Publikacja została zrealizowana przy udziale środków finansowych: Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research; grant 2008-39 Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu operacyjnego „Promocja czytelnictwa” The Rothschild Foundation Europae�������; grant �3��08 Rada Naukowa: Michał Głowiński, Israel Gutman, Jan Jagielski, Szymon Rudnicki, Paweł Śpiewak, Nechama Tec, Jerzy Tomaszewski, ks. Romuald Jakub Weksler-Waszkinel, Feliks Tych Redakcja: Barbara Engelking, Jan Grabowski, Dariusz Libionka (redaktor naczelny), Jacek Leociak Sekretariat redakcji: Agnieszka Haska, Jakub Petelewicz Copyright © by Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Warszawa 2008 ISSN �895-24�X Wydawca Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” Centrum Badań nad Zagładą Żydów, IFiS PAN ul. Nowy Świat �2, pok. �20 00-330 Warszawa, POLAND www.zagladazydow.org e-mail: [email protected] Spis treści Jacek Leociak, Dyskurs o pomocy .................................................................... � Studia Dariusz Libionka, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008) ................................................ 17 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy ................. 8� Grzegorz Berendt, Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie” ........................................................................ 110 Barbara Engelking, „...Zupełnie zdani jesteśmy na nich...” Relacja ratujących z ukrywanymi na przykładzie dziennika Feli Fischbein ............................... �44 Joanna Tokarska–Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi ................................................................................................ 170 Konteksty Marnix Croes, Zagłada Żydów w Holandii a odsetek ocalałych ........................ 217 Szymon Redlich, Moralność i rzeczywistość: metropolita Andriej Szeptycki i Żydzi w czasach Holocaustu i II wojny światowej ...................................... 24� Sylwetki Joanna Nalewajko-Kulikov, Trzy kolory: szary. Szkic do portretu Bernarda Marka ......................................................................................................... 263 Materiały Alina Skibińska, Dariusz Libionka, „Przysięgam walczyć o wolną i potężną Polskę, wykonywać rozkazy przełożonych, tak mi dopomóż Bóg”. Żydzi w AK. Epizod z Ostrowca Świętokrzyskiego. ................................................ 28� Nie chcę ludziom na śmiech się pokazać, że Żydów u siebie chowałem...Sprawa Zdzisława i Haliny Krzyczkowskich – oprac. i wstęp Jacek Leociak ........... 324 Wokół korespondencji Henryka Wolińskiego z Adolfem Bermanem – oprac. i wstęp Dariusz Libionka ............................................................. 36� „��������������������������������������������Znałam tylko jedną żydóweczkę ukrywającą się�������������������������” Sprawa Zofii i Mariana Chominów – ������������������������oprac. i wstęp Agnieszka �����aska ............................................ 392 Paweł Dobrosielski, Opowiadanie Marka Hłaski „Szukając gwiazd” jako parabola Holokaustu i mityczne „wydarzenie początkowe” w twórczości pisarza ........ 408 Marek �łasko, Szukając gwiazd ..................................................................... 4�3 Z warsztatów badawczych Dagmara Swałtek, Dla płaszcza, walizki i jabłka. Zbrodnie na Żydach ukrywających się we wsiach Falkowa, Wieniec i Janowice w świetle powojennych dokumentów procesowych ...................................................... 42� Urszula Grabowska, Mariawici i Żydzi – rzecz o pomocy ................................. 442 6 Iwona Kurz, „Ten obraz jest trochę straszliwy”. Historia pewnego filmu, czyli naród polski twarzą w twarz z Żydem .................................................. 466 Sebastian Piątkowski, Oprawcy, prześladowcy, ratownicy. Problematyka Zagłady w aktach radomskiej ekspozytury .................................................. 484 Agnieszka Podpora, „Arbeit macht frei” – kilka uwag o genezie i podłożu ideowym hasła na podstawie książki Wolfganga Brücknera Arbeit macht frei: Herkunft und Hintergrund der KZ –Devise .................................................. 499 Punkty widzenia Tomasz Łubieński, Zasłyszane na prowincji ................................................... 5�3 Michał Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”. Psychologia potocznego rozumienia historii......................................................................................................... 517 Aleksandra Ubertowska, „Zobaczyć Gorgonę” (o książce Giorgio Agambena) . 52� Wywiady O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady – z profesor Nechamą Tec rozmawia Małgorzata Melchior ................................................................ 