Amerykanami. leigha Burke’a znajdowały się ówcześnie łudniowo-Wschodniego Obszaru wicead- Tym razem Japończyk miał więcej pecha w drodze do cieśniny Hathorn przy Zatoce mirała Kusaki. Rozumiejąc powagę sytu- niż szczęścia i minął się z okrętami Merrilla Kula, wysłane tam w celu uzupełnienia za- acji na Wyspach Salomona oraz wyczuwając o kilkadziesiąt mil. Zawiedziony Ōmori za- pasów benzyny. ostatnią szansę na zadanie Amerykanom wrócił do bazy o godz. 02:30. Spokojne dla Amerykanów chwile prze- decydującego ciosu na tym teatrze wojen- Świt 1 listopada przywitał Japończy- rwała informacja z samolotu zwiadowczego, nym, dowódca Połączonej Floty już w po- ków w Rabaulu informacją o nieprzyjaciel- który wykrył ruchy japońskiej floty, wyraź- łowie października oddelegował do Rabaulu skiej inwazji w Zatoce Cesarzowej Augu- nie wysłanej do ofensywnej akcji. Ponieważ (8. Flota wiceadmirała Samejimy Tomoshi- sty. O godz. 11:00 wiceadmirał Samejima lotniskowce Saratoga i Princeton znajdowa- ge) 5. Flotyllę Krążowników kontradmirała zdecydował, iż jego oddziały przeprowadzą ły się daleko na południu – poza skutecz- Ōmori Sentarō oraz 10. Dywizjon Niszczy- kontrdesant. 930 żołnierzy stopniowo za- nym zasięgiem lotnictwa pokładowego – cieli. Przez decydującym starciem Japoń- pełniało pokłady pięciu niszczycieli-trans- do osłony Zatoki Cesarzowej Augusty przez czycy mogli czuć się zatem zdecydowa- portowców, szykując się do podróży razem najbliższą noc admirał Halsey oddelegował nie wzmocnieni, zdolni do zwycięstwa nad z kontradmirałem Ōmori. Gdy jednakże po sprawdzony TF-39. Amerykanami. sześciu godzinach okazało się, że transpor- Skończywszy tankowanie własnych okrę- towce nie były jeszcze gotowe do akcji, znie- tów o godz. 16:30, komandor Burke zarzą- Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty cierpliwiony Japończyk opuścił wewnętrzne dził kurs na zachód od Zatoki Cesarzowej Głównym wykonawcą amerykańskie- wody Rabaulu i skierował się w stronę ka- Augusty, gdzie jego przełożony – kontrad- go lądowania na Bougainville mianowa- nału Św. Jerzego. Spóźnione jednostki do- mirał Merrill – ustanowił miejsce spotkania.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 115 Tekst

Amerykański lekki krążownik Cleveland z 12. Dywizjon Krążowników, kontradmirała Merrilla. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Do godz. 23:15 doszło do połączenia sił dwóch dywizjonów niszczycieli (Austin, Organizacja i skład Task Force 39 Burke) oraz dywizjonu krążowników lek- kich (Merrill). Całość amerykańskich sił Task Force 39, dowódca: kontradmirał Aaron Stanton Merrill na Montpelier kontynuowała swoją podróż na północ. 12. Dywizjon Krążowników, kontradmirał Aaron Stanton Merrill Dzięki raportom dwóch samolotów obser- Montpelier – wyporność pełna: 14 131 ton; maks. prędkość: 32 węzły; działa: 12×152 mm, wacyjnych kontradmirał Merrill znał już ru- 12×127 mm chy przeciwnika. Bitwa wydawała się nie- Cleveland – wyporność pełna: 14 131 ton; maks. prędkość: 32 węzły; działa: 12×152 mm, unikniona. 12×127 mm Na wieść o stopniowym zbliżaniu się Ja- Columbia – wyporność pełna: 14 131 ton; maks. prędkość: 32 węzły; działa: 12×152 mm, pończyków TF-39 przyjął formację bitew- 12×127 mm ną. Trzon zespołu Merrilla utworzyły cztery Denver – wyporność pełna: 14 131 ton; maks. prędkość: 32 węzły; działa: 12×152 mm, krążowniki lekkie, które płynąc w kolum- 12×127 mm nie o kolejności Montpelier, Cleveland, Co- 45. Dywizjon Niszczycieli (straż przednia), komandor Arleigh Albert Burke na Charles lumbia, Denver, zachowały między sobą Ausburne mniej więcej tysiąc jardowy odstęp1. Pozy- Charles Ausburne – wyporność pełna: 2 924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: cje na prawo od dziobowej części Montpe- 5×127 mm, torpedy: 10 lier zajęła kolumna straży przedniej koman- Dyson – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, tor- dora Burke’a, dysponującego niszczycielami pedy: 10 Charles Ausburne, Dyson, Stanly oraz Cla- Stanly – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, tor- xton. Ostatnią kolumnę, również utworzoną pedy: 10 z czterech niszczycieli, poprowadził koman- Claxton – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, dor porucznik Austin, sytuując swój okręt torpedy: 10 flagowy się na lewo od burty Cleveland. Ko- 46. Dywizjon Niszczycieli (straż tylna), komandor por. Bernard Lige Austin na Spence lejność jednostek dla straży tylnej to: Spen- Spence – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, tor- ce, Thatcher, Converse oraz Foote. Schemat pedy: 10 nr 2 przestawia organizację oraz skład Task Thatcher – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, Force 39 (TF-39). torpedy: 10 Dużą innowacją w amerykańskim pla- Converse – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, nie bitwy miała być rola niszczycieli na wy- torpedy: 10 padek spotkania z wrogiem. W odróżnieniu Foote – wyporność pełna: 2924 ton; maks. prędkość: 39 węzłów; działa: 5×127 mm, tor- pedy: 10 1. 1 jard (yard) = 0,9155 metra

116 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku od tradycyjnej doktryny, Burke i Austin nie ka, Ōmori nakazał zwrot o 180°. Do godz. Na podstawie informacji z godz. 23:50 zostali „przywiązani” do głównej kolum- 02.00 maszyny zwiadowcze spełniły swe kontradmirał Merrill błędnie osądził, iż ny, otrzymując zezwolenie na indywidualne zadania i zapewniły Japończyka, niestety jego przeciwnik nie zmieni kursu i zaraz po działanie przeciwko Japończykom. W takim nieprawdziwie, o tłoczących się amerykań- przybyciu na miejsce zechce podjąć walkę wariancie niszczyciele stanowiły wyraźnie skich transportowcach w Zatoce Cesarzo- nieopodal linii brzegowej Zatoki Cesarzo- ofensywną broń, która pozbawiona uciążli- wej Augusty. Zachęcony Ōmori nie miał wej Augusty. TF-39 płynął na północ ze sta- wego obowiązku osłony krążowników, mo- teraz wątpliwości, iż należy wydać Amery- łą, zredukowaną prędkością 20 węzłów, nie gła efektowniej torpedować i ścigać zasko- kanom bitwę. O godz. 02:25 Zespół Prze- pozostawiając po sobie śladów torowych. czonego przeciwnika. chwytujący Torokina skręcił ponownie W zamierzeniach Merrilla Amerykanie Od co najmniej kilku godzin słońce znaj- o 180°, ustawiając swój szyk do nadcho- mieli utrzymać kurs własnych krążowni- dowało się za horyzontem, ustępując miej- dzącego starcia. ków w poprzek Zatoki Cesarzowej Augusty sca gęstemu mrokowi. W tą gwiaździstą Cztery okręty, które napotkali japońscy w taki sposób, aby uniemożliwić przeciwni- i spokojną na morzu noc, Całkowitą ciszę piloci podczas swojej misji zwiadowczej kowi wejście do niej. zakłócił deszczowy szkwał, spośród któ- były w rzeczywistości uchodzącymi na po- W celu uzyskania miejsca do działania dla rego wyłonił się amerykański samolot ob- łudnie stawiaczami min Sicard, Gamble oraz amerykańskich okrętów, Japończycy win- serwacyjny, lokalizując starannie japońskie Breese w eskorcie niszczyciela Renshaw. To ni być wpierw odepchnięci na zachód. Sama okręty. Sami Japończycy, niejako rozkoja- właśnie pod te jednostki Ōmori przybrał bitwa miała rozstrzygnąć się na maksymal- rzeni przez emocje związane z nadchodzą- formację bitewną, dzieląc swój zespół na nym zasięgu od 16 000 do 20 000 jardów, cą bitwą, pozwolili na przeniknięcie poje- trzon, prawą oraz lewą flankę. czyli odległości, która pozwalała na unik- dynczej maszyny przez ich system obronny. Ścisłe centrum w całym japońskim szy- nięcie śmiercionośnych Długich Lanc. Jak Ośmielony lotnik postanowił spróbować ku zajęły krążowniki ciężkie Myōkō oraz już wcześniej wspomniano, Merrill planował swojego szczęścia i o godz. 01.20 zaatako- Haguro pod komendą samego kontrad- również wydzielić obie grupy niszczycieli wał samodzielnie Haguro. Częściowo cel- mirała Ōmori. Trochę ponad 9000 me- (po odłączeniu miały operować niezależnie) na bomba lotnicza zniszczyła kawałek bur- trów na północ od okrętu flagowego Ze- do storpedowania przeciwka. Cztery krą- towego pancerza japońskiego krążownika, społu Przechwytującego Torokina płynęło żowniki lekkie powinny do tego czasu po- zmuszając go do zredukowania prędkości lewe skrzydło kontradmirała Ijuina Matsu- wstrzymać się z otwarciem ognia, czekając do 30 węzłów. jiego z krążownikiem lekkim Sendai oraz na rezultaty pierwszych salw torpedowych. Wyrwany ze swych rozmyślań kontr- niszczycielami Shigure, Samidare oraz Shi- Zaledwie dwie minuty od zmiany przez admirał Ōmori nie miał nawet czasu szu- ratsuyu. Prawe skrzydło zajął odpowiednio Japończyków kursu na południowo- kać winnych tego wydarzenia. 10 minut kontradmirał Osugi Morikazu na krążow- -wschodni, radar Montpelier zanotował później japoński dowódca otrzymał in- niku lekkim Agano, po którym następowa- obecność nieprzyjacielskiej grupy okrętów formacje od własnego zwiadu lotniczego ły niszczyciele Naganami, Hatsukaze oraz (lewe skrzydło Ijuina) w odległości 36 000 posłanego z Haguro jakiś czas wcześniej. Wakatsuki. Dla odmiany odległość między jardów na północny zachód. Poruszający Według pilotów namierzyli oni jeden krą- prawym skrzydłem a trzonem była mniejsza się z prędkością 28 węzłów na kursie 345° żownik oraz trzy niszczyciele wroga, oko- niż w przypadku sił Ijuina i wynosiła niecałe i znajdujący się około 20 mil od przylądka ło 20 mil na południe od obecnej pozy- 5000 metrów. Schemat nr 3 przedstawia or- Torokina Amerykanie mieli niewątpliwie cji swojego zespołu. Pragnąc dowiedzieć ganizację oraz skład Zespołu Przechwytują- dużo szczęścia. Gdyby Ōmori nie zdecy- się więcej o sile i dyslokacji przeciwni- cego Torokina. dował się zawrócić na jakiś czas, na pewno Amerykański niszczyciel Chevalier typu „Fletcher”, Identycznie wyglądały wszystkie biorące udział w bitwie amerykańskie jednostki tej klasy. Dobrze widoczne radary okrętu. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 117 Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku

Tabela 2. Organizacja i skład Zespołu Przechwytującego Torokina Nie minęło więcej jak osiem minut, gdy Merrill zorientował się, iż ma naprze- Zespół Przechwytujący Torokina, dowódca: kontradmirał Ōmori Sentarō na Myōkō ciw siebie trzy wrogie kolumny. Ponie- 5. Flotylla Krążowników, kontradmirał Ōmori Sentarō waż najważniejsza wydawała się ta znaj- Myōkō – wyporność pełna: 14 980 ton; maks. prędkość: 33 węzły; działa: 10×203 mm, dująca się w centrum, dowódca TF-39 8×127 mm; torped: 16 nakazał wszystkim krążownikom jednocze- Haguro – wyporność pełna: 14 980 ton; maks. prędkość: 30 węzłów; działa: 10×203 mm, sny zwrot o 180° na prawą burtę. Kolejność 8×127 mm; torped: 16 krążowników lekkich w kolumnie uległa 3. flotylla niszczycieli (lewa flanka), kontradmirał Ijuin Matsuji na Sendai odwróceniu. Manewr kontrmarszu został Sendai – wyporność pełna: 7100 ton; maks. prędkość: 35 węzłów; działa: 7×140 mm, powtórzony również przez niszczyciele Au- 2×127 mm, torped: 8 stina, które skręcając jeden za drugim, za- Shigure – wyporność pełna: 1950 ton; maks. prędkość: 33 węzły; działa: 5×127 mm; tor- jęły wysuniętą pozycję i przygotowywa- ped: 8 ły się do ataku torpedowego na japońskie Samidare – wyporność pełna: 1950 ton; maks. prędkość: 33 węzły; działa: 5×127 mm; prawe skrzydło oraz zgrupowanie central- torped: 8 ne. Z całego szyku 46. Dywizjonu Niszczy- Shiratsuyu – pełna wyporność: 1950 ton; maks. prędkość: 33 węzły; działa: 5×127 mm; cieli przypadkowo wyłamał się Foote, któ- torped: 8 rego dowódca – komandor porucznik A. 10. flotylla niszczycieli (prawa flanka), kontradmirał Osugi Morikazu na Agano Rasmsay – nieco pospieszył się ze zwrotem Agano – wyporność pełna: 8534 ton; maks. prędkość: 35 węzłów; działa: 6×155 mm, i nieoczekiwanie wylądował daleko przed 4×75 mm; torped: 8 pierwszym w kolumnie Spence. Naganami – wyporność pełna: 2480 ton; maks. prędkość: 35 węzłów; działa: 6×127 mm; Mijały kolejne minuty. Póki co, Amery- torped: 8 kanie spokojnie, bez nacisku niezaalarmo- Hatsukaze – wyporność pełna: 2450 ton; maks. prędkość: 35 węzłów; działa: 6×127 mm; wanego przeciwnika przeprowadzali własne torped: 8 ruchy. Taka sytuacja nie mogła oczywiście Wakatsuki – wyporność pełna: 3700 ton; maks. prędkość: 33 węzły; działa: 8×100 mm; trwać wiecznie. Gdy o godz. 02:45 Austin torped: 4 nakazał swoim trzem niszczycielom zmianę kursu wprost na zachód, Ōmori otrzymał dotarłby na miejsce bitwy jako pierwszy, zmienić kurs na północny. O godz. 02:31, dwa raporty zawierające informacje o po- zaskakując amerykańskie stawiacze min zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, zycji amerykańskiego zespołu, a jeden z ja- i niszczyciel. Tym razem jednak fortuna niszczyciele Burke’a odłączyły się od trzo- pońskich samolotów zwiadowczych zrzucił uśmiechała się do Merrilla, który zaraz po nu TF‑39, celując w atak torpedowy na ja- nad siłami Merrilla flarę, którą momental- uzyskaniu namiaru Japończyków, nakazał pońskie lewe skrzydło. nie zauważyła załoga na Sendai. Zanim jed-

Japoński ciężki krążownik Myōkō na portretowej fotografii. Fot. zbiory Shizuo Fukui

118 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japoński niszczyciel Naganami na fotografii z 1942 roku. W bitwie okręt uniknął szczęśliwie większych uszkodzeń. Fot. zbiory Shizuo Fukui nakże Japończycy zdążyli cokolwiek uczy- grupa Sendai wystrzeliła w stronę ledwo wi- o godz. 02:52 manewrujący Samidare wy- nić, ukryta do tej pory grupa komandora docznych krążowników Merrilla szesnaście strzelił osiem torped w kierunku sił Mer- Burke’a zbliżyła się wystarczająco do japoń- torped. Szybko i chaotycznie działający Ja- rilla, przypadkowo zderzył się z ostatnim skiego prawego skrzydła. Nadeszła pora na pończycy wiedzieli już, że zostali zaskocze- w kolumnie Shiratsuyu. Jakby tego było wielkie otwarcie bitwy. ni przez Amerykanów. mało, zaraz po niefortunnej kolizji, na po- Idąc za rozkazem Burke’a, który naka- Minęły trzy i pół minuty od chwili kiedy kład Samidare spadły dwa lub trzy 5-calowe zał każdej jednostce posłać do wody po pięć niszczyciele Burke’a wystrzeliły swoje torpe- pociski z amerykańskich krążowników, któ- „ryb”, 45. Dywizjon Niszczycieli do godz. dy. Zniecierpliwiony i pozbawiony nadziei re tym razem nie wyrządziły Japończykom 02:46 wystrzelił w stronę grupy Sendai łącz- na to, iż chociaż jedna z „ryb” ugodzi prze- większej krzywdy. Przed obrażeniami jako nie 25 torped. Z dyspozycji swojego prze- ciwnika, kontradmirał Merrill nakazał swo- jedyny uchronił się Shigure, lecz nie był to łożonego wyłamał się dowódca Claxtona, im krążownikom rozpocząć ostrzał. Jako w żadnym wypadku powód do chwały. Za- wykorzystując komplet torped. Dodając do pierwszy odezwał się o godz. 02:49 Mont- miast wykonać rozkaz Ijuina i zbliżyć się do tego wcześniejszą pomyłkę Stanly’a i kolej- pellier, biorąc na cel jeden z największych Sendai, japoński niszczyciel oddalił się na ne pięć zmarnowanych przezeń „ryb”, Bur- obiektów na ekranie radaru FC – okręt południe, aby nie powiększać celu dla ame- ke pozostawał na placu boju jedynie z dzie- flagowy kontradmirała Ijuina. W ślad za rykańskiej artylerii. Gdy zmasowany ostrzał sięcioma torpedami. Montpellier w przeciągu dwóch minut po- Jankesów stracił na swej mocy – niezbędna Tak czy inaczej, Amerykanin doskonale szły również pozostałe krążowniki lekkie pomoc dla Sendai przyszła ostatecznie od rozumiał, iż bitwa może rozstrzygnąć się już TF-39, koncentrując swój ogień na oddalo- Samidare oraz Shiratsuyu. na samym wstępie. Oczekując z niecierpli- nym o 19 000 jardów Sendai. Na widok upadających na grupę Sen- wością na efekty swojego ataku torpedowe- Chociaż, jak już wiadomo, Japończy- dai nieprzyjacielskich pocisków, kontrad- go, 45. Dywizjon Niszczycieli skręcił o godz. cy z północnej grupy błyskawicznie skrę- mirał Ōmori nakazał o godz. 02:50 wyko- 02:46 na prawą burtę. Kolumnę Burke- cili na prawą burtę, usiłując uniknąć bo- nać Myōkō i Haguro zwrot na południe. ’a opuściły Stanly i Claxton, manewrując po lesnych trafień, amerykańskie 6-calowe Oba japońskie krążowniki ciężkie bynaj- mniejszym łuku. Podobnie zresztą postąpił pociski skutecznie penetrowały pokład mniej nie potrzebowały już zaproszenia Dyson, wracając jednakże kilka minut póź- Sendai. Już w pierwszych minutach ak- do bitwy, gdyż momentalnie odpowiedzia- niej za Charlesa Ausburne’a. cji artyleryjskiej japoński krążownik lek- ły Amerykanom ze swoich dział, wyraźnie Zdecydowane manewry 45. Dywizjonu ki zakwitł wściekłym pomarańczowym wstrzeliwując się w kolumnę Merrilla. Do Niszczycieli nie umknęły uwadze Shigure, płomieniem, który częściowo oświetlił bezzwłocznego natarcia ruszyła także pra- który widząc w oddali sylwetki amerykań- pole bitwy i wyjawił Amerykanom pozy- wa flanka kontradmirała Osugi, który za- skich jednostek, zaalarmował resztę gru- cje Ijuina. W wyniku następujących po so- rządzając całą naprzód, liczył, że storpedu- py i godz. 02:38 oddał w kierunku kolumny bie ciosów, ster Sendai został zablokowa- je część sił wroga. Burke’a salwę złożoną z ośmiu torped. Na ny a jego kotłownia uległa poważnemu Pomimo tego, iż pierwsze pociski wieść o amerykańskich jednostkach i na wi- uszkodzeniu. Jakkolwiek japoński krążow- z Myōkō i Haguro spadły od 2000 do 5000 dok pierwszych wystrzałów, obudzony jak- nik lekki dalej próbował uciec spod gradu jardów za blisko, Japończycy częściowo by z głębokiego snu Sendai, wykonał o godz. nieprzyjacielskich pocisków; pierwsze trzy oświetlili amerykańskie krążowniki. Od- 02:50 gwałtowny zwrot na prawą burtę, cu- minuty bitwy wystarczyły, aby zamienił się powiedź Merrilla na wysoce prawdopo- dem unikając zderzenia z jednocześnie w żywą pochodnię. dobne namierzenie trzonu TF-39 była jesz- skręcającym Shigure. Nie czekając na dalszy Sytuacja w zespole Ijuina, ogólnie rzecz cze szybsza. Za poleceniem dowódcy grupy, bieg wydarzeń, między godz. 02:50 a 02:52 biorąc, nie wyglądała zbyt dobrze. Gdy Montpelier, Columbia, Cleveland oraz De-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 119 Tekst

Lekkim krążownik Montpellier był jednym z aktywniejszych amerykańskich okrętów biorących udział w bitwie. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III nver położyły zasłonę dymną, po czym z Długich Lanc, wystrzelona prawie dzie- Ōmori, który począwszy od godz. 03:01 o godz. 02:51 równocześnie zmieniły kurs sięć minut wcześniej przez Samidare, ude- także zmierzał na południe. Marynarze na 200°, utrzymując stały dystans przed ja- rzyła w Foote, odrąbując kawał rufy oraz na Myōkō i Haguro zrobili wszystko co pońskimi torpedami. deformując część pokładu amerykańskiego w ich mocy, aby uniknąć kolizji. O ile Ha- Półtorej minuty po otworzeniu ognia niszczyciela. Dziewiętnastu jankeskich ma- guro minął się z Wakatsuki o kilkanaście przez Montpelier, do ostrzału Japończyków rynarzy poniosło śmierć na miejscu. Sam metrów, to o godz. 03:07 Myōkō dosłow- włączył się również 45. Dywizjon Niszczy- niszczyciel, stopniowo przechylający się na nie przeciął część prawej burty oraz dzio- cieli, a konkretnie Charles Ausburne, obiera- lewą burtę, został niespodziewanie i gwał- bu Hatsukaze, odrąbując dwie wyrzutnie jąc sobie za cel okręty kontradmirała Ijuina. townie wyłączony z bitwy. torped. Co więcej, okręt flagowy Zespo- Spośród amerykańskich jednostek w akcji Tragedię Foote momentalnie spostrzegł łu Przechwytującego Torokina pociągnął artyleryjskiej w danej chwili nie brał udziału Montpelier, lokalizując bratni okręt dokład- za sobą do Rabaulu kawał kadłuba pecho- jedynie 46. Dywizjon Niszczycieli, który po nie na wprost. Obawiając się, że po zwro- wego niszczyciela. Sam Ōmori, jak później zmianie kursu na południowy o godz. 02:53, cie na kurs 0° z godz. 03:01 któryś z krążow- potwierdził, był przekonany, iż zatopił na niefortunnie znalazł się na linii ostrzału. Po- ników lekkich może wpaść na uszkodzony miejscu bratnią jednostkę. Uniknęła ona nieważ storpedowanie przeciwnika przy niszczyciel, Merrill nadał do pozostałych jednak natychmiastowej zagłady. przelatujących nad głowami pociskami wy- jednostek ostrzeżenie przez radio TBS. Zamieszanie spowodowane zderzeniem dawało się szaleńczym posunięciem, Austin Przez zamieszanie spowodowane toczą- Myōkō i Hatsukaze szczęśliwie nie skończy- skorygował o godz. 03:00 kurs na zachodni. cą się bitwą komunikat nie został jednakże ło dla Japończyków dalszymi negatywnymi W stronę sił Austina po dłuższej przerwie odebrany na Cleveland, który o mały włos konsekwencjami. Chwile słabości Zespołu zmierzał także zagubiony niszczyciel Foote, nie wpadł na bezbronnego Foote. Przechwytującego Torokina w żaden sposób którego pochód został niespodziewanie za- Krążowniki Merrilla, płynące dokład- nie zostały wykorzystane przez Ameryka- trzymany o godz. 03:01. nie na północ i stale utrzymujące bezpiecz- nów, którzy sami borykali się z brakiem ko- Po obraniu przez Myōkō i Haguro połu- ny dystans, nie poprzestały bynajmniej na ordynacji działań w TF-39. dniowego kursu Japończycy ciągle nie po- rozbiciu grupy Sendai. Za kolejną ofia- O godz. 03:06 niszczyciele Claxton oraz trafili określić dokładnych pozycji Amery- rę amerykańskie działa obrały sobie gru- Stanly z rozczłonkowanych sił Burke’a obrały kanów. Załoga pierwszego z krążowników py kontradmirałów Ōmori i Osugi. To wła- południowo-wschodni kurs, kierując się na podejrzewała, zresztą niesłusznie, iż ich śnie ten drugi stał się obiektem natężonej sojusznicze krążowniki lekkie. Charles Aus- pociski oświetlające okazały się wadliwe. kanonady, która zmusiła go o godz. 03:05 burne i Dyson dla odmiany wzięły te same Prawdziwym winowajcą ograniczonej wi- do pospiesznej zmiany kursu na północ- jednostki za japońskie, toteż o godz. 03:08 doczności miała okazać się mgła panująca ny. Ponieważ amerykański ostrzał nie zma- pospiesznie popłynęły w ich stronę, aby te w Zatoce Cesarzowej Augusty. Nawet bez lał ani trochę, chwilę później Osugi posta- nie zdołały wpłynąć do Zatoki Cesarzowej szczegółowych informacji na temat dyslo- nowił skierować się na wschód, ostatecznie Augusty. Ponieważ Burke szybko zoriento- kacji Merrilla, Zespół Przechwytujący To- uchodząc na południe. Jak się nieszczęśli- wał się w swoim błędnym osądzie, 45. Dywi- rokina zdołał zaskoczyć przeciwnika swo- wie dla Japończyków złożyło, Osugi nie- zjon Niszczycieli wykonał szereg manewrów ją unikalną bronią. O godz. 03:01 jedna umyślnie przeciął trasę kontradmirałowi mających na celu powtórne zebranie wszyst-

120 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku

Shiratsuyu Samidare Shigure Sendai

02:30 03:15

Haguro Wakatsuki Myōkō 03:30 Hatsukaze 02:45 03:00 Naganami 02:30 Agano 02:45 02:30 03:00

