Publikacja została zrealizowana przy udziale środków finansowych:

Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research; grant 2008-39

Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu operacyjnego „Promocja czytelnictwa”

The Rothschild Foundation Europae;������� grant 1�3�7/��08��

Rada Naukowa: Michał Głowiński, Israel Gutman, Jan Jagielski, Szymon Rudnicki, Paweł Śpiewak, Nechama Tec, Jerzy Tomaszewski, ks. Romuald Jakub Weksler-Waszkinel, Feliks Tych

Redakcja: Barbara Engelking, , Dariusz Libionka (redaktor naczelny), Jacek Leociak

Sekretariat redakcji: Agnieszka Haska, Jakub Petelewicz

Copyright © by Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2008

ISSN 1895-247X

Wydawca Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów

„Zagłada Żydów. Studia i Materiały” Centrum Badań nad Zagładą Żydów, IFiS PAN ul. Nowy Świat 72, pok. 120 00-330 Warszawa, www.zagladazydow.org e-mail: [email protected] Spis treści

Jacek Leociak, Dyskurs o pomocy...... 7 Studia Dariusz Libionka, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008)...... 17 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy...... 81 Grzegorz Berendt, Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”...... 110 Barbara Engelking, „...Zupełnie zdani jesteśmy na nich...” Relacja ratujących z ukrywanymi na przykładzie dziennika Feli Fischbein...... 144 Joanna Tokarska–Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi...... 170 Konteksty Marnix Croes, Zagłada Żydów w Holandii a odsetek ocalałych...... 217 Szymon Redlich, Moralność i rzeczywistość: metropolita Andriej Szeptycki i Żydzi w czasach Holocaustu i II wojny światowej ...... 241 Sylwetki Joanna Nalewajko-Kulikov, Trzy kolory: szary. Szkic do portretu Bernarda Marka...... 263 Materiały Alina Skibińska, Dariusz Libionka, „Przysięgam walczyć o wolną i potężną Polskę, wykonywać rozkazy przełożonych, tak mi dopomóż Bóg”. Żydzi w AK. Epizod z Ostrowca Świętokrzyskiego...... 287 Nie chcę ludziom na śmiech się pokazać, że Żydów u siebie chowałem...Sprawa Zdzisława i Haliny Krzyczkowskich – oprac. i wstęp Jacek Leociak...... 324 Wokół korespondencji Henryka Wolińskiego z Adolfem Bermanem – oprac. i wstęp Dariusz Libionka...... 367 „Znałam�������������������������������������������� tylko jedną żydóweczkę ukrywającą się…�”������������������������ Sprawa Zofii i Mariana Chominów – ������������������������oprac. i wstęp Agnieszka �H����aska...... 392 Paweł Dobrosielski, Opowiadanie Marka Hłaski „Szukając gwiazd” jako parabola Holokaustu i mityczne „wydarzenie początkowe” w twórczości pisarza...... 408 Marek Hłasko, Szukając gwiazd ...... 413 Z warsztatów badawczych Dagmara Swałtek, Dla płaszcza, walizki i jabłka. Zbrodnie na Żydach ukrywających się we wsiach Falkowa, Wieniec i Janowice w świetle powojennych dokumentów procesowych...... 421 Urszula Grabowska, Mariawici i Żydzi – rzecz o pomocy...... 442 

Iwona Kurz, „Ten obraz jest trochę straszliwy”. Historia pewnego filmu, czyli naród polski twarzą w twarz z Żydem...... 466 Sebastian Piątkowski, Oprawcy, prześladowcy, ratownicy. Problematyka Zagłady w aktach radomskiej ekspozytury ...... 484 Agnieszka Podpora, „Arbeit macht frei” – kilka uwag o genezie i podłożu ideowym hasła na podstawie książki Wolfganga Brücknera Arbeit macht frei: Herkunft und Hintergrund der KZ –Devise ...... 499 Punkty widzenia Tomasz Łubieński, Zasłyszane na prowincji...... 513 Michał Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”. Psychologia potocznego rozumienia historii...... 517 Aleksandra Ubertowska, „Zobaczyć Gorgonę” (o książce Giorgio Agambena).. 527 Wywiady O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady – z profesor Nechamą Tec rozmawia Małgorzata Melchior...... 539 In memoriam Bożena Szaynok, Sine ira et studio...Wspomnienie������������������������������� o Krystynie Kersten ...... 559 Recenzje A. Ubertowska, Świadectwo – trauma – głos. Literackie reprezentacje Holokaustu [Sławomir Buryła] ...... 565 Andrzej Wrzyszcz, Okupacyjne Sądownictwo Niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie [Jan�������������� Grabowski]...... 569 Doris Tausendfreund, Erzwungener Verrat. Jüdische�������� “�Greifer”������������������ im Dienst der Gestapo, 1943–1945 [��������������Jan Grabowski]...... 571 Ad van Liempt, Hitler’s Bounty Hunters. The Betrayal of the Jews [Jan�������������� Grabowski]...... 574 Bogusław Kopka, Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa [Marta Cobel-Tokarska]...... 576 Przyczynek do historii PPR. Na marginesie książki Piotra Huberta Gontarczyka, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy [Grzegorz Motyka]...... 581 Joanna Beata Michlic, Poland’s threatening other. The image of the Jew from 1880 to the present [Andrzej Żbikowski]...... 589 Varia Michał Horoszewicz, Dreyfussowie w Auschwitz...... 597 Omówienia Ukraina [Igor Szczupak]...... 603 Izrael [Witold Mędykowski]...... 615 Curiosa Marta Cobel-Tokarska, Bo „Żydzi nas atakują”...Tournée Jerzego Roberta Nowaka z wykładami potępiającymi „antykatolicką i antypolską książkę” Grossa..... 631 Noty o autorach...... 636 Table of contents