539 In memoriam Bożena Szaynok, Sine ira et studio...�������������������������������Wspomnienie o Krystynie Kersten ........... 559 Recenzje A. Ubertowska, Świadectwo – trauma – głos. Literackie reprezentacje Holokaustu [Sławomir Buryła] .................................................................. 565 Andrzej Wrzyszcz, Okupacyjne Sądownictwo Niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie [��������������Jan Grabowski] .............................................................. 569 Doris Tausendfreund, Erzwungener Verrat. Jüdische�������� �Greifer”������������������ im Dienst der Gestapo, 1943–1945 [��������������Jan Grabowski] .................................................... 571 Ad van Liempt, Hitler’s Bounty Hunters. The Betrayal of the Jews [��������������Jan Grabowski] ......................................................................................... 5�4 Bogusław Kopka, Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa [Marta Cobel-Tokarska] ............................................................................. 5�6 Przyczynek do historii PPR. Na marginesie książki Piotra Huberta Gontarczyka, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy [Grzegorz Motyka] .................. 58� Joanna Beata Michlic, Poland’s threatening other. The image of the Jew from 1880 to the present [Andrzej Żbikowski] .................................................... 589 Varia Michał �oroszewicz, Dreyfussowie w Auschwitz ............................................. 59� Omówienia Ukraina [Igor Szczupak] .................................................................................. 603 Izrael [Witold Mędykowski] ............................................................................ 6�5 Curiosa Marta Cobel-Tokarska, Bo „Żydzi nas atakują”...Tournée Jerzego Roberta Nowaka z wykładami potępiającymi „antykatolicką i antypolską książkę” Grossa .... 63� Noty o autorach ............................................................................................... 636 Table of contents Jacek Leociak, Discourse on help ...................................................................... � Studies Dariusz Libionka, Polish literature on organized and individual help to the Jews (1945–2008) ................................................................................................. 17 Jan Grabowski, Saving Jews for money – the help industry ............................... 8� Grzegorz Berendt, The Price of Life, the economic conditions of the existence of the Jews on the �Aryan side” ..................................................................... 110 Barbara Engelking, “We are competely dependent on them...” – relations between the helpers and the hiding as exemplified by Fela Fischbein’s diary .....�44 Joanna Tokarska-Bakir, The unrighteous righteous, the righteous unrighteous ... 170 Contexts Marnix Croes, The Holocaust in the Netherlands and the rate of Jewish survival ... 217 Szymon Redlich, Morality and reality: the Metropolitan Andrey Sheptytsky and the Jews during the Holocaust and World War II ................................... 24� Profiles Joanna Nalewajko-Kulikov, Three colours: grey. Bernard Mark’s portrait sketch ... 263 Materials Alina Skibińska, Dariusz Libionka, �I swear to fight for a free and mighty Poland, carry out the orders of my superiors, so help me God.” Jews in the Home Army. An episode from Ostrowiec Świętokrzyski........................... 28� I don’t want to expose myself to people’s laughter for hiding Jews in my place... the case of Zdzisław and Halina Krzyczkowski – edited and introduced by Jacek Leociak ........................................................................................ 324 On Henryk Woliński’s correspondence with Adolf Berman – ����������edited and introduced by ����������������Dariusz Libionka ................................................................ 36� “I knew just one little Jewess hiding...” The case of Zofia and Marian Chomin – edited and introduced by Agnieszka �aska ........................................... 392 Paweł Dobrosielski, Marek Hłasko’s short story �Szukając gwiazd” [Searching for the stars] as a parable of the Holocaust and a mythical �initial event” in his writing .............................................................................................. 408 Marek �łasko, Searc������������������hing for the stars ............................................................... 4�3 Research overview Dagmara Swałtek, For an overcoat, a suitcase and an apple. Crimes against Jews hiding in the villages of Falkowa, Wieniec and Janowice in the light of post-war trial documents ..........................................................................................