03:30 Sendai 03:30 02:45 02:45 02:30

02:45 03:00 02:45

Hatsukaze 03:15 03:15 03:00 Foote 03:15 Spence 03:00 03:00 Charles Ausburne Thatcher 03:15 Dyson Stanly 03:30 Claxton 03:30 Denver Montpelier 03:30 Cleveland Columbia Denver Spence Thatcher Converse Rys. Bogusław Nikonowicz Foote kich niszczycieli w jednej kolumnie i rusze- Pomimo pewnych niepowodzeń w tej przyjacielskie odchylenie [pocisków] było nie naprzeciw rozbitej grupy Sendai. fazie bitwy, Amerykanie nie musieli oba- tak nieznaczne, iż… okręt płynął przez roz- Możliwość zaatakowania zdezorganizo- wiać się o utratę inicjatywy. Plan utrzy- pryskującą się wodę, zanim ta jeszcze zdąży- wanych Japończyków została zmarnowana mania przeciwnika na dystans całkowicie ła opaść”. Po stronie japońskiej w ruch tra- także przez Austina, który w bitewnym cha- zdawał swój egzamin. Żaden z krążowni- dycyjnie poszły także Długie Lance. O godz. osie źle zrozumiał rozkaz Merrilla i polecił ków Merrilla nie zaznał ani jednego japoń- 03:18 Myōkō odpalił cztery z nich, a Haguro swoim niszczycielom „oczekiwać na prze- skiego pocisku, nie mówiąc już o trafieniu sześć, licząc na storpedowanie wrogiej ko- prowadzenie” zwrotu. Od tej chwili kolejne przez jakąkolwiek Długą Lancę. Dobra pas- lumny krążowników. błędy potoczyły się już lawinowo, bowiem sa trzonu TF-39 została przerwana dopie- Do godz. 03:20 Amerykanie odpowie- Thatcher nieprawidłowo odczytał inten- ro o godz. 03:13, wtedy też Ōmori w końcu dzieli Japończykom, a konkretnie Haguro, cje Austina, gwałtownie skręcając na jedną zlokalizował amerykańskie siły główne i na- sześcioma 5- i 6-calowymi pociskami, spo- z burt. Jego ruch powtórzył wkrótce i Spen- kazał zmienić kurs na 160°, aby „nakarmić śród których jedynie dwa okazały się niewa- ce, tyle że w przeciwnym kierunku. Tak przeciwnika rybami”. Nie minęło więcej jak dliwe. Wskutek nieznacznych trafień liczba oto, nieszczęśliwym zbiegiem okoliczno- dwie minuty, gdy do akcji włączyły się rów- zabitych i rannych na japońskim krążowni- ści, Spence wpadł na Thatchera, eliminując nież działa Myōkō i Haguro, koncertując się ku ciężkim wynosiła sześciu ludzi. prawoburtową śrubę oraz uszkadzając nad- na obiektach na lewej burcie. Już na samym Czego japońskim artylerzystom nie uda- budówki. Jedynym okrętem Austina, który wstępie akcji artyleryjskiej niektóre pociski ło się dokonać z razu na krążownikach Mer- mógł pochwalić się brakiem jakichkolwiek upadały tak blisko amerykańskich jedno- rilla, dopięto na niszczycielach Austina, uszkodzeń pozostał teraz Converse. stek, iż załoga Cleveland odnotowała: „nie- które zaraz po kolizji obrały północno-za-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 121 Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku chodnią trasę. Po początkowych dwóch bli- kańska jednostka spowolniła do 28 węzłów rał Ōmori nakazał 5. Flotylli Krążowników skich pudłach, Spence nie zdołał uchronić i przy okazji wypadła z formacji. Dwa poci- wstrzymać ogień. Cztery minuty później się przed trzecim, tym razem celnym cio- ski napotkały na swojej drodze również Co- Myōkō oraz Haguro zawróciły na zachód, sem Myōkō. Siła samego impetu pocisku lumbię, uszkadzając jej schowek żeglarski kończąc swój występ w bitwie w Zatoce Ce- wybiła w kadłubie ofiary pokaźną dziurę. oraz przecinając antenę radaru. Ogień Ze- sarzowej Augusty. Niebawem identycznie Wlewająca się do środka okrętu woda bły- społu Przechwytującego Torokina był zde- postąpiła i grupa Agano, skręcając na za- skawicznie zniszczyła znajdujące się tam za- cydowanie intensywniejszy niż ktokolwiek chód zaraz po godz. 03:34. Dyspozycja po- pasy paliwa. Załoga Spence nie miała teraz mógł się tego spodziewać. Gdyby Japończy- lecająca generalny odwrót Zespołu Prze- większego wyboru jak załatać od wewnątrz cy posiadali ówcześnie więcej szczęścia – chwytującego Torokina nadeszła z okrętu kadłub dostępnymi pod ręką workami fa- jak później napisał Merrill: „straty w zespo- flagowego w przeciągu trzech minut. Na soli. Prowizoryczna naprawa, dokonana le [w 12. Dywizjonie Krążowników] byłyby odchodne grupa Agano wystrzeliła jeszcze w przeciągu kilku minut, nie zmieniła i tak nadzwyczaj poważne”. w stronę krążowników Merrilla osiem tor- faktu, że amerykański niszczyciel mimowol- Z racji tego, iż dystans pomiędzy ame- ped. Chociaż żadna z nich nie trafiła w cel, nie zwalniał, z trudem utrzymując swą po- rykańskim 12. Dywizjonem Krążowników Japończycy przypisali sobie zatopienie jed- zycję w szyku. a japońską 5. Flotyllą Krążowników spadł nej wrogiej jednostki. Ōmori wierzył, iż jego Niezależnie od problemów na Spence, 46. do 13 000 jardów, co ewidentnie narażało zespół wykonał swoje zadanie bez zastrze- Dywizjon Niszczycieli zbliżył się do Japoń- Merrilla na nieprzyjacielskie torpedy – do- żeń, pokonując amerykańskie siły złożo- czyków na zaledwie 6000 jardów, szykując wódca TF-39 postanowił o godz. 03:26 poło- ne z aż siedmiu krążowników ciężkich oraz się do odpalenia torped. Gdy wydawało się, żyć zasłonę dymną i wykonać zwrot o 180° dwunastu niszczycieli. że nadeszła odpowiednia chwila na pogrą- na lewą burtę, wprost na kurs północny. żenie przeciwnika, jeden z oficerów Cen- Gdy minutę później Amerykanie wpływa- Pościg za Zespołem Przechwytującym trum Informacji Bojowej nagle uprzedził li we własną zasłonę z poczuciem bezpie- Torokina Austina, że znajdujące się na wprost jed- czeństwa, Japończycy odliczali sekundy do Zanim jeszcze Japończycy podjęli decy- nostki są sojusznicze. Nie mając w takim uderzenia Długich Lanc. Wskutek manew- zję o wycofaniu się z bitwy, płynący na pół- wypadku większego wyboru, 46. Dywizjon ru nieprzyjaciela jednakże wszystkie torpedy noc 46. Dywizjon Niszczycieli otrzymał Niszczycieli skręcił na północ i skierował się chybiły, a eksplozje niektórych z nich zmyli- niepowtarzalną szansę na przełamanie do- na strzelającą w jego stronę grupę kontrad- ły japońskich obserwatorów co do faktycz- tychczasowego impasu ze swojej strony. Za- mirała Ijuina. Kolejny już raz Amerykanie nych wydarzeń po drugiej stronie gęstego raz przed godz. 03:28 obserwatorzy Austina popełniali fatalny błąd, dając nieświadomie mroku. Jak można się domyślić, kontrad- zlokalizowali poważnie uszkodzony krą- Myōkō i Haguro szansę na oddalenie się od mirał Ōmori odebrał wiadomości o wy- żownik Sendai. Nie minęło więcej niż kilka- śmiertelnego zagrożenia. buchach i niebawem stwierdził, że Długie dziesiąt sekund, gdy do wody wpadło osiem Wykorzystawszy chwilową przewagę, Lance ugodziły krążowniki i niszczyciele amerykańskich „ryb”. Dwie z nich bezpo- dwa japońskie krążowniki ciężkie wstrzeliły Merrilla. Jakby tego było mało, krążowniki średnio ugodziły swoją ofiarę, lecz nie zdo- się w kolumnę Merrilla. Między godz. 03:20 TF-39, które zginęły w dymie zostały uzna- łały jej zatopić. Ledwo poruszający się i krę- a 03:25 Denver otrzymał trzy bezpośrednie ne przez japońskiego głównodowodzącego cący się w kółko Sendai próbował jeszcze 8-calowe granaty, które szczęśliwie dla za- za definitywnie zatopione. odpowiedzieć ze swoich dział, ale ostrzał łogi nie eksplodowały. Wadliwe pociski wy- Uznawszy, iż odniósł nad Amerykana- okazał się kompletnie niecelny. Z racji tego, starczyły jednakże całkowicie, aby amery- mi zwycięstwo, o godz. 03:29 kontradmi- że stan japońskiego krążownika i tak prze- Niestety lekki krążownik Sendai (tutaj podobno na przedostatniej znanej fotografii) nie miał szczęścia w bitwie. Fot. „Maru Special”

122 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku stawiał się fatalnie, Austin postanowił skon- cher i Converse, lecz począwszy od godz. waż minuty przed godz. 05:00 bitwa wyda- centrować się na uchodzących na północny 04:15 obrały one wschodnią trasę, kończąc wała się rozstrzygnięta, dowódca TF-39 na- zachód niszczycielach Shiratsuyu i Sami- tym samym swój udział w bitwie koło Za- kazał wszystkim niszczycielom skierować dare, w stronę których nakazał wystrzelić toki Cesarzowej Augusty. Także krążowni- się w stronę okrętu flagowego. Jak już wie- o godz. 03:52 aż dziewiętnaście torped. Już ki lekkie Merrilla (płynące już teraz wprost my, napotkanie i zatopienie Hatsukaze nie- po niespełna trzech minutach wyszło na na zachód w poszukiwaniu niedobitków), co wydłużyło planową koncentrację, toteż jaw, iż wszystkie „ryby” chybiły. Niewie- znajdowały się zbyt daleko, aby zagrozić TF‑39 począł wycofywać się na wschód do- le lepsze wyniki odnosili artylerzyści Austi- uchodzącym okrętom kontradmirała Ijuina. piero na kwadrans przed godz. 06:00. Na na, usiłując począwszy od godz. 03:58 do- Jednym okrętem Zespołu Przechwytu- rozkaz Merrilla poważnie uszkodzonym Fo- brać odpowiedni kąt oraz odległość. Wraz jącego Torokina, który nie zdołał w porę ote zajęły się niszczyciele Burke’a. Tak oto z gwałtownym oddaleniem się 46. Dywi- ewakuować się z pola bitwy, okazał się po- Claxton wziął storpedowaną jednostkę na zjonu Niszczycieli za zachód, osamotniony ważnie pokiereszowany niszczyciel Hastu- hol, eskortę zapewniły zaś Charles Ausbur- Sendai bynajmniej nie mógł liczyć na łaskę kaze. Jego położenie było o tyle tragiczne, ne oraz Thatcher. Amerykanów. iż Amerykanie stosunkowo szybko wykryli Kontradmirał Merrill bynajmniej nie Wykonawszy szereg rozmaitych manew- obecność wrogiej jednostki na własnych ra- miał dużo czasu na uporządkowanie sytu- rów, niszczyciele Burke’a po niespełna godzi- darach. Przysłowiowy „gwóźdź do trumny” acji we własnym zespole. W przeciągu nie- nie od otwarcia bitwy powróciły do pierwot- Hatsukaze mógł wbić już Spence, lecz z ra- całej godziny od zebrania TF-39 w całość, nej kolumny. Na swojej drodze 45. Dywizjon cji niemal wyczerpanych zapasów amunicji, ekrany amerykańskich radarów wyświe- Niszczycieli napotkał pokiereszowanego „przyjemność” ta została oddana komando- tliły niepokojącą informację o wrogich sa- Sendai, do którego o godz. 03:49 otworzono rowi Burke’owi. molotach zbliżających się w stronę Zatoki ogień. Jak można się spodziewać, zdemolo- Kilka minut przed godz. 05:00 w stronę Cesarzowej Augusty. Teoretycznie Ame- wany japoński krążownik nie miał najmniej- Hatsukaze ogień otworzyła kolumna Mer- rykanie poprosili od razu o wparcie lotni- szych szans na podjęcie równorzędnej walki rilla, nie posyłając póki co jednostki na dno. cze dla holowanego Foote jak i całego ze- i w krótkim czasie otrzymał kilka dodatko- Sprawy w swoje ręce niebawem wziął ko- społu jednakże z powodu złych warunków wych trafień. Po takich cięgach Sendai miał mandor Burke, który oddając w Hatsuka- atmosferycznych nad wskazane miejsce już wyraźnie dość i około godz. 04:00 znik- ze pierwszą salwę o godz. 05:18, dokładnie zdołało polecieć jedynie osiem Hellcatów nął w głębinach Pacyfiku. zadbał o to, aby wroga jednostka już nigdy (Grummann F6F), trzy Lightningi wojsk lą- Niemalże sekundy po rozpoczęciu kano- nie ujrzała światła dziennego. Jego starania dowych, jeden Corsair (Vought F4U) pie- nady w stronę Sendai, ekran radaru 45. Dy- przyniosły wymierny efekt dwadzieścia je- choty morskiej oraz cztery nowozelandz- wizjonu Niszczycieli wyjawił pozycje kolej- den minut później, kiedy to nieprzyjacielski kie Warhawki (Curtiss P-40). Szczupłe siły nych jednostek. Ponieważ stan japońskiego niszczyciel bezwładnie przewrócił się, ginąc lotnicze i tak częściowo spełniły swoją po- krążownika nie rokował dla niego dobrze, ostatecznie w cichej głębi oceanu. To wła- winność, zestrzeliwując osiem nieprzyja- Burke odpuścił po kilku minutach mar- śnie tym udanym akordem TF-39 zakoń- cielskich maszyn, zanim te zdołały osiągnąć twy wrak i podjął się pościgu za tajemni- czył działania ofensywne w bitwie w Zatoce krążowniki lekkie TF-39. czymi okrętami. Stosunkowo szybko, bo Cesarzowej Augusty, odnosząc niekwestio- Pomimo ofiarności amerykańskich lotni- zaraz przed godz. 04:00, Amerykanie wy- nowane zwycięstwo. Na ironię, przegra- ków, kilka minut przed godz. 08:00 gros ata- patrzyli dymiącą sylwetkę okrętu, wyraźnie ny w osobie kontradmirała Ōmori również kujących samolotów powoli osiągał pozycje zmieniającą kurs na północny. Jednakże gdy czuł się usatysfakcjonowany wynikiem noc- Merrilla. Szykując się do odparcia fali ude- Burke próbował porozumieć się z Austinem nego starcia. Niczym nieuzasadniony opty- rzeniowej, poszczególne okręty utworzy- w kwestii natychmiastowego otwarcia ognia mistyczny osąd Japończyka zostanie jed- ły przeciwlotniczy okrąg, po czym skory- w kierunku podejrzanego obiektu, nagle nakże wkrótce brutalnie zweryfikowany gowały kurs o 90°. O godz. 08:05 5-calowe, wyszło na jaw, iż obiektem tym jest uszko- przez jego przełożonych. a po chwili także 6-calowe, 40 mm i 20 mm dzony Spence – okręt flagowy 46. Dywizjo- działka TF-39 rozpoczęły ostrzał w kierun- nu Niszczycieli. Krajobraz po bitwie ku zbliżających się maszyn. Ogień ten oka- Po faktycznym rozpoznaniu bratnich jed- Chociaż Zespół Przechwytujący Toro- zał się na tyle skuteczny, iż Amerykanie nostek, do akcji pościgowej za Shiratsuyu kina został pokonany (z czego wówczas ja- doliczyli się siedemnastu strąconych samo- i Samidare włączył się również 45. Dywi- pońscy marynarze nie zdawali sobie spra- lotów wroga. Kolejni Japończycy atakowali zjon Niszczycieli, zmieniając o godz. 04:13 wy) i wycofywał się na zachód, tego dnia jednakże z wielką wściekłością. kurs na zachodni ku południu. Oddalony Japończycy bynajmniej nie powiedzieli Wykorzystawszy ogromne zamiesza- o kilkanaście mil Austin postanowił tym- ostatniego słowa. Już o godz. 05:05, a więc nie, ponad dziesięć bombowców nurkują- czasem odłączyć Spence od kolumny i zato- gdy Hatsukaze unosił się jeszcze na wodzie, cych przeniknęło przez gęstą zaporę prze- czyć z nim szeroki łuk za zachód. W prze- japońska maszyna obserwacyjna spostrze- ciwlotniczą i o godz. 08:07 znalazło się ciągu następnego kwadransa okręt flagowy gła kilka amerykańskich okrętów z TF-39. nad kołującymi okrętami Merrilla. Ata- Austina nieświadomie wystawił się na frien- Rzecz jasna, pilna wiadomość z wynikami kując w kilku shōtai (każdy złożonych dly fire ze strony Burke’a. Można z całą pew- zwiadu szybko znalazła się w Rabaulu, skąd z trzech Vali), japońscy lotnicy usiłowa- nością stwierdzić, iż jedynie dramatyczne w przeciągu kilkudziesięciu minut w powie- li za wszelką cenę uzyskać chociaż jedno uniki Spence uratowały go przed bezpośred- trze wzniosło się aż 18 bombowców nurku- trafienie. Część pilotów nie zdążyła nawet nimi trafieniami. Te zapewne okazałyby się jących Val (Aichi D3A) oraz ponad 80 my- wyjść z lotu nurkowego i zwolnić ładunek, tragiczne w skutkach. śliwców Zero. otrzymując w decydującej chwili bezpo- Niewyobrażalny chaos po amerykańskiej Oczekując z niepokojem na wschód słoń- średnie trafienie pociskiem przeciwlotni- stronie pozwolił Shiratsuyu i Samidare na ca, kontradmirał Merrill niejako prawidło- czym. bezpieczną ucieczkę. Japońskimi okrętami wo wyczuł, iż jego zespół może spodziewać Po wielu nieudanych próbach i poświę- teoretycznie mogły zająć się jeszcze That- się wizyty japońskich samolotów. Ponie- ceniach, Japończycy wreszcie dopięli swego,

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 123 Bitwa w Zatoce Cesarzowej Augusty 2 listopada 1943 roku dwukrotnie ugadzając Montpellier w kata- marynarzami na Foote. W wyniku poran- czywiście wielu ojców. Na pierwszym pultę na prawej burcie. Jakkolwiek rzeczy- nego nalotu i dwóch bezpośrednich trafień miejscu należy przede wszystkim wymie- wiście trafiony, amerykański krążownik nie w Montpelier liczba rannych w TF-39 pod- nić kontradmirała Merrilla, który dobie- odnotował jednakże większych szkód poza niosła się o dziewięciu ludzi. rając odpowiednią taktykę oraz sumien- dziewięcioma rannymi marynarzem (w tym W przeciwieństwie do wielu poprzed- nie ją realizując, nie dopuścił Japończyków jednym ciężko). Patrząc ogólnie na liczbę nich morskich bitew z US Navy, mało który do skutecznego użycia ich najgroźniejszej zaangażowanych samolotów po stronie na- z japońskich oficerów w Rabaulu uwierzył broni – Długiej Lancy. Nawet pomimo kil- cierających, japoński nalot można uznać za w spektakularny sukces Ōmori. Świadec- ku nieporozumień w TF-39 oraz momenta- kompletnie nieudany. two jego klęski dawała chociażby utrata mi zwykłego łutu szczęścia, Merrill popro- Mijały kolejne minuty, a napór ewident- cennego krążownika lekkiego Sendai oraz wadził swój zespół do pewnego zwycięstwa. nie słabł. Bez większych perspektyw na za- niszczyciela Hatsukaze. Oprócz wymienio- Przewodnictwo Amerykanina nie było- topienie nieprzyjacielskich jednostek, Ja- nych powyżej jednostek, do dwudziestu by oczywiście tak skuteczne, gdyby nie do- pończycy postanowili wycofać się z placu bezpośrednich trafień otrzymały również bra postawa Burke’a oraz trochę gorszy, ale boju o godz. 08:12. Pościg za uchodzą- oba krążowniki ciężkie oraz okręty kontr- także solidny, występ Austina. To właśnie cą grupą uderzeniową podjęli za to amery- admirała Osugi. Przykładowo na Myōkō dowódcy obu dywizjonów niszczycieli, nie kańscy piloci, zestrzeliwując osiem wrogich spadły dwa 6-calowe pociski; na Haguro bacząc na zagrożenia i przeciwieństwa losu, maszyn. sześć identycznych, tyle że w drugim przy- w dużym stopniu przyczynili się do zatopie- Widząc niepowodzenie pierwszej fali, padku co najmniej cztery ładunki okaza- nia Sendai i Hatsukaze. kontradmirał Kusaka przygotowywał się na ły się wadliwe. Grupa Agano nie odnoto- Na samym końcu, lecz bynajmniej nie posłanie drugiej. Start kolejnej porcji samo- wała większych uszkodzeń, co generalnie z najmniejszymi zasługami, należy wspo- lotów przypadkowo udaremnił tymczasem znaczyło, iż amerykański ogień – kontro- mnieć o zwykłych oficerach i marynarzach, generał Kenney, który równolegle do opisy- lowany przez radar, nie był póki co wcale którzy swoją zdyscyplinowaną postawą oraz wanych wydarzeń w okolicach Bougainville, a wcale efektywniejszy od konwencjonalnej wysokim morale dali TF-39 prawdziwą siłę zarządził powietrzny rajd nad Rabaul. Za- japońskiej szkoły prowadzenia akcji artyle- do działania. jąwszy się własnymi problemami, Japończy- ryjskiej w gęstym mroku. Jakkolwiek efektowne, amerykańskie cy porzucili dalsze próby zaatakowania sił Co się tyczy zaś strat osobowych w Zespo- zwycięstwo w Zatoce Cesarzowej Augusty Merrilla. TF-39 został uratowany. le Przechwytującym Torokina – były one nie- naturalnie nie przyniosło ze sobą zakończe- Wszystko wskazywało na to, iż dnia 2 li- współmiernie większe od tych, które uda- nie operacji „Cherryblossom” oraz okupa- stopada kontradmirał Merrill wreszcie od- ło się zadać TF-39. Chociaż kontradmirał cji całej Bougainville. Japończycy w Rabaulu płynie po zwycięskiej bitwie do zatoki Pu- Ōmori posłał na ratunek osieroconym zało- i na Truk ciągle posiadali wystarczające siły, rvis. Ze swej pospiesznej drogi na wschód gom Sendai i Hatsukaze okręt podwodny, li- aby poważnie zagrozić US Navy jak i znaj- TF-39 został tymczasem zawrócony przez sta zmarłych Japończyków wyniosła aż 320 dującej się na wyspie piechocie. Sytuację admirała Halseya, który polecił zespołowi marynarzy, wliczając w to załogę Hatsukaze2. tę zdawał się doskonale rozumieć admirał udać się ponownie do Zatoki Cesarzowej Wśród nielicznej garstki ocalałych znajdował Halsey. Niezależnie od zwycięstwa Merril- Augusty w celu osłony czterech sojuszni- się między innymi kontradmirał Ijuin. la, w głowie dowódcy 3. Floty zapewne tlił czych transportowców. Noc z 2 na 3 listo- Poza własnymi stratami, Japończycy się już kolejny pomysł na akcję przeciw Ja- pada okazała się jednakże nadzwyczaj spo- w żadnym wypadku nie zamierzali darować pończykom… kojna, a Merrill bez żadnych niespodzianek Ōmori słabego dowodzenia w nocnej bi- wypełnił swoją dodatkową misje i dopiero twie, która powinna zakończyć się zatopie- Bibliografia teraz mógł udać się na odpoczynek. Po 63 niem amerykańskich transportowców. Te R. S. Jr. Crenshaw, South Pacific Destroyer. The Battle for godzinach nieustannej akcji o godz. 17:45 natomiast miały się doskonale, dowożąc re- the Solomons from Savo Island to Vella Gulf, Annapolis dnia 3 listopada siły główne TF-39 przyby- gularnie zaopatrzenie na Bougainville. 2009. ły do Zatoki Purvis. Holowany przez Siouxa Przez wzgląd na powtórkę z historii, po- P. Dull, A Battle History of the Imperial Japanese Navy Foote w eskorcie Claxtona dotarł na miejsce łączoną z ewidentną klęską taktyczną Ze- (1941-1945), Annapolis 2007. następnego poranka. społu Przechwytującego Torokina, kontrad- Z. Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, T.2., Poznań 1987. mirałowie Ōmori i Osugi zostali odsunięci T. Hara, Dowódca niszczyciela, Gdańsk 2003. Bilans bitwy z Zatoce Cesarzowej od dowodzenia. Pierwszy z nich wylądo- A. Hiroyuki, Yamamoto, Gdańsk 2005. Augusty wał w szkole torpedowej, skąd udało mu się E. Lacroix, Wells Linton II, Japanese Cruisers of the Paci- Dotarłszy z powrotem do Rabaulu, wydostać dopiero pod koniec 1944 roku ze fic War, London 1997. kontradmirał Ōmori ogłosił się niekwestio- stopniem wiceadmirała. Drugi Japończyk S. E. Morison, History of United States Naval Operations nowanym zwycięzcą nocnej bitwy w Zato- otrzymał przydział do bazy marynarki wo- in World War II, Vol. 6. Breaking the Bismarcks Barrier 22 ce Cesarzowej Augusty. Według Japończyka jennej w Makassar. Uratowany przez okręt July 1942-1 May 1944, Annapolis 2010. Zespół Przechwytujący Torokina powinien podwodny kontradmirał Ijuin zginął nie- V. O’Hara, The U.S. Navy against the Axis. Surface Com- zatopić przynajmniej kilka wrogich krążow- całe pół roku później, kiedy to jego eskor- bat 1941-1945, Annapolis 2007. ników ciężkich oraz niszczycieli. Jak wiemy towiec Iki został storpedowany na wschód T. Roscoe, United States Destroyer Operations in World doskonale, Amerykanie nie utracili ani jed- od Singapuru. Śmierć Ijuina została uzna- War Two, Annapolis 1953. nego okrętu. Oprócz storpedowanego Fo- na przez dowództwo Cesarskiej Japońskiej Deck Log Book&War Diary, USS Denver (CL-58) No- ote, który istotnie znajdował się w ciężkim Marynarki Wojennej za poświęcenie dla do- vember 1, 1943 to November 30, 1943. stanie, Japończycy ugodzili ze swoich dział: bra narodu. Były dowódca grupy Sendai zo- Denver – trzy razy, Columbię – dwa razy, stał pośmiertnie awansowany na stopień wi- Spence – raz. Żaden z pocisków jednak- ceadmirała. 2. Większość historyków przyjmuje, iż zginęła prawie cała załoga Hatsukaze. Jedynie P. Dull podaje inną wer- że nie eksplodował, pozostawiając Amery- Jak to się zwykło mawiać o tryumfie – sję, jakoby mieli przeżyć wszyscy poza ośmioma mary- kanów jedynie z 19 zabitymi i 17 rannymi w przypadku Amerykanów miał on rze- narzami.