Jacek Leociak, Discourse on help...... 7 Studies Dariusz Libionka, Polish literature on organized and individual help to the Jews (1945–2008)...... 17 Jan Grabowski, Saving Jews for money – the help industry...... 81 Grzegorz Berendt, The Price of Life, the economic conditions of the existence of the Jews on the “Aryan side”...... 110 Barbara Engelking, “We are competely dependent on them...” – relations between the helpers and the hiding as exemplified by Fela Fischbein’s diary...... 144 Joanna Tokarska-Bakir, The unrighteous righteous, the righteous unrighteous.... 170 Contexts Marnix Croes, The Holocaust in the Netherlands and the rate of Jewish survival.... 217 Szymon Redlich, Morality and reality: the Metropolitan Andrey Sheptytsky and the Jews during the Holocaust and World War II...... 241

Profiles Joanna Nalewajko-Kulikov, Three colours: grey. Bernard Mark’s portrait sketch.... 263 Materials Alina Skibińska, Dariusz Libionka, “I swear to fight for a free and mighty Poland, carry out the orders of my superiors, so help me God.” Jews in the Home Army. An episode from Ostrowiec Świętokrzyski...... 287 I don’t want to expose myself to people’s laughter for hiding Jews in my place... the case of Zdzisław and Halina Krzyczkowski – edited and introduced by Jacek Leociak...... 324 On Henryk Woliński’s correspondence with Adolf Berman – edited���������� and introduced by Dariusz���������������� Libionka...... 367 “I knew just one little Jewess hiding...” The case of Zofia and Marian Chomin – edited and introduced by Agnieszka Haska...... 392 Paweł Dobrosielski, Marek Hłasko’s short story “Szukając gwiazd” [Searching���� for the stars] as a parable of the Holocaust and a mythical “initial event” in his writing ...... 408 Marek Hłasko, Searching������������������ for the stars...... 413 Research overview Dagmara Swałtek, For an overcoat, a suitcase and an apple. Crimes against Jews hiding in the villages of Falkowa, Wieniec and Janowice in the light of post-war trial documents ...... 421 Urszula Grabowska, The Mariavites and the Jews – on help ...... 442 

Iwona Kurz, “�This picture is a little horrific”. The story of a film, or the Polish nation face-to-face with the Jew...... 466 Sebastian Piątkowski, Murderers, persecutors, helpers. Holocaust issues in the files of Radom branch office ...... 484 Agnieszka Podpora, ”Arbeit macht frei” – several remarks on the genesis and the ideological background of the slogan on the basis of Wolfgang Brückner’s book Arbeit macht frei: Herkunft und Hintergrund der KZ –Devise...... 499 Points of view Tomasz Łubieński, Overheard in the provinces...... 513 Michał Bilewicz, Not only about “Fear”. The psychology of the common understanding of history ...... 517 Aleksandra Ubertowska, “To see Gorgona“ (on Giorgio Agamben’s book)...... 527 Interviews On help, saving Jews and Holocaust studies – Małgorzata Melchior’ interview with Professor Nechama Tec ...... 539 In memoriam Bożena Szaynok, Sine ira et studio... In memory of Krystyna���������������� Kersten ...... 559 Reviews A. Ubertowska, Testimony– trauma – voice. Literary representations of the Holocaust [Sławomir Buryła] ...... 565 Andrzej Wrzyszcz, Occupation-time German judiciary in the [Jan�������������� Grabowski]...... 569 Doris Tausendfreund, Erzwungener Verrat. Jüdische�������� “�Greifer”������������������ im Dienst der Gestapo, 1943–1945 [��������������Jan Grabowski]...... 571 Ad van Liempt, Hitler’s Bounty Hunters. The Betrayal of the Jews [Jan�������������� Grabowski]...... 574 Bogusław Kopka, Konzentrationslager Warschau. History and aftermath [Marta Cobel-Tokarska]...... 576 A contribution to the history of the Polish Workers’ Party. Notes��������������������� on Piotr Hubert Gontarczyk’s book, „Polska Partia Robotnicza. Droga���������������� do władzy” [The Polish workers’ Party. The road to power] [Grzegorz Motyka]...... 581 Joanna Beata Michlic, Poland’s threatening other. The image of the Jew from 1880 to the present [Andrzej Żbikowski]...... 589 Varia Michał Horoszewicz, The Dreyfuss‘ in Auschwitz ...... 597 Foreign reviews Ukraine [Igor Szczupak] ...... 603 Israel [Witold Mędykowski]...... 615 Curiosa Marta Cobel-Tokarska, Because the „Jews are attacking us..”. Jerzy Robert Nowak’s tour of lectures condemning the ”anti-Catholic and anti-Polish book” by J.T. Gross...... 631 Contributors...... 636