124 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Łukasz Stach Ro 44 krótko po wcieleniu do służby. W sylwetce okrętu widoczne odejście od japońskiej archi- tektury na rzecz europejskiej, głównie niemieckiej i włoskiej. Fot. „Ships of theTekst World”

Ocalał tylko jeden Okręty podwodne typu „K6” w walkach na Pacyfiku

Działania japońskich okrętów podwod- cej bitwy. Zaowocowało to powstaniem du- japońskich admirałów. Spowodowało to, że nych w trakcie II wojny światowej są mało żych, oceanicznych okrętów podwodnych, na początku lat 40-stych praktycznie cała ja- znanym epizodem wojny morskiej na Pacy- których głównymi zaletami był ogromny pońska flota okrętów podwodnych średniej fiku. Kilka wydarzeń, takich jak zatopienie zasięg, dobra dzielność morska, silne uzbro- wielkości były przestarzała. Jednymi wyjąt- lotniskowca Wasp (CV-7) przez I 19, dobi- jenia i niezła prędkość nawodna. Część kami były dwie jednostki klasy „K5” (Ro 33 cie uszkodzonego Yorktowna (CV-5), który z tych jednostek wyposażono nawet w wod- i Ro 34), ukończone odpowiednio w 1935 padł ofiarą I 168 czy posłanie na dno cięż- nosamolot, tak aby zwiększyć ich możliwo- i 1937 roku. Okręty te (o standardowej wy- kiego krążownika Indianapolis (CA-35) ści rozpoznania. porności 700 ton) były de facto prototypa- przez I 58 są najbardziej rozpoznawalny- Japończycy budowali także mniejsze mi, których celem było uzyskanie doświad- mi osiągnięciami japońskich sił podwod- okręty podwodne, przeznaczone do obro- czenia niezbędnego do masowej produkcji nych. Jednakże w przekroju całego konfliktu ny wybrzeża, a nawet lilipucie jednostki za- podobnych okrętów w trakcie wojny. Takie można stwierdzić, że siły podwodne Cesar- projektowane m.in. do penetracji wrogich były założenia 1-go Morskiego Programu stwa osiągnęły zaskakująco niewiele, pono- portów. Jednakże w latach 30-stych, w dzie- Uzupełnień Zbrojeń Morskich. sząc do tego wysokie straty. Jednym z sym- dzinie rozwoju średniej wielkości okrętów boli porażki japońskiej floty podwodnej są podwodnych zapanował zastój. Okręty, któ- 1. Średniej wielkości okręty podwodne Cesarstwa wojenne losy jednostek typu „K6”, o których re w japońskiej nomenklaturze zapisywano określano także Kaichū-gata, co oznacza właśnie tego traktuje poniższy artykuł. jako Ro1, nie przyciągały nadmiernej uwagi typu jednostki. Przed wybuchem walk na Pacyfiku Ja- pończycy inwestowali głównie w duże okrę- Tabela nr 1. Dane techniczne okrętów podwodnych typu „K6” ty podwodne, czasem określane w litera- Wyporność: standardowa 960 ton / nawodna 1115 ton / podwodna 1447 ton turze mianem „I-bootów”. Wynikało to Długość 80,50 m z przyjętej przez japońskie dowództwo dok- tryny, która zakładała stoczenie decydują- Szerokość 7,00 m cej bitwy gdzieś na bezmiarze wód Pacy- Zanurzenie 4,05 m fiku z siłami U.S. Navy. Wedle wyobrażeń Napęd dwa silniki diesla o mocy 4200 KM, większości japońskich strategów główną silniki elektryczne o mocy 1200 KM rolę w tym spektaklu miały odegrać działa Prędkość maksymalna w położeniu nawodnym 19,5 węzła, ciężkich okrętów. Pozostała część floty mia- pod wodą 8 węzłów ła do spełnienia głównie zadania pomoc- nicze, takie jak rozpoznanie czy osłabienie Zasięg na powierzchni – 11 000 Mm (przy prędkości 12 węzłów) amerykańskich sił głównych przed nadcho- w zanurzeniu – 45 Mm (przy prędkości 5 węzłów) dzącym starciem. Również siły podwodne Załoga 61 wpisane zostały w ten schemat. Wedle zało- Głębokość zanurzenia 80 m żeń dowództwa miały one działać na rzecz Uzbrojenie 4 wyrzutnie torpedowe kal. 533 mm z zapasem 10 torped głównych sił Cesarskiej Floty poprzez roz- 1 działo kal. 80 mm, podwójne działko przeciwlotnicze 25 mm poznanie i atakowanie amerykańskiej floty Źródło: M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941-45; http://www.combinedfleet.com/type_kaichu.htm wojennej zmierzającej do rejonu decydują-

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 125 Ocalał tylko jeden

Tabela nr 2. Harmonogram wprowadzania do służby poszczególnych jednostek typu „K6”, liczba odbytych patroli bojowych data oraz przyczyna zatopienia Nazwa okrętu Wcielenie do służby Liczba odbytych patroli bojowych Data zatopienia Przyczyna utraty Ro 35 marzec 1943 1 25 sierpień 1943 atak niszczyciela Ro 36 maj 1943 4 13 czerwiec 1944 atak niszczyciela Ro 37 czerwiec 1943 2 22 styczeń 1944 atak niszczyciela Ro 38 lipiec 1943 1 listopad 1943 nieznana Ro 39 wrzesień 1943 1 1 luty 1944 atak niszczyciela Ro 40 wrzesień 1943 1 15 luty 1944 atak niszczyciela Ro 41 listopad 1943 7 23 marzec 1945 atak niszczyciela Ro 42 sierpień 1943 3 10 czerwiec 1944 atak niszczyciela Ro 43 grudzień 1943 5 26 luty 1945 atak lotniczy Ro 44 wrzesień 1943 4 16 czerwiec 1944 atak niszczyciela Ro 45 styczeń 1944 1 30 kwiecień 1944 atak lotniczy* Ro 46 luty 1944 5 18 kwiecień 1945 atak lotniczy** Ro 47 styczeń 1944 1 26 wrzesień 1944 atak niszczyciela Ro 48 marzec 1944 1 19 lipiec 19446 atak niszczyciela Ro 49 maj 1944 3 5 kwiecień 1945 atak niszczyciela Ro 50 lipiec 1944 3 ------Ro 55 wrzesień 1944 1 7 luty 1945 atak niszczyciela Ro 56 listopad 1944 1 9 kwiecień 1945 atak niszczyciela * Część źródeł podaje, że przyczyną zatopienia Ro 45 był atak okrętu podwodnego ** Część źródeł podaje, że przyczyną zatopienia Ro 46 był atak okrętu nawodnego Opracowano na podstawie: C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and World War II; http://www.history.navy.mil/library/online/japaneseshiploss.htm ; www.combinedfleet.com Uwaga: Jeżeli chodzi o przyczyny straty okrętów typu „K6”, to Mark Stille podaje, że 13 okrętów zostało zatopionych przez okręty nawodne, dwa w wyniku ataku lotniczego, a przyczyny utraty dwóch kolejnych pozostają nieznane. Jednakże dopiero w marcu 1942 roku skuteczne napędzane tlenem torpedy Typ przez kmdr ppor. Wada Mutsuo Ro 42 za- (wedle niektórych źródeł w październi- 95. Dane techniczne okrętów podwodnych topił barkę paliwową Yo-159 o wyporności ku 1941) zwodowano pierwszy okręt typu typu „K6” prezentuje tabela nr 1. 800 ton. Ten skromny łup urósł w oczach ja- „K6”2, który w dużej mierze bazował na jed- Okręty podwodne typu „K6” wzięły ak- pońskiego dowódcy do zbiornikowca floty nostkach „K5”. Był to Ro 35. Jednostki typu tywny udział w walkach toczonych na Pacy- o wyporności 10 000 ton. „K6” wchodziły do służby w latach 1943 (10 fiku w latach 1943‑1945. Jak widać w tabeli Na tym wojenne sukcesy tego okrę- sztuk) i 1944 (8 okrętów) – por: tabela nr 2. nr 2, amerykańskie siły Zwalczania Okrę- tu zakończyły się. Amerykanie posłali Ro Mark Stille określił ja jako „dobrze zapro- tów Podwodnych dokonały wręcz ekstermi- 42 na dno w trakcie walko o Mariany, kie- jektowane okręty, z niezłymi właściwościa- nacji jednostek tego typu, a prym w dziele dy to niszczyciel Bangust (DE-739) przyła- mi manewrowymi, które mogą być zaliczone ich niszczenia wiodły amerykańskie nisz- pał Japończyka na powierzchni 40 Mm na jako jedne z najlepszych projektów wśród ja- czyciele. Dodatkowo straty zadane flocie 3 2. Zbudowano je w ramach Tymczasowego Progra- pońskich okrętów podwodnych” . USA przez okręty podwodne opisywanej tu mu Uzupełnień Zbrojeń Morskich (od Ro 35 do Ro 43) W porównaniu do „K5”, jednostki te były klasy można określić jako symboliczne. Li- oraz Pilnego Programu Uzupełniającego Zbrojeń Mor- nieco większe (większe były ich zasięg i głę- sta ich sukcesów jest niezwykle krótka: skich (pozostałe jednostki) 3. M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941- bokość zanurzenia), posiadały także silniej- • 14 stycznia 1944 roku, 200 Mm na 45, s. 43 szy napęd. Do tego otrzymały one zabójczo wschód od Espiritu Santo, dowodzony 4. Miotacz rakietowych bomb głębinowych. Tym razem bliźniaczy Ro 46 w burtowym ujęciu. Fot. „Ships of the World”

126 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Ocalał tylko jeden

Szczęśliwiec, czyli Ro 50 - jedyny ocalały okręt z całej serii. Fot. „Ships of the World” wschód od wyspy Roi. Jeden z ataków wy- • 25 listopada 1944 roku radar Ro 50 wy- Do sukcesów tego jednostek klasy „K6” konanych za pomocą „jeża”4 przyniósł sku- krył samolot, najpewniej pochodzący z lot- można także zaliczyć kilka udanych misji tek w postaci silnej podwodnej eksplozji, niskowca. Okręt dowodzony przez kmdr zaopatrzeniowych (o ile realnym sukcesem która oznaczała koniec Ro 42. ppor. Kimurę Masao rozpoczął pościg, a po można nazwać dostarczenie niewielkich ilo- • Rankiem 3 października 1944 roku, 35 pięciu godzinach usłyszano szumy śrub du- ści zaopatrzenia do odciętych garnizonów) Mm na wschód do wyspy Morotai, Ro 41 za- żych jednostek. Spostrzeżono 3 lotniskowce oraz zadań rozpoznania. Przykładowo, atakował grupę amerykańskich lotniskow- w eskorcie 4 niszczycieli. W kierunku jed- w marcu 1944 roku Ro 44 dokonał udanej ców eskortowych (TG 77.1.2). Dowodzą- nostki rozpoznanej jako lotniskowiec kla- misji rezonansu atolu Majuro, gdzie spo- cy jednostką porucznik Shizuoka Mitsuo sy Wasp wystrzelono 4 torpedy, po czym strzeżono „pełno pancerników i innych waż- wystrzelił cztery torpedy w kierunku lotni- Ro 50 zanurzył się na głębokość 80 me- nych okrętów”7, natomiast w październiku skowców St. Lo (CVE-63) oraz Fanshaw Bay trów. Głośna eksplozja i meldowane odgło- Ro 46 rozpoznał atol Ulithi, co stanowiło (CVE-70). Co prawda torpedy chybiły tych sy rozpadania się kadłuba świadczyć miały część przygotowań do pierwszego ataku sa- wartościowych celów, ale jedna z nich trafi- o odniesieniu ogromnego sukcesu. Po woj- mobójczych kaitenów na flotę USA8. ła w rufę niszczyciela eskortowego Shelton nie okazało się, że Amerykanie nie utracili Przyczyny tak wysokich strat i słabych (DE-407). Por. Shizuoka usłyszał trzy eks- w tym regionie żadnego lotniskowca, cho- osiągów udanych konstrukcyjne okrętów plozje i zameldował zatopienie jednego lot- ciaż wedle części źródeł załoga pancernika typu „K6” leżały przede wszystkim w nie- niskowca oraz uszkodzenie drugiego. Prze- Washington (BB-56) spostrzegła w tym cza- właściwej taktyce ich użycia. Co najmniej cenił on skuteczność swego ataku, ale próba sie ślady dwóch torped. Można przypusz- połowę z nich utracono, kiedy rzucono je odholowania uszkodzonego niszczyciela za- czać, że japońskie torpedy eksplodowały do walki z siłami inwazyjnymi USA, sztur- kończyła się niepowodzeniem i Shelton za- przedwcześnie lub też w momencie, kiedy mującymi poszczególne archipelagi bro- tonął. Dodatkowo, jeden z amerykańskich skończył się ich bieg. nione przez Japończyków. Próba odparcia samolotów spostrzegł okręt podwodny Załodze Ro 50 lepiej poszło na jej drugim inwazji na Wyspy Gilberta najprawdopo- i oznaczył jego pozycję. Atak niszczyciela wojennym patrolu, kiedy to 10 lutego 1945 dobniej kosztowała Japończyków Ro 38, na eskorty okazał się zabójczo skuteczny, tyle roku jedna z wystrzelonych w kierunku Wyspy Marshalla Ro 39 i Ro 40, Mariany tylko, że jego ofiarą padł amerykański okręt konwoju płynącego na Filipiny torped się- pochłonęły Ro 36, Ro 37, Ro 42, Ro 44 i Ro Seawolf (SS-197)5. Tymczasem Ro 41 uciekł gnęła celu. Jej ofiarą padł okręt desantowy 48, Palau Ro 47, Iwo Jima Ro 43, a Okinawa nieuszkodzony. Jego los dopełnił się dopie- LST‑577, który został tak ciężko uszkodzo- Ro 56. Do tego kilka dalszych okrętów zo- ro w marcu 1945 roku, kiedy to został zato- ny w wyniku eksplozji, że jeden z okrętów stało zatopionych (chociażby Ro 46, Ro 55), piony w rejonie Okinawy przez niszczyciel eskorty zatopił go na wschód od Mindanao. kiedy operowały w rejonie Filipin czy Oki- Haggard (DD-555), który najpierw celnie W dodatku Ro 50 zdołał przetrwać zacięty nawy próbując zatrzymać strumień zaopa- obrzucił Japończyka bombami głębinowy- atak eskorty. Okręt ten miał sporo wojen- trzenia płynący na te wyspy. Ro 45 poszedł mi, potem zasypał go ogniem broni prze- nego szczęścia. Po wynurzeniu załoga Ro na dno w rejonie Truk, kiedy rzucono go do ciwlotniczej, a w końcu staranował. 50 znalazła na pokładzie fragment bom- walki z flotą wojenną USA9. • 22 stycznia 1944, w pobliży wyspy Ma- by głębinowej. Swoją drogą, Ro 50 okazał Jednostki typu „K6” miałyby szan- kira (dawniej San Cristobal), Ro 37 wykrył się jednym okrętem typu „K6”, który prze- sę odnieść większe sukcesy, gdyby skie- i storpedował amerykański zbiornikowiec trwał wojnę. floty Cache (AO-67) płynący w kierunku • W styczniu 1945 roku Ro 49 wysłał 5. Szerzej o tym przypadku friendly fire por: C. Blair, Espiritu Santo. Nie dość jednak, że zbior- meldunek o ataku i zatopieniu pancerni- Ciche zwycięstwo, Warszawa 2001, s. 621‑622. nikowiec został jedynie uszkodzony, to we- ka klasy Idaho. Okazało się to jednak fik- 6. Część źródeł podaje, że atak ten był dziełem jednej z miniaturowych łodzi podwodnych. zwany na pomoc niszczyciel Buchanan cją. Być może także ta jednostka 26 marca 7. http://www.combinedfleet.com/RO-44.htm (DD-484) namierzył sonarem Ro-37 i po 1945 roku zaatakowała amerykański cięż- (25.11.2012) dwóch godzinach ataków za pomocą bomb ki krążownik Wichita (CA-45), ale dzięki 8. Ro 46 ewakuował także w trakcie walk o Filipiny z tego straconego archipelagu kilkudziesięciu japońskich głębinowych posłał go na dno wraz z całą gwałtownemu zwrotowi okręt ten uniknął lotników. załogą liczącą 61 osób. trafienia6. 9. Losy poszczególnych jednostek obrazuje tabela nr 3.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 127 Niszczyciel Patterson, który zatopił prototypowy Ro 35. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III rowane je do walki z żeglugą Aliantów, ty10. Tymczasem pacyficzny teatr działań z żeglugą amerykańską, trwoniąc ich po- chociażby na Oceanie Indyjskim. Operu- wojennych był dużo bardziej wymagający tencjał w misjach zaopatrzeniowych, czy jące tam okręty podwodne Cesarstwa od- dla japońskich sił podwodnych. Wystar- rzucając je do walki z siłami inwazyjnymi. niosły relatywnie spore sukcesy kosztem czy stwierdzić, że w trakcie całej Wojny Jednostki typu „K6” nie miały okazji mniejszych strat. W przeciągu lat 1941- na Pacyfiku walczący z siłami USA japoń- wziąć udział w walkach na Oceanie Indyj- 1945 trzydzieści osiem japońskich okrę- scy podwodnicy zatopili 67 statków han- skim, a większość ich misji na Pacyfiku była tów podwodnych zdołało zatopić w tym dlowych o łącznym tonażu 357 715 BRT obarczona zbyt dużym ryzykiem. Sympto- rejonie 118 statków alianckich o łącznym oraz 23 okręty wojenne, płacąc za to wy- matyczne jest to, że prawie 40% jednostek tonażu 600 057 BRT, tracąc w zamian tyl- soką cenę 111 utraconych okrętów pod- tego typu została zniszczona w trakcie swe- ko cztery jednostki. O ile część tej zdo- wodnych. Z drugiej strony walki na Oce- go pierwszego patrolu bojowego. Świad- byczy przypadła na rok 1942, to nawet anie Indyjskim miały dla Japończyków czy to o efektywności amerykańskich sił w latach 1943-1944 Japończycy na operu- drugorzędne znaczenie wobec zagroże- ZOP. Ataki na dobrze chronione siły inwa- jący na Oceanie Indyjskim zdołali posłać nia płynącego ze strony USA. Jednakże 10. Część źródeł podaje, że Japończycy w 1943 za- na dno odpowiednio 24 i 13 frachtow- w tym wypadku Japonia nie użyła maso- topili na Oceanie Indyjskim 23 frachtowce, a w okresie ców, ponosząc przy tym niewielkie stra- wo swych okrętów podwodnych do walki 1943-1944 39 jednostek Aliantów.

Tabela nr 3. Okoliczności utraty wybranych jednostek typu „K6” Jednostka Okoliczności utraty Ro 35 Zatopiony 170 Mm na wschód od wysp Santa Cruz (Wyspy Salomona) przez niszczyciel Patterson (DD-392) w trakcie próby ataku na konwój zaopatrzeniowy. Ro 36 Skierowany w rejon Marianów do odparcia inwazji sił USA. Zatopiony w pobliży wyspy Saipan przez niszczyciel Melvin (DD-680). Ro 38 Utracony z nieznanych przyczyn w listopadzie 1943 roku, najprawdopodobniej w rejonie Wysp Gilberta. Ro 39 Zatopiony przez niszczyciel Walker (DD-517) w pobliżu wyspy Wotje podczas próby odparcia inwazji na Wyspy Marshalla. Ro 40 Utracony w rejonie atolu Kwajalein w wyniku ataku niszczyciela Phelps (DD-360) oraz stawiacza min Sage (AM-111) podczas próby ataku na amerykański konwój. Ro 43 Zatopiony przez samolot Avenger z lotniskowca Anzio (CVE-57) podczas amerykańskiej inwazji na wyspę Iwo Jima. Ro 44 Posłano na dno przez niszczyciel eskortowy Burden R. Hastings (DE-19) 110 Mm na wschód od atolu Eniwetok w trakcie misji rozpoznawczej. Skierowany przez dowództwo w rejon Saipanu, w celu odparcia inwazji, został zniszczony w drodze. Ro 45 Wysłany do przechwycenia lotniskowców USA atakujących bazę floty w Truk. Ro 45 był jednym okrętem podwodnym Cesarstwa, który nawiązał kontakt z siłami U.S. Navy, co zakończyło się jego unicestwieniem przez niszczyciele MacDonough (DD-351) oraz Stephen Potter (DD-538). Ro 46 Zatopiony w rejonie Wysp Ryukyu najprawdopodobniej przez samolot z amerykańskiego lotniskowca Tulagi (CVE-72) Ro 47 Zniszczony przez amerykański niszczyciel McCoy Reynolds (DE-440) w trakcie próby odparcia inwazji na Wyspy Palau, na północny-wschód od archipelagu. Ro 48 Zatopiony 300 Mm na wschód od wyspy Saipan przez niszczyciel Wyman (DE-38)* Ro 49 Posłany na dno w rejonie Okinawy przez niszczyciel Hudson (DD-475). Ro 55 Zatopiony przez niszczyciel eskortowy Thomason (DE-203) w pobliżu wyspy Mindoro (Filipiny), podczas próby ataku na konwój zaopatrzeniowy. Ro 56 Zatopiony w rejonie Okinawy przez niszczyciele Monssen (DD-798) oraz Mertz (DD-691). * Autorzy pracy The Japanese Submarine Force and World War II podają, że stało się to 14 lipca 1944, a do zagłady Ro 48 przyczynił się niszczyciel William C. Miller (DE-259) Opracowano na podstawie: M. Kopacz, Działalność operacyjna okrętów podwodnych w Bitwie na Morzu Filipińskim; C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and World War II; http://www.combinedfleet.com/ sensuikan.htm#tromsro

128 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Ocalał tylko jeden zyjne były dla okrętów podwodnych budo- łowa 1943 roku słynne U-booty typu VII już przestarzałe. Gdyby wprowadzono je do wanych wedle założeń de facto przedwojen- zostały wręcz zmasakrowane w okresie od walki rok-dwa lata wcześniej (co patrząc na nych niebezpieczne, co dowiodły działania maja 1943 do maja 1945), Włosi oraz Ja- lukę czasową pomiędzy jednostkami „K5” zarówno na Pacyfiku, jak też na Atlanty- pończycy. Ówczesne okręty podwodne mia- a „K6” nie wydaje się tak bardzo niepraw- ku (wystarczy popatrzeć na losy niemiec- ły szanse na sukces, kiedy walczyły z żeglu- dopodobne) mogłyby osiągnąć dużo więk- kich U-bootów rzuconych do walki z siłami gą na słabiej bronionych akwenach, czego sze sukcesy, chociaż oczywiście nie miały- inwazyjnymi, co wnikliwie opisał C. Blair dowiodły chociażby działania Niemców by szansy na wpłynięcie na przebieg wojny w pracy Hitlera wojna U-bootów. Ścigani). na Południowym Atlantyku i Oceanie In- na Pacyfiku. Również patrole przeprowadzane w rejo- dyjskim, czy wspomniane działania Japoń- nach nasyconych siłami ZOP były dla załóg czyków na Oceanie Indyjskim. Do skutecz- Bibliografia jednostek typu „K6” wielce ryzykowne. nej walki z dobrze chronionymi konwojami C. Blair, Ciche zwycięstwo, Warszawa 2001. Warto to dodać, że pomimo iż okręty te czy siłami inwazyjnymi potrzebny był skok C. Boyd, A. Yoshida, były dobrze zaprojektowane i posiadały nie- technologiczny w konstrukcji okrętów pod- J. F. O’Connel, Submarine Operation Effectiveness in the złe osiągi, to w połowie II wojny światowej wodnych. Taką próbę podjęli Niemcy (U- 20th Century. Part Two (1939-1945), iUniverse Inc, Blo- tego typu koncepcja była już przestarzała -booty typ XXI i XXIII) oraz Japończycy omington 2011. i nieskuteczna w walkach z dobrze wypo- (jednostki typu Sen-Taka i Sen-Taka Shō). M. Kopacz, Działalność operacyjna okrętów podwodnych sażonymi siłami ZOP. Ogromna większość Dodatkową słabością okrętów podwod- w Bitwie na Morzu Filipińskim, „Morze, statki i okręty”, ówczesnych okrętów podwodnych była fak- nych „K6” było zapóźnienie Japonii w dzie- nr specjalny 5, 1/2010. tycznie okrętami nawodnymi z możliwością dzinie technologii radarowej. Ogromna Hans-Joahim Krug, Yoichi Hirama, Berthold J. Sander- zanurzenia się, przy czym czas przebywa- większość tych okrętów nie została wyposa- -Nagashima, Axel Niestlé, Reluctant Allies. German-Ja- nia pod wodą był ograniczony. Okręty typu żona w radar, co zdecydowanie zmniejszało panese Naval Relations in World War II, Naval Institute „K6” nie stanowiły tu wyjątku, były po pro- ich szanse na przetrwanie. Losy Ro 50, któ- Press Annapolis 2001. stu dobrze zaprojektowanymi jednostkami, ry posiadał radar Typ 13 wskazują, jak waż- W. Markowski, Rozwój japońskiej floty podwodnej w la- jednakże zbudowano je w myśl koncepcji, na było to urządzenie w ówczesnych wal- tach 1905-1945, cz.3, „Okręty” 9/2012. która w drugiej połowie II wojny światowej kach na morzu. M. Stille, Imperial Japanese Navy Submarines 1941-45, owocowała poważnymi stratami w starciu Na zakończenie tego tekstu można po- Osprey Publishing Ltd 2007. z dobrze wyposażonymi siłami ZOP. stawić tezę, że jednostki typu „K6” pojawi- http://www.history.navy.mil/library/online/japaneseshi- Doświadczyli tego Niemcy (tak skutecz- ły się po prostu zbyt późno, weszły bowiem ploss.htm ne w okresie wrzesień 1939 – pierwsza po- do służby w latach 1943-1944, kiedy to były http://www.combinedfleet.com/sensuikan.htm#tromsro

Samolotom z lotniskowca eskortowego Tulagi przypadł zaszczyt zatopienia Ro 46. Fot. zbiory Leo van Ginderena

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 129 Japoński superlotniskowiec Shinano w całej krasie. Największy okręt lotniczy TekstRoman Kochnowski w dziejach Japońskiej Marynarki Wojennej. Fot. zbiory Shizuo Fukui

Shinano Od superpancernika do superlotniskowca

Geneza okrętu lewska Marynarka Wojenna musiała chro- nia się amerykańskiej machiny wojennej do I wojna światowa, która wzmocniła po- nić brytyjskie interesy w różnych zakątkach macierzystych wysp japońskich. Informacje zycję Japonii jako mocarstwa światowe- globu. Fakty te stawiały Japońską Mary- te poddawały w wątpliwość sens budowy ta- go, ogromnie pobudziła wojennomorskie narkę Wojenną na uprzywilejowanej pozy- kich jednostek, mało przydatnych do dzia- ambicje polityków i admirałów Imperium cji w rejonie Dalekiego Wschodu, nawet je- łań manewrowych na odległych od Japonii Wschodzącego Słońca. Cesarscy planiści śli liczbowo ustępowała ona siłom morskim morzach. Ale grono japońskich admirałów morscy rzucili hasło budowy nowej potęż- Imperium Brytyjskiego i USA2. kwestionujących sens budowy olbrzymich nej floty liniowej. Plan ów określany po- Zaostrzająca się sytuacja na Dalekim (o wyporności 72 000 ton) i wyposażonych tocznie jako Osiem-Osiem (jap. Hachi- Wschodzie i wypowiedzenie przez Tokio w działa niespotykanego dotąd potężnego -Hachi) przewidywał budowę 8 potężnych 29 grudnia 1934 roku morskich traktatów: kalibru (9×460 mm) było bardzo nielicz- pancerników oraz 8 olbrzymich i szybkich waszyngtońskiego (z 1922 roku) i londyń- ne. Najwybitniejszy jego przedstawiciel ad- krążowników liniowych. Choć program ten skiego (z 1930 roku) otworzyło możliwość mirał Yamamoto Isoroku kwitował te plany nie był skierowany formalnie przeciw jakie- niekontrolowanego rozwoju floty cesar- z dużą dozą ironii: „wojskowi noszą przy so- mukolwiek państwu, to było coraz bardziej skiej. Japońscy planiści prowadzili już pew- bie pamiątki dawnych bitew jak np. samuraj- oczywiste, że do grona potencjalnych prze- ne prace studyjne nad rozbudową mary- skie miecze. Te okręty przydadzą się Japonii ciwników Tokio awansowały USA, a także narki od początku lat 30. Nie mieli złudzeń, w kolejnej wojnie tak jak owe miecze”. Lub dotychczasowy sojusznik cesarstwa na Da- że głównym przeciwnikiem na morzu będą też: „Pancerniki przypominają skomplikowa- lekim Wschodzie – Wielka Brytania1. dla Japonii USA i Wielka Brytania. Admi- ne, wykaligrafowane zwoje modlitewne jakie Eskalacji nowego wyścigu zbrojeń mor- rałowie japońscy zakładali, że w starciu ge- ludzie zawieszają w domach. Są kwestią wia- skich zapobiegało podpisanie trakta- neralnym (marzono o drugiej Cuszimie) ry, a nie realnego świata”3. tu waszyngtońskiego, który dawał Japo- cesarska flota rozbije na nieodległych od Początek wojny na Pacyfiku potwier- nii pozycję trzeciej floty świata i prawo do wysp macierzystych akwenach pancerne dził słuszność słów dowodzącego od 1939 posiadania 10 okrętów liniowych, 4 lotni- eskadry Royal bądź US Navy w walnej bi- 1. S. Asada, From Mahan to Pearl Harbor. The Impe- skowców oraz 12 krążowników ciężkich. twie. Aby zwycięstwo to było pewne i bez- rial Japanese Navy and the United States, Annapolis 2006, W sumie traktat ten był dla Japonii wielce apelacyjne postanowiono wdrożyć plan s. 57 i n. korzystny, bo gwarantował jej ową pozycję budowy olbrzymich okrętów liniowych gó- 2. J. Jastrzębski, Wojna na Pacyfiku. Kampania hawaj- ska 7-23 XII 1941 roku, Kraków 2010, s. 38 i n. na liście flot bez przystępowania do kosz- rujących wszystkimi parametrami taktycz- 3. Cyt. za.: Z. Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, t.1, townego wyścigu zbrojeń, którego Japo- no‑technicznymi nad amerykańskimi czy Poznań 1986, s. 56. nia i tak nie byłaby w stanie wygrać w dłuż- brytyjskimi odpowiednikami. Yamato i Musashi nigdy nie zmierzyły się z okrętami liniowymi US Navy. Obydwa zatopiło lotnictwo amery- szym okresie, ani z USA ani nawet z Wielką Pomysł ten poczęto od 1934 roku wcielać kańskie, Musashi podczas bitwy o Leyte a Yamato w cza- Brytanią ze względu na ograniczone moce w życie, choć japoński wywiad zdobył pew- sie samobójczego rajdu pod Okinawę. Poza Yamato, Mu- sashi i Shinano w budowie znajdował się jeszcze czwar- produkcyjne. Przyznanie Japonii prawa do ne elementy amerykańskiego planu Rain- ty superpancernik, którego nazwy jeszcze nie ustalono. 60% tonażu Royal Navy czy United Sta- bow 5, w którym nakreślono zasady prowa- Został on po wybuchu wojny na Pacyfiku zezłomowa- tes Navy było tylko pozornie niekorzystne. dzenia wojny USA z Japonią. Przewidywał ny, bowiem gotowy był zaledwie w 30%, a szanse na do- kończenie jego budowy były (w warunkach wojennych) Flota amerykańska była podzielona mię- on rozciągnięcie konfliktu w czasie i tak- nikłe. Budowy piątego okrętu typu Yamato w ogóle nie dzy dwa duże akweny oceaniczne, zaś Kró- tykę „żabich skoków” – powolnego zbliża- rozpoczęto.

130 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Shinano. Od superpancernika do superlotniskowca roku Połączoną Flotą (jap. Rengō Kantai) były dla lotników Nagumy równorzędnym dowanego z myślą o klasycznych pojedyn- admirała Yamamoto. W walkach na Dale- przeciwnikiem4. kach artyleryjskich6. kim Wschodzie aktywnie uczestniczyły tyl- Karta odwróciła się w bitwie o Midway Fakty te nie zniechęciły Japończyków ko okręty 3. Flotylli – krążowniki liniowe: 4 czerwca 1942 roku. Utracono tam 4 z 6 do przebudowy na lotniskowiec trzeciego Hiei, Kirishima, Kongō i Haruna. Pozosta- podstawowych lotniskowców uderzenio- z budowanych okrętów typu Yamato – Shi- łe jednostki spędzały czas głównie na ko- wych cesarskiej marynarki – Akagi, Kaga, nano. Bo też cesarska flota była w przymu- twicach w bazach na wyspach macierzy- Hiryū i Sōryū. Warto w tym miejscu przy- sowej sytuacji. Po stratach z 4 czerwca 1942 stych. Wcielone do służby: 16 grudnia 1941 pomnieć, że dwie pierwsze z wymienio- roku w budowie znajdował się zaledwie roku Yamato oraz 5 sierpnia 1942 roku Mu- nych jednostek były budowane początko- 1 lotniskowiec uderzeniowy Taihō, a lotni- sashi, pełniły tyleż zaszczytną, co i bezpro- wo jako odpowiednio – krążownik liniowy skowce typu Unryū znajdowały się dopie- duktywną służbę w charakterze luksuso- (Akagi) i pancernik (Kaga) w ramach ro na etapie zamawiania. 30 czerwca 1942 wych hoteli dla admirała Yamamoto i jego wspomnianego programu 8-8. Pozwolo- roku zatwierdzono wojenny program roz- sztabu. Głównodowodzący tak dalece nie no je Japonii zachować pod warunkiem budowy floty cesarskiej. Nie ulega wątpli- doceniał tych olbrzymich jednostek, że nie przebudowy na okręty lotnicze, co wyni- wości, że powstał on pod wpływem na- korzystał z ich potencjału także tam gdzie kało z traktatu waszyngtońskiego. Wedle stępstw klęski w bitwie u Midway. Dawał mogło to okazać się uzasadnione militar- niektórych amerykańskich opinii ta prze- on zdecydowany priorytet budowie pływa- nie np. do ostrzału amerykańskich pozycji budowa miała podstawowe znaczenie dla jących lotnisk. na Guadalcanalu, zwłaszcza słynnego Lot- zrozumienia przyczyn zatopienia tych jed- Budowa Shinano w stoczni w Jokosuce niska Hendersona. nostek w bitwie o Midway. Akagi został już na etapie podstawowym, jeszcze jako Główny ciężar walki spoczywał na flo- trafiony trzema, a Kaga czterema bomba- okrętu liniowego, natrafiała na liczne prze- cie japońskich lotniskowców, osławionej mi lotniczymi5. szkody. Braki surowcowe pod koniec 1940 Kidō Butai, która od ataku na Pearl Har- Dla „normalnego” lotniskowca takie roku sprawiły, że budowę na parę miesięcy bor wydawała się być nie do pokonania. trafienia nie powinny być zabójcze. War- przerwano. Nim jeszcze doszło do katastro- Nie dezawuując ani poziomu wyszkole- to w tym miejscu powiedzieć, że brytyjski fy pod Midway, doświadczenia z Tarentu, nia weteranów spod Pearl Harbor ani kla- lotniskowiec Illustrious 16 stycznia 1941 Pearl Harbor, a przede wszystkim spod Ku- sy japońskich samolotów, zwłaszcza słyn- roku w wyniku ataku samolotów Luft- antanu – zagłada Prince of Wales i Repulse, nego A6M2 Reisen, zwanym popularnie waffe na Morzu Śródziemnym otrzymał stawiały pod znakiem zapytania przyszłość Zero, aż do bitwy na Morzu Koralowym aż 8 (!) bezpośrednich trafień bombami pancernych olbrzymów. w maju 1942 roku Kidō Butai nie napotka- a mimo to (choć podczas postoju na Mal- Stąd decyzja o przebudowie trzeciego su- ła na równorzędnego przeciwnika. Rajd cie okręt został trafiony kolejną bombą) perpancernika na lotniskowiec była w pełni floty lotniskowców wiceadmirała Nagu- lotniskowiec udało się Brytyjczykom ura- mo Chūichi na Ocean Indyjski na przeło- tować. Burty Akagi i Kaga były wyjątkowo 4. G. Barciszewski, Okręty lotnicze Japonii, Warszawa 2010, s. 221-223. mie kwietnia i maja 1942 roku nic tu nie odporne na ostrzał, ale nie da się tego po- 5. P. Degan, Flattop fighting in World War II. The Bat- zmienił, ani przestarzały stojący na kotwi- wiedzieć o pokładzie budowanym na pod- tles Between American and Japanese Aircraft Carriers, cy w Colombo lotniskowiec Hermes, ani stawie doświadczeń I wojny światowej i to Jefferson 2003, s. 91-94. 6. J. Pershall and A. Tylly, Shaterred Sword. The dwa płynące bez eskorty lotniczej cięż- w dodatku z przeznaczeniem początko- Untold Sory of The Battle of Midway, Washington DC kie krążowniki Cornwall i Dorsetshire nie wym jako osłona dla okrętu liniowego bu- 2007, s. 244-260.

Japoński superpancernik Yamato niemal bliźniak Shinano. Aż do połowy 1944 roku jego głównym zajęciem w wojnie była funkcja luksusowego hotelu dla naczelnego dowódcy Połączonej Floty i jego sztabu, którą to dzielił ze swym bliźniakiem – pancernikiem Musashi. Fot. zbiory Shizuo Fukui

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 131 Shinano. Od superpancernika do superlotniskowca racjonalna. Inna rzecz, że owa przebudowa 40 w każdej) po prostu mogłaby nie zdą- lotniskowcom w 1944 roku najcięższe stra- stawiała przed japońskimi konstruktorami żyć wystartować w przypadku skutecz- ty by wspomnieć los Taihō, Shōkaku i sa- i technikami stoczniowymi poważne wy- nego ataku powietrznego przeciwnika. mego Shinano. zwania. Poza tym wiadome było, że Shi- Fakty te wywarły decydujący wpływ na Konkludując, Japończycy planowali uży- nano będzie pojedynczym okrętem w swej ostateczny kształt i przeznaczenie prze- cie Shinano w realiach, które od czasów bi- klasie. Teoretycznie możliwa była podob- budowywanego okrętu Powstała unika- twy o Midway uległy zmianie. Lotniskowce na przebudowa jego dwu starszych braci – towa w swym wymiarze konstrukcja, bę- cesarskiej floty musiały liczyć się z pew- Yamato i Musashi. Jednak z wielu wzglę- dąca swoistą hybrydą lotniskowca, okrętu nym przeciwdziałaniem nieprzyjaciela już dów, tak logistycznych jak i prestiżowych, wsparcia, a nawet – w pewnym sensie – na podejściach w rejon działań bojowych. opcja taka była praktycznie wykluczo- jednostki ratunkowej. I to stawiało pod dużym znakiem zapytania na. Inną rzeczą byłoby wykorzystanie tych Shinano pozostając najsilniej opancerzo- rolę Shinano w takim wymiarze w jakim ją jednostek jako bazy surowcowej do budo- nym z lotniskowców japońskich (pancerz planowano. Ponadto zastanawia fakt dla- wy zupełnie nowych konstrukcji. Obydwa pokładowy o grubości 300 mm, na Taihō czego okręt ten, który miał jako pierwszy pancerne mastodonty Cesarskiej Floty do wynosił on raptem 225 mm) był – przynaj- brać na siebie ciężar uderzeń powietrznych 1944 roku nie uczestniczyły praktycznie mniej teoretycznie – najbardziej odpornym przeciwnika został wyposażony w liczną ale w akcjach bojowych. Trudno jednak so- na uderzenia lotnicze. I to właśnie wyzna- w istocie dość kiepską artylerię przeciwlot- bie wyobrazić by komukolwiek – admirała czało przyszłą rolę największego z japoń- niczą i to nawet jak na ówczesne standar- Yamamoto nie wyłączając – udało się prze- skich lotniskowców. dy japońskie. konać konserwatywne skrzydło japońskiej Shinano mając na swym pokładzie sto- Część przyczyn miała obiektywny cha- admiralicji do tak radykalnych działań. sunkowo niewielką liczbę samolotów bo- rakter, cesarska marynarka miała średniej Zaawansowana, mimo trudności, bu- jowych (45-54) miał dodatkowo pełnić jakości podstawowe działka przeciwlotni- dowa Shinano w lecie 1942 roku postawi- rolę zaopatrzeniowca. Komory amunicyjne cze kalibru 25 mm. Brakowało jej skutecz- ła przed stoczniowcami i konstruktorami dział 460 mm przebudowano na zbiorniki nych dział przeciwlotniczych średniego ka- floty cesarskiej poważne pytania. W jakim paliwa i magazyny amunicji oraz części za- libru (40-76 mm), natomiast Japończycy kierunku ma iść przebudowa tego okrę- miennych. W jednokondygnacyjnym han- posiadali znakomite działa uniwersalne ka- tu? Czy Shinano ma być klasycznym lotni- garze część dziobową zajmowały samoloty libru 100 mm, stanowiące największe osią- skowcem czy też jednostką pełniącą także przeznaczone do działań bojowych, w czę- gnięcie w dziedzinie artylerii przemysłu inne, dodatkowe funkcje? Jak najlepiej wy- ści tylnej można było przewozić maszyny zbrojeniowego Kraju Kwitnącej Wiśni. korzystać jego ogromne rozmiary? zapasowe w liczbie od 60 do 80. Skonstruowane tuż przed wybuchem II Podstawowym parametrem, którego Okręt miał płynąć w wysuniętej szpicy wojny światowej działo L/65 typ 98/1938 zmienić się nie dało była jednostka napę- zespołu uderzeniowego japońskich lotni- wystrzeliwało pocisk ważący 13,2 kg na wy- dowa Shinano. Potężne maszyny o mocy skowców, około 60-80 mil przed głównymi sokość 13 000 m, przekraczając zasięgiem 150 000 KM miały zapewnić okrętowi jako siłami zespołu lotniskowców. Silne opan- pułap osiągany przez ówczesne samolo- pancernikowi prędkość 27 węzłów i było cerzenie i liczna artyleria przeciwlotnicza ty. Kąt podniesienia wynosił 90°, a szybko- mało prawdopodobne by mogło to ulec miała mu zapewnić ochronę przed ataka- strzelność praktyczna zautomatyzowane- zmianie w wypadku przebudowy na lot- mi nieprzyjacielskiego lotnictwa. Wysunię- go działa wynosiła 15 strzałów na minutę. niskowiec i stosunkowo niedużej zmia- ta pozycja Shinano miała na względzie tak- Porównywalne działa kalibru 102-114 mm nie łącznego ciężaru okrętu. 27 węzłów że inny, bardzo ważny cel. Na okręcie miały państw alianckich miały zdecydowanie nie było prędkością imponującą, gdy idzie lądować uszkodzone w walce samoloty, gorsze parametry. W działa te został wy- o lotniskowce. Budowany Taihō osiągnąć które nie byłyby w stanie dolecieć na ma- posażony lotniskowiec Taihō. Dlaczego nie miał nieco powyżej 33 węzłów, a projek- cierzyste pokłady sił głównych. W ten spo- otrzymał ich Shinano? Odpowiedź jest pro- towana na okrętach typu Unryū prędkość sób ograniczono by tak fatalne w skutkach zaiczna. Wież z działami kalibru 100 mm maksymalna wynosiła aż 34 węzły7. dla Kidō Butai straty w personelu lotni- brakowało w związku z ograniczonymi Fakty te były nieubłagane. Shinano nie czym. Rozważano także taki układ działań, mocami produkcyjnymi przemysłu japoń- byłby w stanie dorównać kroku najnow- w którym lotniskowce głównego zespołu skiego, a te które były montowano przede szym budowanym lotniskowcom uderze- uderzeniowego znajdowałyby się poza za- wszystkim na nowoczesnych niszczycielach niowym, które po stratach zadanym siłom sięgiem nieprzyjacielskiego lotnictwa a sa- typu Akizuki8. Aczkolwiek 16 dział kalibru Kidō Butai w 1942 roku miały posłużyć do moloty z akcji miast na pokładach swych 127 mm, w które wyposażono lotniskowiec ich odtworzenia w 1944 roku. Przy ograni- macierzystych okrętów lądowałyby właśnie były najnowszej konstrukcji (Typ 89/L40), czonej prędkości Shinano byłby po prostu na pokładzie Shinano. Pomysł ten był dość to jednak ustępowały one wspomnianym przysłowiowa kulą u nogi zespołu szybkich ryzykowny, gdyż trudno wyobrazić sobie wyżej „setkom” pomimo większego kali- lotniskowców. by na pokładzie tego okrętu mogło lądować bru. Dokładne dane dwu głównych typów Po przebudowie Shinano byłby w sta- więcej niż 50-60 maszyn w ciągu godziny. dział na Shinano były następujące: nie zabierać na pokład do 120, a może na- Pozornie taki pomysł wykorzystania lot- wet 150 samolotów. Jednak ważniejszym niskowca wydawał się bardzo racjonal- Działo 127 mm parametrem niż ilość przewożonych sa- ny. Jednakże od 1943 roku realia wojny na Konstrukcja podstawowa działa 127 mm molotów był czas ich startu. Gdyby nawet Pacyfiku zmieniły się. Wchodzące kolejno L50. 3L sięga 1914 roku. W 1926 roku opra- Shinano wyposażono w trzy windy lotni- do służby lotniskowce uderzeniowe typu cowano na jego podstawie zupełnie nową cze (ostatecznie miał dwie) to czas startu Essex zapewniały US Navy coraz większą 120 samolotów wynosiłby około 3 godzin. przewagę w powietrzu. Brak ASDIC-u na 7. G. Barciszewski, Okręty lotnicze Japonii...op. cit., Doświadczenia spod Midway wskazywały japońskich niszczycielach sprawiał, że s. 80-81. 8. R. Kochnowski, Akizuki niezwykły typ niszczycie- że w realiach walki lotniskowców to zbyt amerykańskie okręty podwodne działały la, „Okręty Wojenne” 2010, Nr spec. 37Z dziejów floty ja- długo. Trzecia grupa samolotów (licząc po wręcz bezkarnie. To one zadały japońskim pońskiej, s. 80.

132 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Shinano. Od superpancernika do superlotniskowca armatę, która stała się standardowym by przeciągnęło się aż do jesieni, kiedy po mę pierwszeństwa odebrał mu dopiero uzbrojeniem na wszystkich (z wyjątkiem bitwie na Morzu Filipińskim i samobój- w 11 lat później amerykański lotnisko- typu Akizuki) niszczycielach japońskich czym rejsie eskadry lotniskowców admi- wiec Forrestal10. od typu Fubuki poczynając. Zazwyczaj rała Ozawy Jisoburō Kidō Butai przestała Jednak poza wypornością pozostałe dane umieszczano je w podwójnych, bardzo lek- praktycznie istnieć. Na pytanie, czy obec- taktyczno-techniczne Shinano nie były im- ko opancerzonych wieżach. Pojedyncze ność Shinano w tych bitwach mogła mieć ponujące. działo jak w przypadku typów Hatsuharu wpływ na ich przebieg należy odpowie- • Wyporność – standardowa 62 000 ton, i Shiratsuyu było wyjątkiem. dzieć przecząco. bojowa 70 755 ton Podstawowy model wieży typu „A” Obecność tego okrętu (czy nawet 2-3 • Długość – 266 m montowany był ma typie Fubuki, a mak- kolejnych lotniskowców klasy Unryū) nie • Szerokość – 38,9 m symalny kąt podniesienia horyzontalnego mogła zasadniczo zmienić sytuacji w tych • Wysokość – 24,8 m wynosił 55°. Typ B montowany na niszczy- starciach, gdyż wyszkolenie japońskie- • Zanurzenie – normalne 10,28 m, mak- cielach typu Hatsuharu miał kąt podniesie- go personelu lotniczego było katastrofal- symalne 11,67 m nia 75°, co umożliwiało prowadzenie ognia nie niskie. Flota cesarska w przeciwień- • Moc układu napędowego – 152 000 KM przeciwlotniczego. Zasięg poziomy dzia- stwie do US Navy nie miała opracowanego • Zasięg – 7200 Mm przy prędkości eko- ła 127 mm wynosił 18 400 m, a pionowy kompleksowego programu szkoleń i uzu- nomicznej 16 w 12 200 m, choć w praktyce ten drugi się- pełniania strat. Drugim mankamentem był • Załoga – 2400 ludzi gał ledwo 10 000 m, co przy ówczesnym sprzęt lotniczy. Podstawowy myśliwiec ja- • Opancerzenie – pokład 76-300 mm, pułapie samolotów było i tak wystarczają- pońskiego lotnictwa morskiego Mitsubishi burty: 150-398 mm ce. Szybkostrzelność teoretyczna wynosi- A6M2 model 21, w momencie wprowadza- • Uzbrojenie – 16 dział uniwersalnych ła 10‑12 strzałów na minutę, jeżeli ustawie- nia do służby wydawał się tak idealny, że 127 mm, 145 działek 25 mm, 22 najcięższe nie dział nie przekraczało 45°. Przy dobrze zaniedbano prace nad jego następcą. Kolej- karabiny maszynowe 13 mm, 12 wyrzut- wyszkolonej obsłudze (ładowanie ręczne) ne mutacje słynnego Zero nie były w stanie ni niekierowanych pocisków rakietowych osiągano wynik 8-10 strzałów na minu- walczyć jak równy z równym z najnowszy- 120 mm. tę. Przy ogniu przeciwlotniczym ładowa- mi konstrukcjami amerykańskimi. Grupa lotnicza – 20 myśliwców Mitsubi- nie było bardziej skomplikowane i w prak- Warto w tym kontekście nadmienić, że shi A6M (w tym 2 w rezerwie), 20 samolo- tyce nie przekraczało 4 strzałów na minutę, aby Shinano mógł skutecznie operować tów torpedowych Aichi B7A Ryūsei (w tym co czyniło owe działo problematycznym jako „wysunięty” lotniskowiec, to jego gru- 2 w rezerwie), 7 samolotów rozpoznaw- w skuteczności. Pocisk podstawowy ważył pa lotnicza powinna była składać się wy- czych Nakajima C6N Saiun (w tym 1 re- 23 kg, prędkość początkowa wynosiła 915 łącznie z myśliwców. Inna rzecz czy – bio- zerwowy). Okręt mógł poza tym przewo- m/s, a żywotność lufy sięgała od 550 do 700 rąc pod uwagę realne osiągi japońskich zić około 70‑80 samolotów w hangarach wystrzałów. Wieża podwójna w gotowości maszyn w 1944 roku mogło to mieć więk- jako rezerwę dla pozostałych lotniskowców bojowej ważyła 32,5 tony. szy wpływ na przebieg walk, gdyby nawet grupy uderzeniowej. Warto nadmienić, że Shinano wcześniej wszedł do służby. Sy- Crawford podaje jako prędkość maksy- Działko plot 25 mm tuacja mogłaby wyglądać inaczej gdyby... malną Shinano 28 węzłów, choć zasadniczo Działko 25 mm L/60 Typ 96 skonstru- jeszcze przed wybuchem wojny na Pacyfi- przyjmuje się 27. Można jednak przyjąć że owane w 1936 roku stało się podstawo- ku zdecydowano się na przebudowę Yama- Shinano nieco lżejszy od swych pancernych wym rodzajem małokalibrowego uzbro- to i Musashi. Nalot na Tarent, który wywarł braci – Yamato i Musashi był także odro- jenia przeciwlotniczego na okrętach tak znaczny wpływ na japońskie koncepcje binę szybszy. Wynikało to także ze wzglę- cesarskiej floty tuż przed wybuchem II strategiczne9 mógł stanowić pretekst do ta- du na bardziej opływową sylwetkę Shina- wojny światowej. Położenie horyzontalne kiej przebudowy. Inna rzecz – o czym już no jako lotniskowca niż jego dwu starszych wynosiło 85°. Zasięg teoretyczny wynosił wspomniano, że dla japońskich konserwa- braci jako pancerników11. w pionie 5000 m, praktyczny 3000 m, po- tystów z admiralskimi epoletami tego ro- Oczywiście liczba samolotów jesienią cisk ważył 25 kg, a jego prędkość począt- dzaju krok byłby nie do pomyślenia. 1944 roku oznaczała tylko i wyłącznie sta- kowa wynosiła 900 m/s, żywotność lufy, Zespół dwóch superlotniskowców u pro- tystykę. Po fatalnie przegranych przez ce- teoretyczna to 12 000 wystrzałów, w prak- gu wojny na Dalekim Wschodzie mógł dać sarską flotę bitwach na Morzu Filipińskim tyce o 1000-1500 niższa. Szybkostrzelność cesarskiej flocie absolutną przewagę strate- i pod Leyte (w czerwcu i październiku 1944 teoretyczna wynosiła 200 strzałów na mi- giczną. Co więcej – w tym czasie było moż- roku) japońskie lotnictwo morskie prak- nutę, praktyczna 110-120. Działka monto- liwe wydzielenie odpowiedniej eskorty. Ze tycznie przestało istnieć. Brakowało po wane były na pojedynczych, podwójnych względu bowiem na ograniczoną prędkość prostu personelu latającego a nieliczni już oraz potrójnych podstawach. Ich liczba na (27 węzłów) lotniskowce te musiałyby po- wyszkoleni piloci Kidō Butai zajmowali się niszczycielach typu Hatsuharu pod koniec siadać silne wsparcie dużych okrętów arty- uczeniem pilotów „jednorazowego użytku” wojny wynosiła nawet 21 luf. Na okrętach leryjskich – 2 krążowników liniowych typu czyli kandydatów na kamikaze. Poza tym tej klasy zdjęto nawet (z wyjątkiem Neno- Kongō, 2-4 ciężkich krążowników oraz flo- wiele do życzenia pozostawiało wyszkole- hi) działo pojedyncze 127 mm montując tylli niszczycieli (1 lekki krążownik plus nie załóg pokładowych, nie wyłączając ofi- w to miejsce dwa potrójnie sprężone zesta- 8-12 niszczycieli). Taka eskadra dawała- cerów. Dowiodła tego w szczególny spo- wy działek 25 mm. by potężne wsparcie zasadniczemu człono- sób utrata lotniskowca Taihō w drodze ku wi Kidō Butai. Samotny superlotniskowiec Morzu Filipińskiemu po trafieniu zaled- * * * u schyłku 1944 roku niewiele w położeniu Braki zaopatrzeniowe oraz zbyt małe militarnym Japonii mógł zmienić. 9. J. Jastrzębski, Pearl Harbor 1941, Warszawa 2011, moce produkcyjne sprawiły, że budowa Wielkość Shinano była imponująca, s. 92-95. 10. S. Crawford, Pancerniki i lotniskowce, Warszawa okrętu przedłużała się. Planowane na wio- w momencie wejścia do służby był naj- 2010, s. 130. snę 1944 roku oddanie Shinano do służ- większym lotniskowcem na świecie. Pal- 11. Ibidem, s. 130,

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 133 Shinano. Od superpancernika do superlotniskowca

ro 8 października 1944 roku okręt został zwodowany. Wprawdzie większość japoń- skich lotniskowców posiadała nazwy mi- tyczne lub w poetycki sposób nawiązujący do latania (np. Hiryū – pol. Latający Smok; Shōkaku – pol. Wzlatujący Żuraw)13. Jed- nak na nowym lotniskowcu, zgodnie z tra- dycją japońską, wedle której przy zmianie klasyfikacji jednostki bojowej pozostawio- no dotychczasowe imię. Shinano to dawna nazwa jednej z japońskich prowincji jakie funkcjonowały przed podziałem kraju na prefektury. Końcowe wyposażenie okrętu przedłuża- ło się. Tak jak podczas jego budowy główną przyczyną były problemy z zaopatrzeniem. Nie miało to zresztą żadnego znaczenia. Po klęsce w bitwie pod Egnano flota japoń- Myśliwiec Mitsubishi A6M5 Reisen w locie. Fot. U.S. Navy skich lotniskowców przestała de facto ist- nieć. I aczkolwiek obok Shinano na ukoń- czeniu były 3 lotniskowce typu Unryū, to widoki na odtworzenie zespołu uderzenio- wego na miarę Kidō Butai z przełomu lat 1941-1942 były żadne. 19 listopada 1944 roku w stoczni Yokosuka odbyło się uroczy- ste wcielenie okrętu do służby, jakkolwiek prace wykończeniowe trwały nadal. Pierw- szym i jak się okazało ostatnim dowódcą nowego lotniskowca cesarskiej floty został komandor Abe Toisho. Dowódcą grupy lot- niskowca dowodził weteran z Pearl Harbor komandor podporucznik Shiga Yoshio14. W celu dokończenia prac (m.in. zain- stalowania grodzi wodoszczelnych) Shina- no miał przyjść do stoczni w Kure. Datę wyjścia wyznaczono na 29 listopada 1944 Samolot torpedowo-bombowy Aichi B7A Ryūsei należał do udanych wielozadaniowych maszyn. roku. Komandor Abe bezskutecznie zabie- Fot. „Ships of the World” gał o przesunięciu tego terminu dowodząc, że okręt nie jest jeszcze gotowy nawet do próbnego rejsu. Uwagi dowódcy lotniskow- ca nie zostały uwzględnione i okręt 28 listo- pada 1944 roku wyszedł w morze. Towarzy- szyła mu eskorta 3 niszczycieli – Isokaze, Yukikaze, Hamakaze. Liczba eskortowców uwzględniając bardzo duże zagrożenie ze strony amerykańskich okrętów podwod- nych była zbyt mała choć nie kwestie ilo- ściowe były tu najważniejsze. Japońskie niszczyciele pozbawione ASDIC-u były w zasadzie głuche na zagrożenie spod wody. Ich hydrofory przy prędkości wyż- szej niż 18 węzłów stawały się praktycznie głuche na dźwięki dochodzące spod wody. Powyżej tej wartości stawały się absolutnie Samolot rozpoznawczy Nakajima C6N Saiun dzięki dużej prędkości był praktycznie nieosiągalny bezskutecznie. dla samolotów myśliwskich wroga. Fot. „Ships of the World” Tymczasem wody na południu od Na- goya patrolował amerykański okręt pod- wie jedną torpedą przez amerykański okręt akwenów, na którym mogłoby się odbywać 12 podwodny Albacore .Wprawdzie trzon za- zgrywanie całej załogi w praktyce. 12. G. Nowak, Japoński lotniskowiec Taiho, „Okręty” łogi nowych lotniskowców stanowili do- 2011, nr 4, s. 47-48. świadczeni marynarze z innych jednostek * * * 13. J. Jastrzębski, Wojna na Pacyfiku. Kampania ha- wajska 7-23.XII. 1941 roku, Kraków 2010, s. 110-111. tego typu, ale brakowało czasu, a także – Wspomniane już trudności logistycz- 14. J. Ennight, J.W. Ryan, Shinano! New York 1987, w coraz większym stopniu bezpiecznych no-materiałowe przedłużały się i dopie- s. 88.

134 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Japońskie niszczyciele, z powodu braku nowoczesnych systemów wykrywania okrętów podwodnych, słabo radziły sobie z ich zwalczaniem. Na foto- grafii Yukikaze, jeden z niszczycieli eskortujących lotniskowiec Shinano w jego ostatnim rejsie. Fot. zbiory Shizuo Fukui wodny Archerfish dowodzony przez ko- 20-21 węzłów, a poza tym – jak już wspo- niu nawodnym osiągnąć prędkość 21 wę- mandora podporucznika (ang. lieutnant mniano – po przekroczeniu progu 18 wę- złów. Archerfish wyprzedził więc japoński commander) Josepha Ennighta. Archer- złów hydrofory niszczycieli stawały się bez- fish pełnił bardziej samarytańską niż bojo- użyteczne. Błędne koło kiepskiej ochrony 15. Dowódca Archerfisha uchodził za jednego z bar- dziej doświadczonych, mimo dość młodego wieku (uro- wą funkcję. Miał ratować zastrzelonych nad przeciwpodwodnej cesarskiej marynarki dził się w 1910 roku) dowódców floty podwodnej US morzem amerykańskich pilotów, których zamykało się. Navy. Jego powojenna kariera potoczyła się natomiast absolutnie wyjątkowo. Ennight awansowany kolejno samoloty uczestniczyły w nalotach na To- Poza tym na japońskich wyspach ma- do stopnia komandora porucznika i pełnego koman- 15 kio i okolice . cierzystych dotkliwie odczuwano brak dora pełnił funkcje sztabowe we flotyllach amerykań- Okręt amerykański został zauważony materiałów pędnych, co sprawiało, że skich okrętów podwodnych. Gdy wydawało się, że zo- stanie dowódcą jednej z nich, został w 1959 roku mia- przez japoński samolot i meldunek o jego oszczędności szukano wszędzie, dlatego nowany „pierwszym po Bogu” na... ciężkim krążowni- obecności przekazano dowódcy Shinano też Shinano i jego eskorta pływały z eko- ku Boston. W tej nietypowej dla niego funkcji spraw- przed wyjściem w morze. Komandor Abe nomiczną prędkością w granicach 18 wę- dził się doskonale, co docenili przełożeni, gdyż dowo- dził Bostonem ponad 4 lata, a to jak na warunki ame- był zaniepokojony. Jedyną skuteczną meto- złów. 28 listopada 1944 roku, około godzi- rykańskie było ewenementem (przeciętny czas pełnie- dą pozwalającą uniknąć ataku byłoby pod- ny 21:00 radar Archerfisha wykrył japoński nia funkcji dowódcy jednego okrętu wynosił niespełna zespół. O możliwości pojawienia się lotni- 2 lata). Spensjonowany w 1964 roku w stopniu kontr- niesienie prędkości Shinano i jego grupy admirała dożył sędziwego wieku. Zmarł w 2000 roku. eskortowej znacznie powyżej 21 węzłów. skowca wraz z eskortą komandor podpo- A. Wilson, J. F. Callo, Who is who in naval history, Problem w tym, że w maszynowni lotni- rucznik Enright był poinformowany drogą Routledge 2004, s. 98. Zastępcą komandora Enrighta był Polak z pochodze- skowca nie ukończono wszystkich prac radiową. Okręt, którym dowodzi był dużą, nia kapitan marynarki. Zygmunt Bobczyński – Z. Fli- i mógł on rozwijać prędkość w granicach nowoczesną jednostką zdolną w położe- sowski, Burza nad Pacyfikiem, t. 2., Poznań 1989, s. 586. Amerykański okręt podwodny Robalo, identycznie wyglądał Archerfish – pogromca Musashi. Fot. zbiory Arthura D. Bakera III

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 135 Shinano. Od superpancernika do superlotniskowca zespół czekając na dogodny moment do na była bardzo chaotycznie. Gdy o godz. strony do końca II wojny światowej Japo- ataku na okręt lotniczy, który szedł zmien- 07:45, 29 listopada 1944 roku na okręcie nia ukończyła budowę tylko 2 pancerni- nym kursem. skończyło się zasilanie, jego los był przesą- ków, Francja 4, Niemcy 4, USA 12, Wielka Dopiero około godz. 03:00 nad ranem dzony. O godz. 10:18 komandor Abe wydał Brytania 5, a Włochy 3... Zmiana w sposo- Shinano wszedł na kurs, który wprowa- ostatni rozkaz opuszczenia okrętu. Rozkaz bie myślenia nastąpiła zbyt późno, ale trud- dził go wprost pod wyrzutnie torpedo- ten padł zbyt późno. Już godzinę wcześniej no oskarżać japońskich admirałów o zbyt we amerykańskiego okrętu, który o godz. lotniskowiec miał ponad 20° przechyłu na wolną ewolucję poglądów. Wszak Tarent 03:05 zanurzył się. Wobec zbliżających prawą burtę i nie można było mieć wątpli- miał miejsce dopiero w listopadzie 1940 się niszczycieli eskorty, komandor En- wości co do jego ostatecznego losu. O godz. roku, o Pearl Harbor i Kuantanie nie wspo- night wydał rozkaz odpalenia 6 torped 10:57 Shinano poszedł na dno w pozycji minając. Można natomiast zastanawiać się z dość bliskiej odległości 1000-1500 m 32°07’ szerokości północnej oraz 137°04’ jaki byłby przebieg wojny na Pacyfiku gdy- nim okręt w alarmowym zanurzeniem długości wschodniej. Pociągnął za sobą by w miejsce superpancerników weszły na zszedł na głębokość 120 metrów. na dno 1435 oficerów i marynarzy łącznie przełomie lat 1941/42 do służby 3-4 dalsze Z 6 wystrzelonych niemal na ślepo tor- z dowódcą. Towarzyszące Shinano niszczy- lotniskowce typu Zuikaku lub Hiryū. ped 4 trafiły w prawą burtę lotniskowca. ciele uratowały 55 oficerów, 993 podofice- Uszkodzona została kotłownia nr 3, któ- rów i marynarzy oraz 32 pracowników cy- Bibliografia rej załoga zginęła, zniszczeniu uległy wały wilnych stoczni16. Borciszewski G., Okręty lotnicze Japonii, Warszawa napędowe prawych śrub. Ale pomimo Koniec trzech gigantów typu Yamato 2010. wszystko okręt w „normalnych warunkach” – Musashi (zatopiony podczas bitwy pod Chant Ch., Bishop Ch., Flugzeugsträger. Geschichte – tzn. gdyby miał w pełni wyszkoloną zało- Leyte 24 października 1944 roku), Yamato Klasen – Flugzeuge, Zürich – Stuttgart 2005. gę i kompletny system przeciwawaryjny (poszedł na dno 7 kwietnia 1945 roku pod- Crawford S., Pancerniki i lotniskowce, Warszawa 2010. mógł być uratowany. Jednak załoga nie była czas rajdu pod Okinawą) oraz właśnie Shi- Enright J., Ryan J.W., Shinano! New York 1987. w pełni zgrana, a kilkudziesięciu robotni- nano wyznaczał symbolicznie zmierzch po- Hölfing R., Japanische Flugzeugträger. Teil 1 – von Tsing- ków stoczniowych wpadło po eksplozji tor- tęgi Japońskiej Floty Cesarskiej. tau bis zum Voraben des Pazifikskrieges, Stengelheim ped w panikę, która niestety udzieliła się Równie symboliczny wymiar mia- 2011. części załogi. W tej sytuacji (dopóki okręt ła przebudowa trzeciego z superpancerni- Skwiot M., Japońskie pancerniki (1913-1942), Tom II, zachowywał jeszcze resztki pływalności ków na lotniskowiec. Japońska admiralicja Lublin 2011. i mógł iść z prędkością 7-8 węzłów) nale- (choć były tu wyjątki jak admirał Yamamo- żało go osadzić na jednej z pobliskich mie- to) zbyt późno zorientowała się w ewolucji 16. www.combinedfleet.com/shinano.htm dostęp lizn. Jednak akcja ratownicza prowadzo- strategii wojennomorskiej. Choć z drugiej z 18.04.2012. SUPLEMENT

Jedna z piękniejszych fotografii pancernika Yamato wykonana podczas ostatnich prób odbiorczych. Fot. zbiory Shizuo Fukui

136 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Maciej S. Sobański Tekst

Japońskie eskortowce Zimnej Wojny SUPLEMENT Niszczyciel eskortowy Mogami typu Isuzu w 1961 roku w trakcie prób, na pełnej ekspresji fotografii. Fot. „Ships of the World” Choć wojna pomiędzy Japonią a Sta- portowce w procesie repatriacji do oj- lekiego Wschodu, w czym niewątpliwie nami Zjednoczonymi i ich sojusznikami czyzny licznych japońskich zdemobili- istotną rolę odegrało powstanie w roku rozpoczęła się od spektakularnego suk- zowanych oddziałów porozrzucanych na 1949 Chińskiej Republiki Ludowej. cesu tej pierwszej w dniu 7 grudnia 1941 obszarze Pacyfiku i Dalekiego Wscho- Bardzo szybko rywalizacja przekształ- w Pearl Harbor, to jednak w miarę upły- du. Zakończenie tej misji oznaczało zło- ciła się w otwarty konflikt zbrojny na wu czasu szala zwycięstwa przechylała mowanie dla większości uczestniczących Półwyspie Koreańskim, a zatem niemal się stopniowo na korzyść Amerykanów. w niej okrętów, zaś pozostałe, zachowa- w bezpośrednim sąsiedztwie Wysp Japoń- Wyrazem totalnej klęski była podpisana ne w najlepszym stanie technicznym, zo- skich, co spowodowało, że ze względów w dniu 2 września 1945 na pokładzie sto- stały rozdzielone pomiędzy zwycięskie czysto pragmatycznych trzeba było od- jącego na wodach Zatoki Tokijskiej okrę- państwa alianckie uczestniczące w anty- stąpić od realizacji „szlachetnej” idei cał- tu liniowego Missouri bezwarunkowa japońskiej koalicji tytułem reparacji wo- kowitej demilitaryzacji i przymusowej kapitulacja Japonii. Zniszczenia dotknę- jennych. Stany Zjednoczone i Wielka demokratyzacji pokonanej Japonii, zakła- ły całości sił zbrojnych, choć w głównej Brytania otrzymane jednostki złomowa- danej w planach bezpośrednio po wojnie. mierze tyczyły lotnictwa i marynarki wo- ły bądź wykorzystały do różnorodnych p Dość powiedzieć, że w czasie wojny ko- jennej, a w mniejszym wojsk lądowych, rób i testów, natomiast Związek Radziec- reańskiej utworzono w Kraju Kwitnącej co jednak biorąc pod uwagę wyspiarskie ki i Chiny wcieliły je w skład własnych sił Wiśni Narodową Rezerwę Policji, której położenie Japonii i tak naprawdę prze- morskich2. liczebność określono na 75 tys. funkcjo- sądziło o braku możliwości skutecznego Zakończenie II wojny światowej, za któ- nariuszy. Równocześnie w dniu 8 wrze- kontynuowania oporu. re uważa się powszechnie właśnie kapitu- śnia 1951 USA i Japonia podpisały Traktat W momencie kapitulacji z potężnej on- lację Japonii, zapoczątkowało otwartą ry- o wzajemnym bezpieczeństwie. giś Cesarskiej Marynarki Wojennej (IJN) walizację między dwoma zwycięskimi Jeszcze przed wybuchem konfliktu kore- pozostały tak na dobrą sprawę jedynie mi- mocarstwami – Stanami Zjednoczonymi ańskiego alianci powołali japońską Agencję zerne resztki1, w dodatku gnębione per- i Związkiem Radzieckim, przy czym prze- Bezpieczeństwa Morskiego (Kaijō Hoanchō manentnymi brakami paliwa i możliwo- biegała ona równolegle na wielu płaszczy- – Maritime Safety Agency), której głównym ści remontowych. Zgodnie z warunkami znach, poczynając od ideologicznej, po-

kapitulacji miały one zostać rozbrojone przez gospodarczą, a kończąc niestety na 1. Interesujące informacje w tej kwestii – Fukui S. Ja- i zdemobilizowane. militarnej. Poza tradycyjną już w tej mie- panese naval vessels at the end of World War II, London Nieliczne ocalałe okręty, oczywiście po rze areną, jaką była dotąd Europa, na prze- 1992. 2. wg Sobański MS. Zapomniane niszczyciele Zim- wcześniejszym rozbrojeniu, były w latach łomie lat 40 i 50-tych XX stulecia, do ostrej nej Wojny, „OW” nr spec. 37 – „Z dziejów floty japoń- 1945-1947 wykorzystywane jako trans- rywalizacji doszło również w rejonie Da- skiej”, 2011.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 137 Japońskie eskortowce Zimnej Wojny zadaniem było oczyszczenie z min zagraża- oraz formalną doktryną siły nowej mary- gało czasu. Tymczasem nowo formowa- jących żegludze wód wokół Japonii. Już na narki wojennej miały posiadać wybitnie na flota potrzebowała jednostek od zaraz. pierwszy rzut oka można dostrzec czytelne defensywny charakter. Przyszło zatem sięgnąć do innych dostęp- analogie z organizowanymi w zachodniej Sojusz militarny ze Stanami Zjednoczo- nych źródeł, w czym z pomocą pośpieszyli strefie okupacyjnej Niemiec – GMSA (Ger- nymi spowodował, że w gorącym czasie amerykańscy sojusznicy. man Mine-Sweeping Administration) czy La- Zimnej Wojny, która chwilowo nie przy- Bezpośrednio po zakończeniu II wojny bor Service Unit. Trzeba wspomnieć, że ob- bierała formy bezpośredniego konfliktu światowej Stany Zjednoczone drastycznie sadzone japońskimi „cywilnymi” załogami zbrojnego, Japonia znalazła się na celow- zredukowały stan liczebny swoich sił zbroj- trałowce i okręty desantowe Agencji zosta- niku Związku Radzieckiego, posiadającego nych. Proces ten objął również U.S. Navy, ły podporządkowane siłom ONZ i wzięły wcale pokaźną Flotę Oceanu Spokojnego, która w latach 1945-1947 większość okrę- udział w działaniach wojennych w Korei3. dysponującą rozbudowanym systemem tów wojennej budowy odstawiła do re- Narodowa Rezerwa Policji została­ baz, z których część jeszcze niewiele lat zerwy i zakonserwowała. Wśród licznych w roku 1952 przeformowana w japoń- wcześniej służyła Cesarskiej Flocie (nie oczekujących na „lepsze czasy” i ewen- skie Siły Bezpieczeństwa Narodowego, co wspominamy już o potencjale wojsk lądo- tualną reaktywację jednostek znajdowały tak naprawdę otwarło drogę do odbudowy wych i lotnictwa). Biorąc pod uwagę fakt, się również okręty przeznaczone do zwal- własnych sił zbrojnych, obojętnie pod jak że w owym czasie główną siłą ofensywną czania zagrożenia ze strony nieprzyjaciela eufemistycznie brzmiącą nazwą. radzieckiej marynarki wojennej stanowiły operującego z pod wody, które jak dowio- W dniu 8 marca 1954 USA i Japonia liczne okręty podwodne, Japończycy świa- dła „Bitwa o Atlantyk” było całkiem realne. zawarły Mutual Defence Assistance Agre- domi zagrożenia, jakie mogły one stano- Już w roku 1953, a więc jeszcze przed ement, który wszedł w życie 1 maja tego wić dla normalnego funkcjonowania bądź formalnym utworzeniem własnych sił roku, nakładający większą odpowiedzial- co bądź wyspiarskiego kraju, postanowili zbrojnych pod eufemistyczną nazwą Ja- ność za własne bezpieczeństwo bezpo- skoncentrować się na rozbudowie sił floty pońskie Siły Samoobrony, pod nową ban- średnio na Japonię, tym bardziej, że for- służących do ich zwalczania. Problem jed- derę trafiło bagatela 18 fregat wojennej bu- malnie przestała ona stanowić terytorium nak w tym, że wyniszczona wojną, ale tak- dowy typu „Tacoma”, które przez nowych okupowane przez amerykańskie siły że decyzjami amerykańskich władz oku- użytkowników zostały określone mianem zbrojne. W rezultacie już w dniu 1 lip- pacyjnych, japońska gospodarka połowy typu „Kusu”. Jednostki te pozostawały we ca 1954 powstały Japońskie Siły Samo- lat pięćdziesiątych nie dysponowała jesz- flocie japońskiej aż do połowy lat 70-tych, obrony, stanowiące de facto klasyczne siły cze potencjałem pozwalającym na szybką choć wówczas pełniły już wyłącznie funk- zbrojne, tyle tylko, że pod świadomie my- budowę własnych jednostek przeznaczo- cje pomocnicze4. lącą nazwą. nych do zwalczania zagrożenia ze stro- Na swego rodzaju ironię losu zakra- Jednym z elementów składowych tej for- ny nieprzyjacielskich okrętów podwod- wa fakt, że wcześniej wszystkie przekaza- macji zostały Japońskie Morskie Siły Sa- nych (czytaj radzieckich, bo o chińskich, ne przez U.S. Navy w 1953 Japonii okręty moobrony (Kaijō Jieitai – Japan Maritime a już tym bardziej północnokoreańskich, pełniły służbę w radzieckiej Flocie Oce- Self-Defence Force – JMSDF), które przy- trudno mówić). Poza tym budowa całko- anu Spokojnego, do której trafiły w roku szło tworzyć niemal od podstaw, bowiem wicie nowych okrętów wymagała prze- w dotychczasowej służbie pozostało już prowadzenia pewnych prac badawczo- 3. wg Makowski A., Kubiak K., Korea 1950-53 działa- naprawdę niewiele, pamiętających jesz- -konstrukcyjnych, co nawet uwzględniając nia morskie, Gdańsk 2000. 4. jako ostatni w roku 1977 został wycofany ze służ- cze czasy wojny światowej, jednostek daw- wcześniejsze, wojenne i jeszcze starsze, by YAC-23 (eks-Kaya), a rok wcześniej w 1976 – YAC-22 nej Cesarskiej Floty. Zgodnie ze swą nazwą doświadczenia Japończyków i tak wyma- (eks-Kusu) oraz Keyaki.

Fregata Kusu typu Tacoma krótko po przejęciu od U.S. Navy. Fot. „Ships of the World”

138 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Fregata Keyaki w ujęciu z 1956 roku, uwagę zwraca nowa podwyższona kapa komina. Fot. „Ships of the World”

Fregata Sugi w czasie manewrów w 1960 roku. Fot. „Ships of the World”

1945 w ramach programu pomocy Lend- -Lease. Strona radziecka zwróciła jed- nostki Amerykanom, w latach 1949-1950, a ich formalne przekazywanie w wie- lu przypadkach miało miejsce właśnie w portach Japonii. Wyporność standardowa fregat typu „Tacoma” wynosiła 1453 t, a pełna 2454 t przy długości kadłuba 92,63 m, szerokości 11,56 i zanurzeniu 4,17 m. Napęd stanowiły 2 maszyny parowe o mocy 5500 KM, zasila- ne w parę przez zespół 3 kotłów parowych. Maszyny poruszały 2 śruby napędowe, któ- re zapewniały fregatom maksymalną pręd- kość 20 węzłów. Wynoszący 645 t zapas pa- liwa pozwalał na maksymalny zasięg 9000 Mm przy prędkości 12 węzłów. Uzbrojenie okrętów w chwili przeka- zania ich Japonii składało się z 3 poje- dynczych dział kal. 76,2 mm L/50, 2 po- dwójnie sprzężonych dział plot. kal. 40 mm Bofors oraz 9 pojedynczych dział plot. kal. 20 mm Oerlikon. Do zwalcza- nia okrętów podwodnych służył rakieto- wy miotacz pop „Hedgehog”, 8 miotaczy burtowych oraz 2 rufowe zrzutnie bomb głębinowych.

5. wg Marczak J. Współczesne okręty wojenne, War- szawa 1970 oraz Kowalenko WA, Ostroumow MN, „Spawocznik po inostranym fłotam”, Moskwa 1971, li- czebność załogi fregat wynosiła 172 ludzi.

Nr 43 (Specjalny) 139 Japońskie eskortowce Zimnej Wojny

Data Nazwa Stocznia Przekazania Dalsze losy Położenia stępki wodowania Wejścia do służby Japonii Nire PF-287 Froemming Broth 08.07.1943 05.10.1943 11.04.1944 26.02.1953 Zwrot do USA eks-Sandusky PF-54 Milwaukee 31.03.1970 Sugi PF-285 CSC, Wilmington 06.05.1943 17.06.1943 17.11.1943 14.01.1953 Zwrot do USA eks-Coronado PF-38 09.07.1971 Shii PF-297 Globe Shipbuilding, 19.03.1943 05.05.1943 08.09.1943 30.11.1953 Złomowanie eks-Long Beach PF -34 Superior 1967 Sakura PF-290 CSC, Wilmington 28.09.1943 13.11.1943 24.03.1944 30.04.1953 Zwrot do USA eks-Carson City PF-50 06.08.1971 Tochi PF-296 Kaiser, Richmond 20.07.1943 14.09.1943 20.12.1943 30.11.1953 Zatopiony jako cel eks-Albuquerque PF-7 1968 Matsu PF-286 Walter Butler 12.05.1943 30.07.1943 10.04.1944 14.01.1953 Zwrot do USA eks-Charlottesville PF-25 Shipbuilding, Superior 12.07.1972 Nara PF-2 Froemming Broth 08.05.1943 22.08.1943 29.03.1944 14.01.1953 Złomowanie eks-Machias PF-53 Milwaukee 1969 Tsuge PF-292 Walter Butler 04.03.1943 12.07.1943 10.12.1943 01.10.1953 Zwrot do USA eks-Gloucester PF-22 Shipbuilding, Superior 31.03.1969 Ume PF-289 Froemming Broth 23.03.1943 03.07.1943 24.03.1944 02.04.1953 Zwrot do USA eks-Allentown PF-52 Milwaukee 12.07.1971 Kusu PF-281 CSC, Wilmington 21.05.1943 23.06.1943 20.12.1943 14.01.1953 Zwrot do USA eks-Ogden PF-39 28.06.1977 Kashi PF-283 Kaiser, Richmond 07.07.1943 17.08.1943 15.04.1944 1953 Zwrot do USA eks-Pasco PF-6 18.03.1968 Kaya PF-288 CSC, Wilmington 17.04.1943 11.06.1943 23.10.1943 02.08.1953 Zwrot do USA eks-San Pedro PF-37 26.07.1978 Keyaki PF-295 Leatham Shipyard 28.09.1943 27.11.1943 04.12.1944 31.10.1953 Zwrot do USA eks-Evansville PF-70 Sturgeon Bay 15.10.1976 Kiri PF-291 Kaiser, Richmond 31.07.1943 29.09.1943 22.01.1944 Marzec 1953 Zwrot do USA eks-Everett PF-8 22.01.1976 Maki PF-298 Froemming Broth 23.08.1943 14.11.1943 09.09.1944 13.12.1953 Złomowanie eks-Bath PF-55 Milwaukee 13.12.1971 Buma PF-294 ASB Co.,Lorain 06.05.1943 11.09.1943 22.09.1944 31.01.1953 Zwrot do USA eks-Bayonne PF-21 27.06.1967 Kaede PF-13 Walter Butler 08.06.1943 15.08.1943 08.09.1944 01.10.1953 Zwrot do USA eks-Newport PF-27 Shipbuilding, Superior 20.05.1975 Momi PF-284 Walter Butler 03.06.1943 12.08.1943 06.09.1944 14.01.1953 Wycofany eks-Poughkeepsie PF-26 Shipbuilding, Superior 01.04.1965 1969 przekazany Korei Południowej Załoga fregat liczyła 190 marynarzy ny) stanowiły 4 silniki wysokoprężne GM pedowa kal. 533 mm, jednak źródła nie i oficerów5. Mod. 16-278A z silnikiem elektrycznym odnotowują jej obecności na pokładzie Po zakończeniu służby w japońskiej o łącznej mocy 6000 KM, które pracując na jednostki w czasie służby pod japońską flocie większość jednostek typu „Taco- 2 śruby napędowe zapewniały maksymalną banderą. ma” została zwrócona Stanom Zjednoczo- prędkość 21 węzłów (niektóre źródła mó- Załoga okrętów liczyła 216 osób, w tym nym, zaś pozostałe złomowano na miej- wią o jedynie 20 węzłach). Zasięg wynosił 16 oficerów, choć istnieją również infor- scu bądź zatopiono w charakterze celów 10 800 Mm przy prędkości 12 węzłów. macje, że była nieco wyższa i wynosiła (Buma i Tochi). Uzbrojenie jednostek typu „Cannon” 220 ludzi. W dniu 14 lipca 1955 r. w skład japoń- obejmowało 3 pojedyncze działa kal. Po zakończeniu służby w JMSDF okrę- skich sił morskich trafiły dwa prawdzi- 76,2 mm L/50 Mk 22, podwójnie sprzę- ty w początkach stycznia 1975 zosta- we niszczyciele eskortowe typu „Cannon” żone działa plot. kal. 40 mm Mk I Bofors6 ły zwrócone U.S. Navy, która następnie – DE-168 Amick oraz DE-169 Atherton, oraz 8 dział plot. kal. 20 mm Mk 4 Oerli- sprzedała je w roku 1976 Filipinom. Wg którym nadano odpowiednio nowe nazwy kon. Do zwalczania okrętów podwodnych posiadanych informacji eks-Hatsugi, po Asahi (DE-262) i Hatsumi (DE-269). służył rakietowy miotacz pop „Hedgehog”

Wyporność standardowa niszczycieli Mk 10 z zapasem 144 pocisków, 2 miota- 6. istnieją rozbieżności, co do liczby dział plot. eskortowych typu „Cannon” wynosiła 1260 cze burtowe oraz 2 rufowe zrzutnie bomb kal. 40 mm, część źródeł mówi o 1 zestawie podwój- t, a pełna odpowiednio 1646 t przy długo- głębinowych. nie sprzężonym, Kowalenko WA, Ostroumow MN, „Sprawocznik… o 2 zestawach podwójnie sprzężonych ści kadłuba 93 m, szerokości 11,23 m i za- W skład pierwotnego uzbrojenia wcho- dział, a Marczak J., Współczesne… – nawet o 3 takich nurzeniu 3,55 m. napęd (diesel-elektrycz- dziła również potrójna wyrzutnia tor- zestawach.

140 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel eskortowy Asahi typu Cannon w początkach swojej służby pod japońską banderą. Fot. „Ships of the World”

Data Nazwa Stocznia Dalsze losy Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby Przekazania Asahi Federal, Newark 07.01.1943 27.05.1943 26.07.1943 14.07.1955 Zwrot USA 1975 eks – Amick Hatsugi jak wyżej 14.01.1943 27.05.1943 29.08.1943 14.07.1975 Zwrot USA 1975 eks-Atherton przeprowadzonej w Korei Południowej ciel eskortowy Wakaba (DE-261), który służby 15 marca 1945. Aktywność okrętu modernizacji, nadal pozostaje w służbie pochodził jeszcze z Cesarskiej Floty. Na- nie trwała jednak długo, bowiem w dniu jako Rajah Humabon (PF-11). leżąca do niszczycieli eskortowych typu 28 lipca 1945 samoloty TF 38 zatopi- W dniu 31 maja 1956 roku Japoń- „Tachibana” nosząca wówczas nazwę Na- ły niszczyciel w pobliżu Kobe powodując skie Morskie Siły Samoobrony zasilił, co shi, zbudowane przez stocznię Kawasa- śmierć 17, a kontuzje dalszych 21 człon- prawda zrazu bez uzbrojenia, niszczy- ki w Kobe w latach 1944-1945, weszła do ków załogi. Bliżniaczy Hatsuhi w burtowym ujęciu. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 141 Japońskie eskortowce Zimnej Wojny

Na przełomie lat 1954-1955 wydoby- no ją również jako fregatę dozoru radiolo- „Hedgehog” Mk 10, 8 burtowych miotaczy to spoczywający na dnie wrak i skierowa- kacyjnego. Okręt został wycofany ze służby Mk 6 bomb głębinowych i 2 rufowe zrzut- no do Kure, gdzie dokonano jego odbudo- z dniem 31 marca 19712, a w latach 1972- nie Mk 9 bomb głębinowych. Załoga jed- wy, pozwalającej na ponowne wcielenie do 1973 złomowany. nostki liczyła 193 marynarzy i oficerów, służby jako jedynego w JMSDF okrętu po- W roku 1953 władze Japonii autory- choć wg części źródeł jedynie 180 ludzi. chodzącego z Cesarskiej Floty. zowały budowę 3 nowych eskortowców W marcu 1958 Akebono poddano prze- Wyporność standardowa Wakaba wy- określonych jako „typ B”, wzorowanych zbrojeniu wymieniając oryginalne dzia- nosiła 1250 t, a pełna 1500 t przy długości jak się później okazało w głównej mierze ła kal. 76 mm na nowszy model, usunię- kadłuba 100 m, szerokości 9,35 m i zanu- na niszczycielach eskortowych typu „Can- to wówczas także 1 podwójnie sprzężone rzeniu 3,28 m. Napęd stanowiły 2 turbi- non”. Jednostki te postanowiono wykonać działo plot. kal. 40 mm oraz 4 burtowe ny parowe Kampon Type 3 mod. C o łącz- w 2 wariantach różniących się od siebie za- miotacze bomb głębinowych. nej mocy 15 000 KM, zasilna w parę przez stosowanym napędem – turbinowej i z sil- Służbę w charakterze eskortowca okręt 2 kotły parowe Kampon Type 3 mod. B2. nikami wysokoprężnymi. zakończył z dniem 31 marca 1976. Następ- Turbiny poruszały 2 śruby napędowe za- Stępkę pod budowę jedynego turbino- nie został przebudowany na jednostkę szkol- pewniając maksymalną prędkość w prze- wego niszczyciela eskortowego, któremu no-treningową. Ostatecznie został wycofany dziale 24-25 węzłów. Zapas paliwa wyno- nadano nazwę Akebono (DE 201), położo- ze służby w roku 1981, a w 1983 złomowany. szący 395 t zapewniał zasięg 4680 Mm przy no w stoczni Ishikawajima w Tokio w dniu Dwie pozostałe jednostki „typu B” zo- prędkości 16 węzłów. 10 grudnia 1954. Jednostka spłynęła na stały wykonane wg nieco zmienionego W roku 1958 na pokładzie niszczyciela wodę 30 października 1955, a do służby projektu już z napędem wysokoprężnym. zamontowano uzbrojenie w postaci 2 dział weszła 20 marca 1956 jako pierwsza więk- Wyporność niszczycieli eskortowych kal. 76,2 mm L/50 Type 68 Mk 33 oraz ra- sza japońska jednostka zbudowana po za- typu Ikazuchi, określanych także jako fre- kietowego miotacza pop „Hedgehog” Mk kończeniu II wojny światowej. gaty, wynosiła 1097 t, a pełna 1300 t przy 10, 4 burtowych miotaczy bomb głębino- Wyporność standardowa Akebono wy- długości kadłuba 87,5 m, szerokości 8,7 m wych Typ 54 Mk 6 oraz 2 rufowych zrzutni nosiła 1092 t, a pełna odpowiednio 1372 t i zanurzeniu 3,1 m (wymiary nieco mniej- bomb głębinowych Typ 54. przy długości kadłuba 91,8 m, szerokości sze od Akebono). Napęd jednostki stanowi- Równocześnie jednostka otrzymała, bo- 8,5 m i zanurzeniu 3,4 m8. Napęd jednost- ły 2 silniki wysokoprężne o łącznej mocy gate jak na swoje czasy, wyposażenie elek- ki stanowiły 2 turbiny parowe Ishikawaji- 12 000 KM. Silniki poruszały 2 śruby napę- troniczne obejmujące radar kierowania ma z przekładniami redukcyjnymi o łącz- dowe zapewniając maksymalną prędkość ogniem Mk 34 oraz radary AN SPS-5B C, nej mocy 18 000 KM, zasilane w parę przez 25 węzłów. Zasięg wynosił 5500 Mm przy AN SPS-12L, które w roku 1960 uzupełnił 2 kotły Ishikawajima Foster Wheeler. Tur- prędkości 15 węzłów. jeszcze AN SPS-8b S. W tym samym roku biny za pośrednictwem przekładni po- Uzbrojenie niszczycieli było w zasa- okręt wyposażono również w sonary AN ruszały 2 śruby napędowe zapewniające dzie analogiczne jak w przypadku Ake- SQR-SQA-4 i AN SQS 11A. Załoga jed- maksymalną prędkość 28 węzłów. bono i obejmowało 2 pojedyncze działa nostki liczyła 175 marynarzy i oficerów7. Uzbrojenie niszczyciela składało się Z uwagi na swe bogate wyposażenie z 2 pojedynczych dział kal. 76,2 mm L/50 7. wg Marczak J, Współczesne… Załoga jednostki li- elektroniczne Wakaba była od 1960 uży- oraz 2 podwójnie sprzężonych dział plot. czyła 205 marynarzy i oficerów. 8. niektóre źródła podają, że długość kadłuba wy- wana jako jednostka próbna do testów kal. 40 mm. Do zwalczania okrętów pod- nosiła 91,7 m bądź 92 m, szerokość 8,7 m, a zanurzenie z urządzeniami radarowymi, choć określa- wodnych służył rakietowy miotacz pop 3,2 m. Fregata dozoru radiolokacyjnego Wakaba w ciekawym ujęciu z 1965 roku. Fot. „Ships of the World”

142 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel eskortowy Akebono był pierwszą opracowaną i zbudowana jednostką tej klasy w Japonii od zakończenia wojny. Fot. „Ships of the World”

Data Nazwa Stocznia Dalsze losy Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby Ikazuchi DE 202 Mitsui, Tamano 18.12.1954 06.09.1955 29.05.1956 wycofany ze służby 1976 Inazuma DE 203 Mitsui, Tamano 25.12.1954 04.08.1955 01.04.1956 wycofany ze służby 1977 kal. 76 mm L/50, 2 podwójnie sprzężone wiadomo, że nie przekraczała 160 mary- Całkowicie nowym jakościowo rozwi- działa plot. kal. 40 mm, miotacz rakieto- narzy i oficerów (źródła podają 145 bądź nięciem jednostek typu Ikazuchi były czte- wy pop „Hedgehog” Mk 10, 8 burtowych 157 osób). ry niszczyciele eskortowe typu „Isuzu” miotaczy Mk 6 bomb głębinowych oraz Po wycofaniu z czynnej służby nisz- zbudowane w latach 1961-1964. Poza tym pojedynczą zrzutnię rufową Mk 9 bomb czycieli eskortowych, co nastąpiło w la- trzeba również zaznaczyć, że były to pierw- głębinowych. tach 1976 i 1977, jednostki odstawiono sze w dziejach powojennych morskich sił Istnieją spore rozbieżności w kwestii li- do rezerwy, a następnie w roku 1983 zło- Japonii większe okręty nawodne uzbrojo- czebności załóg jednostek typu Ikazuchi, mowano. ne w torpedy. Jeszcze jedno ujęcie Akebono z lat 60. XX wieku. Dobrze widoczne rozmieszczenie uzbrojenia na okręcie. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 143 Tekst

Kolejnym typem eskortowca był Ikazuchi. Tutaj prototyp w czasie prób morskich w 1956 roku. Fot. „Ships of the World”

Wyporność standardowa niszczycie- Mk 33. Zwalczanie celów podwodnych Załoga jednostek liczyła do 183 maryna- li eskortowych typu „Isuzu” wynosiła 1490 umożliwiał rakietowy miotacz pocisków rzy i oficerów. t, a pełna odpowiednio 1700 t przy długo- pop „Weapon Alfa” Mk 108 kal. 375 mm, W wyniku modernizacji w latach 1966 ści kadłuba 94 m, szerokości 10,4 m i za- 2 potrójne wyrzutnie Mk 32 torped pop i 1968 z Mogami i Kitakami usunięto mio- nurzeniu 3,5 m9. Napęd okrętów stanowi- kal. 324 mm, miotacz Mk 6 bomb głębi- tacz Mk 6 oraz rufową zrzutnię Mk 9 bomb ły 4 silniki wysokoprężne o łącznej mocy nowych oraz rufowa zrzutnia Mk 9 bomb głębinowych. W latach 1970-1972 na Isuzu 16 000 KM (na Ōi i Isuzu produkcji firmy głębinowych. Jednostki uzbrojono rów- i Mogami usunięto rakietowy miotacz po- Mitsui, a na pozostałych jednostkach serii nież w poczwórną wyrzutnię torped kal. cisków pop „Weapon Alfa” montując w za- firmy Mitsubishi). Silniki poruszały 2 śru- 533 mm. mian nowocześniejszy czterolufowy rakie- by napędowe zapewniając maksymalną Wyposażenie elektroniczne obejmowa- towy miotacz pocisków pop kal. 375 mm prędkość 26 węzłów. Zasięg wynosił 13 000 ło radar nawigacyjny ORD 1, dozoru po- Bofors M/50. Na pozostałych okrętach se- Mm przy prędkości 12 węzłów. wietrznego OPS 1, dozoru nawodnego 9. wg Kowalenko WA, Ostroumow MN, „Sprawocz- Uzbrojenie niszczycieli składało się OPS 16 oraz kierowania ogniem US Mk nik… wymiary jednostek to 97,0 m długość, 10,1 m sze- z 2 podwójnych dział kal. 76,2 mm L/50 34, a także sonar kadłubowy SQS-29. rokość i 3,4 m zanurzenie. Inazuma – bliźniaczy okręt Ikazuchi – sfotografowany w latach 60. XX wieku. Fot. „Ships of the World”

144 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Niszczyciel eskortowy Ōi, tutaj na fotografii z lat 70. XX wieku, był reprezentantem typu Isuzu. Fot. „Ships of the World”

Data Nazwa Stocznia Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby Wycofania ze służby Isuzu DE 211 Mitsui, Tamano 16.04.1960 17.01.1961 29.07.1961 25.03.1992 Mogami DE 212 Mitsubishi, Nagasaki 04.08.1960 07.03.1961 28.09.1961 20.07.1991 Kitakami DE 213 Ishikawajima, Tokio* 07.06.1962 21.06.1964 27.02.1964 16.11.1993 Ōi DE 214 Maizuru, Maizuru 10.06.1962 15.06.1963 22.01.1964 05.02.1993 * wg „Jane’s Fighting Ships 1986-87”, London 1986, natomiast niektóre źródła podają, że jednostka powstała w stoczni IHI Marine United w Jokohamie rii modernizacja ta została dokonana w la- ty typu „Isuzu” przesunięto do realiza- tkał z dniem 31 stycznia 1990 Ōi, a od tach 1974-1976. cji zadań pomocniczych. I tak z dniem 31 marca 1990 także Kitakami, które sta- Po zakończeniu aktywnej służby w cha- 8 kwietnia 1988 Isuzu zostal jednostką ły się odpowiednio ASU-7017 i ASU-7016. rakterze jednostek eskortowych okrę- pomocniczą ASU-7015. Ten sam los spo- Mogami z dniem 1 lipca 1987 przeklasyfi-

Kitakami typu Isuzu w ujęciu z 1974 roku. Ta fotografia w dobry sposób ukazuje nam rozmieszczenie systemów uzbrojenia i elektroniki na okrę- cie. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 145 Tekst

Najliczniejszą serią japońskich eskortowców były jednostki typu Chikugo będące udoskonaloną wersją poprzedniego typu Isuzu. Na fotografii Niyodo w 1988 roku. Fot. „Ships of the World” kowano na jednostkę szkolno-treningową szając 2 śruby napędowe zapewniały mak- Niszczyciele eskortowe typu „Chikugo” TV‑3505. Wszystkie okręty typu „Isuzu” symalną prędkość 25 węzłów, choć niektó- dysponowały znacznym potencjałem do definitywnie wycofano ze służby w latach re źródła mówią o 26 węzłach. Zasięg 5500 walk z okrętami podwodnymi na pozio- 1991-1993. Mm przy 20 węzłach względnie 10 700 Mm mie odpowiadającym jednostkom głów- Twórczym rozwinięciem jednostek typu przy 12 węzłach11. nych światowych flot. Nie można było już „Isuzu” była duża, bo licząca 11 okrętów Uzbrojenie artyleryjskie jednostek obej- tego powiedzieć o środkach obrony plot., seria niszczycieli eskortowych typu „Chi- mowało podwójne działo kal. 76,2 mm zwłaszcza, gdy ze względów oszczędno- kugo”, określanych również jako frega- L/50 Mk 33 oraz podwójnie sprzężone dzia- ściowych zrezygnowano z wymiany po- ty, zbudowana w latach 1968-1977. Były ło plot. kal. 40 mm L/60 Mk 1 Bofors. Do dwójnie sprzężonego działa plot. kal. to również pierwsze powojenne japońskie zwalczania okrętów podwodnych służyła 40 mm Bofors na nowocześniejsze po- jednostki eskortowe wyposażone w wy- ośmioprowadnicowa wyrzutnia kontene- dwójnie sprzężone działo Oerlikon kal. rzutnie rakietotorped ASROC (anti-sub- rowa Mk 16 rakieto-torped ASROC (RUR- 35 mm, które miało również pełnić funkcję marine rockers). -5A)12 oraz 2 potrójne wyrzutnie Type 68 broni „ostatniej szansy” przy zwalczaniu Wyporność standardowa niszczycieli (Mk 32) torped pop kal. 324 mm Mk 46. rakietowych pocisków przeciwokrętowych. eskortowych typu „Chikugo” była zróżni- Wyposażenie elektroniczne niszczycie- Jednostki typu „Chikugo” pełniące służ- cowana, pierwszych 5 jednostek serii wy- li obejmowało system wskazywania celów bę w JMSDF od roku 1971, zostały wycofa- nosiła 1470 t, dla kolejnych 2 odpowiednio TDS 1, radar nawigacyjny OPS 16, dozo- ne z linii w okresie lat 1996-2003. 1480 t, dla 4 ostatnich – 1500 t. Wypor- ru powietrznego OPS 14, dozoru nawodne- 10. 7 okrętów (DE 216, 217, 218, 219, 221, 223 i 225) ność pełna wahała się w przedziale między go OPS 17 oraz kierowania ogniem artyle- było wyposażone w diesle f-my Mitsui- Burmeister & 1727 a 1829 t. Wymiary kadłuba to dłu- ryjskim FCS 18. Dziobowy sonar OQS-3A Wain, a pozostałe w 4 silniki f-my Misubishi UEV 30/40 N. gość 93,0 m, szerokość 10,8 m i zanurzenie współpracował z rakietotorpedami ASROC, 11. wg „Weyers Flotten Taschenbuch 2002/2004” pod red. W. Globke, Bonn 2002. 3,5 m, a więc nie odbiegały w zasadniczy a uzupełniał go sonar SQS-35(J) VDS. 12. ASROC (RUR-5A) – rakietotorpeda (rakieto- sposób od gabarytów typu „Isuzu”. Liczebność załóg jednostek źródła okre- wy nośnik) torped pop kal. 324 mm Mk 44 lub Mk 46, waga 434/487 kg, w tym głowica bojowa 192,8/230,4 kg, Napęd stanowiły 4 silniki wysokoprężne ślają na przedział między 160 a 183 mary- prędkość 0,8 M, zasięg od 1,8 do 11,1 km wg Krzemiński 10 o łącznej mocy 16 000 KM , które poru- narzy i oficerów. J. Współczesne okręty wojenne, Warszawa 1993.

Data Nazwa Stocznia Położenia stępki Wodowania Wejścia do służby Wycofania ze służby Chikugo DE 215 Mitsui, Tamano 09.12.1968 13.01.1970 31.07.1971 15.04.1996 Ayase DE 216 Ishikawajima 05.12.1969 16.09.1970 20.07.1971 01.08.1996 Mikumo DE 217 Mitsui, Tamano 17.03.1970 16.02.1971 26.08.1971 06.07.1997 Tokachi DE 218 Mitsui, Tamano 11.12.1970 25.11.1971 17.05.1972 15.04.1998 Iwase DE 219 Mitsui, Tamano 06.08.1971 29.06.1972 12.12.1972 16.10.1998 Chitose DE 220 Hitachi, Maizuru 07.10.1971 25.01.1973 21.08.1973 13.04.1999 Niyodo DE 221 Mitsui, Tamano 20.09.1972 28.08.1973 08.02.1974 24.06.1999 Teshio DE 222 Hitachi, Maizuru 11.07.1973 29.05.1974 10.01.1975 27.06.2000 Yoshino DE 223 Mitsui, Tamano 28.09.1973 22.08.1974 06.02.1975 15.05.2001 Kumano DE 224 Hitachi, Maizuru 20.05.1974 24.02.1975 19.11.1975 18.05.2001 Noshiro DE 225 Mitsui, Tamano 27.01.1976 23.12.1976 31.08.1977 13.03.2003

146 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ciekawe ujęcie bliźniaczego Kumano z 1989 roku. Dobrze widoczny rufowy sonar holowany oraz wyrzutnia ASROC. Fot. „Ships of the World” Po zakończeniu budowy serii okrętów pęd systemu CODOG (Combined Diesel Głębokie zmiany zaszły również typu „Chikugo” japońskie siły morskie or Gas Turbine). w uzbrojeniu okrętu, które nabrało zdecy- zasilił pojedynczy niszczyciel eskortowy Wyporność standardowa Ishikari wynosiła dowanie ofensywnego charakteru, czego Ishikari (DE 226), zbudowany w latach 1290 t, a pełna 1450 t przy długości kadłuba wyrazem była instalacja na pokładzie 2 po- 1979-1981 przez stocznie Mitsui w Ta- 85,0 m, szerokości 10,8 m i zanurzeniu 3,6 m. czwórnych wyrzutni Mk 114 z łącznie 813 mano (położenie stępki 17.05.1979, wo- Układ napędowy w systemie CODOG pociskami rakietowymi RGM-84 „Harpo- dowani 18.03.1980, wejście do służby obejmował turbinę gazową Rolls-Roy- on”14. Uzbrojenie artyleryjskie reprezento- 28.03.1981). ce Olympus TM3B o mocy 24 700 KM wało nowoczesne pojedyncze działo OTO- Teoretycznie jednostka miała być suk- (wg innych źródeł 22 500 KM), wykona- cesorem wcześniejszego typu „Chiku- ną na licencji przez firmę Kawasaki He- 13. wg „Weyers Flotten Taschenbuch 2002/2004” w skład uzbrojenia Ishikari wchodziły jedynie 4 pociski go”, jednak w praktyce okazała się w istot- avy Industries oraz marszowy silnik wy- rakietowe. nym stopniu jakościowo nowa, bowiem sokoprężny Kawasaki 6DRV 35/44 o mocy 14. Boeing „Harpoon” RGM-84 – pocisk rakietowy była pierwszym okrętem JMSFD tej kla- 4650 KM. Układ napędowy poruszał śru- do zwalczania celów nawodnych i naziemnych, dł. 4,6 m, średnica 0,343 m, waga 681 kg, w tym głowica bojowa sy uzbrojonym w pociski rakietowe typu by o zmiennym skoku, zapewniając mak- 237 kg, prędkość 0,85 M, zasięg 130-180 km, wg Krze- „Harpoon”, a poza tym posiadającym na- symalną prędkość 25 węzłów. miński J. Okręty…

Całkowitym novum był niszczyciel eskortowy Ishikari, zbudowany w pojedynczym egzemplarzu. Tutaj okręt w ciekawym ujęciu z 1982 roku u ośnie- żonych wybrzeży Hokkaido. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 147 Tekst

Niszczyciel eskortowy Yūbari (w ujęciu z 2004 roku) był udoskonaloną wersją Ishikari. Fot. „Ships of the World”

-Melara 76 mm L/62 Super Rapid, którego Ishikari został wycofany ze służby w JMSDF nież w 2 wyrzutnie Mk 141 z 8 lub 6, jak automatyzacja pozwoliła na redukcję li- z dniem 17 października 2007 roku. chce tego część źródeł17, Boeing RGM- czebności załogi. Skromniejsze niż to mia- Pewnym rozwinięciem pojedyncze- -84C „Harpoon” oraz 2 potrójne wyrzut- ło miejsce w przypadku wcześniejszych go Ishikari był zbudowany w latach 1981- nie torpedowe Typ 68 kal. 324 mm z tor- modeli typowych jednostek eskortowych 1984 był typ „Yūbari”, który dzięki drob- pedami pop Mk 46 Mod 5. Do zwalczania było uzbrojenie do zwalczania okrętów nemu zwiększeniu wyporności zdołał zagrożenia ze strony okrętów podwod- podwodnych. Obejmowało ono czteropro- wyeliminować większość mankamentów nych służył także czterolufowy rakieto- wadnicowy rakietowy miotacz pocisków swego poprzednika. wy miotacz pocisków pop kal. 375 mm pop Bofors M/50 kal. 375 mm oraz 2 po- Wyporność standardowa niszczycie- Typ 71 (Bofors M/50 Erika). trójne wyrzutnie HOS-301 torped pop kal. li eskortowych typu „Yūbari” wynosi- Wyposażenie elektroniczne obejmowa- 324 mm Mk 46. ła 1470 t, a pełna odpowiednio 1690 t15 ło bojowy system informacyjny OYQ-5, W skład wyposażenia elektronicznego przy długości kadłuba 91,0 m, szeroko- radar nawigacyjny Fujitsu OPS 19B, dozo- wchodził radar nawigacyjny OPS 19 oraz ści 10,8 m i zanurzeniu 3,6 m. Zachowa- ru powietrznego i nawodnego JBC OPS- dozoru nawodnego OPS 28, a także system no przy tym wcześniejszą konfigurację -28C oraz kierowania ogniem artyleryj- kierowania ogniem artyleryjskim FCS-2. kształtu kadłuba. skim FCS-2-21, a także kadłubowy sonar Załoga okrętu liczyła 90 marynarzy Układ napędowy w systemie CODOG OQS-4. i oficerów. stanowił w zasadzie powtórzenie roz- Liczebność załogi okrętów wynosiła 95 Po wejściu do służby Ishikari został wiązania z Ishikari. Obejmował on tur- marynarzy i oficerów, choć część źródeł przydzielony do sił Okręgu Morskich binę gazową Rolls-Royce Olympus TM mówi o 98 osobach. Ōminato z bazą Aomori na Mutsu, które 3B o mocy 24 700 KM, wykonaną na li- Oba niszczyciele eskortowe typu stanowiły najbardziej na północ wysunię- cencji przez firmę Kawasaki Heavy Indu- „Yūbari” po wejściu do służby w latach tą część JMSDF. Z tego też względu okręt stries oraz marszowy silnik wysokopręż- 1983-1984, podobnie jak ich poprzednik, miał częsty bezpośredni kontakt z jednost- ny Kawasaki 6DRV 35/44 o mocy 4650 trafiły do sił Okręgu Morskiego Ōminato, kami radzieckiej Floty Oceanu Spokojne- KM16. Układ napędowy poruszając 2 śru- go. Właśnie te praktyczne działania wyka- by o zmiennym skoku zapewniał maksy- 15. wg Hurs IK Wojenno-morskije siły inostrannych gosudarstw. Sprawocznik, Moskwa 1988, wyporność zały, że okręt nie wyróżniał się szczególnie malną prędkość 25 węzłów. standardowa okrętu wynosiła jedynie 1400 t, natomiast dobrą dzielnością morską (co zapewne Uzbrojenie jednostek serii stanowi- wg „Combat Fleets of the World. 15th Edition” pod red. E. Wartheim, Annapolis 2007, wyporność wynosiła od- wynikała z innego niż to miała miejsce ło w zasadzie powtórzenie tego, co otrzy- powiednio 1470/1760 t. w przypadku wcześniejszych modeli eskor- mał Ishikari. Artylerię reprezentowało po- 16. wg „Combat Fleets of the World. 15th Edition” towców ukształtowania kadłuba) oraz był jedyncze uniwersalne zautomatyzowane maksymalna moc turbiny gazowej wynosiła 28 390 KM, a silnika wysokoprężnego 6000 KM. po prostu zbyt mały do realizacji postawio- działo OTO-Melara kal. 76 mm L/62 Su- 17. między innymi „Combat Fleets of the World.15th nych przed nim zadań. per Rapid. Niszczyciele wyposażono rów- Edition”. Nazwa Stocznia Data położenia stępki wodowania wejścia do służby wycofania ze służby Yūbari DE 227 Sumitomo,Uraga 09.02.1981 22.02.1982 18.03.1983 25.06.2010 Yūbetsu DE 228 Hitachi, Maizuru 14.01.1982 25.01.1983 14.02.1984 25.06.2010

148 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Jeszcze jedna, tym razem kolorowa, fotografia Yūbari, wykonana 27 października 2006 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderena gdzie weszły w skład 27. Dywizjonu Oba niszczyciele eskortowe typu „Yūbari” tach 1988-1993 w japońskich stoczniach Eskortowego, operującego na wodach zostały wycofane ze służby w JMSDF powstała seria licząca 6 jednostek. oblewających od północy Wyspy Japoń- z dniem 25 czerwca 2010 r. Wyporność standardowa nowych nisz- skie. Również w tym przypadku prakty- Na kolejne nowe duże jednostki eskor- czycieli wynosiła 2050 t, a pełna 2550 t ka wykazała, że okręty są zbyt małe do towe, jak się później miało okazać ostatnie przy długości kadłuba 109,0 m, szeroko- wykonywania powierzonych im zadań. w dobie Zimnej Wojny, przyszło japońskim ści 13,4 m i zanurzeniu 3,8 m. Okręty typu Ze względów oszczędnościowych na po- siłom morskim poczekać ponad pięć lat. „Abukuma” oznaczały powrót do koncep- kładach jednostek nie zamontowano pla- Tym razem były to jednak okręty nowego cji jednostek gładkopokładowych. Były nowanego zestawu artyleryjskiego kal. pokolenia, większe, i lepiej uzbrojone, a co również pierwszymi w JMSDF w których 20 mm Mk 15 „Phalanx” CIWS. W koń- ważniejsze bardziej przystosowane do ope- budowie zastosowano elementy zmniejsza- cowym okresie służby ograniczono do rowania w warunkach północnego Pacyfiku. jącej odbicie radarowe technologii stealth. 4 liczbę pokładowych pocisków rakieto- Z pierwotnie planowanych 11 okrętów Siłownia w systemie CODOG składała wych RGM-84C „Harpoon”. typu określonego jako „Abukuma” w la- się z 2 turbin gazowych Kawasaki-Rolls- Niszczyciel eskortowy Tone reprezentuje kolejny, odmienny nowoczesny typ Abukuma, 1993 rok. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 149 Tekst

Data Nazwa Stocznia położenia stępki wodowania wejścia do służby Abukuma DE 229 Mitsui, Tamano 17.03.1988 21.12.1988 12.12.1989 Jintsū DE 230 Hitachi, Kanegawa 14.04.1988 31.01.1989 28.02.1990 Ōyodo DE 231 Mitsui, Tamano 08.03.1989 19.12.1989 23.01.1991 Sendai DE 232 Sumitomo, Uraga 14.04.1989 26.01.1990 15.03.1991 Chikuma DE 233 Hitachi, Maizuru 14.02.1991 25.01.1992 24.02.1993 Tone DE 234 Sumitomo, Uraga 08.02.1991 06.12.1991 08.02.1993

-Royce Spey SM-1C (wg innych źródeł Wyposażenie elektroniczne obejmo- Dywizjonu Eskortowego sił Okręgu Mor- model SM1A), każda o mocy 13 500 KM wało bojowy system informacyjny OYQ- skiego Sasebo. oraz 2 marszowych silników wysokopręż- 5, radar dozoru powietrznego i nawodne- nych Mitsubishi S12U MTK 8200, każdy go JBC OPS-28 oraz dozoru powietrznego * * * o mocy maksymalnej 5000 KM, a stałej Malco OPS-14C. Do kierowania ogniem Okres 40 lat służby dużych eskortow- 3000 KM. Konsekwencją takiego układu artyleryjskim służył radar FCS-2-21A oraz ców w japońskich siłach morskich, bo była dwu kominowa sylwetka jednostek. General Dynamics Mk 90 Phalanx. Okrę- właśnie tyle minęło od wejścia do służ- Siłownia poruszała 2 śruby napędowe ty posiadały także kadłubowy sonar dzio- by fregat typu „Tacoma” do wprowadze- o zmiennym skoku, zapewniając maksy- bowy OQS-8. nia ostatniego niszczyciela eskortowego malną prędkość 27 węzłów. Jednostki nie posiadały na rufie lądo- typu „Abukuma”, stanowił czas w któ- Uzbrojenie artyleryjskie obejmowa- wiska na rufie, jednak zostały wyposażone rym zaszły ogromne zmiany, tak w samej ło pojedyncze działo uniwersalne OTO- w system VERTREP, umożliwiający uzu- konstrukcji jak i uzbrojeniu jednostek -Melara Compact kal. 76 mm L/62 oraz pełnianie paliwa przez znajdujące się w po- tej klasy. Było to zresztą zgodne z ogól- zestaw artyleryjski kal. 20 mm Mk 15 wietrzu maszyny. nymi trendami w światowym budownic- Phalanx CIWS. Broń rakietową repre- Załoga okrętów liczyła 120 marynarzy twie okrętowym. Wystarczy powiedzieć, zentowały 2 wyrzutnie Mk 141 dla mak- i oficerów. że pierwsze japońskie powojenne eskor- symalnie 8 pocisków rakietowych RGM- Po wejściu do służby niszczyciele eskor- towce były typowymi okrętami czasów -84C „Harpoon”18. Do zwalczania towe typu „Abukuma” zostały przydzie- II wojny światowej zarówno pod wzglę- okrętów podwodnych służyła ośmio- lone do zespołów floty. Abukuma i Jintsū dem swych parametrów technicznych prowadnicowa kontenerowa wyrzut- trafiły do 31. Dywizjonu Eskortowego sił jak i uzbrojenia, ale odpowiadały pod nia Typ 74 (licencyjna amerykańska wy- Okręgu Morskiego Maizuru, Chikuma tym względem potencjalnym radziec- rzutnia Mk 16 GMLS, a wg innych źródeł do 25. Dywizjonu Eskortowego sił Okrę- kim przeciwnikom. Postęp technolo- Mk 112) rakietotorped RUR-5 ASROC gu Morskiego Ōminato, gdzie pełniły już oraz 2 potrójne wyrzutnie torpedowe służbę bezpośredni poprzednicy – Ishi- 18. wg „Combat Fleets of the World. 15th Edition” Typ 58 (Mk 32) torped pop kal. 324 mm kari, Yūbari i Yūbetsu. Pozostałe jednost- w skład uzbrojenia wchodziły jedyne 4 pociski „Harpo- on”, co zdaniem autorów tej publikacji mogło wynikać Mk 46 lub Typ 93. ki serii zostały przydzielone do składu 26. z konieczności odciążenia okrętów. Jintsū, kolejna jednostka typu Abukuma w ujęciu z 2007 roku. Fot. „Ships of the World”

150 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Na zakończenie przeglądu japońskich eskortowców fotografia Chikumy z 2011 roku. Fot. „Ships of the World” giczny zmusił Japończyków do sprosta- JMSDF. Proces ten trwa zresztą nadal, darstw. Sprawocznik, Moskwa 1988. nia jego nowym wyzwaniom, zwłaszcza choć japońskie siły morskie wciąż posłu- Kowalenko W.A., Ostroumow M.N., „Sprawocznik po od czasu, gdy sami przystąpili do budo- gują się z uporem swą eufemistyczną na- inostrannym fłotam”, Moskwa 1971. wy dużych eskortowców. Kolejne mode- zwą, w żadnym stopniu nie odzwiercie- Makowski A., Kubiak K., Korea 1950-53 działania mor- le stawały się coraz doskonalsze, a po- dlającą stanu faktycznego. skie, Gdańsk 2000. cząwszy od Ishikari, dzięki ich uzbrojeniu Marczak J., Współczesne okręty wojenne, Warszawa w pociski rakietowe typu „Harpoon”, na- Bibliografia 1970. bierały również ofensywnego charakte- „Combat Fleets of the World. 15.Edition” pod red. Sobański M.S., Zapomniane niszczyciele Zimnej Wojny, ru. Ta ewolucja eskortowców od okrętów E. Wertheim, Annapolis 2007. „OW” nr spec. 37/ 2011 – Z dziejów floty japońskiej. czysto defensywnych do uniwersalnych, Fukui S. Japanese naval vessels of the end of World War „Weyers Flotten Taschenbuch 2002/ 2004” pod red. a nawet ofensywnych, stanowiła wyraz II, London 1992. W. Globke, Bonn 2002. zmian, jakim podlegały w tym czasie całe Hurs I.K, Wojenno-morskije siły inostrannych gosu- Internet

POD NASZYM PATRONATEM

Bitwa na Morzu Koralowym jest jednym z najistotniejszych wyda- rzeń w rozwoju morskiej sztuki wojennej. Ta kilkudniowa batalia, stoczona w maju 1942 roku, przez siły morskie Japonii i Stanów Zjednoczonych Ameryki, zakończyła się zwycię- stwem Kraju Kwitnącej Wiśni. W jej trakcie doszło do pierwszego w historii starcia lotni- skowców połączonego z wymianą uderzeń przy użyciu bazujących na nich samolotów pokładowych. Dla kształtującej się doktryny użycia tej klasy okrętów bitwa na Morzu Ko- ralowym miała znaczenie ogromne i bezprecedensowe, przewyższające o miesiąc póź- niejszą bitwę o Midway. Ta ostatnia przyćmiła ją jednak w historiografii swymi rozmia- rami i znaczeniem strategicznym dla przebiegu wojny na Pacyfiku. A jednak, to właśnie na Morzu Koralowym po raz pierwszy w dziejach wszechstronnie sprawdzono przed- wojenne teorie dotyczące operacji lotniczych i użycia lotniskowców oraz skonfrontowa- no ich treść z praktyką bojową. Zaskakujący i obfitujący w wiele zwrotów akcji przebieg bitwy pozwolił na wypracowanie optymalnych metod działania lotniskowców, zarów- no poprzez analizę popełnionych przez obie strony błędów, jak i potwierdzenie, a cza- sem zakwestionowanie, przedwojennych prognoz. Książka niniejsza ma za zadanie od- świeżyć pamięć o tej niezwykłej bitwie i przedstawić jej rzeczywisty przebieg dotąd dość bałamutnie opisywany przez większość polskiej literatury historycznej i marynistycznej.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 151 Prototypowy Akizuki krótko po wciele- AndrzejTekst Nitka niu do służby. Fot. „Ships of the World”

Niszczyciele rakietowe typu „Akizuki” Japońskie Morskie Siły Samoobrony czeniach z czasów drugiej wojny światowej struktura japońskich sił eskortowych, na i jej siły eskortowe jako główne zagrożenie dla swobody żeglu- które składają się cztery autonomiczne flo- Od samego początku swego istnienia, gi widziano w okrętach podwodnych i mi- tylle eskortowe z podlegającymi im dywi- czyli połowy lat pięćdziesiątych ubiegłego nach morskich przeciwnika. Siły eskortowe zjonami eskortowymi a stacjonujące w ba- wieku1, Japońskie Morskie Siły Samoobro- wraz z lotnictwem patrolowym odpowiada- zach Jokosuka, Sasebo, Maizuru i Kure. ny (Kaijō Jieitai – 海上自衛隊, ang. Japan ły za zabezpieczenie szlaków żeglugowych Obecnie w ich składzie występują okrę- Maritime Self Defence Force – JMSDF) kon- do i z Japonii, zaś siły obrony wybrzeża mia- ty trzech podstawowych klas. Największy- centrowały się na budowie sił okrętowych ły za zadanie ochronę własnych baz, a we mi są niszczyciele śmigłowcowe typu Shi- zdolnych do zabezpieczenia szlaków żeglu- współdziałaniu z siłami powietrznymi i lą- rane i śmigłowcowce (oficjalnie również gowych do i z Japonii, ochrony strefy wy- dowymi uniemożliwienie desantu morskie- klasyfikowane jako niszczyciele śmigłow- łączności gospodarczej o powierzchni bli- go na wyspy japońskie. cowe) typu Hyūga. Jednostki te rozdzielone sko 4,5 mln km² (siódma pod względem Siły eskortowe składały się początko- są między poszczególne flotylle, w których wielkości na świecie) oraz nadzoru nad wo z niszczycieli i fregat, przy czym okrę- pełnią funkcje okrętów flagowych i dowo- własnymi wodami terytorialnymi. Wyni- ty pochodzenia amerykańskiego stosunko- dzenia zespołami okrętowymi, ponadto kało to zarówno z położenia geograficzne- wo szybko zostały wyparte przez jednostki dzięki możliwości zaokrętowania większej go na czterech dużych wyspach jak i z tego, budowane w rodzimych stoczniach według liczby śmigłowców wspierają inne jednost- że rozwój ekonomiczny Kraju Wscho- własnych projektów2. I tak od początku lat ki głównie w działaniach zop. Drugą klasą dzącego Słońca opiera się na przetwarza- 70-tych japońska flota składa się wyłącznie okrętów są niszczyciele rakietowe wyposa- niu surowców i półproduktów na bardziej z okrętów stworzonych przez rodzimy prze- żone w pociski przeciwlotnicze średniego wyrafinowane wytwory w zakładach roz- mysł stoczniowy. Zaś w składzie sił eskor- i dalekiego zasięgu. Są to niszczyciele typy mieszczonych głównie w nadmorskich towych pojawiały się okręty coraz większe, Hatakaze7, Kongō i Atago8. Przeznaczone są aglomeracjach. Determinuje to jedno- które prawie bez wyjątku można zaliczyć 1. Japońskie Siły Samoobrony zostały utworzone znacznie sposób zaopatrywania poszcze- do klasy niszczycieli. Kamieniami milowy- 1 lipca 1954 r. gólnych gałęzi przemysłu prawie bez wyjąt- mi w rozwoju tych sił było wprowadzenie 2. Czytaj więcej: „Okręty Wojenne” Numer specjalny ku drogą morską. do służby w latach 60-tych niszczyciela ra- 37 – Z dziejów japońskiej floty. 3 3. Amatsukaze (DD 163) niszczyciel rakietowy, Dlatego też największy wysiłek skon- kietowego Amatsukaze , w latach 70-tych wszedł do służby 15 lutego 1965 r., wycofany został 29 li- centrowano na budowie sił eskortowych, niszczycieli śmigłowcowych typów Haruna stopada 1995 r. 4 4. Patrz „Okręty Wojenne” Nr 3/2009. a w mniejszym nieco stopniu sił obrony i Shirane , w latach 90-tych niszczycieli ra- 5. Cztery jednostki w służbie 1993-1998. 5 wybrzeża, składających z jednostek prze- kietowych typu Kongō z systemem Aegis, 6. Patrz „Okręty Wojenne” Numer specjalny 37 – ciwminowych oraz zwiększającej się, z bie- zaś ostatnio śmigłowcowców typu Hyūga6. Z dziejów japońskiej floty. 7. Dwie jednostki w służbie od 1986 i 1988 r. giem czasu, liczby okrętów podwodnych. Już w latach 70-tych ubiegłego wieku 8. Dwie jednostki w służbie 2007-2008. Rozwinięcie Wynikało to z tego, że bazując na doświad- ukształtowała się utrzymująca się do dziś okrętów typu Kongō.

152 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie niszczyciele rakietowe typu „Akizuki” one przede wszystkim do obrony przeciw- tynuowanym przez nieco zmodyfikowane dwie wizualizacje nieco mniej awangardo- lotniczej, a dzięki możliwościom systemu jednostki typu Takanami. we. W pierwszej z nich pozostawiono maszt Aegis zamontowanego na dwóch ostatnich Pierwsze wizje nowo projektowanych zintegrowany, zaś jej uzbrojenie składać typach również obrony przeciwrakietowej niszczycieli pojawiły się na łamach japoń- miało się m.in. z armaty kal. 155 mm syste- zespołów floty. Trzecią i najliczniejszą gru- skiego czasopisma „Ships of the Word” mu AGS (Advanced Gun System) takiej jaka pę stanowią uniwersalne niszczyciele ra- w grudniu 2003 roku. Przedstawiały one trafi na pokłady budowanych w USA nisz- kietowe typów: Hatsuyuki9, Asagiri10, Mu- dwie całkowicie odmienne koncepcje. czycieli typu Zumwalt oraz dwóch syste- rasame11 i Takanami12. Dzięki swojemu Pierwsza prezentowała jednostkę bardzo mów obrony bezpośredniej Sea RAM. Po- uniwersalnemu uzbrojeniu są one prawdzi- zaawansowaną technicznie, a co się z tym dobnie jak w przypadku wcześniejszych wymi końmi roboczymi sił eskortowych, wiąże drogą i skomplikowana w budowie. koncepcji, tak i tym razem poza odmianą przeznaczonymi głownie do zwalczania Projektu ten zakładał wykorzystanie na nie- awangardową zaprezentowano projekt bar- okrętów podwodnych oraz obrony przeciw- spotykaną dotychczas w japońskiej flocie dziej klasyczny. Jako jego uzbrojenie prze- lotniczej i przeciwrakietowej na bliższych skalę technik stealth. Założono w nim mię- widziano sprawdzoną na niszczycielach dystansach. dzy innymi instalację masztu zintegrowane- typu Atago amerykańską armatę Mk 45 go a także odwrotnie pochylonej dziobnicy Mod 4, zaś obronę bezpośrednią miałyby Projektowanie i budowa (podobne rozwiązanie zastosowano na bu- zapewnić standardowe dla japońskich okrę- Uzależnienie japońskiej gospodarki od dowanych obecnie amerykańskich niszczy- tów systemy Vulcan-Phalanx. dostaw drogą morską, sąsiedztwo nieobli- cielach typu Zumwalt)13. Dla zmniejszenia W tym przypadku nie skończyło się tyl- czalnych krajów takich jak Korea Północna skutecznej powierzchni odbicia radioloka- ko na komputerowych wizjach. W budżecie czy też spór o wyspy Senkaku z aspirującą cyjnego (SPO) a także widma w podczer- na rok finansowy 2006 zarezerwowano 64,8 do roli mocarstwa nie tylko lokalnego Chiń- wieni, komin nowych okrętów miał zostać mld jenów na rozpoczęcie prac nad nową ską Republika Ludową powodują, że Japo- zintegrowany z nadbudówką oraz zaopa- generacją niszczycieli uniwersalnych ozna- nia zmuszona jest do stałego unowocze- trzony w nowoczesne systemy chłodzenia czonych jako 18DD14. Początkowo plano- śniania swoich sił zbrojnych w tym również spalin. Natomiast w konstrukcji kadłuba wano, że zbudowanych zostanie aż 19 okrę- własnej marynarki wojennej. Proces ten jak i nadbudówek zamierzano wykorzystać tów tego typu. Jednak niedługo później nie ominął oczywiście sił eskortowych cze- w bardzo dużym stopniu materiały kompo- poinformowano o redukcji zamówienia do go przejawem jest pojawianie się kolejnych zytowe na bazie włókien węglowych. generacji okrętów eskortowych. Szczególnie Druga przedstawiana koncepcja charak- 9. 12 jednostek w służbie 1982-1987, trzy z nich służą widoczne jest w przypadku niszczycieli uni- teryzowała się bardziej klasycznymi roz- jako okręty szkolne, dwa skreślono w 2010 i 2012 r. 10. Osiem jednostek w służbie 1988-1991, dwa z nich wersalnych, które mimo dążenia do ograni- wiązaniami konstrukcyjnymi, jak np. tra- przejściowo eksploatowane były jako okręty szkolne. czenia ich liczebności, wymagają wprowa- dycyjną dziobnicą. Nadal jednak zakładano 11. Dziewięć jednostek w służbie 1996-2002. 12. Pięć jednostek w służbie 2003-2006. Rozwinięcie dzenia największej liczby okrętów mających instalacje masztu zintegrowanego oraz za- okrętów typu Murasame. zastąpić w służbie jednostki poprzednich stosowanie rozwiązań mających zapew- 13. Patrz „Okręty Wojenne” Numer specjalny 41 – generacji. Można powiedzieć, że w tej kla- nić znaczną redukcję pól fizycznych okrętu. Z dziejów niszczycieli. 14. 18DD – Liczba w tej nazwie oznacza rok rozpo- sie okrętów wymiana pokoleniowa następu- Żadna z powyższych wizji nie znalazła jed- częcia budowy okrętu w epoce Heisei (pol. Budowa Po- je permanentnie. nak zwolenników w dowództwie JMSDF. koju), która rozpoczęła się 8 stycznia 1989 roku wraz Niszczyciele typu Akizuki są najnowszym Temat nowych jednostek eskortowych z wstąpieniem na tron cesarza Akihito. Nowy monarcha ma prawo do wyboru nazwy epoki, w której będzie pa- wcieleniem okrętów tej klasy zapoczątko- powrócił dwa lata później w listopadzie nował. Litery DD to angielski akronim oficjalnej klasy wanych przez okręty typu Murasame i kon- 2005 roku, kiedy zaprezentowano kolejne okrętu Destroyer (Niszczyciel). Niszczyciel Oonami typu Takanami na portretowej fotografii wykonanej 27 października 2006 roku. Jednostki tego typu, z wykorzystaniem powięk- szonego kadłuba i siłowni, stały się podstawą do opracowania nowego typu niszczyciela rakietowego. Fot. zbiory Leo van Ginderena

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 153 Tekst

Efektowne i widowiskowe wodowanie proto- typowego Akizuki. Fot. „Ships of the World” który otrzymał oznaczenie FCS-3A. We- dług opinii specjalistów japoński system jest zdecydowanie nowocześniejszy pod wzglę- dem technicznym, jednak nadal nie jest konstrukcją dopracowaną i może być źró- dłem przyszłych problemów. Ostatecznie liczba okrętów została ogra- niczona do zaledwie czterech. Plan budo- wy prototypowej jednostki rząd Japonii za- twierdził w lutym 2007 roku, zakładając jednocześnie koszt jednostkowy na pozio- mie 74,97 mld jenów (około 717 mln USD). Na potrzeby budowy drugiej jednostki wy- asygnowano kwotę w wysokości 86,89 mld jenów. Według założeń budowa ostatniej dwójki pochłonie 145,55 mld jenów, i taka kwota zostać zabezpieczona w budżecie na lata 2013 i 2014. Konsekwencją finan- sowania budowy prototypu z budżetu na rok 2007 było też zmiana nazwy projektu z 18DD na 19DD. 14 września 2007 roku japońskie mini- sterstwo obrony (do 9 stycznia 2007 roku noszące nazwę Agencji Obrony) poinfor- mowało o ostatecznej rezygnacji z więk- szości awangardowych rozwiązań tak kon- strukcyjnych jak i dotyczących napędu (napęd elektryczny), jak też o wyborze sys- tem radiolokacyjnego FCS-3A jako rdzenia 13 okrętów. W lipcu 2006 roku rozpoczę- był zakup amerykańskiej lekkiej wersji sys- systemu bojowego nowych okrętów. W tym to studia dotyczące wyboru najważniejsze- temu AN/SPY-1F(V), drugą był radar kra- czasie też dokonano też wyboru docelowego go elementu systemu bojowego przyszłych jowej produkcji, będący modyfikacją zain- zestawu uzbrojenia. Aby zredukować kosz- okrętów a mianowicie – systemu radiolo- stalowanego na pokładzie śmigłowcowców ty, projekt nowych niszczycieli postanowio- kacyjnego. Rozważano dwie opcje, pierwszą typu Hyūga systemu radarowego FCS-3, no oprzeć na sprawdzonych jednostkach Akizuki w czasie uroczystej ceremonii wcielenia do służby. Fot. „Ships of the World”

154 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Terezuki, drugi okręt serii, przy nabrzeżu wyposażeniowym stoczni Mitsubishi, 22 kwietnia 2012 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderena

Nazwa Numer taktyczny Stocznia Położenie stępki Wodowanie Podniesienie bandery Akizuki DD 115 Mitsubishi Heavy Industries, Nagasaki 17.07.2009 13.10.2010 14.03.2012 Teruzuki DD 116 Mitsubishi Heavy Industries, Nagasaki 09.07.2010 15.09.2011 2013 Suzutsuki DD 117 Mitsubishi Heavy Industries, Nagasaki 18.05.2011 17.10.2012 2014 Fuyuzuki DD 118 Mitsui Engineering & Shipbuilding, Tamano 14.06.2011 22.08.2012 2014 typu Takanami. Ich kadłub został nieco po- niszczyciel, który otrzymał nazwę Akizu- go 17 października 2012 roku, zaś wej- większony, zaś przy konstruowaniu nadbu- ki (DD 115) położono 17 lipca 2009 roku, ście do służby zaplanowano na 2014 roku. dówek starano się ograniczyć skuteczną po- zwodowano go 13 października 2010 Jednostka budowana w stoczni w Tama- wierzchnię odbicia radiolokacyjnego. roku, zaś do służby wszedł on 14 mar- no otrzymała nazwę Fuyuzuki (DD 118), Budowa nowych niszczycieli realizo- ca 2012 roku. Prace przy drugiej jednost- jej budowę rozpoczęto 14 czerwca 2011 wana jest przez dwie stocznie. Mitsubishi ce, która otrzymała nazwę Teruzuki (DD roku, zwodowano 22 sierpnia 2012 roku, Heavy Industries (MHI) z Nagasaki zbu- 116) rozpoczęto w 9 lipca 2010 roku, zwo- do służby ma wejść również w 2014 roku. duje trzy okręty, zaś Mitsui Engineering dowano ją 15 września 2011 roku, według Szacuje się że na chwilę obecną realizacja & Shipbuilding z Tamano jeden. Kontrakt planów ma ona wejść do służby w 2013 programu budowy tych niszczycieli jest na budowę dwóch pierwszych jednostek roku. Stępkę pod trzeci niszczyciel po- opóźniona o rok. Mimo to koszty z nim został podpisany ze stocznią MHI w lu- wstający w tej stoczni Suzutsuki (DD 117) związane nie odbiegają zbytnio od zało- tym 2009 roku. Stępkę pod prototypowy położono 18 maja 2011 roku, wodowano żeń, np. koszt budowy prototypu wyniósł Trzeci niszczyciel – Suzutsuki na pochylni stoczni Mitsubishi, 22 kwietnia 2012 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderena

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 155 Tekst

Ta fotografia w dobry sposób ukazuje nam linię kadłuba oraz architekturę typu Akizuki. Fot. „Ships of the World” wg. oficjalnych źródeł wyniósł 84,4 mld tów jest raczej klasyczna można w niej wy- Doprowadziło to do wzrostu wyporności jenów (około 893 mln USD). różnić dwie bryły: dziobową nadbudówkę standardowej nowych niszczycieli o oko- wraz z głównym masztem i przednim komi- ło 350 ton w porównaniu do poprzedników Kadłub nem oraz nadbudówkę rufową mieszczącą i wynosi ona 5000 ton, natomiast wypor- Jak już wspomniano, podstawą do opra- m.in. hangar z tylnim kominem. ność pełna to 6800 ton. cowania projektu niszczycieli typu Akizuki W stosunku do niszczycieli typu Taka- były jednostki poprzedniej generacji, czyli nami długość kadłubów nie uległa zmia- Siłownia typu Takanami. Podczas projektowania no- nie, zwiększono za to jego szerokość o oko- Jak wspomniano powyżej na etapie kon- wych okrętów ich konstruktorzy starali się ło 1 m, oraz zanurzenie 1 m na dziobie cepcyjnym rozważano zastosowanie zin- mając na uwadze założony budżet ograni- i 20 cm na śródokręciu. W konsekwen- tegrowanego napędu elektrycznego w tym czyć w jak największym stopniu pola fizycz- cji wymiary jednostek typu Akizuki kształ- nowoczesnych turbin gazowych Rolls-Roy- ne a szczególnie SPO. Aby tego dokonać tują następująco, długość 150,5 m, szero- ce WR-21. Jednak w związku z dużej ryzy- sięgnięto po rozwiązania zastosowane na kość 18,5 m i zanurzenie 5,4 m. W czasie kiem związanym z nowym napędem po- jednostkach służących już w JMSDF. I tak projektowania zdecydowano o podniesie- mysł ten zarzucono na rzecz sprawdzonych nadbudówki dziobowych nowych jednostek niu odporności kadłuba na uszkodzenia. rozwiązań nieco jednak zmodyfikowanych. przypominają te, które można zobaczyć na Osiągnięto to poprzez zwiększenie grubo- 15. Asuka (ASE 6102) położenie stępki 21 kwietnia pokładach zdecydowanie większych nisz- ści grodzi wodoszczelnych oraz zastosowa- 1993 roku, wodowanie 21 czerwca 1994 roku, w służbie czycieli typów Kongō i Atago. Podobnie ma niu podwójne dna na 3/4 długości kadłuba. 22 marca 1995 roku. się sprawa głównego masztu, którego del- Sterownia siłowni Akizuki robi duże wrażenia, nawet na specjalistach. Fot. „Ships of the World” toidalny przekrój zbliżony jest do tego za- stosowanego na niszczycielach typu Atago. Zastosowanie takiego masztu zamiast ażu- rowej konstrukcji zastosowanej na niszczy- cieli typu Takanami pozwoliło na zmniej- szenie echa radiolokacyjne nowych okrętów. Sylwetkę nowych japońskich jednostek eskortowych nie sposób pomylić z jakim- kolwiek innym okrętem na świecie. Spowo- dowane jest to unikalnym umiejscowieniem ścianowych anten stacji radiolokacyjnych, które na innych konstrukcjach są umiesz- czane zwykle albo na bokach nadbudówek albo na płaszczyznach masztu. Japończycy po przeprowadzeniu wielu prób z wykorzy- staniem jednostki doświadczalnej Asuka15, jako najbardziej optymalną lokalizację dzio- bowego zespołu antenowego uznali dach GSD, zaś w przypadku rufowego zespołu dach hangaru. Reszta konstrukcji tych okrę-

156 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie niszczyciele rakietowe typu „Akizuki”

Na niszczycielach typów Murasame i Ta- Historia produkowanych przez koncern Mitsubishi TJM-2, który pozwala na osią- kanami siłownia składała się z turbin ga- Mitsubishi Heavy Industries rakiet sięga gnięcie zasięgu wynoszącego 81 Mm (150 zowych Kawasaki Heavy Industries/Rolls roku 1982, kiedy to do służby w Japońskich km). Mają one masę 660 kg (z czego 270 kg Royce Spey SM 1C oraz Ishikawajima-Hari- Siłach Powietrznych weszły pociski prze- to głowica bojowa), długość 5,1 m i średni- ma/General Electric LM2500. Co zdecydo- ciwokrętowe Typ 80 (ASM-1). W oparciu cę 0,35 m. Do celu zmierzają na wysokości wanie zwiększało koszt siłowni oraz utrud- o nie pod koniec lat osiemdziesiątych ubie- 5-6 m z prędkością poddźwiękową. W po- niało jej obsługę jak i logistykę. Powodem głego wieku opracowano bazujące na lądzie czątkowej fazie lotu naprowadzane są na cel zastosowania takiego rozwiązania była nie- i służące do obrony wybrzeża rakiety Typ 88 za pomocą systemu inercyjnego, a w fazie dostateczna moc uzyskiwana przez pierw- (SSM-1) wyposażone w dwa przyspiesza- ataku aktywnie za pomocą pokładowej sta- sze generacje turbin Spey SM 1C wynoszącą cze startowe na paliwo stałe. W 1990 roku cji radiolokacyjnej. 13 500 KM. Tak więc aby uzyskać wymaga- Japończycy zaczęli opracowywać ich wersję Uzbrojenie artyleryjskie składa się z zain- ną moc siłowni trzeba było je uzupełnić tur- okrętową oznaczoną jako Typ 90 (SSM-1B) stalowanej na pokładzie dziobowym przed binami z rodziny LM2500. Dopiero dostęp- posiadającą bardziej zaawansowany system wyrzutnią rakiet armaty United Defence ne od początku 2000 roku zmodyfikowane radarowy oraz nowocześniejsze wyposa- Mk 45 Mod 4 kal. 127 mm L/62, oraz dwóch Speye, dysponowały wystarczająca mocą żenie elektroniczne. Do służby weszła ona artyleryjskich zestawów obrony bezpośred- (16 000 KM). w 1992 roku. Wykazujące duże podobień- niej (CIWS) Raytheon Vulcan-Phalanx Mk Siłownia niszczycieli typu Akizuki skła- stwo do amerykańskich Harpoonów pociski 15 Block 1B kal. 20 mm, umieszczonych da się czterech turbin gazowych Kawasaki napędzane są przez silnik turboodrzutowy w linii symetrii okrętu, przed mostkiem Heavy Industries/Rolls Royce Spey SM 1C Rzut z pomostu Akizuki na dziobowe wyrzutnie VLS oraz działo Mk 45. Fot. „Ships of the World” (w układzie COGAG) o łącznej mocy 64 000 KM, która przenoszona jest na dwa wały na- pędowe poprzez oddzielne na każdego wału przekładnie redukcyjne. W celu zmniej- szenia wrażliwości na uszkodzenia bojowe turbiny zostały rozmieszczone w osobnych przedziałach po dwie w każdym. Zainstalo- wane w dziobowej siłowni napędzają wał le- woburtowy, a te z siłowni rufowej pracują na wał prawoburtowy. Okręty te posiadają dwie pięciołopatowe śruby nastawne o du- żym zakrzywieniu łopat oraz umieszczone w ich strumieniach zaśrubowych dwa ste- ry podwieszane. Tak skonfigurowany układ napędowy umożliwia uzyskanie prędkości maksymalnej wynoszącej 30 węzłów. Ener- gię elektryczną dla urządzeń pokładowych zapewniają trzy generatory prądotwórcze o mocy 2400 kW każdy. Uzbrojenie Na uzbrojeniu tych jednostek znajdu- je się zainstalowana na dziobie przed nad- budówką 32‑komorowa pionowa wyrzutnia rakiet typu Mk 41 VLS (Vertical Launching System). Jednostkę ognia stanowi kombi- nacja 64 pocisków przeciwlotniczych/prze- ciwrakietowych RIM-162 ESSM (Evolved Sea Sparrow Missile) umieszczonych w 16 komorach wyrzutni VLS po cztery w każ- dej, oraz 16 rakietotorped typu RUM-139 VL-ASROC w pozostałych komorach (po- cząwszy od niszczyciela Terezuki amerykań- skie pociski zastąpione zostaną japońskimi rakietotorpedami Typ 07, których część bo- jową stanowi lekka torpeda Typ 97). Podstawowym orężem tych okrętów w zwalczaniu celów nawodnych są pociski przeciwokrętowe Typ 90 (SSM-1B), któ- rych dwie poczwórne wyrzutnie zainsta- lowano przed rufowym kominem i skie- rowano na przeciwległe burty przez co nie ma konieczności instalowania rozprasza- czy płomieni.

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 157 Japońskie niszczyciele rakietowe typu „Akizuki”

Tym razem ujęcie z dziobu w kierunku pomostu Akizuki. Uwagę zwraca długość lufy działa Mk 45 oraz płaskie anteny radarów FCS-3A na ścianach pomostu. Fot. „Ships of the World” oraz na dachu hangaru. Natomiast do wy- skanowaniem fazowym Mitsubishi Electric wadzone były jego testy na pokładzie okrętu muszania posłuszeństwa lub niszczenia ma- Corporation (Melco) FCS-3A, którego pła- doświadczalnego Asuka. łych jednostek pływających będą służyć ka- skie anteny ścianowe w liczbie ośmiu zo- Większe anteny radaru FCS-3A mają rabiny maszynowe kaliber 12,7 mm w ilości stały wkomponowane w ściany specjalnie wymiary 1,6 x 1,6 m, pracują w paśmie C co najmniej dwóch. zaprojektowanych nadbudów zlokalizowa- (0,5-1 GHz) i składają się z 1600 elemen- Do zwalczania okrętów podwodnych słu- nych na dachu GSD oraz na dachu hanga- tów nadawczo-odbiorczych. Ich możliwości ży przede wszystkim pokładowy śmigło- ru. Anteny zblokowane są po dwie w czte- pozwalają na wykrywanie celów powietrz- wiec zop Mitsubishi/Sikorsky SH-60K pro- rech grupach (każda taka grupa składa się nych w odległościach do 200 km i śledze- dukowany w Japonii na licencji, dla którego z anteny dużej i małej). Dzięki odpowied- niu do 300 celów jednocześnie. Mniej- przewidziano duże lądowisko i hangar na niemu rozmieszczeniu pokrywają one swo- sze anteny pracują w paśmie I (8-10 GHz) pokładzie rufowym. Aby ułatwić bezpiecz- im zasięgiem cały horyzont. Jej głównym i przeznaczone są do naprowadzania uzbro- ne prowadzenie operacji lotniczych w trud- zadaniem poza wykrywaniem celów po- jenia. Są one pochodnymi radaru o skano- nych warunkach hydrometeorologicznych, wietrznych jest kierowanie ogniem ra- waniu fazowym J/APG-1 z samolotu wielo- okręt wyposażono w system wspomagania kietowym jak i artyleryjskim. Niszczycie- zadaniowego F-2. Zbudowana są one z 1200 lądowania (Recovery Assist, Secure and Tra- le omawianego typu są jak dotąd jedynymi (wg. innych źródeł 800) elementów nadaw- verse – RAST) Mk VI firmy Curtiss-Wright okrętami tej klasy na świecie, które posia- czo-odbiorczych i charakteryzują się zasię- Corporation. Do naprowadzania śmigłowca dają tylko jeden, uniwersalny system kiero- giem do 65 km. W konstrukcji modułów służy system TACAN – typu ORN-6E, któ- wania ogniem. nadawczo-odbiorczych wykorzystano azo- rego antenę w kształcie dysku zamontowano Radar FCS-3A powstał w wyniku mody- tek galu, który w porównaniu do stosowa- na szczycie masztu. Uzupełnieniem uzbro- fikacji starszego systemu FCS-3, zainstalo- nego w poprzedniej generacjach urządzeń jenia zop przenoszonego przez śmigłowiec wanego na pokładach śmigłowcowców typu radiolokacyjnych krzemu charakteryzuje są dwie potrójne wyrzutnie lekkich torped Hyūga. W porównaniu z protoplastą cha- się znacznie mniejszym zapotrzebowaniem kal. 324 mm typu HOS‑303 z których odpa- rakteryzuje się między innymi trzykrotnie na energię posiadając jednocześnie zdecy- lane mogą być amerykańskie torpedy typu większą liczbę modułów nadawczo-odbior- dowanie większą wydajność. W 2005 roku Mk 46 lub krajowe Typ 97. Zainstalowane na czych. Prace nad radarem FCS-3 rozpoczę- system FCS-3A zintegrowany został z opra- pokładzie głównym wyrzutnie są zasłonięte to na początku lat 80-tych i trwały do 1987 cowanym przez Thalesa Nederland moduł otwieranymi na czas strzelania pokrywami. roku. W 1986 roku prototyp został zainsta- ICWI (Interrupted Continuous Wave Illu- lowany na brzegowym posterunku ekspery- mination), który zdecydowanie zwiększył Wyposażenie elektroniczne mentalnym. W roku 1990 rozpoczęto prace liczbę kanałów tego systemu. Uzupełnie- Podstawowym źródłem informacji o sy- nad wersją przystosowana do pracy na po- niem tego systemu radiolokacyjnego jest ra- tuacji powietrznej jest aktywny radar ze kładach okrętów. W latach 1995-2000 pro- dar nawigacyjny i dozoru nawodnego JRC

158 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie niszczyciele rakietowe typu „Akizuki”

Co zrozumiałe japońskie okręty posiada- ją liczne urządzenia łączności radiowej, sa- telitarnej oraz łącza wymiany danych Link 11/14/16. Urządzenia łączności satelitar- nej umożliwiają połączenie z komercyjnymi satelitami Superbird B2 i D a także Inmar- sat. Natomiast wojskowy system NORC-4B umożliwia łączność z systemem dowodze- nia japońskiej floty MOF (Maritime Ope- ration Force), zaś dzięki terminalom utaj- nionej łączności satelitarnej AN/USC-42 DAMA, umożliwia połączenie z amerykań- skim globalnym systemem dowodzenia si- łami morskimi (GCCS-M). Jednostki te co oczywiste wyposażono w urządzenia walki elektronicznej oraz sys- temy mylenia wystrzelonych pocisków ra- kietowych i torped. Zainstalowany na okrę- tach system walki elektronicznej nosi Główne centrum dowodzenia. Fot. „Ships of the World” oznaczenie NOLQ-3D i został opracowany przez firmę Mitsubishi Electric Corporation OPS-20C oraz radar nawigacyjny nieznane- go dane z zamontowanego w gruszce dzio- (Melco). Jest to ucyfrowiona wersja syste- go typu, których anteny szczelinowe zostały bowej sonaru pasywnego o nieznanym mu NOLQ-3, dzięki zastosowaniu cyfrowej umieszczone na maszcie. dotąd oznaczeniu, zainstalowanego na ru- obróbki sygnałów sondujących, zwiększona Na niszczycielach typy Akizuki zain- fie pracującego na niskiej częstotliwości so- została jego czułość oraz zasięg wykrywania stalowany został system kierowania wal- naru holowanego typu OQR-3 a także sys- emisji. Anteny odpowiedzialne za przechwy- ką z okrętami podwodnymi typu OQQ-22, temów śmigłowca pokładowego, z którego tywanie emisji (ESM – Electronic Support będący odpowiednikiem amerykańskie- dane przesyłane są z wykorzystaniem syste- Measures) zainstalowane zostały na stengach go systemu AN/SQQ-89. Spływają do nie- mu transmisji danych ORQ-1C. masztu głównego powyżej anteny radaru Ostatnie ujęcie Akizuki, które w dobry sposób ukazuje nam rozmieszczenie systemów elektronicznych na okręcie. Fot. „Ships of the World”

Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE 159 Japońskie niszczyciele rakietowe typu „Akizuki”

Wieżowa wyrzutnia pływających akustycznych celów pozor- nych typu FAJ. Fot. „Ships of the World”

Poczwórna wyrzutnia kal. 324 mm dla celów pozornych typu MOD. Fot. „Ships of the World”

OPS-20C, natomiast anteny przeznaczone dłub oraz w zakresie od -5 do +85° w ele- Załoga do ich zakłócania (ECM – Electronic Coun- wacji i umożliwia wystrzeliwanie celów Załogę niszczycieli typu Akizuki stanowi ter Measures) zainstalowano u jego podsta- pozornych na maksymalną odległość oko- 200 oficerów i marynarzy, z czego 12 osób wy. W celu mylenia pocisków przeciwskrę- ło 1000 m. Uzupełnieniem systemu FAJ są to kobiety. towych niszczyciele te wyposażono w cztery dwie poczwórne wyrzutnie kal. 324 mm, sześciolufowe wyrzutnie celów pozornych przeznaczone do wystrzeliwania mobilnych Autor składa na ręce pana Marcina Mk 137 wchodzące w skład systemu Mk 36 celów pozornych typu MOD (MObile De- Chały serdeczne podziękowania za udo- Mod. 12 SRBOC. Natomiast na maszcie za- coy). Wyrzutnie te umiejscowione są na po- stępnienie materiałów na potrzeby tego ar- montowano kolistą antenę systemu identyfi- kładzie głównym, za wyrzutniami torped tykułu. kacji „swój-obcy” typu AN/UPX-29. i wraz z nimi są zasłonięte otwieranymi na Najwięcej jednak innowacji wprowadzo- czas strzelania pokrywami. Źródła no w dziedzinie zabezpieczenia przed ata- Integracje wszystkich urządzeń elektro- Chała M., Powrót „księżycowych niszczycieli”. Akizuki kiem spod wody. O ile standardem na okrę- nicznych oraz wzorów uzbrojenia zapewnia i spółka, „Morze Statki i Okręty” 10/2012 tach Kraju Kwitnącej Wiśni jest holowana bojowy system dowodzenia OYQ-11 ACDS Bojko J., Pod banderą wschodzącego Marsa. Zmiany w ja- pułapka przeciwtorpedowa Typ 4 (licencyj- (Advanced Combat Direction System). pońskiej polityce militarnej i jej siłach morskich, „Armia” na wersja szeroko stosowanej na świecie pu- W porównaniu do poprzedniej jego wer- 2/2008 łapki AN/SLQ-25A Nixie), to nowością jest sji (OYQ-10), ma on możliwość zwalcza- Kubiak K., Japońskie Morskie Siły Samoobrony, „Morze wyrzutnia pływających akustycznych ce- nia celów lądowych. Wszelkie informacje Statki i Okręty” 4/2010 lów pozornych typu FAJ (Floating Acoustic pochodzące z urządzeń radiolokacyjnych, Strony internetowe: Jammer). Każdy z niszczycieli otrzyma po łączności, systemów walki elektronicznej Global Security – http://www.globalsecurity.org/ jednej czteroprowadnicowej wieżowej wy- a także zwalczania okrętów podwodnych Japan Maritime Self Defence Force – http://www.mod. rzutni tego rodzaju celów, zainstalowanej są przesyłane do konsol operatorskich typu go.jp/msdf/ na spardeku przed wyrzutniami pocisków AN/UYQ-70 bojowego systemu bojowego Naval Technology – http://www.naval-technology.com przeciwokrętowych Typ 90. Wyrzutnia ta za pomocą sieci światłowodowej NOYQ- Wikipedia – http://en.wikipedia.org/ ma możliwość obrotu w poziomie w za- -1B. Z ACDS zintegrowany jest też system kresie +/-130° od płaszczyzny symetrii ka- kierowania ogniem Typ 00.

Dane taktyczno-techniczne niszczycieli rakietowych typu Akizuki Wyporność 5000 t (standard), 6800 t (pełna) Wymiary (dł. x szer. x zan.) 150,5 x 18,5 x 5,4 m Napęd system COGAG, 4 turbiny gazowa Kawasaki Heavy Industries/Rolls Royce Spey SM 1C o łącznej mocy 64 000 KM, 2 śruby nastawne Osiągi prędkość maksymalna 30 w. Uzbrojenie 32-komorowa wyrzutnia VLS Mk 41 dla 64 rakiet plot./prak. RIM-162 ESSM i 16 rakietotorped RUM-139 VL-ASROC (od DD 116 Typ 07), 2 x IV wyrzutnie pokpr Typ 90 (SSM-1B), 1 armata Mk 45 Mod 4 kal. 127 mm L/62, 2 zestawy obrony bezpośredniej Vulcan-Phalanx Mk 15 Block 1B kal. 20 mm, wkm kal. 12,7 mm, 2 x III wyrzutnie torped HOS-303 kal. 324 mm Wyposażenie lotnicze 1 śmigłowiec Mitsubishi/Sikorsky SH-60K Wyposażenie przeciwdziałania system przeciwdziałania Melco NOLQ-3D, 4 wyrzutnie celów pozornych Mk 137 SRBOC, holowana pułapka przeciwtorpedowa Typ 4, 1 wyrzutnia pływających akustycznych celów pozornych typu FAJ, 2 wyrzutnie mobilnych celów pozornych typu MOD kal. 324 mm Wyposażenie radiolokacyjne aktywny radar ze skanowaniem fazowym Melco FCS-3A, radar nawigacyjny JRC OPS-20 C, radar nawigacyjny nieznanego typu System dowodzenia bojowy system dowodzenia OYQ-11 ACDSh Wyposażenie hydroakustyczne kadłubowa stacja hydrolokacyjna, sonar holowany typu OQR-3 Załoga 200 ludzi

160 Nr 43 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE