DE DEIS GENTIVM ut proxime ad antiquitatis elegantiam et varia et multiplex Historia, in doctrinam accedere uideantur: quorum ego non qua simul de earum imaginibus modo assequi cultum et elegantiam non confido, et cognominibus agitur, vbi plu sed neque aemulari, nedum imitari praesumo. rima etiam hactenus multis igno Alios uero ex eloquentiae uiretis frondes ac ta explicantur, et pleraque flosculos adeo studiose colligere, ut aliud nihil in clarius tractantur. his offendas, quam foliorum et florum AD D. HERCVLEM ESTENSEM II. uersicolorum meram luxuriem: et si quando ex his FERRARIENSEM DVCEM IV. fructus decerpere hi uelle uidentur, eorum LILIO GREGORIO GYRALDO tantummodo colores, et exteriorem corticem Ferrariensi Auctore. excerpant, nihil certe saporis, aut interioris et maturi succi ut gustasse, uix libasse uideantur. At Syntagmatum decem et septem huius Operis, ac plerique alii huc illuc uagantes, id agunt, ut rerum monstrosas quasdam animalium formas effingant, quae singulis tractantur seriem, proxima post quae nusquam sint: ut mihi persimiles uideri Praefationem pagella indicabit. possint Chimaeris et Hippocentauris: uel pictae illi Accessit quoque omnium quae toto opere tabulae, in qua Hercules Ioue satus monstra uitae continentur, domare ac propellere fingitur. Inter hos et alii nominum et rerum locuples Index. sunt, qui uersus et poemata pangunt, non theatris, aut illorum tabulis minus uaria et prodigiosa: LECTORI. qualis certe anthropographia, uel Zodiacus Si tibi profuerint lector studiose libelli, illorum, qui omnem uitam suis poematibus In medium pridem quos mea Musa dedit: complecti uoluerunt. Sed fortasse dicas, Princeps Gaudeo, non fuerit noster labor irritus omnis, doctissime, Hui senex et aege Lilius delirat: Quod sic accendit nostra lucerna tuam. quorsum nunc ista? Dicam sane: Ego quoque Sin secus acciderit, fructus nec carpseris ullos, dum uolo hoc quidquid est reliqui cadentis ac Gaudeo sic etiam: nam uoluisse sat est. prope iacentis uitae producere, non ualde horum Hac ratione etiam haec de Dis Syntagmata prodo, dissimile Opus hoc tempore confeci: quo opere Ne podagra ingenium, ceu mea membra, secet. sum omnes omnium pene gentium de Deis superstitiosas religiones complexus. non Cum Caesariae Maiestatis gratia et priuilegio ad genealogias Deorum dico, sed et nomina et quinquennium. cognomina, effigiesque, insigniaque, et quae patria cuique est, sacra quoque atque cerimonias. quod BASILEAE, PER IO- Opus (quoniam illud tibi offerimus) si ita tibi annem Oporinum. uisum fuerit, ut exscriptum edatur, et sub tuo nomine in uulgus appareat, in lucem dabo: uel supprimam potius, ut cum lucifugis [p.II] blattis [p.I] et tineis conquiescat. Vtcunque, nescio an hoc LILIVS GREGORIVS GYRALDVS D. multi quidem studii, iugis lectionis, et laboris HERCVLI DVCI FERRARIAE immensi libro testatus ero magis me uixisse, an Felicitatem, et S. P. D. potius eo citius celeriusque interiisse. Sed res cedat quomodocunque: liber tibi dicatus est. Mirum est, Dux Maxime, quantum ab interitu Igitur Princeps optime, hoc accipe qualecunque Pici et Manardi, uirorum in omni disciplinarum tuo nomini munus oblatum, nec ex re illud, sed ex genere sine controversia eminentissimorum me uoluntate, et animi in te mei propensione metire, sensim et indies sentiam deficere, et paulatim magnum certe et ingens, si minus preciosum, ea interire. qua ex re fit, ut hac tam imbecilla ratione perpendes. Non illud tamen in hoc libro omnium articulorum ualetudine oppressus, mireris uolo, Dux eruditissime, quod non a nunquam ne tantulum quidem temporis a Demogorgone illo famigerato meam de Deis meditando, uel aliquid in literarum studiis narrationem sum scribere exorsus, quem moliendo quiescam, ut me posteritati uixisse uetustissimum Deorum putauit Buccatius, unum ostendam: atque adeo omnium quae habere (ut puto) secutus Lactantium, seu Lutatium possum, non modo ueterum, sed nostrorum grammaticum: nam quos caeteros citat, non etiam temporum scripta auidus et curiosus minus mihi ignoti, quam ipse est Demogorgon. euoluo. quorum equidem nonnullorum quaedam Ergo Lactantius in commentario libri quarti ita perfecta, ac summo studio elaborata conspicio, Statianae Thebaidos ita scribit super ea poetae uerba: Et triplicis, inquit, mundi summum: iuxta uerum etiam Latini uocem illam interpretantes, picturam illam ueterem, in qua haec tormenta principem Deum, et opificem et fabricatorem descripta sunt, et ascensio ad Deum: Deum dicit Deum appellarunt, aliisque huiusmodi nominibus. Demogorgona summum, cuius nomen scire non Sed de his hactenus, mi Princeps optime, ne te licet: infiniti autem philosophorum magnorum pluribus obtundam. Vale. per se etiam confirmarunt, reuera esse praeter hos Deos cognitos qui coluntur in templis, alium principem et maxime dominum, caeterorum numinum ordinatorem, de cuius genere sunt soli Sol atque Luna: caeteri uero qui circunferuntur, Astra nominantur, quae eius clarescunt spiritu, maximis in hoc auctoribus Pythagora et Platone, et ipso Tagete conuenientibus. haec quidem Lactantius, quibus uerbis motus ipse mecum saepe et diu cogitaui, quis hic magnus Deus Demogorgon, quem nusquam gentium inuenio, praeterquam apud hunc unum grammaticum, et illum secutum Buccatium, et post hos recentes quosdam et minutos scriptores: cum tamen ideo omnes uel latine uel graece qui de Deis et Deorum natura scripserunt, euoluerim, et in primis M. Tullium, et Phurnutum, et cum his Platonis Dialogos, et simul nostros scriptores, qui contra gentium Deos scripsere, si qua forte tam magni Dei sese mihi notitia offerret, nusquam inquam apparuit. Quare mihi potius uisum est Demogorgonis uocem in dhm…ourgon conuertere, qua uoce Plato caeterique uiri magni usi sunt, Deum summum et opificem cunctorum significantes, cuius etiam Dei nomen et Hebraeorum religio occultum, nec uulgatum esse uolebat, nam quod Buccatius Gorgon ait terram significare, et Demon Deum, sua est ipsius Buccatii interpretatio, partim uera, et partim falsa, sed tota praepostera. Quo fit, ut saepe miratus sim, nescio quos, qui tantam illius Genealogiis auctoritatem impenderint, ut non illas modo in testimonium citent, sed etiam (ut audio) interpretati sint. Non tamen equidem inficias ierim, Ioannem Buccatium hominem fuisse studiosissimum, et elegantis [p.III] ingenii, ut ea ferebant tempora, ingeniosum etiam et eruditum, sed non in latinis, et eo minus in graecis is fuit, qui in proprio idiomate, hoc est in Hetruscis, patrio scilicet, et uernaculo sermone, in quo soluta oratione omnes ante et post eum qui scripserunt, magno post se interuallo reliquit, ut ueras illas esse credam aetatum conuersiones, et temporum periodos, quas philosophi quidam prodiderunt, quibus ad summum quaeque perueniunt, et dein in praeceps paulatim dilabuntur, et corruunt: quod non modo de caeteris rebus omnibus, sed et in bonis artibus, et literarum, militiaeque, plane contigisse uidemus. Sed de his satis. Certe Demiurgum, non Plato solum et Trismegistus Hermes, Irenaeus, et alii, [p.IV] RERUM QVAE HOC LIBRO CONTINENTUR, Catalogus.

Tota haec historia XVII Syntagmatibus distinguitur, et primo quidem summatim haec continentur:

De Deis in uniuersum, et qui primi deos colere instituerunt, et quam uarie de deis philosophi senserunt. Tum de deis Miscellaneis et Topicis, demum quam uaria et diuersa a priscis pro deis culta sunt. Syntagma primum. De Ioue, Belo, Ammone, et caeteris. Syntagma II. De Iunone, Hymenaeo, et Talassio. Syntagma III. De Caelo, Saturno, Rhea, Magna matre, de Bona dea, de Vesta, de Iano et Vertuno deis. Syntagma IV. De Neptuno, et uxore, et aliis deis aquaticis, itemque de Nymphis, deque Aeolo, et uentis. Syntagma V. De Plutone et Proserpina, caeterisque Inferorum deis. Syntagma VI. De Apolline, et uariis diuinationum generibus, et de Aesculapio, et Musis, et Aurora. Syntagma VII. De Baccho, et Osiride, et Priapo. Syntagma IIX. De Mercurio, et Somno, etc. Syntagma IX. De Marte, Bellona, Victoria, de Hercule, deque Martis et Herculis uxoribus. Syntagma X. De Minerua. Syntagma XI. De Diana, et Iside, et Latona. Syntagma XII. De Venere, Cupidine, Gratiis, Adonide et Vulcano. Syntagma XIII. De Cerere, et Triptolemo. Syntagma XIV. De Daemonibus, Geniis, Lemuribus, Laribus, Laruis, Pane, Satyris, Themide, Lamiis, caeteris. Syntagma XV. De Fortuna, multiplicique eius numine ac potestate, de Nemesi Rhamnusia, et Adrastea. Syntagma XVI. De Sacrificiis, de templis, sacerdotibus, et festituitatibus, item de expiationibus, supplicationibus, lectisterniis, aliisque eiusmodi: de mortuorum inferiis: demum particularis Sacrificiorum descriptio. Syntagma ultimum. [p.1] uti Sol, Luna, Coelum, Terra, Mare, communia Historiae Deorum Gentilium sunt omnibus, licet aliis apud alios nominibus SYNTAGMA PRIMVM, LILIO GREGORIO appellentur: ita eadem ratione unus est Deus, GYRALDO autore. cuius ubique uis est et prouidentia, omnia alit, AD D. HERCVLEM ESTENSEM II. sustinet, exornat: alii tamen apud alios sunt ritus FERRARIAE DVCEM 17. legibus instituti, aliae caerimoniae, alia nomina, Inter multos qui hac tempestate se Theologos alia symbola, obscure quidem a primis auctoribus nuncupari uolunt, constans sane opinio inualuit, condita et consecrata, uni tamen supremo et ut eorum nullus qui se mansuetioribus Musis, hoc praepotenti quae aptari et conuenire debent, est humanitatis studiis addixerit, habeatur uerus quorum omnium interpretationem et ac sincerus Christianae pietatis et religionis cultor: explicationem non facile, nec sine periculo cum tamen et hoc ipso tempore et esse plerosque, quilibet disquirere, uel praesumere potest: quod et ante actis seculis plurimos fuisse uideamus, qui non pauci freti ingenio facere uolentes, in uarias huiusmodi professioni cum addictissimi fuerint, superstitiones inciderunt. Et ut huius aetatis ne in praeclaros tum morum, tum sanctimoniae meminerim, plures antiqui Deos confinxere, ita ut splendore uiros euaserunt. Sed ego cum eius usque ad XXX milia haberi prodiderint, et inter impietatis notam ne subirem, a teneris usque hos CCC Ioves. Hinc merito Dionysius et annis omni nisu conatuque laborauerim: tum Eusebius, aliique per modum negandi Deum maxime nunc mihi cauendum uideo in hac mea definiunt, ut nulla dicant mundi opera Deum esse, iam ingrauescente annis, et affecta morbis aetate, hoc est, neque Coelum, neque Aethera, neque et hoc iniquo praesertim tempore, atque adeo hac Solem, neque Lunam, neque Stellarum fulgores, scriptionis parte, qua gentilium Deorum nomina neque Elementa, neque uniuersum denique, et et cognomina et imagines statasque cerimonias quae in eo sunt, mundum deum esse, sed Dei rudi admodum et tumultuoso stilo, meo scilicet, ipsius esse opera. Alii rursus poluqeÒthta, id est, collectas persequi institui: quam quidem plurium deorum impietatem fugientes, nimio impietatis calumniam me duobus his argumentis inquirendi studio in ipsam impietatem, quasi in facile euasurum sum arbitratus. Et primo, quod uoraginem quandam delapsi sunt. Hoc certe tibi, Hercules, omnium quos nouerim principes, modo Euhemerus, Messenius an Tegeates, nunc Christianae religionis obseruantissimo, nostram non quaero, et Abderites Protagoras, simili modo hanc qualemcunque lucubrationem dicamus, et Theodorus Cyrenaicus, et Melius Diagoras cuius uel solum nomen mihi erit pro Mineruae peccauere, et alii apud antiquos, utinam et non clypeo: altero, quod paucioribus quam per me plurimi hoc nostro quoque tempore. Hunc igitur fieri potuit, in prima libri fronte meam ascripsi, ego unum Deum, quem dixi, qui totam molem quam erga unum Deum sententiam fidemque et istam cum omni elementorum instrumento, nunc habeo, et ad ultimum usque spiritum sum corporum, spirituum, uerbo quo iussit, ratione habiturus: quam etiam (quoniam homo sum) qua disposuit, uirtute qua potuit de nihilo nihilominus moderandam corrigendamque expressit, et colo et ueneror. unum inquam censurae piorum patrum, id est Pontificum, Deum, aeternum patrem, potestate, sapientia subiectam esse uolo. aeternum filium a patre genitum, amore aeternum Neminem adeo rudem, adeoque feris moribus, spiritum ab utroque procedentem, illumque et ab omni cultu tam alienum esse puto, qui in ipsum trinum et unum, uel, ut ™mfatikotšrwj et hoc omne quod cernitur oculos attolens ac expressius dicam, ›na qeÕn ™n tri£di, kaˆ intuens, Deum unum sempiternum increatumque tri£da ™n mon£di, pio ac sanctorum eius totius conditorem et opificem Christianorum consensu tota anima et mente, et gubernatoremque non esse fateatur, ipsumque predicabo, et continue adorabo. Huius unius Dei eundem ui sua ac immensa potestate cuncta et nobis nomen sufficit ad diuinitatem, eiusque regere et moderari: unumque potius ad totius maiestatem implorandam et celebrandam: nisi ipsius moderationem et regimen, quam plures, cum distinctionis interdum causa personas ipsas quem Deum omnes uocauere: Deum inquam, qui nuncupamus, Patrem et Filium et Spiritum mens est aeterna perfectae uirtutis, cui nihil sanctum, quod nomen CHRISTVS in sacra accedere, nihil decedere potest ad perfectionem, expiationis ablutione discipulos inuocare docuit. proptereaque illum optimum maximum, et nec Deo nos nostro, ut gentes, tot nomina et omnipotentem et esse, et quotidie pio instituto numina imposuimus: Vnus inquam, unus Deus inuocari uidemus. Et cum unus sit, nefas est est: nec quod nos patšra, kaˆ lÒgon, kaˆ existimare, alios apud alios esse deos, [p.2] seu ¤gion pneàma dicimus, plures deos intelligimus, barbaros illos, seu Graecos atque Romanos. Sed ut aduersus nos calumniantur Hebraei. Vnum deinde nomen filii ueneramur, per coelestem nomen non habere, cuius notionem nos mortales nuntium matri Virgini significatum, IESV: a sacra habere possimus: eius enim substantia nomen est et coelesti regia unctione graece CHRISTVS ipsius, atque etiam e contrario, nam sicut eius appelatus, a quo Christianum [p.3] nomen substantiae noticiam habere non possumus, propagatum est: Hebraice uero Messias, seu quoniam si eam cognosceremus, ei similes Meschias. Sed quoniam Deos gentium scripturi efficeremur: ita nec eius nominis cognitionem sumus, par uideri posset, ut hoc loco habere possumus. Scito tamen, eius nomina subsignaremus, qua ratione nostra religio attributa esse: nomen enim quatuor litera[p.4]rum sanctissimae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus operationibus eius peculiare est, ideoque ostendit sancti nominibus uti consueuit. Sed quoniam haec eius noticiam nescio quo pacto perfectiorem, a plerisque prodita sunt, et inter eos Isidorus libro illique magis accommodatam, prout noster Etymologiarum VII commode colligit, ea ipsa intellectus concipere facilius potest: quare ex hoc missa faciam: Hebraea tantum, et pauca quidem ipso nomine eius omnia procedunt nomina. attingam, idque breuissime, ne duris et Ideoque etiam Hebraeo nomine stridentibus uerbis te fastidio afficiam, et quod Semhammemphoras uocatum est, non quod ante me et alii hoc fecere. Primum ergo et nomen sit ex ipsius substantia, sed quod nos ita sanctissimum Dei nomen apud Hebraeos ex uocamus, prout nostra facultas comprehendere quatuor eorum literis constat

 Iheuhe, potest, cum altius penetrare non possit. Scire quod nomen Hebraeis nefas est ore pronunciari: igitur debes, XII, et XLII literarum nomina sed pro eo illud similiter quatuor etiam literarum proprie non esse nomina, quae illarum literarum enunciare soliti sunt , id est Adonai, numero constent, sed quodlibet eorum sunt uerba quod numero plurium effertur, ab Adon, id est diuersa, quae uerum quidem ostendunt. atque Dominus. Verum enimuero sanctum illud nomen hactenus Rhabbenus. Moses uero Aegyptius in et est et uocatur tetragr£mmaton, ineffabile et libro More inscriptus, Omnia (inquit) nomina inexplicabile: nostra uoce, id est humana, minus creatoris et opificis in libris omnibus inuenta, ab potest. quo enim modo Iheuhe in articulatam effectibus deriuata sunt, praeter unum illud nostram loquendi normam deducere possumus. Iheuhe, quod est nomen peculiare creatori Quidam tamen Ioua pronunciant, unde et Iouis altissimo: et propterea uocatur nomen uolunt esse deriuatum: quos iure et merito Semhammophoras, id est, nomen expositum. Sed sanioris capitis homines rident. Alii rectius Iehoua hoc planius idem qui supra Rhabbenus in eo qui enunciant, quod apud antiquos quosdam inscribitur, Arcanorum reuelator: Attende, inquit Hebraeos legimus hac figuratione notatum, tribus nomen quatuor literarum, prout eius est scriptio uidelicet Iod literis, quae circulo concludebantur, (sic enim nostra Hebraica litera scribitur supposito puncto, seu accentu Chamez, hoc

) Iehoua, uel Iheuhe, ipsum Deum modo # . Sed postquam de hoc nomine generantem significare. et quia non potest esse tetragrammaton aliquid dicere coepimus, libet hic generans absque eo qui generatur, necessario tibi quaedam affere, quae etsi nescio quo modo amor a generante in generatum est, et contra superstitiosa uidentur, quoniam tamen non sunt a procedere debet: quoniam si hoc non esset, non nostris penitus aliena, non indigna uisa sunt generaret: et si non procederet amor a generato in relatu. Antonius urbis Romae Cos. an is postea generantem, et si distingueretur generatus a Imperator fuerit ignoro, Rhabbenum quendam generante, duae substantiae essent. propterea nos Haccados, tunc celebrem Hebraeorum doctorem uolumus generantem et generatum unam esse rogasse fertur, ut de quatuor literarum Dei substantiam: et perinde necesse est, ex altero in nomine, et de XII, ac item de XVII quid sentiret alterum procedere amorem. Ea propter ex hoc exponeret. Illi Rhabbenum respondisse ferunt, ut Semhammephoras deriuatum est nomen XII scribit doctor Nehumias Haccanae filius, in literarum, estque Pater Filius et Spiritus sanctus, epistola Arcanorum ad filium: Quod Antonine quod nomen in lingua nostra Hebraica XII literis petis de ueritate instrui, eius scilicet quod scribitur. Quoniam uero non inuenitur aliquid in significat nomen quatuor literarum, nomen XII, Deo, quod non sit Deus, ex nomine XII literarum et nomen XLII, tibi significo: haec scias uelim emanat nomen XLII literarum, quod est, Pater arcana et diuina esse, quae omnibus hominibus deus, Filius deus, Spiritus sanctus deus, Trinitas in clam esse debent. Sed quoniam te ex iis esse unitate, et unitas in trinitate, (quae in hebraeo, intelligo, cui tuto arcana creduntur, consentaneum non latino sermone, sunt XLII literae.) Notare ratus sum, tui similibus huiusce modi res autem debebis, haec nomina esse ex diuinis patefacere (neque enim talibus hominibus arcana arcanis, quae a quibuscunque occultari debent, haec occultanda sunt). Quare sic habeto, Deum quousque ueniat Messias, iustus noster. Illa tibi patefeci, tu uero fortiter occule. haec Rhabbenus. se angelus deorum: uel ut alii conuerterunt, Et Sedenim apud Hebraeos nomen XII literarum profectus est angelus Dei: uel ut uulgata habet hoc modo profertur, Ab ben ueruah haccados. editio, Tollensque se angelus Domini, qui quod sic interpretatur, Ab pater, Ben filius, praecedebat. at uero LXX interpretes ita, ™xÁre Veruah haccados et Spiritus sanctus: uel ut alii d Ð ¥ggeloj toà qeoà Ð proporeuÒmenoj. pronunciant, ueruah haccades, hoc est spiritus Sedenim de LXXII his nominibus nos non sanctitatis, genere neutro, ut et Graeci ¤gion loquemur, quoniam eorum magis mihi commenta pneàma. Verum enimuero, ut nomine XII uidentur, qui Cabalae operam nauant, quam literarum quatuor literarum nomen exponere eorum qui pie Deum colunt, ac simplici, castaque consueuerunt antiqui Hebraei, ita nomen ipsum et pura mente uenerantur. Nam et decem eorum XII literarum exponebant nomine XLII literarum: modos et figuras comminiscuntur, ita ut pene in id quod Moses Aegyptius Maymonis filius infinitum procedant, adeo (si fari liceat) ut magis pluribus ostendit. sed nos paucis contenti erimus, insanire, quam Deum docere uelle uideantur: inter [p.5] quae et hoc ait: Nouit autem quicunque quibus etiam LXXII nominibus et Dauidis regis intellectu uiget, non posse aliquo modo fieri, ut psalmorum uersiculos singulos singulis annectunt. uerbum unum constet ex XLII literis. et paulo Quo mihi magis mirum uidetur, nonnulla bene post idem subdit: Dicebantur uero ista uerba nata ingenia etiam nunc esse, et superioribus multarum literarum unum nomen, propter unam annis fuisse, qui in huiuscemodi [p.6] plusquam rem quam significabant. et mox idem: Erant labyrintheis Maeandris, ut sic dicam, desipere autem haec duo nomina magno adiumento studeant, nisi quatenus Iudaeis per suamet arma homini ad cognoscendum Creatorem. tum deinde respondere possint. subiungit: Quicunque eius nominis scientiam Sed iam mittamus has Hebraeorum de Dei habet, et sibi in illo cauet, mira sortitur: quae non nominibus, ut aiunt ipsi, figurationes: et est cur ego hic repetam. Porro nomen XLII quanquam uideretur forte non ab re mihi literarum quidam sic interpretati sunt, Pater Deus, Christiano, et sacris Christi, utinam non immerito, filius Deus, Spiritus sanctus Deus, tres in uno, et initiato, non alienum esse diuina nomina unus in tribus. Sed hanc de summa trinitate recensere, quibus nostra Ecclesia uti consueuit, in sententiam ex his sacris nominibus Athanasium in praepotentem Deum appellando. Sed adeo in eis Symbolo expressisse, uerisimile uidetur. Habent recensendis sudasse uidemus, ut alios nunc praeterea Iudaei et alia Dei immortalis nomina mittam, Dionysium magnum illum Areopagitam, quatuor literarum, inter quae et ista sunt: Adonai, ut omnino mihi abstinendum duxerim. Te igitur, ut diximus: Ehie, id est, qui fui, sum, et ero, licet si curiosius fortasse scire desideras, ad ipsius nostri aliter interpretentur: Agla, et alia quaedam, Dionysii uolumina, et eorum qui illa tum graece sed non arabaha othioth, ut ipsi dicunt, id est, tum latine interpretati sunt, relego. Sed unum illud non tetragrammata. Scribit praeterea Algazelus praecipuum et mysticum est nomen apud nos librum de nominibus Dei, aliique. tetragrammaton IESV, in quo omnis potestas et Est et Dei nomen Hebraeis El, Eloha: unde est uis diuina significatur, cui omne genu flectitur, ut Elohim in plurali, id est Dei, ut saepe in sacris ait ueritatis praeco, coelestium, terrestrium et literis legimus, quo trinitatis mysterium plane infernorum. confirmatur. nam et cum singulari uerbo Porro nec illud te latere uelim, non modo coniungitur, ut illud statim in fronte Geneseos: In Hebraeis, barbaris et Graecis, sed et Latinis et principio creauit Elohim, id est, Dii. sed et Christianis, et quibusque ferme nationibus, Dei huiusmodi plura extant exempla, in sacra nomen tetragr£mmaton esse. et de Hebraeis Hebraeorum scriptura. Est et Makëm Dei iam quidem dictum est, et Christianis: nunc nomen, et locum significat: quia Deus immortalis pleroque commemorabo. A Latinis primum Deus ubique locorum praesens est. Dayyan etiam Deus, appellatus est, a Graecis QeÕj, ab Aegyptiis QwÝq id est iudex, appellatus est: et Czadik, hoc est et QeÝq, et per contractionem nonnunquam iustus: item Sadai, id est, qui sufficit, et nullo trium literarum Qëq, ut etiam apud Hebraeos indigeat, omnibusque suppetat: Hannum, hoc est aliquando obseruatum est. Persae SÚrh Deum gratiosus et pius, uocatus est. Sed huiusmodi sylua uocant: Tyrrheni, seu Hetrusci Es¦r, tametsi hebraeorum nominum adeo est aspera et quidam cum diphthongo scribant, ut Hesychius et senticosa, ut admodum difficilis uideatur nostris Annius. Magi 'Ors¾, Arabes 'All¦ , Assyrii hominibus: quare pauca de multis satis erit, hic 'Ad¦d, Mahometes et Turcae 'Agdˆ, populi nuper tibi annotasse. Sunt et LXXII Dei nomina, quae reperti Zimˆ, et si qui alii fortasse sunt, quorum iidem ipsi Hebraei se elicuisse gloriantur ex tribus nomina ad meam nondum noticiam peruenerunt. Exodi uersiculis, cap. XIIII. ubi legitur, Et mouit Caeteris ergo missis, par esse uidetur, nostram et graecam uocem, hoc est Deus et qeÕj, breuiter quae Deo ipsi tantummodo debetur: apud gentes interpretari. Deum ex Latinis nonnulli a dando uero et profanos latre…a et doule…a eodem deductum nomen arbitrantur, quod scilicet Deus sensu, pro seruitute capiuntur. has Theologi omnia det. Alii, quod ei nihil desit. Sunt qui ¢pÕ nostrates distinxere, et latre…an, toà dšouj, hoc est a metu et timore inflexum ØperdoÚleian, et doule…an dixerunt, primam uelint: id quod Statius Papinius in Thebaide et in Deo attribuentes: alteram, id est hyperdulian, Satyrico Petronius Arbiter innuere uidentur, cum Virgini matri: reliquam diuis et sanctis. Est et ita canant: Primus in orbe Deos fecit timor, seu graecis frequens telet¾, qua uoce et Latini metus, ut alii legunt. Alii a graeca uoce, id est nonnunquam usi sunt. Est et nostris ueneratio, et qeÕj, deflexum putant. Sedenim qeÕn Plato in adoratio, et si quae alia eiusmodi sunt. Sed iam Cratylo, et eius interpres Proclus, ¢pÕ toà qe‹n, quod instat agamus. hoc est a currendo deduci arbitrantur. nam cum Cum Deos gentium, et eorum cognomina hoc homines uiderent Solem, Lunam, Astra, Coelum libro complecti proposuerim, quantum imbecilles ipsum, currendo semper circumuolui, Deos esse et animi et corporis uires patientur, uisum est non arbitrati sunt: hoc est, ut Plato ait, ¢pÕ taÚthj incongruum, nec ab re fore, si quaedam altius tÁj fÚsewj tÁj toà qe‹n, qeoàj aÙtoÝj repetam, quae de Deis antiqui uiri doctissimi ™ponom£sai, hoc est, ab hac ipsa tali currendi statuerunt, ut facilior uia praeparetur ad ea quae natura Deos nuncupauere. Moschopelus ex deinceps tractanda sunt. Diligentissimus ac Aristotelis sententia ab eodem uerbo deducit qšw. probatissimus omnium Graecorum consensu sed elementa ait semper currere. Alii qeoÝj par¦ historiae scriptor Diodorus Siculus: De deis, tÕ qšomai, quod speculor significat, quoniam in inquit, et qui eos primi colere docuerint, et quid Deo ipso et diuinitate tanquam in speculo cuncta de illorum immortalitate senserint, paucis propter cernantur. Cornutus, seu Phornutus, [p.7] ¢pÕ rei difficultatem exprimi non potest. Verissime tÁj qšsewj deriuari scribit, hoc est, a positione. quidem illi Diodoro et gentili, et in errorum DEVS ergo, ut Seruius etiam notat, generale tenebris uersanti: sed uerum Deum colentibus nomen est omnibus: nam inquit, quod graece non ita difficile, ut ex iis quae nostri scriptores dšoj, latine timor uocatur: unde Deus dictus est, contra gentium religiones pridem docuerunt. quod omnis religio sit timori. Nunc cum Dei Scribit D. Cyprianus in eo, quod idola [p.8] dei nomen exposuerim, addendum tibi, quibus non sint: Hoc (inquit) ita esse, Alexander magnus uocabulis diuinitatis cultus appelletur, ut res tota insigni uolumine ad matrem suam scribit, metu constet. A Latinis primum Religionem uocatam suae potestatis, proditum sibi a priis hominibus, a uidemus: quod nomen, si M. Tullium sequamur, a sacerdote secretum: quod maiorum Regum relegendo deducitur, id est diligenter retractando: memoria seruata sit, inde colendi et sacrificandi si Lactantium audiamus, a religando, quod ritus inoleuerit. Haec ille. obstricti et religati Deo simus. Si uero Aurelium Cum igitur Deorum gentilium nomina et Augustinum audire malumus, a religendo, quasi cognomina non tam interpretari, quam ridere probe eligentes. Quod si Massurio Sabino et uanitatem meditarer, uariae eorum opinones sese Gellio stemus, a relinquendo deducitur. nam id mihi offerebant: quarum hic nonnullas breuiter religiosum esse statuunt, quod propter afferre placuit, ab eaque exordiri, quam in sanctitatem remotum ac sepositum a nobis sit. id Asclepio Aegyptius ille Hermes ter maximus quod et Macrobius asserit, ex Ser. Sulpitii attulit, qua alios ait deos a Deo illo maximo et sententia: A relinquendo, inquit, religio dicta, ut a summo sanctos, alios ab hominibus: quae uerba carendo Ceremonia: tametsi cerimoniae ab aliis a qui audit, ut a me posita sunt, putare posset, dici Ceretanis dicantur. Transfertur hoc religionis de simulachris deorum, quia opera sunt (ut uocabulum ad alia quaeque, quae summa animi magnus uates et rex canit) manuum hominum. at integritate peraguntur, ad excessum usque. ille uisibilia et contrectabilia simulachra, uelut Vocatur et Sanctitas, et Pietas, ut est in primis corpora deorum esse asserit, in quibus inesse apud Ciceronem de Natura deorum. haec graece quosdam spiritus inuitatos, qui aliquid ualeant siue et eÙsšbeia et qrhske…a dicta est, utpote a ad nocendum, siue ad desideria eorum nonnulla Thracibus Orpheo scilicet primum in Graeciam complenda, a quibus eis diuini honores et cultus aduectam: quae et a furore, notissima uoce Orgia obsequia deferebantur. Sed haec ab Aurelio dicuntur, ab Orphicis primum et Bacchicis Augustino in VIII. de Ciuitate Dei redarguta et usurpata. Sed et ex nostris quidam Deorum explicata sunt. quare nos Aegyptiorum theologia cultum uocauere, graecam illam uocem referentes quid hac de re sentiret, potius afferamus: qeosšbeian. Est et uocabulum illud iam aeque Aegyptiorum inquam, qui Platone teste, se latinis et graecis Christianis usitatum, latre…a, aliorum antiquissimos haberi uolunt. tametsi non desunt, qui id inficiantur, Graecosque in Titanes uocati sint. Sed horum Atlantidum Aegyptum cum alluuionis et cataclysmi reliquam theologiam in IIII. a Diodoro, et in II. temporibus, tum aliarum cladium causa de Praeparatione Euangelica ab Eusebio leges. transmigrasse prodiderunt. Hi ergo, ut Diodorus nos, ut contigerit toto hoc libro, nomina et et Eusebius tradunt, deorum genus primum apud cognomina recitabimus. se extitisse uolunt, duosque deos in primis Augilae, et ipsi Africae populi, nullos deos affirmabant, Osirin et Isin: illum solem, hanc putarunt praeter defunctorum manes, a quibus lunam interpretantes. dein eorum caeteram responsa petere solebant, sepulchris incubantes, turbam commenti, adeo ut non modo homines et ut Mela aliique prodiderunt. rationis expertes animantes, sed et hortensia ipsa Phrygum item theologia de Deorum origine, his et holera pro deis habuerint et coluerint. Non non ualde absimilia asserebat, eodem Diodoro et dissimilia a Lactantio in secundo, et Herodoto, et Eusebio testibus: de qua, cum Cybelis cognomina Strabone, et Iuuenale, ut alios mittam, traduntur. interpretabor, plura referam. Aethiopes, qui et ipsi antiquissimi feruntur, se Persarum quae de Deis fuerit sententia, primos etiam deos coluisse affirmabant: quod afferamus. Persae nec statuas, nec aras erigebant: uerisimile etiam Diodoro uidetur, quod eorum deos uero, ut Strabo scribit, putabant, Coelum, sacra omnibus gentibus grata extiterunt: atque quem Iouem existimabant: Solem colebant, quem ideo Homerus quoque Iouem et deos caeteros Mithran uocabant: de quo in Apolline, quae multa induxit suo carmine, tum ad sacra quae eis de collegimus, recitabimus. colebant item Lunam et more fiebant, tum ad odorum suauitatem Venerem, et Ignem, et Tellurem, et uentos, et commigrare solitos. Eadem sacrorum ratione illis aquam: quibus quomodo rem sacram facerent, a deis concessum existimabatur, ut semper liberi cum de sacrificiis agemus, pluribus disseremus. fuerint, neque unquam bello uicti, nec ab exteris Iudaei quoque, ut Cornelii Taciti uerbis agam, regibus subacti. Sed quoniam Aethiopum fuit mente sola, unumque numen intelligunt: regio amplissima, uarii iccirco apud ipsos deorum profanos, qui Deûm imagines mortalibus materiis cultus et sacra fuere. quidam enim apud eos in species hominum effingant: summum illud et sempiternos deos, alii mortalis et corruptibilis aeternum, neque mutabile, neque interiturum. naturae participes esse putauere. mitto, qui nullos igitur nulla simulachra urbibus suis, nedum esse deos credidere, ut praesenti nostro negotio templis sunt: non regibus haec adulatio, non alieni. caesaribus honor. Sed quia sacerdotes eorum tibia Ad haec Phoenices de deis et rerum principio tympanisque concinebant, hedera uinciebantur, miranda tradiderunt, quae in eorum theologia uitisque aurea templo reperta, Liberum patrem leguntur, quam primum Phoenicum [p.9] lingua coli, domitorem orientis, quidam arbitrati sunt, exquisitissime conscripsit Sanchuniathon nequaquam congruentibus institutis: quippe Liber Berytius, uir inter antiquissimos connumeratus: festos laetosque ritus posuit, Iudaeorum mos quem uel ante tempora Troiana floruisse, absurdus sordidusque. haec quidem Tacitus, prodiderunt Porphyrius Tyrius philosophus in mendaciorum (ut ait Septimius) [p.10] IIII. eorum quos aduersus Christianos libros loquacissimus: cui et Plutarchum in Symposiacis euomuit, et Eusebius Pamphili libro primo paria scribentem uidemus, recte necne, nunc non Praeparationis euangelicae. Eam theologiam est discutiendi locus. Philon Byblius, non ille Hebraeus, in Graecam Ceterum et Germani prisco tempore, ut idem linguam transtulit: licet Cyrillus Alexandrinus in etiam Tacitus scribit, nec deos cohibere VI. eorum quos contra Iulianum Caesarem parietibus, neque in ullam humanioris speciem scripsit, non Philonem, sed Iosephum Hebraeum assimilare, ex magnitudine coelestium fas scribere uideatur. uerum librariorum hoc erratum, arbitrabantur. Sed de his hactenus. nimis quippe non auctoris putauerim. Certe multos Phoenicum longus sermo foret, si omnium nationum omnes deos legimus, Dagona, Chamum, etc. sententias hac in re afferre uellemus: et propterea Atlantides etiam, qui (ut notissimum est) nos incaepta nostra sequamur. Scribit Isidorus, Africae populi sunt, tum pietate et religione apud Graecos Cecropem primum omnium Iouem insignes habiti sunt, tum et erga aduenas et appellasse, simulachra reperisse, aras statuisse, peregrinos hospitalitate commendati fuerunt. hi uictimas immolasse, uisis (inquit) nequaquam ab se deorum genus manasse asserebant, idque istiusmodi rebus in Graecia. At uero Didymus in credi uolebant. Primum uero deum oÙranÕn, id libris ™xhg»sewj pindarikÁj, colendorum est Coelum, apud se regnasse praedicabant: et deorum auctorem primum fuisse Melissea plures duxisse uxores, et quibus XLV liberos Cretensium regem scribit, qui et illis primus sustulit, praecipueque ex Titea XVII, qui a matre sacrificauit, ac ritus nouos sacrorum ac pompas induxit. Hic autem Melisseus duas filias habuit, fuerint, aut qua specie, hactenus (scribit Amaltheam et Melissam, quae Iouem infantem Herodotus) ignoratum est, nisi nuper atque heri, aluerunt: et dein Melissam Magnae matri ut sic dicam. nam Hesiodus atque Homerus, quos sacerdotem a patre constitutam, unde et eiusdem CCCC non amplius annis ante me (ait Herodotus) matris antistes Melissea ueteribus nuncupabatur. opinor extitisse, fuere, qui Graecis deorum haec quidem et Lactantius. de Melissa tamen, sobolem introduxerunt, eisque et cognomina et dum Nymphas scribemus, plura dicturi sumus. honores et diuersa officia et figuras attribuerunt: Alii Iouem ipsum fuisse uolunt, qui rerum potitus alii Orpheum existimauerunt, qui hos aetate in tantam insolentiam uenerit, ut ipse sibi fana antecesserit. Scribit D. Epiphanius, non modo uir multis in locis constituerit: ut est in sacra Ennii sanctitate insignis, sed et eruditione, cum primum historia traditum. Nam cum ipse Iupiter terras falsa religio per daemonum maleficia innouata est, circumiret, in quamcunque regionem ueniret, et deorum simulachra expressa, quemque pro reges et principes, ut eorum populos hospitio sibi artificii sui materia deus sibi effinxisse: figulum ex et amicitia iungeret, cum ab eis digrederetur, luto et argilla, fabrum lignarium ex ligno, iubebat fanum construi hospitis sui nomine, quasi aurificem ex auro, argentarium ex argento et ita posset amicitiae et foederis memoria ceteros simili ratione: amplius uero conseruari. Sic constituta sunt multa templa, ab unumquemque proprium affectum ad formae amicis et hospitibus cognominata: ut Ioui oculorum similitudinem descripsisse. Athabyrio, Labradaeo, Laprio, Casio, et aliis, ut sanguinarium quendam uirum, Martem: mox referemus. atque ita ille ambitiosus sibi adulterum et adulteram, Pandemum Venerem, id diuinos honores comparauit, quae copiosius a est communem et uulgarem: tyrannum, Victoriam Lactantio prodita sunt. deam extulisse: sordidum autem, et huiusmodi Hoc quoque loco id tibi significandum duxi, rebus inhiantem, Saturni imaginem praescripsisse: quinam deorum filii a gentibus uocarentur: nam et effoeminatos et molles, Cybelem et Rheam, in sacra Mosis historia deorum filii dicuntur, et propter fluxus multiplicis mixturae a corporibus: Dei filii, uario licet modo, quem nobis ingeniose gulosum uero, aut gulosam, Dianam uenatricem et pie explicat Augustinus ultimo capitulo libri XI. proposuisse: bibacem et ebriosum, Bacchum: de Ciuitate Dei. Scribit uero Lactantius, de iis qui aerumnosum, Herculem: sectantes promiscuos montium fluuiorumue dicti sunt filii, non uideri coitus, Iouem et Apollinem, et eiusmodi reliquos. consentaneum, ex rebus sensu carentibus posse Sed cum eos nos qui se deos primum coluisse generari: sed eos potius significari, qui nati sunt ex existimauerunt, attulerimus, de industria silui, his hominibus, qui uel montibus, uel fluuiis, et quae in sacra historia Hebraeorum et nostra locis nomina indiderunt. id enim fuit apud ueteres pariter traduntur, ne fontanam limpidissimam maxime usitatum. Hinc Atlas, Auentinus, cloacae immitterem. Nostrae uero huic tractationi Tiberinus, Inachus, et similia. conuenire uidetur, ut philosophorum etiam et Fuerunt et, qui hos in daemonas succubos et eorum qui sapientes habiti sunt, sententias de deis incubos retulerunt, quod scilicet potestas ea malis breuiter recenseamus. Scribit Origines libro spiritibus ante CHRISTI aduentum permissa aduersus Celsum quinto, Mundum quosdam esset: sed et post Christum, ut aliqui astruunt, de uniuersum, deum esse affirmasse: et Stoicos Merlino, aliisque nonnullis. Minutius Felix in eo quidem primum Deum esse mundum, et libro, qui Octauius inscribitur, eos ait quorum Platonicos secundum, ex caeteris Graecis aliquos uirtutes miramur, ac eos qui repentine aduenerint, tertium mundum dixisse. At nos hic potius de coelo [p.11] cecidisse dici: terrae autem, quod singulorum philosophorum quas opiniones et ignotis parentibus natos, Terrae filios nominemus. sententias legimus, afferamus. quod et Tertullianus, et Fabius Quintilianus, Inter hos primus habitus Thales Milesius, qui aliique tradunt, uarie licet, ut Politianus et Merula. Deum dixit mentem, qui ex aqua cuncta Gellius praeterea praestantissimos uirtute, formauerit, nec principium nec finem habiturus. prudentia, uiribus, appellatos Iouis filios: [p.12] ferocissimos et immanes, et ab omni humanitatae Anaximander, et ipse Milesius, Praxiadae filius, alienos, tanquam e mari genitos, Neptuni filios. stellas et astra deos esse coelestes putauit. nihil hic Sed et Seruius Neptunum prodigiorum omnium diuinae menti attribuit, ut ait Augustinus. Sed patrem scribit: Hinc etiam fit, ait, ut Cicero in primo de Natura deorum, eius ait quotiescunque desunt parentes, redeatur in opinionem fuisse, natiuos deos esse longis generalitatem. Sic et peregrinos, Neptuni filios interuallis orientes, occidentesque. Vt uero ait dicimus, quorum ignoramus parentes. Vnde Epiphanius, infinitum uoluit esse uniuersorum autem singuli deorum extiterint, an cuncti semper principium: ex hoc enim omnia fieri, et in ipsum materiam, de qua omnia fierent: sed aerem ipsum resolui. compotem diuinae rationis, sine qua nihil ex eo Anaximenes, Eurystatae filius, et ipse Milesius, fieri possit: Augustinus, plura Simplicius. At uero infinitum aera dixit, cui omnes causas attribuit, et Diogenes Babylonius exponendi curam habuit: deos ex aere ortos, ut ait Augustinus. At M. ante Iouis partum, et exortum Mineruae: et hoc Cicero Aera ipsum Deum statuisse scribit, alii genus caeterarum rerum uocabula esse ait, non aethera dixere. deorum, ut auctor est Arnobius. Democritus Abderites Deum existimauit Cleanthes Assius, Stoicus, aethera esse statuit mentem esse igneam, et mundi animam. Sed ab summum Deum: ut uero Arnobius ait, mentem his diuersa Tullius, imagines et earum circuitus in modo, animum modo, modo aethera, plerunque deorum numero refert, ita ut imagines atomos rationem Deum esse disseruit. Straton, Naturam intelligat. Democritus (inquit Arnobius) quamuis statuit deum, ut idem prodit Arnobius. atomorum primus inuentor, nonne plerumque Antisthenes Atheniensis, multos quidem esse ait naturam quae imagines fundat, et intelligentiam, populares deos, unum tamen naturalem, summae Deum loquitur? totius artificem. Pythagoras, Mnesarchi filius, Deum ita definiuit: Chrysippus Cilix (nam a quibusdam Solensis, ab animus, qui per uniuersas mundi partes, aliis Tarsensis dictus) Stoicus, nunc naturalem uim omnemque naturam commeans atque diffusus, ex diuina ratione praeditam, nunc diuinam quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiant. necessitatem Deum praedicabat. Zeno uero Sunt qui scribant, ipsum unum tantum Cittieus, diuinam naturalemque legem deum esse principium, et Deum ipsum esse. Plutarchus in putauit, et simul (ut Arnobius tradit) aethera: Numa: Pythagoras, inquit, primum principium, interdumque rationem uult omnium esse neque sensui neque perturbationi subiectum, sed principuum. Idem interpretando Iunonem aera, mentem inuisibilem et increatam esse censuit. Iouem coelum, Neptunum mare, ignem esse Eius quoque discipuli, Lysis et Philolaus, diuersa Vulcanum, et caeteros similiter uulgi deos dixere: alter numerum ineffabilem, alter (ut sic elementa esse monstrando, publicum grauiter dicam) maximi intimique numeri summitatem. arguit et reuincit errorem. Vt uero scribit Origines communis certe omnium opinio tenet, eum in ™n tù perˆ filosofoumšnwn, hos Deum numeris Deum constituisse, et ut Origines scribit, putasse principium omnium, corpus purissimum, monada Deum putauit, et sine hac nihil factum et per omnia ipsius prouidentiam penetrare. esse. Xenophanes, Orthomenis filius, Colophonius, Archelaus Apollodori, uel ut alii dicunt, omne quod esset infinitum, adiuncta mente, Miltonis, Atheniensis physicus, ex terra omnia Deum esse uoluit. Theophrastus, unum et facta dicit, ut ait Epiphanius: eamque uoluit uniuersum, omneque, Deum Xenophanem dixisse uniuersorum esse principium. prodidit, ut pluribus ostendit Simplicius in Pherecydes quoque, eodem auctore tradente, Physicis. terram dixit ante omnia factam fuisse. Parmenides, Pyretis filius, Eleates, Heraclitus Ephesius, deos ex igne credidit, ut commentitium quiddam coronae similitudine Varro et Augustinus tradunt. Origenes efficit, quam stef£nhn appellat, continentem intelligibilem dixit ignem. Simplicius idem ardorem lucis, orbem qui cingit coelum, quem sensisse Hippasium Metapontinum tradit. Deum uocat, in quo neque figuram diuinam, Anaxagoras, Hegesibuli filius, Clazomenius, neque sensum (ait Cicero) quisquam suspicari discipulus Anaximenis, homoeomerias rerum potest. nam bellum, discordiam, et cupiditatem, principia putauit, ut Lucretius cecinit, et notant caeteraque generis eiusdem ad Deum reuocat, cum Epiphanio alii plerique. hic et diuinum quae uel morbo, uel somno, uel obliuione, uel animum sensit omnium rerum quas uidemus uetustate delentur. Sed de Parmenide et Melisso effectorem: ita quidem Augustinus. alii uero fere consentanea assert Simplicius in primo infinitam mentem Deum statuisse scribunt, quae Physicorum, eorum etiam uersus et uerba per seipsa moueatur. Hunc tamen, quod solem ascribens. Idem et ex Alexandro ait, a Parmenide lapidem ignitum dixisset, morte mulctarunt libros duos conscriptos, in altero de ente uno Athenienses. intellectibili obscure et iuxta ueritatem, in altero Prodicus Ceus quatuor elementa deos statuit, et iuxta uulgi opinionem plura statuit. Epiphanius Solem et Lunam, [p.13] ut Epiphanius scribit. ex Parmenidem ait statuisse, infinitum unum esse iis enim uitalem uirtutem existere credebat. omnium principium. Idem uero de Melisso ita Diogenes Apolloniates, Anaximenis alter retulit: Melissus, inquit, Ithagenis filius, Samius auditor, Aerem quidem dixit rerum esse genere, unum [p.14] infinitum esse uniuersum, nihilque firmum esse natura, sed omnia Aristoteles Stagirites, non est Platonem corruptibilia in potentia. Leucippus eadem pene, doctorem secutus. nam secum ipse dissidere, et omniaque imaginaria esse, nihilque uere, sed sibi inuicem repugnantia dicere et sentire uidetur. apparere, ut remus in aqua inflexus. in summa tamen, unam mentem mundo praeesse, Empedocles Agrigentinus, quatuor naturas, ex et omnium [p.15] causam statuit. Alia quidem quibus omnia constare censet, diuinas esse uoluit, Cicero: sed omnino certi aliquid de Deo, ab quas et nasci et extingui perspicuum, et sensu Aristotele afferre non possumus, licet in hoc omni carere, ut in primo de Natura deorum tradit multi laborauerint, inter quos Franciscus Picus Cicero. Origenes uero ait, Empedoclem meus in libro de Prouidentia. constituisse litem et amicitiam, et unitatis Speusippus, ex Platonis sorore natus, uim intelligibilem ignem, uniuersi principia. Simplicius naturalem, animalem, qua omnia regantur, Deum utraque commiscuit, hoc est quatuor elementa, et esse statuit, ut in octauo scribit Arnobius. litem et concordiam: quo loco et eius uersus affert Alcmaeon Crotoniates, Soli et Lunae, Cicero, et Plato in Theaeteto Eadem Diogenes reliquisque sideribus, animoque praeterea Smyrnaeus, uel Cyrenaeus, ut ait Epiphanius. diuinitatem dedit: qui, ut ait Cicero, non sensit, Idem et Theodorus, qui ¥qeoj cognominatus est. sese mortalibus rebus immortalitatem dare. dicebat enim nugas esse, qui de deis sermones Ecphantus Syracusius, Deum mentem et habentur, nec eos esse: quare omnes ad furta, animum esse existimauit, ut Origenes scribit. periuria et rapinas hortabatur. ac ne quidem pro Epicurus Atheniensis, ex atomis deos suos patria mori: unam enim patriam mundum esse. et constituit, et eos quidem corporeos putauit, ab felicem, bonum dicebat: infelicem fugiendum hominibus tamen discretos, hominum tamen esse, etiam si sit sapiens: et fatuum diuitem figura. Origenes ex Epicuri sententia, sempiternos praeferendum. haec Theodorus, ut ait deos et incorruptos ait, sed nihil prouidere. M. Epiphanius. Tullius libro secundo de Natura deorum de deis Protagoras Abderita, negabat sese omnino ab Epicuro constitutis: Non sunt, inquit, dei iis habere de Deis quid liqueat, sint, non sint, corporibus, ut aut casus, aut ictus extimescant, aut qualesue sint. morbos metuant, ex defatigatione membrorum: Xenocrates Chalcedonius libros scripsit de quae uerens Epicurus, monogrammos deos dixit, Natura deorum, in quibus nulla species diuina quod semper iidem sint, nec ira laetitiaue mutari. descripta est. Deos octo esse prodidit, quinque in tractum ab eo picturae genere uidetur, quod stellis uagis, unum qui ex omnibus sideribus, monochroma est, unius semper coloris, de quo septimum Solem, octauum Lunam constituit. Ex Plinius libro XXXIII., et XXXV. Naturalis Pyrrhone Eliensi nihil certi haberi potest, nec ab historiae. uel ut Nonius Marcellus exponit, macie eius sectae philosophis. pertenues, ac decolores: tractum ait a pictura, Plato Atheniensis, qui omnium eius sectae quae priusquam coloribus corporetur, lineis ex philosophorum sapientissimus iudicatus est, plane umbra fingitur. Lucilius, Vix uiuo homini, ac monarchiam defendit, nec aethera, nec rationem, monogrammo. et idem alibi, Quae pictas aut naturam, sed ut est, Deum appellat, ab eoque monogrammi. Quasi id dicat Cicero, Deos qui mundum hunc perfectum, mirabilemque esse semper sint eiusdem tenoris. et de deo Epicuri fabricatum. quem noster est secutus M. Cicero, et canis Lucretius: Nec bene pro meritis capitur, nec imitatus, ut alicubi de Natura deorum, et de tangitur ira: et reliqua, quae ait idem poeta. Arrisit Legibus. quin et in Consolatione sua de morte ita haec monogrammi uox Erasmo, ut in sua filiae Tulliae, Deum ita definit: Nec uero Deus Prouerbia induxerit. ipse, qui intelligitur a nobis, alio modo intelligi Brachmanae, Indiae sapientes, Deum lumen potest, nisi mens soluta quaedam et libera, et dicebant, non ut Solem, uel ignem, sed rationem, segregata ab omni concretione mortali, omnia qua occulta mysteria sapientibus uidentur, ut ait sentiens, et omnia mouens. Nihilominus Platonis Origenes. quoque sententiam uariam fuisse cum alii, tum in Stoici utplurimum Deum diuinam substantiam, iis quae Philosophumenon inscripsit, ostendit intelligibilem, et igneam esse decreuerunt, forma Origines: certe et in Dialogis uarius est, pro carentem, sed transmutari in quaecunque uelit, et uaritate loquentium. assimilem fieri. Origines quidem contra Celsum Xenophon Socraticus formam Dei ueri negabat libro quarto, uidetur Stoicos dicere deos putasse uideri posse, et ideo quaeri non oportere, ut corporeos. Iidem philosophi astra et coelestia prodit Arnobius: qui et Aristonem Stoicum omnia quae mouentur, deos putabant: quod et similiter ait, Deum omnino comprehendi non Lactantius scribit. M. Tullius in primo de Natura posse, affirmasse. deorum, ostendit quantum inter se dissiderent, nec modo Zenonem secum ipsum, sed et illius Mentem, Spem, Honorem, Clementiam, Fidem, sectatores, Aristonem, Cleanthem, Perseum, aut (ut Democrito placuit) duos omnino Poenam Chrysippum, et Diogenem Babylonium. et Beneficium, maiorem ad socordiam accedit. Aristoteles Ponticus, uaria de deo agens, ut Fragilis et laboriosa mortalitas in partes ista scribit Arnobius. nam alias mundo, alias menti digessit, infirmitatis suae memor, ut portionibus tribuit principatum. coleret quisque quo maxime indigeret. itaque Heraclides Ponticus, Platonicus, suos libros nomina alia aliis gentibus, et numina in iisdem fabulis refersit, et tum [p.16] mundum, tum innumerabilia reperimus: inferis quoque in genera mentem diuinam esse putauit, et mutabilem Dei descriptis, morbisque et multis etiam pestibus, formam esse uoluit: quin et terram et coelum in dum esse placata trepido metu cupimus. et cetera deos retulit. Arcesilaus Deum solum dixit assequi non minus impia, quam ridicula. Sed hic posse ueritatem, minime uero hominem, ut ait Panegyristae uerba de Deo subscribam, [p.17] Epiphanius. magis aliquanto pia quam Plinii: Te, inquit, M. Varro Terentius, Deum ait se arbitrari summe rerum sator, cuius tot nomina sunt, quot Animam esse mundi, ipsumque mundum Deum gentium linguas esse uoluisti: quem enim te ipse esse. mox adiungit: mundum diuidi in partes duas, dici uelis, scire non possumus: siue in te quaedam id est in coelum et terram: et coelum ipsum uis mensque diuina est, quae toto infusa mundo, quoque bifariam, in aethera et aera: terram uero in omnibus miscearis elementis, et sine ullo aquam et humum, e quibus summum esse extrinsecus accidente uigoris impulsu, per te ipse aethera, secundum aera, tertium aquam, infimam mouearis: siue aliqua supra omne coelum potestas terram: quas omnes quatuor partes animarum es, quae hoc opus totum ex altiore Naturae arce esse plenas, in aethere et aere immortalium, a despicias: te inquam oramus. et reliqua. summo autem circuitu coeli, usque ad circulum Poetarum uero opiniones hic tibi non Lunae aethereas animas esse astra ac stellas, ascripserim, quoniam nec fixae nec ratae sunt easque coelestes deos non modo intelligi esse, sed sententiae: nunc hanc, nunc illam, pro persona uel etiam uideri. Inter Lunae uero gyrum, et tempore, aliaue occasione, afferunt, ut ex Homero nimborum ac uentorum cacumina, aereas esse et Vergilio in primis, caeterisque colligimus. animas: sed eas animo, non oculis uideri, et uocari Orpheus tamen et Musaeus, Hesiodusque, aliique Heroas, et Laruas, et Genios. haec quidem pauci, ut in Poetarum historia ostendimus, breuiter ex Varrone. Has itaque de deis opiniones nonnihil attulisse uidentur, sed sublustri luce. At philosophorum, ex multis paucas collegimus. Sed his omnibus mihi longe sapientius Simonides Tertullianus Septimius, uir acutus et eruditus, Ceus, poeta lyricus, de Deo Hieroni Siciliae longe paucioribus in Apologetico recensuit: tyranno respondisse uidetur. cum enim de ipso Inuentum, inquit, solummodo Deum, non ut Hiero quaesiuisset, quid, aut qualis Deus esset, inuenerant, philosophi disputauerunt, ut et de deliberandi sibi unum diem postulauit, cum idem qualitate et de natura eius et de sede disceptarent. ex eo postridie quaereret, biduum petituit, cum Alii (ait) incorporalem asseuerant, alii corporalem, saepius duplicaret numerum dierum, admiransque ut tam Platonici, quam Stoici. alii ex atomis, alii ex Hiero quaereret, cur ita faceret? Quia quanto, numeris, sicut Epicurus et Pythagoras. alii ex igne, inquit, diutius considero, tanto mihi res uidetur qualiter Heraclito uisum est. et Platonici quidem obscurior. atque ita tacendo Simonides mihi curantem rerum, contra Epicurei ociosum et uidetur sapientius de Deo statuisse, quam caeteri inexercitum, et, ut ita dixerim, neminem humanis philosophi. Hanc tamen eandem sententiam rebus, positum uero extra mundum. Stoici, qui Tertullianus in Apologetico Thaleti ascribit, his figuli modo extrinsecus torqueat molem hanc uerbis: Quid enim Thales ille princeps intra mundum: Platonici, qui gubernatoris physicorum, sciscitanti Craeso de diuinitate, exemplo intra illud maneat quod regat. certum renunciauit? commeatus deliberandi saepe Sed gentium deos commemoranti, liceat et frustratus. Hactenus ille. Plinii ridiculam pene de deis sententiam ascribere. Sed ut institutum de Deis sequamur, a me Is igitur libro secundo ita propemodum scribit: susceptum, multa M. Cicero ex Stoicorum Effigiem formamque quaerere, imbecillitatis sententia in secundo de Natura deorum enumerat: humanae reor. Quisquis est Deus, si modo est inter quae ea est reposita ratio, quae physica alius, quam scilicet Sol, et quacunque in parte, appellata est, ex qua plurima deorum multitudo totus est sensus, totus est uisus, totus auditus, effluxit, qui specie humana inducti fabulas poetis, totus animae, totus animi, totus sui. Innumeros si non et historicis, suppeditauerunt, et hominum quidem credere, atque etiam ex uirtutibus uitam omni superstitione referserunt: quae uetus uitiisque hominum, ut Pudicitiam, Concordiam, quidem opinio non modo Graeciam, sed et nostros, et totum denique orbem oppleuit, ut sunt ab aliis. Alii porro Dei qui non essent in XVI procedente Opere ostendemus. his regionibus ascripti, ab eodem Martiano et Martianus libro secundo Nuptiarum, cum Seruio ¥zwnoi uocati fuerunt, quasi non animaduertisset M. Tullium in secundo de continerentur in his XVI zonis, id est circulis: de Diuinatione, ex Hetruscorum disciplina coelum in quibus quidem deis alio loco non multo post XVI regiones diuisisse, Deos Deasque plerasque disseremus. ex his XVI regionibus enumerat, quam particulam Fuerunt qui deos breuius hac diuisione hic ego ascribam: alio enim, quam Varro, quamue notarent, Coelestes, Terrestres, Infernos, Marinos, Hierocles, et alii, Deos recenset. ita ille igitur: In Fontanos, Fluuiales. Scaeuola uero, apud XVI (inquit) discernitur coelum omne regiones, in Romanos uir doctissimus, ut Augustinus in IIII. quarum prima sedes habere memorantur post de Ciuitate Dei refert, deorum tria genera tradi ait: louem dei Consentes, Penates, Salus ac Lares, unum a poetis, alterum a philosophis, tertium a Ianus, Fauores, Opertanei, Nocturnusque. In principibus ciuitatis. Primum genus nugatiorum secunda itidem mansitabant, praeter domum fuisse dicit, quod multa de deis fingerentur Iouis, quae ibi quoque sublimis est, ut est in indigna, etc. His commode afferre possumus eam omnibus praediatus, Quirinus, Mars, Laris theologiae diuisionem, quam M. Varro in libris militaris: Iuno [p.18] quoque ibi domicilium Antiquitatum diuinarum humanarumque rerum possidebat, Fons, et Nymphae, deique fecisse legimus apud Augustinum: Mythicon Nouensiles. Sed de tertia regione unum placuit scilicet, hoc est fabulosum: Physicon, id est corrogari. nam Iouis secundani, et Iouis opulenti, naturale: et politikÕn, id est ciuile. Primum ait Mineruaeque domus illic sunt constitutae. Sed mendacissimum, et turpissimum: secundum a omnes circa Iouem fuerant in praesenti. populis remotum, parietibus inclusum: [p.19] Discordiam uero, ac Seditionem, quis ad sacras tertium ciuile et populare, ab antiquis institutum. nuptias corrogarit? praesertim cum ipsae primum pertinet ad theatra, secundum ad Philologiae semper fuerint inimicae. De eadem mundum, tertium ad urbes et sacerdotes. igitur regione solus Pluton, quod patruus sponsi Scribit Dionysius Alicarnasseus libro secundo est, conuocatur: tunc Lympha syluestris, Antiquitatum Romanos, uidelicet ueteres, Mulciber, Lar coelestis, nec non Familiaris, et poetarum commenta de deis eiecisse, quibus Dei Fauor, ex quarta regione uenerunt. Corrogantur inter se pugnantes dissidentesque, et adulteria ex proxima transuersis sic domibus coniugum perpetrantes, eiusmodique facere finguntur, quae regum, Ceres, Tellus, Terraeque pater, Vulcanus, non modo de deis ipsis, sed nec de uiris quoque Genius: uos quoque Iouis filii, Pales et Fauor, probis digna essent ut dicerentur. Similia his et cum Celebritate Solis filia, ex sexta poscimini: Eusebius Pamphili scribit in Praeparatione nam Mars Quirinus, et Genius, superius sunt Euangelica. Aegre fert M. Cicero libro secundo de postulati: sic etiam Liber, ac Secundanus, et Pales, Natura deorum, sub persona Q. Lucillii Balbi, uocantur ex septima. Fraudem quippe ex eadem commenticios deos ita institutos. ita enim ait: post longam deliberationem placuit adhiberi, Videtisne igitur, ut a physicis rebus bene atque quod crebro ipsi Cyllenio fuerit obsecuta. Octaua utiliter inuentis, ratio sit tracta ad commenticios et uero transcurritur, quod ex eadem cuncti superius fictos deos? Quae res genuit falsas opiniones, corrogati, solusque ex illa ueris fructus adhibetur. erroresque turbulentas, et superstitiones pene Iunonis uero Hospitae Genius, accitus ex nona. aniles. Et formae enim deorum nobis, et aetates, Neptune autem, Lar omnium cunctalis, ac Nerita, et uestes, et ornatus noti sunt: et caetera quae tuque Conse, ex decima conuenistis. Venit ex subiungit. Quin etiam Varro, Antiquos ait altera Fortuna, et Valetudo, Fauorque, Pauore et simulacra deorum et insignia ornatusque finxisse, Manibus refutatis: quippe hi in conspectum Iouis quae cum oculis animaduertissent hi qui adiissent non poterant aduenire. Ex XII. Sancus doctrinae mysteria, possent animam mundi ac tantummodo aduocatur. Fata uero ex altera partes eius, id est deos ueros animo uidere: postulantur: caeteri quippe illic dei Manium quorum qui simulachra specie hominis fecerunt, demorati. Ex bisseptena Saturnus, eiusque hoc uideri secutos, quod mortialium animus, qui coelestis Iuno consequenter acciti, Veiouis ac Dei est in corpore humano, simillimus est immortalis publici ter quino ex limite conuocantur. Ex ultima animi, tanquam si uasa ponerentur causa regione, Nocturnus, Ianitoresque terrestres notandorum deorum, et in Liberi aedem similiter aduocati. Atque hactenus de XVI coeli oenophorum sisteretur, quod significaret uinum, regionibus, Martiani ipsius uerbis potius, quam per id quod continet id quod continetur: ita per uel nostris uel a Crinito interpolatis, ut ab eo deos simulachrum, quod formam haberet humanam, quosdam commemoratos uideres, qui minime significari animam rationalem, et quod uelut uase natura ista soleat contineri, cuius naturae Deum Celsum VII. scribit, Persas, Scythas et Lybicos, uolebant esse, uel deos. haec ex Varrone. Adhaec atque Syros, neque statuas arasque, sed nec et suos colores deis, et aetates attribuebant, ut in templa et simulachra intueri solitos: quo loco secundo Plinius ostendit: quo loco irrisa deorum multa acutissime disserit. At uero et illud quidam multitudine, alios ex eis creditos scribit quaerunt, quo pacto uana hominibus irrepserit grandaeuos, semperque canos, alios iuuenes atque religio, quae homines Deos et nominarit et pueros, atri coloris, aligeros, claudos, ouo editos, coluerit. et quanquam alibi attigi, paucis tamen et et reliqua. Porphyrius quoque philosophus, cum hoc tibi loco ascribendum duxi, quod eam Graeci Deus (inquit) lux sit, et ignem aethereum habitet, et Latini pluribus sunt executi. Rudes ergo et nulloque sensu capi possit, lucida quidem materia, simplices homines cum quosdam inter ipsos aut crystallo, Parioue lapide ad cernerent, qui magna et admiranda uel uirtutum, comprehendendum lumen ipsius excipiunt. auro uel caeterarum rerum praeclara facinora uero ignis, illaque immaculata natura intelligitur. efficerent, illos ipsos plusquam homines, hoc est multi autem nigris lapidibus inuisibile illius Deos putabant: uel ut fieri solet, interdum in substantiae significarunt. Hominis quidem admirationem praesentis potentiae ac fortunae, formam deis attribuerunt, quoniam Deus ratio. siue ob beneficia etiam quibus erant affecti, ac Pulchros fingunt, propter eminentissimam et bene ad humanitatem compositi. deinde cum indeficientem illius pulchritudinem. Diuersis reges ipsi his chari fuissent, quibus uitam praeterea figuris et aetatibus, et alios sedentes, et composuissent, magnum sui desiderium mortui alios stantes, mares alios, alios foeminas, aut reliquerunt: unde et simulachra primum eorum uirgines, aut coniuges: diuerso quoque amictu finxerunt ad solatium. inde etiam defunctorum simulachra constituebant, ut eorum diuersitates memoriam colere coeperunt, ut etiam in significarent. Quin et alio loco idem Porphyrius, Sepulchralibus ostendimus. hinc M. Cicero de quae deis attribuantur, ea allegorice interpretanda Natura deorum inter alia et hoc: Suscepit autem docet: quam rem et Eusebius Pamphili repetit. uita hominum, consuetudoque communis, ut Sunt etiam qui tradant, gentes effingere solere beneficiis excellentes uiros in coelum fama ac suos deos, prout earum erant instituta [p.20] et uoluntate tolleret. Hinc (inquit) Hercules, hinc mores. unde Lacedaemonii plerosque deos Castor et Pollux, hinc Aesculapius, hinc Liber. deasque armatos afformabant, quia ipsi armis haec Cicero. delectarentur. Phoenices, quia mercimoniis et Sed illam quoque ethnicorum superstitionem mercaturae dediti erant, deos cum nummariis tibi significandam, antequam caetera aggrediar, loculis effingere solebant, eo quod ipsi duxi, qua existimabant singulas in homine [p.21] pecuniosum beatum putabant: itaque caeterae partes, et membra, singulos deos obtinere, ut ait nationes. Atque adeo hinc est factum, ut mihi in Placiades Fulgentius: Iouem caput, Mineruam Syntagmatibus his nonnihil laborandum sit, ut oculos, Iunonem brachia, pectus Neptunum, haec de deorum habitu et ornatu, picturaque cinctum Martem, renes et inguina Venerem, antiquorum, figmenta patefacerem, irridendi pedes Mercurium, sicut Democritus in scilicet et exsibilandi causa: quanquam et uereor, Physiologumenis scripsit. unde Homerus ait, ne et aliqui mihi (ut hoc nunc tempore permulti Ômmata kaˆ kefal¾n ‡keloj diˆ sunt, qui alio res transferunt, pie institutas) uitio teryikeraÚnJ, uertant, tot diuorum diuarumque imagines, tot ¥rei d zènhn, stšrna d poseid£wni. effigies, non in templis modo et sacrarum aedium hoc est, Oculos et caput similis Ioui parietibus parum honeste et sancte confictas, sed terpsicerauno, Marti cingulum, et pectus passim etiam locis publicis et profanis, et Neptuno. Nam et Tyberianus poeta in Prometheo irreligiosis. At de istiusmodi magis mutire fabula ait, deos singula sua homini tribuisse. Quin possumus, quam palam loqui: et idcirco satius ea et Seruius in Bucolicis Virgilii etiam illud fuerit Harpocrati et Angeronae consignare. Illud obseruat, ideo a poeta dictum, Cynthius aurem certe non praetermittam, nos, dico Christianos, ut uellit, quia auris Memoriae consecrata sit, quod et aliquando Romanos, fuisse sine imaginibus in Plinius scribit: quam auris partem antestantes, seu primitiua, quae uocatur, ecclesia. Nam Varrone attestantes (utroque enim modo legimus) reo teste, et Augustino referente, Romani plusquam attingere solebant, dum in ius uocabant. quod centum et XXX annos, Deos sine simulachris apud Horatium notant grammatici, super eo coluere: quod et Plutarchus in Numa ait. id quod uersu, magna Exclamat uoce, et, licet antestari? tamen mihi non sit uerisimile, si uera sunt quae de Ego uero Oppono auriculam, rapit in ius. Iani statua a scriptoribus Plinio, Macrobio et Meminit et Plautus in Persa et Gurgulione. nos Suida traduntur. Sed et Origenes libro aduersus plura in annotatione osculi chytrae, quo aures autem Firmianus: Deo, inquit, nomen non est, attingebantur: quare ad nostra redeo. quia solus est. et paulo post: Deo autem, quia Consecrata et frons Genio. Hinc Deum semper unus est, proprium nomen Deus est. D. uenerantes frontem tangere, et ad frontem manu Dionysius uero, ¥¸·htÒn te lÒgJ pantˆ tÕ indita, numina adire solebant. Dextra fidei Øpr lÒgou, ¢gaqÕn. hoc est, omni sermone consecrata est, ut in Fidei imagine dicam. Digiti ineffabile, super omne uerbum, bonum. et Mineruae, genua Misericordiae, unde haec huiusmodi mille alia. Libet hic rem miram tibi rogantes tangimus, quae idem repetit in III. afferre, fides sit penes auctorem. Lactantius IIII. Commentario Aeneidos, ex Physicis excerpta. Thebaidos commentario Hetruscos confirmare hinc etiam supplicantes, ad ea procumbere et ait, nympham, quae cum nupta fuisset, amplecti moris fuit. quanquam et Graecos praedicasse, maximi Dei nomen exaudire mentum attingere una, et altera manu genua hominem per naturae fragilitatem pollutionemque apprehendere aliquando solitos, accepimus. fas non esse: quod ut documentis assereret, Sedenim alio modo Astrologi hominum membra conspectu caeterorum ad aurem tauri Dei nomen signis coelestibus assignant, ut Firmicus, et Mar. nominasse, quem illico ut dementia correptum, et Manilius. Sed et hunc et illum mecum rideas nimio turbine coactum exanimasse: et reliqua. Sed licebit. Versus hi sunt Manilii: ut rem nostram planius patefaciamus, altius Nanque Aries capiti, Taurus ceruicibus haeret, aliquanto repetam. Varro in iis libris quos Rerum Brachia sub Geminis censentur, pectora diuinarum et humanarum scripsit, deos diuisit in Cancro, certos et incertos. nam trium extremorum Te scapulae Nemeaee uocant, teque ilia Virgo, librorum primum de Deis certis absoluit, alterum Libra colit clunes, et scorpius inguine regnat, uero de Deis incertis. In iis igitur ita scribit: De Et femur Arcitenens, genua et Capicornus deis populi Romani publicis, quibus aedes amauit, dedicauerunt, eosque pluribus signis ornatos Cruraque defendit iuuenis, uestigia Pisces. notauerunt, in hoc libro scribam: sed ut Sic autem Firmicus attribuit, caput quidem Xenophanes Colophonius scribit, quid putem, Arieti, et ceruicem Tauro, humeros Geminis, cor non quid contendam, ponam. Hominis enim est, Cancro, pectus Leoni, uentrem Virgini, renes opinari: Dei, scire. Sic Varro. Patet igitur, deos Librae, inguina Scorpio, femur Sagittario, genua incertos uocasse, quorum certa ratio reddi non Capricorno, tibias Aquario, pedes Piscibus. Sed possit, qui sint: certos uero, de quibus nullo modo de his hactenus, licet etiam uideri possint addita: dubitari potest, Solem, Lunam, Coelum, Terram, quare iamdudum in uiam redeo. Illudque primum et caetera. unde Lucanus in Pharsalia, de tibi dixerim, Deum Iunoni innominabilem ab Hebraeorum deo, Incerti Iudaea dei, dixit. Nec antiquis nuncupatum: hoc est, ut Plato ait, qeÕj tamen incerti dei, et incogniti dei, iidem ¢sèmatoj, kaˆ ¥¸·htoj, kaˆ ¢nwnÚmatoj. habebantur, qui a Graecis qeoˆ ¥gnwstoi uocati [p.22] hoc est, ut Apuleius interpretatur, sunt, quorum Pausanias in Attica meminit, incorporeus, indicibilis, et innominabilis. Eum eorumque aras celebrat, hoc est, qeîn ¢gnèstwn etiam literis scribi non posse, Martianus ostendit, bwmoÝj, quae arae Epimenidis uatis Cretensis qui ¢gr£mmaton illum appellat. Plato etiam in suasione erectae fuerunt. Cum enim terra Attica Parmenide, ait nullum Deo nomen esse inditum, pestilentia laboraret, consultum est ab non definiri posse, non scientia capi, non in Atheniensibus oraculum, quibus Pythia respondit, sensus nostros incurrere, nullam de eo haberi urbemque et agros [p.23] expiari oportere, non opinionem: quocirca neque nominari, neque dici, expresso cui Deo sacra res esset facienda. neque cogitatione comprehendi, neque cognosci, Epimenides ab Atheniensibus per Niciam neque ab ullo ente sentiri. quin et ante Platonem Nicerati filium accitus, iussit per agros oues nigras Hermes Trismegistus, et ipse qeÕn ¢nènumon dimitti, sacerdotesque eas subsequi, et quo dixit. ita enim scribit, Ð d qeÕj e†j, Ð d eƒj quaeque loco constitissent, ibi Deo ignoto ÑnÒmatoj oÙ prosdšetai. œsti g¦r Ð ín propitio immolari debere. Itaque ex eo tempore, ¢nènumoj. hoc est, Deus unus, hic autem unus ut ait Diogenes Laertius, frequens per agros nomine non eget, est enim ens sine nomine. Idem Atticae, arae sine nomine Dei uidebantur. id Trismegistus alibi, oâ tÕ Ônoma oÙ dÚnatai actum esse XXVII. Olympiade, idem scribit ¢nqrwp…nJ stÒmati lelhqÁnai. hoc est, Cuius Diogenes: Suidas XLII. nisi forte duae fuerint nomen non potest humano ore efferri. qua ex re expiationes: nam senem Epimenidem eo fuisse et Apollinis Delphicum oraculum ita cecinit, oâ tempore, Suidas ait, et Athenas expiasse ab scelere tÕ Ônoma mhd lÒgJ cwroÚmenon. hoc est, Cylonio, de quo scelere historiam recitat Cuius nomen nec oratione capi potest. Lactantius Thucydides, et post eum Hesychius, aliique. Meminit et de Deis ignotis Pausanias in Eliacis. etiam dicti. XII hi fuerunt, sex mares, et sex Ait enim, cum de aris magnis et paruis in foeminae: quorum imagines auratae stabant apud Olympia, et Ioue Olympio, prÕj aÙtù d/ ™stˆn forum, ut Varro ait libro primo de Re rustica. Hos ¢gnèstwn qeîn bwmÕj. Apud hunc, inquit, Ennius, ut Apuleius et Martianus scribunt, deorum ignotorum ara. Meminit et D. Lucas in duobus uersibus complexus est: Actis apostolicis, capite XVII., ita de Paulo Iuno, Vesta, Minerua, Ceres, Diana, Venus, loquens: Praeteriens et conspiciens uestros cultus, Mars, inueni et aram in qua erat inscriptum, ¢gnèstJ Mercurius, Iouis, Neptunus, Vulcanus, Apollo. qeù, id est, Ignoto Deo. Meminit et de deis Dicti Consentes, quasi consentientes. De XII ignotis Tertullianus aduersus Marcionem. Sed nec his deis, quos in consilium habet Iupiter, Anneus illud intactum relinquam, deos nullis Seneca meminit libro II. Questionum naturalium cognominibus cultos fuisse a Pelasgis, ut ex Hetruscorum disciplina. Quod autem hi XII Herodotus in secundo scribit. Nec id praeterea te dei XII mensibus praesiderent, docuimus in libro lateat uelim, peregrinos et hospites deos, ipsos de Annis et mensibus. Siquidem Ianuarii tutelam, etiam Athenienses (adeo erant religionibus uel (ut aiunt) pontificium habere Iuno credebatur, addicti) coluisse, et iis aras fecisse, quos et qeoÝj Februarii Neptunus, Martii Minerua, Aprilis xenikoÝj uocabant, ut Apollophanes scriptis Venus, Maii Apollo, Iunii Mercurius, Iulii Iupiter, prodidit, et notat Hesychius. Suidas etiam de Augusti Ceres, Septembri Vulcanus, Octobris Xenicis deis cum alibi, tum in Hye deo, quem ait Mars, Nouembris Diana, Decembris Vesta. M. ab Aristophane inter eos deos connumeratum. quoque Manlius mathematicus libro Meminit et Cicero II. de Legibus. Sed iam caetera Astronomicon secundo, eosdem XII deos signis exequamur. Coelites dei ii dicti fuere, qui a coelestibus eorundem mensium his uersibus superiore aethere ad Solem usque demeant, et assignat: causarum latentium arcana componunt, His animaduersis rebus, quae proxima cura ¢paqe‹jque perhibentur. Dei autem secundi, a Noscere tutelas, adiectaque numina signis, Sole ad Lunam usque: hi uaticiniis, somniis ac Et quae cuique Deo rerum natura dicauit, prodigiis, caeterisque similibus praeesse Cum diuina dedit magnis uirtutibus ora, credebantur. Fuerunt et dei reputati Maiorum Condidit et uarias sacro sub nomine uires, gentium, ut est apud M. Tullium in Tusculanis et Pondus uti rebus persona imponere possit. Lactantium in primo: qui et Maiores dei dicti Lanigerum Pallas, Taurum Cytheraea tuetur. fuerunt, ut puto, ut est apud D. Augustinum, Formosas Phoebus Geminos, Cyllenie sicuti etiam Minuti, qui et Minores, et Minorum Cancrum. gentium uocabantur: qui et Minuscularii dicti Iuppiter et cum Matre deum regit ipse sunt, ut est apud eundem Augustinum legere ex Leonem. Varrone. tametsi in plerisque exemplaribus non Spiciferae est Virgo Cereris, fabricataque Libra Minuscularios, sed Munuscularios legatur, quasi a Vulcano, pugnax Mauorti Scorpius haeret. Munusculis, id est paruis muneribus quae Venantem Diana uirum, sed partis equinae hominibus praestent, appellentur. Alii sunt Atque angusta fouet Capricorni sidera Vesta, Augustini codices, qui neutram praedictorum Et Iouis aduersum Iunonis Aquarius astrum habent lectionem, sed Numuscularios habent, est, uocem (ut uidetur) a numo deductam: quae mihi Agnoscitque suos Neptunus in aequore pisces. utcunque suspecta est, donec apud idoneum Haec bis uates cecinit Manlius. Sed et XII deos aliquem scriptorem eam comprobem. Minorum alios Consenteis agricolarum duces, hos Varro uero gentium quos appellabant, ex hominibus in enumerat: primo Iouem et Tellurem, qui et deorum numerum tralatos, qui et Ascripticii dici parentes magni dicuntur, Iupiter scilicet pater, et possunt. Hos Graeci p·eggegrammšnouj, et Tellus mater: secundo, Solem et Lunam, quorum meto…kouj: illos uero, id est maiorum gentium, tempora obseruantur: tertio Cererem et Liberum, ™ggegrammšnouj uocitabant. nam et Lucianus quod ab his cibus et potio uenit e [p.25] fundo: ™ggegrammšnon Apollinem ait, id est scriptum in quarto Robigum et Floram, quibus propiciis XII deorum [p.24] albo. Consentes et dei fuere, neque robigo frumenta, neque arbores corrumpit, quorum crebra mentio apud auctores: unde et neque non tempestiue florent, unde Robigalia et sacra Consentia, quae tamen Festus existimat Floralia: tum Mineruam et Venerem, quarum consentientium esse. Consentes quidem deos, eos unius procuratio oleti, alterius hortorum, unde et dicebant ueteres, ut Augustinus in quarto de rustica Vinalia instituta: demum Lympham et Ciuitate Dei scribit, qui in consilium Iouis Bonum euentum, quoniam sine aqua et successu adhiberi putabantur. Hi et Penates, et Vrbani misera est agricultura, et frustratio quaedam. XII praeterea deorum apud Graecos crebra est quasi Nihil indiga curae: uel certe (ait) indigetes mentio, Herodotum, Strabonem, Pausaniam, dei sunt ex hominibus facti et dicti indigetes. Alii, alios. quin et eis XIII. adiectum, Alexandrum quasi in deis agentes, qui ex hominibus ad Macedonem, refert Diodorus Siculus in diuinitatem peruenissent. Fuere qui indigetes Alexandro, hoc est XVII. libro Bibliothecae, putarent eos quos indigitari, hoc est uocari et quibus libris (ut ait Plinius) desiit apud Graecos nuncupari nefas esset: atque hos eos deos fuisse, nugari Diodorus. Quidam hos maiorum gentium in quorum custodia essent urbes, gentesque. Alii deos crediderunt. Sane et hos XII deos in Italiam dicunt, si indigitare inuocare est, deos illos deportatos quidam scribunt, et Pisis aram indigetes esse potuisse, qui inuocati faciles sint, et habuisse communem, quae dèdeka qeën praesto adsint. Alii sunt qui putant indigetes bwmÕj, id est XII deorum ara uocaretur. appellari, quasi in loco uel geniti, uel degentes, et Semidei etiam fuerunt, quos Graeci ¹miqšouj magis propitii patriae, loco et ciuibus. Vergilius, uocabant. hi animas coelestes credebantur gerere, Dii patrii indigetes, etc. Lucanus, Indigetes sacrasque mentes, atque sub humana effigie in fleuisse deos. Lege Decii deuotionem apud totius mundi commoda procreatos antiquitas Liuium. Hinc et Aeneas Iupiter indiges dictus est, existimauit. Hi quidem ab Heroibus, teste ut ait T. Liuius in primo. Ouidius in XIIII. Labeone apud Aurelium Augustinum, diuersi, et Metamorphoseon, de ipso eodem Aenea a Venere ante positi putabantur. Heroes uero dicti sunt genitrice expiato, et deo facto, ita cecinit: ¢pÕ tÁj ¼raj, id est Iunone, ut communis Lustratum genitrix diuino corpus odore, opinio tenet. Augustinus libro X., capite XXI. ita Vnxit, et ambrosia cum dulci nectare mixta scribit: Heroum nomen ab Iunone dicitur Contigit os, fecitque deum, quem turba tractum, quod graece Iuno ¼ra appellatur: et ideo Quirini nescio quis filius eius secundum Graecorum Nuncupat indigetem, temploque arisque fabulas Heros fuit nuncupatus. Martianus tamen: recepit. Heroes, inquit, nuncupati, quod Heram ueteres Tibullus libro secundo, ad Aeneam loquens: terram dixerunt. Idem et graecus Theophilus, Illic sanctus eris, cum te ueneranda Numici item Iamblichus, et uetus Homeri interpres, ¼ra Vnda deum coelo miserit indigetem. ¹ gÁ, kat¦ di£lekton. ™k d tÁj gÁj Aeuiterni dei appellantur, quod aeuo ™pl£sqh tÕ gšnoj tîn ¢nqrèpwn. Heram sempiterno permaneant: qualis Iupiter, quem sic inquit terram, secundum linguae proprietatem: ex uocauit Ennius. Apuleius: Aeuiternos deos in terra enim humanum genus effictum est. Plato sublimi aetheris uertice locatos, ab humana tamen in Cratylo ¢pÕ toà œrwtoj heroas contagione procul discretos: et caetera. Seruius uocatos ait, id est ab amore: quod uidelicet uidetur Aeuintegros ab Ennio uocatos dicere. heroes, uel ex amore eorum erga mulieres Elogium antiquum legitur, D. POT. ET GEN. humanas, uel amore uirorum erga deas sunt AEVIT. D. quod Petrus Crinitus et Coelius geniti: uel, ut idem ait, si secundum priscam noster ita interpretati sunt: Deis potentibus et Atticorum linguam hoc consideremus, reperiemus Genio aeuiterno dicatum. Sed et Plinius de parum mutatum esse nominis gratia ex œrwtoj, id Aeuiterno deo meminit, in cuius sacris furuum est amore, unde sunt heroes geniti. uel dicti, bouem immolari mos fuit, quod est a Verrio inquit, Heroes par¦ tÕ œrein, quod dicere Flacco notatum. significat: quod Heroes facundi fuerunt, et ad Selectos deos uocabant Romani praecipuos, et interrogandum dicendumque paratissimi. et summates, qui habebant ampliorem potestatem, reliqua, quae summus philosophus exequitur, et quique celebriores, et in maiori haberentur cultu quae ex Proclo excerpta, graeca dicuntur scholia. ac ueneratione. A D. Augustino ex Varrone XX Fuere demum qui Heroes ¢pÕ tÁj ¢retÁj, hoc numerantur, XII uidelicet mares, et VIII est, a uirtute nuncupatos dicerent, quod scilicet foeminae: Ianus, Iupiter, Saturnus, Genius, uirtute Heroes praediti essent. Hierocles quidem Mercurius, Apollo, Mars, Vulcanus, Neptunus, insignis philosophus, et ipse ¢pÕ toà œrwtoj, ut Sol, Orcus, Liber pater: Tellus, Ceres, Iuno, Luna, Plato, heroas denominatos ait, non quod amore Diana, Minerua, Venus, Vesta. Certe selecti alii sint geniti, sed quod ipsi plane amore pleni essent. erant a Consentibus, de quibus iam egimus, quod Grammaticus porro Seruius, potestates supernas et Augustinus notauit in IIII., ne tu forte fallaris, existimauit sese humanis infundere, unde ut plerique, quos honoris causa non est cur procrearentur Heroes. [p.26] nominem. Indigetes dei antiquis uocati: Seruius in XII. Semones deos dici uoluerunt antiqui, ut ad Aeneidos duplici ratione indigetes dici assueuerat: Chalcidium scribit [p.27] Fulgentius, quos nec uel secundum Lucretium quod nullius rei egeant, coelo dignos putabant, obmeriti uidelicet paupertatem, sicut Priapus, Hippona, Vertumnus: nouem, in Sabinis apud Trebiam constitutos. Hos nec terrenos eos reputare uolebant, propter Granius Musas putat, consensum [p.28] gratiae uenerationem. sicut Varro in accommodans Aelio. Nouenarium numerum Mystagogorum libro ait: Semoneque inferius tradit Varro, quod in mouendis rebus derelicto, Deum depinnato attollam orationis potentissimus semper habeatur, et maximus. eloquio. Liuius dixisse uidetur, Semoni Iano Nouitatum, ait Cornificius, praesides, quod templum a Romanis dicatum fuisse: etsi sunt curantibus his omnia nouitate integrentur et codices, qui Semoni Lano coniunctim, et per L constent: deos nouem Manilius, quibus solis proferant. uerba Liuii haec sunt libro VIII. ab V. Iupiter potestatem iaciendi sui permiserit fulminis. C. Victrubium in carcerem asseruari iussit, quoad Cincius numina peregrina, nouitate ex ipsa Cos. rediisset, tum uerberatum necari: aedes eius appellata pronunciat. nam solere Romanos, deos quae essent in Palatio, diruendas, bona Semoni omnes urbium superatarum partim priuatim per Iano censuerunt consecranda: quodque aeris ex familias spargere, partim publice consecrare: ac ne eis redactum est, ex eo ahenei orbes facti, positi in aliquid deorum multitudine aut ignorantia sacello Semoni Iani aduersus aedem Quirini. praeteriretur, breuitatis et compendii causa uno Porro Alexander Semoni Sango, alii Sabino pariter nomine cunctos Nouensiles inuocari. Sunt Sango, uel Sancto legunt: de quo plura alibi praeterea nonnulli, qui ex hominibus diuos factos, dicturus. Legi et qui Semones interpretarentur hac praedicant appellatione signari: ut est quasi semihomines, quae speciosa quidem Hercules, Romulus, Aesculapius, Liber, Aeneas. interpretatio uidetur. Porro et Macrobius atque hactenus inuenio dissentientes de deis his Semoniam inter eas, quae fetrias nominatae auctores, contra quos Arnobius in tertio aduersus facerent, reponit. D. Augustinus Semonem Ianum Gentes disputat. praeesse seminio, innuere uidetur, cum infans Diuipotes dei, quos ut Varro scribit, Augurum concipitur. Sunt qui et hos Patellarios uocent, libri scriptos habent, sunt pro his quos quorum mentio apud Plautum: Dei me omnes Samothraces uocabant, qeoˆ dunatoˆ, uel ut magni minutique et patellarii. Hi etiam dici latini codices habent, Theoedynatoe: haec duo, uidentur parui dei, ab Horatio libro III. coelum et terra, anima et corpus, humidum et carminum. Patellarios, eruditi dictos existimant a frigidum. pateris, uel patellis, quibus ueteres deis his sacra Materas deas cultas ab antiquis legimus, quibus faciebant. Ouidius in Fastis: hastae dicarentur, affigerenturque. Aegyon Fert missos Vestae pura patella cibos. quippe, siue Aengyon in Sicilia urbs fuit, non Seruat ad nos usque Patenae nomen. Quidam et magna, sed ualde uetusta et celebris, harum iis Medioximos conferunt, de quibus nobis dearum religione: quarum templum a Cretensibus agendum est copiosius in Geniis. A Semonibus positum fuisse ferunt, ubi hastae quaedam deis alii sunt Sumanes, dei inferni, quorum ostendebantur, et ex aere cassides: et hae quidem meminit Martianus in secundo. Merionis, illae uero Vlyssis inscriptiones Nouensiles dei a Sabinis Romam deducti habebant, ut Plutarchus in Marcello prodidit. eistimantur, atque iis a Tatio rege ex uoto aedes Matteres quoque Gallorum tela fuere, ut in dicatae fuerunt, quibus indigitamenta haec ascribit Annotationibus ostendi. Varro: Herculem, Vestam, Salutem, Fortunam, Appiades deae quae dicantur ab Ouidio libro de Fortem, Fidem: quae uoces quanquam Sabinorum Arte amandi tertio, uideo a multis quaeri: linguam sapere uidentur, ad Romanae tamen His Venus e templis multo radiantibus auro linguae speciem adornatae sunt. Non desunt qui Laeta uidet lites, Appiadesque deae. Nouensiles hos deos appellatos putent, quod In secundo autem de Remediis: nouissimi in deorum numerum recepti sint, quasi Turpe, uir et mulier iuncti modo, protinus nouissime, id est nuper salientes: hoc est, in hostes: deorum numerum ascendentes. Sunt qui Non istas lites Appias ipsa probat. Nouensides appellent. De his post Varronem de Quidam deas quae habebant templa apud Lingua latina, et T. Liuius meminit libro octauo aquam Appiam prope forum Caesaris, et ab Vrbe condita, in Decii pro legionibus Pop. Venerem in primis intelligunt, Pallada, Pacem, Rom. deuotione: et Martianus in Nuptiis, eos in Concordiam et Vestam. nec tamen facit, quod secunda regione coeli collocat, ut supra affertur ab aliquibus ex epistula in III. meminimus. Sed de his deis libet aliquanto, quam Familiarium Ciceronis: Non solum Pallada, sed adhuc caeteri, locupletius disserere, ut uideas etiam Appiada nominabo. Illud uero Plinii ex quam ingeniosa fuerit antiquitas in falsis suis XXXVI., Entochi Appiades et Hermerotes: asserendis deis. Nouensiles Piso deos esse credidit Hermolaus Barbarus se nescire fatetur. Hippiades statuae mulierum equestres, cuiusmodi sunt, quos ii constituunt in proris nauium. Pitaici Amazonum: alii Hippadas. Hippades sacrificia perperam in Vallae codice legitur: unde ansa fuit, quaedam Athenis, quae mittebant equites, hoc est, ut quidam male enunciarent. Porro et cutreoÝj ƒppe‹j. Ego puto omnino ab Ouidio Viriplacam qeÕj etiam usque in prouerbium deductus est, deam designari: sed quare Appiades, adhuc N. L. hoc est ollaris deus, in contemptibiles et humiles. [p.29] meminit Aristophanes in Nubibus. Sumptum ZwgÒnoi, id est, Animales geniti dei existimati, opinor ab antiquorum deis, qui uel Plinio teste teste Proclo in Hesiodi commentariis, uitae fictiles fuerunt, uel patellarii. Erasmus imminutos productores, quibus perennes aquae et fluuii deos, quales Silenos, Priaposue, deflexit. Prouerbii sacrati credebantur. De deis quidem animalibus meminit et Zenodotus. ego alias plura, cum de Daemonibus agam. quin Cabiri dei habiti, uel ministri potius deorum, alii etiam Iouem zwogÒnon legi apud Hesychium, qui daemonas existimarunt: [p.30] de quibus tam et eundem Phytalmion uocat, ut alibi dicam. frequens est mentio Graecis, Orpheo, Apollonio, Azènouj qeoÝj, eosdem et communes deos Straboni, caeteris. Fuere qui Cabiros eosdem et Latini uocauerunt, de quibus ex Martiano ante Corybantes facerent, ut in decimo docet Strabo. meminimus. Sic uero de his propemodum Stemsibrotus Thasius hos in Samothrace sacra Seruius: Dei, inquit, communes sunt, ut alii fecisse ait, et dictos a Cabero Berecynthiae monte. dicunt, Mars, Bellona, Victoria, quod ii in bello Cabirorum in Aegypto templum celebre legimus, utrique parti possunt fauere. Vt autem altioris quod ingredi quempiam fas non erat, sacerdote scientiae hominibus placet, dei communes sunt, duntaxat excepto: quod Cambysem ingressum, qui ¥zwnoi dicuntur: id est, qui coeli certas non prodit Herodotus, et omnia euertisse: quin et illud habent partes, sed generaliter a cunctis coluntur. incendisse tradit. Fuit et Cabirorum aedes in agro ubique enim eos esse manifestum est: ut Mater Thebano, et item Caberiae Cereris, quorum ea fuit deum, cuius potestas in omnibus zonis est. Alii religio, ut qui illi manus intulissent, deorum iram communes deos uolunt, Solem, Lunam, euadere non possent: id quod pluribus Pausanias Plutonem, Martem. hi enim apud omnes ostendit, Mardonii Persae et Alexandri militum inueniuntur, et sunt in omnibus terris. haec ferme exemplis, quorum et Cereris sacra ne proderet, Seruius. Vergilius: religione se prohibitum scribit. Ad Prometheum In mediosque focos, et dis communibus aras. tamen, et Etnaeum eius filium, Cabirorum gentis Quare uero sit communis deus Mars dictus, suo Cererem quondam accedentem, quaedam illi loco copiose dicemus. Sed et hoc Erasmus duxit tradidisse et apud illos deposuisse dicit, sed quae in Prouerbiis. nesciantur, nec fas sit ea eloqui: tantum ait, Potniades deae dictae fuerunt, furorem Cabirorum iras ac indignationem hominibus esse facientes, hoc est maniopoioˆ. Non procul uero a inexorabiles. Pherecydes uero monumentis Potniis Boeotiae urbe, puteum fuisse legimus, ex literarum prodidit, ex Cabera Protei filia, et quo si aqua hausta fuisset ab equis indigenis, Vulcano, tres Caberos et tres Caberidas nymphas furore agitabantur: unde dearum nomen. Sed procreatas, et utrisque fuisse templa dicata: in Hesychius Bacchas et Maenadas hoc uocari Lemno uero et Imbro Caberos praecipuo honore nomine scribit. A Potniis autem, uel Potnia habitos. Fuerunt et sacra et telete Caberorum in ciuitate, Potniades equae dictae sunt Vergilio in Samothracia: nomina Mnaseas memorat quatuor, Georgicis. quem locum tamen uelim consideres, Axieros, Axiocersa, Axiocersos, et Casmilus. Alii an recte succedat, ut Probus et Seruius Caberos appellatos putant a Cabiris Phrygiae comminiscuntur. Versus Vergilii hi sunt in tertio montibus, atque inde traductos. Quidam duos Georgicon: Cabiros tantummodo putauere, Iouem et Scilicet ante omnes furor est insignis equarum, Dionysium. Alii filios Electrae et Iouis, Et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Dardanum et Iasiona: quidam Iouis et Alliopes, ut Glauci Strabo. Acusilaus Argiuus ortum Cabira et Potniades malis membra absumpsere Vulcano Camillum refert, ex quo nati tres Caberi, quadrigae. et tres Caberides nymphae, ut ex Pherecyde Pattaicos, siue Pataecos, ut ab aliquibus recitauimus. Mirandum illud de Cabiris traditur, si scribitur, deos Phoenices uocabant, quos in credere dignum est, quod qui eorum sacris initiati triremium proris circumferre solebant, essent, omnem maris tempestatem euadere Pygmaeorum quadam (ut ait Herodotus) imagine. crederentur. Plura ex Graecis commentariis Sed Hesychius non duplici tt, sed simplici congerere possem, nisi me Coelii dialogus enunciare uidetur, et item Herodotus in Thalia. Equitatio, quo etiam me loquentem hac de re Ita uero scribit Hesychius: Pataici dei Phoenices introduxit, ab hoc labore supersedere moneret: ad quem te legendum hortor, ut inde multam frugem et Idaei dactyli nominati: sicut a pupillis colligas. oculorum, quas Graeci kÒraj appellant, uel a Curetes qui fuerint, unde dicti, quae primum galearum cono, Curetas. Sunt qui non a Rhea, sed loca incoluerint, in quae migrarint, longa ab Anchiale nympha id factum tradunt, ut Varro narratione et docta Strabo in decimo exequitur. Attacinus canit: Eos enim quidam Acarnanes, alii Cretenses, Quos magno Anchiale partus adducta dolore, nonnulli Aetolos, aliqui ex Euboea genus duxisse Et geminis capiens tellurem Oaxida palmis, prodiderunt: qua de re idem Strabo Homeri etc. carmen altius et repetit, et exponit. Arthemathus Porro Curetas Diodorus ait, cum prudentia quidem Euboeus Curetas Chalcidem incoluisse eminerent, permulta ad uitam utilia excogitasse. uoluit, unde et ipsi calkidšej uocati, ab armis nam primi omnium greges coegerunt, reliquaque aereis. Cum uero Euboei de Lelanto campo mansuefecere pecora: mellis insuper usum, et assidue pugnarent, et hostes anteriorem captarent sagittandi uenandique modum induxisse caesariem, [p.31] eosque distraherent, ab occipite perhibent, hominumque coetus ad communem capillatos extitisse, a fronte detonsos, inde ¢pÕ uitae et legum disciplinam instituisse, caeteraque tÁj koÚraj, id est tonsura, Curetes, hoc est quae in Telchinis statim referemus. [p.32] detonsi appellati sunt. Autumant quidam dictos, Telchines, ut Strabo in XIIII. tradit, ex Creta quod uelut kÒrai, id est puellae, muliebres et primum in Cyprum uenerunt: postmodum longas stolas induerent: eo enim habitu cum Rhodum, unde et Rhodus ipsa Telchinis primis Aetolos usos fuisse legimus. Alii, quod aliquando uocata est. hinc Ouidius VII. kÒroi, id est curatores, kourotrofe‹n, id est, Metamorphoseon: educarent Iouem. Sunt qui ab heroe quopiam Phoebeamque Rhodon, et Ialysios Telechinas. denominatos putent. Sunt qui a Curio monte Telchines uero fascinatores fuisse ferunt, et Pleuroni adiacente. Sunt et qui Thestium Curetum maleficos, quod Stygiam aquam animalibus et ductorem tradant, qui Pleuroniam tenuerit. Alii stirpibus perniciei gratia inspergerent: qua ex re Curetas daemonas quosdam fuisse opinantur, calamitates, pestes et fames consequerentur. deorumque ministros: inde et Iouis educatores Horum nomina fuisse perhibentur, Actaeus, traditi sunt. Sunt qui eosdem fuisse credant Megalesius, Ormenus, Lycus, Nicon, Mimon. Curetas, Cabiros, Telchinas, Corybantes, et quidam et hos Alastoras dixere, et Palamnaeos. Idaeos dactylos. Sunt et qui cognatos existiment, ¥lh enim bl£bh, hoc est nocumentum: et nonnihilque differre, omninoque furore quopiam pal£mh palma, quod palmis et manibus Stygis motos: quin et eosdem non in Creta solum, et aquam terris inspergerent. Nonnulli tamen Phrygia, sed et in Samothrace fuisse, et Lemno, contrarium sentiunt, et artibus illos excellentes et perhibent. Diodorus ait quosdam existimasse, praestantes fuisse uolunt: atque ideo ab Curetas progenitos ex Idaeis dactylis: alios ex artificibus, qui similia tentarent, inuidia habiti, qui terra, et eos in montibus et conuallibus, tectaque eis hanc notam inusserunt. hi ferrum primi et aes ac indumenta quae natura praeberet habuisse, fabricati sunt, quin et falcem Saturno fecere. Sunt nondum repertis domibus. Sane et Curetas qui in Rhodo Telchines nouem Rheae comites Enopliam, id est armatam saltationem, et statuant, ut Strabo refert. Diodorus Telchinas ait Pyrrhichiam induxisse, testis est Strabo: et primos Rhodum habitasse, Maris filios: eosdem ™nqousiasmÕn, et cerimoniarum ritum, quae cum Calphurnia Neptunum nutriuisse. Datum illis mystice figurabantur armisona saltatione, qua ab Rhea fuisse, ut artium inuentores quarundam fingebant Saturnum filios uorare solitum, et essent, permultaque utilia excogitarent. nam et Rheam cum id nosset partus dolores dissimulasse: deorum statuas primi fabricarunt, et signa et ut in lucem infans editus esset, illum per hos quaedam eorum nomine appellata sunt. Apud Curetas in loca abdita ablegasse: hos tympanis Lydios enim ideo Apollo Telchinius, et nymphae armorumque instrumentis, ne infans Telchiniae apud Ialysios, et Iuno Telchinia apud agnosceretur, abstulisse, et in Ida monte nutrisse Camiraeos Rhodios appellata fuit. Sunt qui ferunt. Fuere qui Curetas lusores et saltatores tradant Simonem et Niconen appellatos: et inde dixerunt, alii tibicines et Phryges: alii terrigenas, et prouerbium ductum, Noui Simonem, et Simon Chalcaspidas, hoc est, qui scutis aereis uterentur. me: hoc est , oda s…mwna, kaˆ s…mwn me: Est quoque in fabulis legere, Rheam in Idam Suidas et Zenobius auctores. ab his Telchines montem ex fuga delatam, cum puerperii tempus Cretenses dicti sunt, et Creta ipsa Telchiona. instaret, primam montis partem manibus Idaei Dactyli, Magnae matris ministri et apprehendisse, atque ita partu solutam: ex assessores dicti fuerunt: ea autem ratione impressione uero palmarum Curetas prodiisse, qui nuncupati, quod sub Ida habitarent. extremae enim montium partes infra pedes, supra uertices Samothrace fuere, ubi miranda fecerunt: a quibus dicuntur. omnis quippe mons Ida Matri deum Orpheus edoctus mysteria, et sacras initiationes. dicatus credebatur, ut ait Strabo. Idaeos dactylos Addit his Diodorus et ignis usum, et ferri aerisque X Sophocles existimauit: quinque mares primum fabricam. natos, qui ferri fabricam excogitauere, aliaque Corybantes, ut diximus, quidam Curetas, et permulta: quinque horum fuere sorores, ab hoc Cabiros, et Telchinas eosdem putauere: inter quos numero dactyli, id est, digiti noncupati. horum Sceptius, ut scribit Strabo in X. qui in Matris nomina, Hercules, Paeon, Epimedes, Iasius, Idas. deum sacrificiis armati saltantes, casti et puri sunt Iulius Pollux de manu loquens, libro secundo: assumpti. Pherecydes uero ex Apolline et Rhetia Corybantes, inquit, dactylos etiam nuncupari nouem Corybantes genitos prodidit. Alii tradunt plerique, propter numerum, quod scilicet Corybantes daemonas quosdam fuisse quinque sint: alii autem, quod Rheae tradiderunt, Mineruae et Solis filios: alii Saturni, administrarent omnia. Indeque manus dactyli, id quidam Iouis et Calliopes. Diodorus Corybantum est digiti, artifices, et omnium rerum opifices dicti Iasionis et Cereris filium tradit, qui cum Dardano sunt. Sunt qui Ideaeos quatuor tantum numerent, sacra Matris deum in Phrygiam detulit. Salaminum, Damnaneum, Herculem, et Corybantes autem sic appellati, quia inter Acmonem. Leguntur Phoronidis carmina, quae ab saltandum capita iactarent. hoc est korÚbantej Apollonii enarratoribus afferuntur, in quibus tres ¢pÕ tÕ koruptÒntaj ba…nein. hinc qui capita tantum Dactyli Idaei commemorantur, Celmis, iactant, et furiis ac numine agitantur, Damnameneus, et Acmon: qui fabricam ferream, korubant…zein dicuntur. Aliqui hos dictos et [p.33] alia plura repererunt. Sed Celmis ab aliis arbitrantur a uigilantia: quod patentibus oculis reiectus dicitur, quod Rhea deorum matrem dormirent, dum Iouem custodirent infantem, uiolare uoluisset. Scribit Zenobius in Prouerbiis par¦ tÕ korubanti£w. Sunt qui a galea dictos prouerbium apud antiquos fuisse, kšlmij ™n arbitrentur, quae graece kÒruj dicitur. Obseruat sid»rJ: de iis qui sibiipsis nimium credunt, seque Suidas aliquos, hos X uoluisse: alios nouem, ut fortes et manu agiles esse existimant. Celmin in modo dicebam. Corybantes bht£rmonej Homero ferrum mutatum fabulae ferunt, cuius rei [p.34] uocantur, ut etiam Strabo notauit. Sophocles in Satyris meminit. Ouidius uero in Homerus, libris Metamorphoseon, in adamantem deàte d/ ¥ge fai»kwn bht£rmonej Ósoi conuersum cecinit, hoc carmine, ¥ristoi. hoc est, Te quoque nunc adamas, quondam fidissime Phaeacum quicunque boni Betarmones adsint. paruo Celme Ioui. Corybantes, inquit Plato in Euthydemo, in De hoc plura in Prouerbiis tum graecis tum mysteriis suis illum quem in sacris initiaturi erant, latinis legere poteris. Scribit Plutarchus in libro in solio collocabant, uariisque iocis applaudebant, qui inscribitur, Quomodo quis sentiat se in et choreas ducebant ac saltabant, eo modo uirtutem proficere, haec ferme uerba: Nonnulli expiantes ac sacris initiantes. propriorum nomina digitorum ediscunt, eisque Apopompa‹oi qeoˆ, hoc est Emissarii dei contra pauores utuntur, tanquam ad auertenda quidam a graecis appellati sunt, de quibus mala remedium habeant, paulatim singulos Apollodorus libro VI. de Deis meminit, et recensentes. quo loco Coelius noster non Phauorinus. ii et Pompaei, teste Hesychio, uocati proprios digitos interpretabatur, sed Idaeos sunt: unde dies in quibus eis sacra fiebant, iisdem dactylos. Porro quidam quinque et uiginti scriptoribus tradentibus, hoc est Hesychio et Dactylos Idaeos fuisse commemorant. Phauorino, ¢popompaˆ nuncupati sunt. horum et Pherecydes uero duos et quinquaginta existimauit, Isocrates meminit. Sedenim dei mala auertentes, et ex iis duos et triginta laeui dicti sunt his etiam nominibus appellabantur, ¢lex…kakoi, fascinatores: reliqui autem dextri, dicebantur ¢potropa‹oi, lÚsioi, fÚxioi: hoc est, fascinatoribus contrarii, utpote qui maleficia depulsores malorum, auertentes, soluentes, dissoluerent. Alii Idae habitatores et inquilinos, fugantes mala. Iulius Pollux auctor. Sunt quidem magosque et incantatores ac ueneficos fuisse: ¢potropa‹oi dei, qui mala auerruncant. nonnulli quidam ab his ortos Curetas et Corybantes eos deos existimant, qui a Latinis depellentes et prodidere. et in Creta centum fuisse Idaeos depulsores dicuntur. Persius in Satyra, Diis dactylos, Strabo. Diodorus quidem hos primum depellentibus agnam. quo loco Cornutus circa Idam habitasse scribit. Ephorus ipse X grammaticus, seu Probus, nihil amplius ait, quam fuisse ait, sic appellatos ob parem numerum deos depellentes amorem. Hinc et depulsoria digitorum manus. Alii cum Mygdono uolunt ex sacra in XXV. Ammiani Marcellini appellantur, Phrygia in Europam deuenisse, qui et in quae deis depellentibus et mala auerruncantibus fiunt. Hos deos et Auersorios transtulit interpres Vt colitur, Pax atque Fides, Concordia, Virtus, Dionysii Alicarnassei libro X. Apotropaeorum etc. uero deorum crebra mentio. Lysii uero daemones Plautus in Amphitruonis prologo, in quo et dei dicebantur, mala soluentes: unde et Lysius Mercurius introducitur, Virtutem deam Bacchus, de quo in Bacchi cognominibus agemus. commemorat: Neptunum, (inquit) Virtutem, hinc et lus…wdoi, mimorum genus, ut in Poetis Victoriam, Martem, Bellonam, etc. Sane uirtus a diximus. Lysii autem uocati, quod a Naxiis uiro dicitur, quod (teste Cicerone) uirum uirtus Thebani uitem redemerunt, quod ait maxime honestet. Est autem uirtus, ut Lactantius Aristophanes, ut est apud Athenaeum. Sane deos scribit, perferendorum malorum fortis ac inuicta mala inferentes, Polluce auctore, graeci his patientia. Apud quem et illa Lucilii leguntur nominibus appellant, ¢lit»rioi, ¢lithrièdeij, carmina: prostropa‹oi, et palamna‹oi: hoc est, exitiales, Virtus est homini, scire id quod quaeque pestilentes, malitiosi, et homicidae. habeat res. Ter£stioi qeoˆ, Hesychius ait, dei sunt Virtus, scire homini rectum, utile, quid sit signorum ac prodigiorum effectores. honestum: Omocštaj qeoÝj, antiqui deos homochetas Quae bona, quae mala, quid sit inutile, turpe, appellabant, qui in templi eiusdem ac sacrorum inhonestum. uenirent participatum. meminit in quarto Virtus, quaerendae rei finem scire, modumque: historiarum Thucydides. Virtus, diuitiis precium persoluere posse. DeÚaj, Deuas deos Magi uocabant, non malos, Virtus, id dare, quod reipsa debetur honori: ut Hesychius ait. Hostem esse atque inimicum hominum, DriwdÒnej, Driodones deos quosdam coluere morumque malorum: Lacedaemonii. Hesychius. Contra, defensorem hominum morumque Awoi dei, ex cursu traiicientes in Samothracen bonorum. stagnum, et Cilices, ab Aoo Cephali Haec Lucilius. Breuius multo Horatius: Virtus praeterfluentis fluuii. auctores Hesychius et est, uitium fugere. Sed dies me deficiat, si Phauorinus. mihi uero hi parum comperti sunt philosophos, poetas, uel ceteros scriptores dei. memorem, de uirtute loquentes. Illud tantum ex Anculi et Anculae, dei deaeque ancillarum Claudiani Panegyrico quodam, cognitione putabantur, ut ait Festus. [p.35] quin et ueteres dignissimum ascribam: Anculari, pro ministrare dixerunt, eodem Festo Ipsa quidem uirtus precium sibi, solaque late auctore. unde forte etiam ancillarum nomen. Fortunae secura nitet, nec fastibus ullis [p.36] Antithei quidam mali dei, quos a Magis confingi Erigitur, plausuue petit clarescere uulgi: ait Arnobius, hique spiritus esse dicuntur, qui in Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis, actionibus humanis saepe obrepant, seque deos Diuitiis animosa suis, immotaque cunctis fingant, et inscios mendaciis et simulationibus Casibus, ex alta mortalia despicit arce. deludunt. Attamen inuitam blande uestigat, et ultro Ambit Honor: docuit toties a rure profectus DEI EX HUMANIS ACTIONIBUS. Lictor, et in mediis Consul quaesitus aratris. His ita in uniuersum a me commemoratis, Breuuius ante Claudianum Silius, hoc uersu, singulos iam deos deasue existimatos subiungere Ipsa quidem uirtus, sibimet pulcherrima par esse uidetur: et eos in primis, qui uel a merces. uirtutibus in nos ipsos aliquid efficere, uel extra et Virtutis uero delubrum ante positum fuisse, et circa nos putabantur. atque a Virtute ipsa, et post inde Honoris, ut ostenderetur, aditum non Veritate, exordiemur. patere ad uerum honorem consequendum, nisi Virtutem deam fecere Romani, ut scribit per uirtutem ipsam, cuius illud tantum et est et Augustinus, cui aedem uouisse suo primo habetur precium ac praemium, Honor scilicet: consulatu M. Marcellum legimus. eius filius ad unde et uirtutem alatam interdum effinxere portam Capenam dedicauit: Liuius, Valerius ueteres, propter gloriam et honorem, qui ex ea Maximus, Plutarchus et Lactantius, auctores. oriuntur. Sed hoc minime te ignorare uelim, deum Alteram C. Marius summissiorem extruxit, ne non modo Honorem habitum, uerum illud etiam publicis auspiciis forte officeret, et eam ideo obseruatum a Plutarcho in Questionibus, quod Augures demoliri iuberent. Sed et M. Tullius libro honori cum diuinam rem Romani facerent, aperto de Legibus secundo, Virtutem coli iubet. fuisse capite: et honorem dÒxan, À tim¾n graece Iuuenalis, ut alibi citauimus, est interpretatus. An, inquit, quod splendidum quiddam sit honos, atque ob id etiam honestis uiris et illustribus caput aperire solemus, et t¾n ¢l»qeian crÒnoj. hoc est, In lucem agit perinde ei deo caput aperiendum, cum ueritatem dies. Pindarus tamen in quodam ad sacrificamus. Scribit Plinius de Viris illustribus, Agesidamum hymno, in Olympiis, Iouis filiam quod Fabius Rutilianus primus instituit, uti facit. In sepulchro praeterea Simandii insculptum equites Romani Idibus quintilibus ab aede fuisse iudicem legi, et primatum conuentum, Honoris equis insidentes in Capitolium transirent: sacris indumentis uestitos, ex quorum collo ad id quod et in Kalendario nostro ex aliis auctoribus pectus pendebat suspensa Veritas, clausis annotaui. de Honore uero planius infra agemus. subnutans oculis, et caetera quae ex Diodoro Sedenim Virtutem uariis imaginibus conformatam Baptista Leo in VII. scriptum reliquit. Porro ne ab antiquis fuisse aduertimus: nunc enim superstitiosa ab haereticis quibusdam, uti a Marco matronali habitu honesto, inaffectatoque, nunc conficta, conticeam, Veritatis imago effingebatur quadrato saxo insistentem. Vidi et ipse in M. ex literis graecis, eius uidelicet caput a et w, Valerii Acilii III VIRI peruetusto nomismate, hac collum uero b et f, et sic deinceps. Quae forma. Mulier erat columnae laeuo nixa cubito, superstitiosa si cui arrideant, legat Epiphanium: dextera serpentem tenebat. Vidi et in alio mihi haec ostendisse satis superque fuerit. masculam Virtutem hoc pacto, in uno quidem Prouidentia, quam Stoici prÒnoian, anum Gordiani imperatoris, in cuius altera parte imago fatidicam faciebant, dea putabatur, ut Cicero de erat senis barbati stantis, nudi, clauae innitentis, Natura deorum meminit, et Martianus. haec cum leonis pelle brachia aduoluta, cum hac mundum ex mundi partes administrare inscriptione, VIRTVTI AVGVSTI. In altero uero tradebatur, ut optima et frugi materfamilias. Numeriani nomismate, eadem prorsus fuit imago Scribit Phurnutus, Prometheum ideo existimatum senis, cum inscriptione: VIRTVS AVGG. hominem e terra finxisse, quod Prometheus Extat porro Luciani dialogus, si modo Luciani, prouidentia animae uniuersalis appellaretur, quam in quo Virtus a Fortuna male habita describitur, iuniores uocarint prÒnoian. lacera et moerens, ut quae nec ad Iouis aspectum Mens a Romanis, ut Liuius et Cicero tradunt, admitteretur: quae profecto uirtutis species consecrata, ut mentem ea bonam concederet: nostrae aetati conuenire uidetur, ut etiam hi quod et D. Augustinus non semel asseruit, et ante ferendi sint qui peregrino eam habitu effinxere. eum Lactantius. Ouidius in Fastis, Porro cum a nostris una uoce animi et corporis Mens quoque numen habet, Menti delubra uirtus dicatur, a Graecis distinguuntur, altera uidemus „scÝj, altera ¢ret¾ nuncupatur. [p.37] Vota, metu belli perfide Poene tui. Veritas dea existimata a gentibus, ¢l»qeia a Propertius: graecis uocata. Fingebatur, ut Philostratus in Mens bona, si qua dea es, tua me sacraria Amphiarao scribit, uirgo niueis induta uestibus: dono, quin et eodem authore in Heroicis, Virtutis mater Exciderant surdo tot mea uota Ioui. effingebatur. Hippocrates uero in quadam ad Philosophi quoque plerique noàn, hoc est, Philopoemenen epistula hoc modo describit: mentem, deam fecerunt, sed non [p.38] eodem Mulierem pulchram, magnam, simpliciter modo. nam Plato animatum esse mundum statuit, ornatam, illustrem ac splendidam, cuius oculorum animamque illam et mundum esse deum: ut et orbes lumine nitebant, ut astrorum ac stellarum Varro, teste Augustino in VII. de Ciuitate Dei fulgorem imitari uiderentur. Idem ibidem et credidit. Sed alium deum, quem mentem uocauit, Opinionem, seu Opinationem mauis dicere, hoc ipso priorem facit, et animae mundi describit hoc pacto: Mulierem, quae non mala parentem. Stoici fere cum Platone conueniebant, uideatur, sed audacior aspectu, et concitatior. nisi quod uaria inter se sentiebant: ut alibi dixi, Veritas Temporis filia, et Virtutis mater dicta. cum philosophorum de deo opiniones Plutarchus in Quaestionibus ait, Veritatis recensebam. Sane illud hoc loco admonere par parentem ac deum Romanos Saturnum habuisse. est, quod a Lucilio Balbo dictum est apud Cicero Subdit causam: An, inquit, quod ut plerique in secundo de Natura deorum, ut ea ipsa res deus philosophi putant, KrÒnon crÒnon, hoc est, nominetur, in qua uis est maior aliqua, et tanta Saturnum tempus esse: ueritas uero tempore est, ut sine deo regi non possit: ut Mens, ut Fides, inuenitur. an illud potius, quod Saturnus quas in Capitolio (ait) dedicatas uidemus proxime iustissimus fuerit, et ueritatem in primis etiam, a M. Aemilio Scauro, ut idem Balbus ait, et quod uerissime est, coluerit. Hanc in putei fundo Plutarchus de Fortuna Romanorum. T. Liuius: delitere scripsit Democritus, et ab eo Lactantius. Menti, inquit, uouit Attilius praetor. Porro mens Gellius uero ex Plutarcho, solum Temporis filiam. nomen est tetragrammaton, ut noàj Graecis. nam ut est graeca sententia ¥gei d prÕj fîj Iustitia, quam Astraeam Graeci a patre Primus, inquit, ipse omnium templum Fidei nuncupant, iuxta illud, Ultima coelestum terras publicae erexit, sacrificiaque ei statuit sumptu Astraea reliquit, d…kh etiam uocatur, teste Polluce, publico, sicut de aliis. Idem fere Plutarchus. qui et deam, et iudicium ea uoce dici affirmat: Eiusdem Fidei maximum statutum iusiurandum, unde forte et Latini Dicam dixerunt. Iustitiae cuius et Cicero in Officiis meminit. T. Liuius in duos hymnos Orpheus composuit, alterum primo, Numam Fidei solenne instituisse scribit, quidem d…kV, alterum dikaiosÚnV. et utrique ad quod sacrarium Flamines rem diuinam adolet l…banon, id est thus. Sed hac de uirtute facerent. ipsum lege. Meminit et Cyrillus nihil hic a me expectes: a philosophis hanc Alexandrinus contra Iulianum Imperatorem. unde require, ego institutum meum sequar. Hanc est Plauti illud in Aulularia: Nunc hoc mihi finxerunt astrologi signum in coelo, uirginem: et factu’st optumum, ut te auferam aula in Fidei Aratus in primis, quo in loco Graecus interpres fanum, ibi abstrudam probe, etc. Sine caede uero super ea uerba quibus ait, Spicam in manibus et sanguine ipsi Fidei, uelati Flamines albo panno, ferre splendentem: Quidam inquiunt, Astraeum sacra faciebant. quin illuc curru arcuato, manu ad antiquum fuisse mathematicum, qui primus digitos inuoluta deferebantur, solenni pompa: quo astrorum inuenerit appellationes, unde et siderum argumento fidem dextris tutandam, et sacratam pater dicitur. alii Astraeam Iouis et Themidis esse significabant, quod et dextra dextrae iuncta filiam, ut Hesiodus. alii Astraei et Hemerae, id est, denarium numerum efficit, qui sacratissimus sit, diei filiam putauere: uel ¹mšrhj, id est, deae et perfectissimus. Sane Fides fingebatur duabus mansuetudinis, quia iustitia mortales prima iunctis manibus interdum, interdum imagunculis mansuetos reddiderit. Dea haec ita describitur a duabus dextram dextrae iungentibus, ut in Chrysippo in libro perˆ kaloà kaˆ ¹donÁj, hoc Concordia dicam. Statius primo Thebaidos: est, de honesto et uoluptate, primo (ut a Gellio Iam pariter coeunt animorum in pignora libro XIII. scribitur, qui et graeca ipsius uerba dextrae. ponit: nos ipsius Gellii, quia breuius ea colligit, hic Sic et Vergilius et T. Liuius: Dextra data apponemus) Imaginem, inquit, iustitiae fieri fidem futurae amicitiae sanxerunt. Cor. solitam, forma, ait, atque filo uirginali, aspectu Tacitus libro XVII. Misera ciuitas Lingonum uehementi et formidabili, luminibus oculorum ueteri instituto dona dedit legionibus, et acribus: neque humilem, neque atrocem, sed dextras hospitii insigne. Describitur fides, et reuerendae cuiusdam tristitiae dignitate. Haec templum eius, a Silio poeta libro Punicorum Gellius, quae pluribus Chrysippus disserit. secundo ita, Iustitiam apud Aegyptios sine capite fuisse, Ad limina sanctae Alexander scribit. Eam autem effingebant per Contendit Fidei, sacrataque pectora tentat, manum sinistram porrecta palma discapedinatam, Arcanis dea laeta, etc. propterea quod sinistra genuina pigritia nulla Et paulo post ad ipsam Hercules loquens, ait: calliditate praedita uidetur, et ideo aequitati aptior Ante Iouem generata, decus diuumque quam dextra, ut Philippus ait in Symbolis. Nostri hominumque, nunc pictores examine lancis, uel staterae, nunc et Qua sine non tellus pacem, non aequora securium ac uirgarum fasce, nunc his uel illis norunt, insigniunt. Vidi et qui iustitiam hoc modo Iustitiae consors, tacitumque in pectore effingerent, nudam uirginem quadratum super numen. et reliqua. lapidem sedentem, et aequatam manu altera Seruius uero in primo, et item in octauo bilancem [p.39] tenentem, exertum altera sub ala commentario Aeneidos scribit, quod Fidei albo ensem quodammodo occulentem. quod panno inuoluta, uel uelata manu sacrificabatur: figmentum cum mihi arrisisset, propter eius per quod ostendebatur, Fidem debere esse tectam significationem hic tibi quoque ascribendum duxi. et secretam. unde et Horatius: Et albo Rara Fides Fides dea a Romanis culta, testibus Cicerone, colitur uelata panno. Et ideo [p.40] cana Fides a Lactantio, et Augustino. Fidei aedes in Capitolio Vergilio dicta cana, quod in canis hominibus esse fuit, ut Plinius XXXV. Naturalis historiae innuit. soleat: uel propter candorem. Acron uero ait, M. Cicero de Officiis libro tertio, Fidem ait Albo panno caput uelasse eos qui Fidei uicinam Ioui in Capitolio. in secundo uero de sacrificarent. Plura scribit Porphyrion, sed quae Natura deorum, ab Attilio Calatino consecratam nostro non ita conueniant instituto. Canis item ait. Sextus Pompeius ante etiam Romulum albus symbolum esse putatur Fidei. unde Picus consecratam prodit, ab Aenea in Palatio: idque meus cecinit: refert ex Agathocle. Dionysius Alicarnasseus in Signa quibus subito uisum est ostendier albis secundo Historiarum libro, de Numa scribens: Ex uillis animal, dominis domibusque fidele. Spes dea, quae gentes falsa dulcedine semper Sic et Horatius catulos fideles in Odis dixit. Pasceret, in terris sola relicta fuit: etc. Mira de fide canum Aelianus, Plinius, Solinus, Pietas dea quidem et ipsa culta, qua et caeteros caeteri naturae interpretes prodiderunt. Nec nos deos colebant antiqui: cuius sacellum ab Attilio pauca, ubi de Sacrificiis in ultimo Syntagmate dicatum, in quo mulier habitasse dicitur, ea quae agemus. uberibus patrem in carcere aluit: Festus. Ibique Spes etiam, ut dea a Romanis est culta, cuius imago factum hoc indicans ostendebatur, ut est in aedes fuit in foro olitorio. T. Liuius in primo III. quinto apud Valerium Maximum. Plinius tamen Decadis aedem Spei, quae in foro olitorio fuit, libro VII. capite XXXVI. non patrem, sed fulmine ictam fuisse. Idem libro IIII. Q. Fabio matrem a filia nutritam ait. cuius uerba libet Cos. fil. et T. Sempronio Graccho Coss. incendio afferre, ob pietatis singulare exemplum: Pietatis, ait conflagratam. M. Cicero, Spem a Collatino inquit, exempla infinita quidem toto orbe extitere, consecratam, in Legibus prodidit. P. quidem sed Romae unum, cui comparari cuncta non Victor, seu quicunque tandem est, Spei nouum possint. Humilis in plebe, et ideo ignobilis templum in VII. Vrbis regione statuit, hoc est, in puerpera, supplicii causa carcere inclusam uia lata. Origines libro IIII. aduersus Celsum cum matrem, cum impetrasset aditum a ianitore, Hesiodi Pandoram rideret: Ridiculum, inquit, semper excussa ne quid inferret cibi, deprehensa quod de dolio dicitur, quod olim uiuerent in terra est uberibus suis alens eam: quo miraculo matri hominum tribus sine malis, et sine graui labore, et salus donata filiae pietate est, ambaeque perpetuis grauioribus morbis, quae Parcae mortalibus alimentis, et locus ille eidem consecratus est deae, dederant: sed foemina manibus magnum dolii C. Quintio, M. Attilio Coss. templo Pietatis operculum auferens, diffudit hominibus, et partita extructo in illius carceris sede, ubi nunc Marcelli est curas malas: sola autem ibi Spes in tutissimis theatrum est. haec Plinius. Solinus tamen, quem domibus intus relicta est sub dolii labris, nec extra uidemus omnia ferme a Plinio suppilatum, patrem euolauit. prius nanque imposuit operculum dolio. (ut Festus etiam ait) uberibus a filia nutritum. et haec Origenes. At uero Spei effigiem in Adriani huius historiae uarietatem ex Valerio prouenire Imperatoris aureo nomismate aliquando conspexi. arbitramur, qui duo exempla hac eadem de re Foemina fuit stans, institae laciniam sinistra manu libro quinto adducit: latinum quidem alterum, a nonnihil attollens: dextra in cubitum elata quo Plinius pene etiam uerba desumpsit: graecum pateram proferebat, in qua repositum inerat uelut alterum, ut et nomen ostendit. Idem praedicatum, ciborium, id est uas in floris similitudine, cum hac inquit, de pietate eius existimetur, quae patrem inscriptione, SPES P. R. Quidam etiam Spem suum Cymona consimili fortuna affectum, deam uiridi inductam palla effinxerunt, et parique custodiae traditum, iam ultimae sedentem supra dolium cum cornice: quidam senectutis, uelut infantem pectori suo admotum etiam cum Nemesi, de qua suo loco plura aluit. Et mox subdit, tanquam ante oculos dicemus. Spei templum demum etiam incensum picturam: Haerent stupentque omnium oculi, cum scribit Dion, Historiarum libro L. ante bellum huius facti pictam imaginem uident, casusque Actiacum, cum aliis plerique aedificiis: quod antiqui conditionem praesentis spectaculi factum quidam crediderunt libertorum opera. admiratione renouant, in illis mutis membrorum Pindarus, ut est apud Iustinum, philosophum et liniamentis uiua ac spirantia corpora intueri martyrem, itemque Platonem, Spem ghrotrÒfon credentes. quod necesse est animo quoque appellauit, quod etiam nos senes alat. Vnde ego euenire, aliquanto efficaciore pictura literarum, meo ad B. Riccium amicum charissimum uetera pro recentibus admonitos recordari. Et Hendecasyllabo ita cecini: haec Valerius Maximus. Iulius item Obsequens in Ricci uiuere quo putas tenore Prodigiis, Pietatis aedem fuisse ait in circo Me, quem destituit uirens dea illa, Flaminio. Pietas, ait M. Cicero primo de Natura Quam Dircaeus olor canit senectae [p.41] deorum, iustitia aduersus deos est, et cultus erga Altricem et comitem asseclamque uitae, maiores, aut sanguine coniunctos. D. Augustinus Et semper meliora polliceri? Christiano more loquens ita, in IIII. de Ciuitate Theognis quoque ait, Spem inter homines Dei: Pietas est uerax ueri Dei cultus, non cultus remansisse, caeteris sororibus in coelum tot falsorum deorum, [p.42] quot daemoniorum. fugientibus. unde ex Theognide amicus noster: T. Liuius libro X. quartae Decadis scribit: In foro Alma Fides dea magna abiit, Pietasque, olitorio aedem Pietatis dedicauit M. Attilius Pudorque, Glabrio duumuir, statuamque auratam, quae Cum Nemesi Charites, Pax bona, nudus prima omnium in Italia est statua aurata, patris Amor. Glabrionis posuit. is erat, qui eam aedem uouerat, quo die cum rege Antiocho ad Thermopylas Postea uero Flauius scriba Appii Caeci, Annio pugnasset, locaueratque idem ex S.C. libertino patre genitus, qui dies fastos publicauit, Pax, hoc est e„r»nh, culta ab antiquis. Iuuenalis: aeream fecit, in Graecostasi, quae tunc supra Vt colitur Pax, atque Fides, etc. Scribit Plutarchus Comitium erat, inciditque in tabula aerea. eam in Cimone, Athenis Pacis aram dicatam, cum aedem CCCIIII annis post Capitolinam, conditiones pacis Athenis Callias legatus a Persis dedicatam tradunt: ex quo apparet, aedem illam attulisset. Templum Pacis Romae fuit Concordiae Capitolinam fuisse eam, quam iuxta magnificentissimum, foro proximum, quod templum Iunonis Monetae Camillus uouerat, de Vespasianus a Claudio inchoatum construxit: ut qua Ouidius, ut supra memini: auctores sunt Iosephus, Plinius, Suetonius, et Candida te niueo posuit lux proxima templo, Dion. In hoc templo sunt qui tradant, D. Qua fert sublimes alta Moneta gradus. Hieronymum secuti, uasa et donaria templi T. Liuius prope finem IX. libri ab V. C. Hierosolymitani a Tito et Vespasiano reposita Flauius, inquit, ciuile ius repositum in fuisse. Frequentari uero assidue ab aegrotis penetralibus pontificum euulgauit, fastosque templum illud, uel e Galeno colligimus, ita in libro circa forum in albo proposuit, ut quando agi de Pulsibus scribente, cum de uehementi agit: lege posset, sciretur. Aedem Concordiae in Quam censes pugnam fore? anne talem, qualem area Vulcani summa inuidia nobilium frequenter in templo Pacis, et inter ipsos aegrotos dedicauit. Alteram priorem idem Liuius libro conspicimus, adeo ut etiam ad manum res ueniat: secundo tertiae Decadis uotam ait a L. Manlio tantum abest, ut turpi dicto abstineant. Illud hoc praetore in Gallia, ob seditionem militarem, loco non mirum uideatur, quod templa ab quam biennio post senatus locandam curauit. aegrotis et mendicis frequentarentur, cum et hodie Romae, et ubique gentium cernatur: ne te Certe et D. Augustinus in III. libro de Ciuitate uidelicet admiratio subeat, ut perito cuidam Dei, ait aedem diuae Concordiae post medico, se plus nimio angenti in his Galeni uerbis Gracchorum tempora constructam fuisse. exponendis, qui alias in re medica et caeteris Legimus et templum hoc instauratum fuisse disciplinis Lynceo ipso est oculatior. Scribit ab Opimio Cos. summo populi dolore: unde Herodianus, Commodo imperante Pacis templum noctu inscriptum fuit, Opus Vecordiae incendio consumptum, illudque supra caetera templum Concordiae fecit. M. Tullius in maximum fuisse aedificium, pulcherrimum ac oratione pro Domo sua, ad Pontifices: Q. opulentissimum. Coluerunt et Pacem Martius, inquit, censor signum Concordiae Athenienses, ut cum alibi Pausanias ostendit, tum fecerat, idque in publico collocarat: hoc ubi de Prytaneo agit. Pacis quoque simulachrum signum C. Cassius cum in curiam ita effictum legimus, ut puerum Plutum manu transtulisset, collegium uestrum consuluit, gestaret: quod symbolum uideri potest, non ex nunquid esse causae uideretur, quin id signum bello, sed ex pace diuitias et opes comparari. curiamque Concordiae dedicaret: et caetera. Effingebatur uero Pax cum spicis. Tibullus: Meminit et huius deae Valerius Maximus. Interea Pax alma ueni, spicamque teneto, Sempronium, inquit, Asellionem pro aede Profluat et pomis candidus ante sinus. Interdum etiam cum oliua, et nonnunquam cum Concordiae sacrificium facientem, ab ipsis lauro coronabatur: quin et cum rosa, ut in altaribus fugere extra forum creditores aliquibus ueteribus nummis uidimus. Sed et coegisse. Collapsam insuper Concordiam, et a nonnunquam solo caduceo significabatur. Constantino restitutam, antiquum epigramma Aristophanes in fabula Acharnorum Pacem ostendit, quod et hodie legitur in Lateranensi pulchram describit aspectu, sociam uero Veneris basilica: D. N. Constantino Pio felici ac et Charitum. Sed in eius nominis fabula longe triumphatori semper Aug. ob amplificatam plura, atque inter caetera sacrificium, cum suis toto orbe rempublicam, factis consiliis cerimoniis. S.P.Q.R. aedem Concordiae uetustate Concordia dea, id est ÐmÒnoia, ab antiquis collapsam in meliorem faciem, opere et cultu culta, sed in primis a Romanis, qui et eius diuersa splendidiore restituit. Sed et aliam Concordiae templa habuere, ut plane ex historiis aedem Tiberius Caesar dedicauit, quam eius cognoscimus. Vnum Furius Camillus uouit, ut mater Liuia constituerat, ut ex Ouidio et Plutarchus auctor est. Meminit in Fastis Ouidius: Suetonio liquido colligimus. Dion quoque Furius antiquum populi superator Hetrusci libro LVI. Insequenti anno Concordiae deae [p.43] templum a Tiberio dedicatum est, in quo Vouerat, et uoti fecerat ille fidem. suum et fratris Drusi uita nomen inscripsit. Et uoto, perquam mature nuptias tum dare tum Ouidius quidem de Tiberio ita: accipere, in quos, et a quibus libeat, liberos Templaque fecisti, quam colis ipse, deae. educare atque erudire: et reliqua, quae idem Hac tua constituit genitrix, et rebus, et ara. scriptor subiungit. Idem: Discordiam deam existimatam a gentibus, Te quoque magnifica Concordia dedicat aede Concordiae coniungimus, etsi disiunctissimae Liuia, quam charo praestitit illa uiro. [p.44] sunt. Hanc in morem furiae formauit antiquitas. Sed de aedibus Concordiae iam nimis. Describitur a Petronio Arbitro in Satyrico, cuius Concordiae sacrificium Seneca in Medaea his pars libri extat, quo loco bellum ciuile inter uersibus explicat, Caesarem et Pompeium erudite detestatur. ita Et asperi enim de Discordia canit: [p.45] Martis sanguineas quae cohibet manus, Intremuere tubae, ac scisso Discordia crine Quae dat belligeris foedera gentibus, Extulit ad superos Stygium caput. Huius in ore Et cornu retinet diuite Copiam, Concretus sanguis, contusaque lumina flebant: Donetur tenera mitior hostia. Stabant irati scabra rubigine dentes, De Concordia dea et Iuuenalis ita meminit: Tabo lingua fluens, obsessa draconibus ora, Quaeque salutato crepitat Concordia nido. Atque inter toto laceratam pectore uestem, Quo in loco grammatici diuersa sentiunt. Et Sanguinea tremulam quatiebat lampada dextra. Probus quidem uetus interpres: In tutela, inquit, Atque haec Petronius. Vergilius uero in VI. ait: Concordiae ciconia est. Templum Concordiae Et Discordia demens uetus fuit, in quo ciconia multa, etc. Merula de Vipereum crinem uittis innexa cruentis. ciconia et ipse multa assert, ut hoc astrueret, et Idem in octauo: eum secutus Britannicus, item Valla Georgius. Et scissa gaudens uadit Discordia palla, Politianus uero in Miscellaniis cornicem, non Quam consanguineo sequitur Bellona flagello. ciconiam intelligit: idque tum Aeliano auctore de Aristides etiam ita describit, his ferme uerbis: Animalibus, tum quibusdam antiquis Discordia et Seditio, inquit, supino est capite, nomismatibus affirmat, quorum etiam ego labris liuentibus, oculis strabis, putridis, nonnulla conspexi. Sane et in nuptiis earum tumefactis, lachrymis subinde fluentibus, manibus auium uocem hominis gratia repetitam, idem est incontinentibus, mobilibusque, gladium intus ad auctor Aelianus, qui ferme ita scribit: In nuptiis pectus ferens, tenuibus et obliquis innixa cruribus: olim ueteres audio post Hymenaeum cornicem et pedibus eam, ceu rete, caligo et tenebrae inuocare solitos fuisse, hocque Concordiae circumuoluunt: et reliqua, quae idem scripsit. Illud signum dare iis, qui liberum quaerendorum gratia quidem de hac ipsa dea notissimum, ut scilicet in conuenissent. Sed et apud antiquos mala punica conuiuio pomum iniecit in nuptiis Pelei et Concordiam significabant, ut Hebraeorum Thetidis, cum ad eas nuptias ipsa non uocata scriptores tradunt, in uestibus sacerdotalibus. fuisset: in quo pomo id erat inscriptum, Pulchra Deam autem Concordiam praeterea effingebant, capito: hoc est, ¹ kal¾ labštw. dextra craterem tenentem, et laeua nunc Furorem Discordiae iure subsidimus, quoniam Cornucopiae, nunc sceptrum, ex quo fructus exire ex discordia furentes fieri mortales uidemus. uidentur: sed et imaginibus duabus, dextram Finxerunt uero antiqui Furorem, nunc uinctum dextrae iungentibus, ut in Aurelio Vero. Nunc cathenis, qualem his uerbis P. Maro libro primo duabus tantum dextris, ut in quodam Neronis, id Aeneidos, Iouem inducit loquentem: quo Fidei attribuunt alii, ut notant grammatici. Dirae ferro compagibus arctis Diodorus Siculus in historia Philippi: Dimisso, Clauduntur Belli portae, Furor impius intus inquit, Thessalioni dextram porrexit, quae res Saeua sedens super arma, et centum uinctus apud Persas pro firmissima fide habetur. Aristides ahenis in oratione pro Concordia, Rhodiensibus ita hanc Post tergum nodis, fremit horridus ore effinxit: Decoram, compactam, bene coloratam, cruento. gratiosam, et undique per omnia sibi quadrantem, Interdum fingebant solutis uinculis et cathenis, et congruentem, deorumque diligentia ad qualis describitur a Petronio Arbitro in eodem benignitate in terram delapsam. Hanc eandem Satyrico, cum ita canit: deam idem orator ait ab Ioue horas confirmare, Quos inter Furor abruptis ceu liber habenis, solam obsignare cuncta, agros cultibus exornare, Sanguineum late tollit caput, oraque mille suarum cuiusque rerum fructus aliarumque Vulneribus confossa, cruenta casside uelat. possessionem praestare, res urbanas gerere pro Haeret detritus laeuae Mauortius umbo Innumerabilibus telis grauis, atque flagranti Stipite dextra minax terris incendia portat. fecisti, iudicio omnium bonorum non Ferrariae Honor etiam deus putatus, ut est apud modo, sed totius Italiae, cum summa tua Lactantium et Augustinum, [p.46] tametsi quidam clementia Maphronio ignouisti, qui toties capiti Augustini codices Honorinum perperam habent. tuo et tuorum insidias struxerat, et nonnullorum De hoc deo M. Cicero secundo de Natura etiam neces fecerat, pro ferme tuae urbis deorum: Vides templum Honoris a M. Marcello moenibus. De hac dea ita Claudianus cecinit: renouatum, quod multis ante annis erat bello [p.47] Ligustico a Q. Maximo dedicatum. T. Liuius libro Principio magni custos Clementia mundi, VII. Decadis III. Marcellum, ait, aliae atque aliae Quae Iouis incoluit zonam, quae temperat obiectae animo religiones tenebant, in quibus aethram quod cum bello Gallico ad Clastidium aedem Frigoris et flammae mediam, quae maxima Honori et Virtuti uouisset, dedicatio eius a natu pontificibus impediebatur, quod negabant unam Coelicolum: nam prima chaos Clementia cellam duobus deis recte dedicari, etc. C. etiam soluit, Marius et ipse aedem construxit Honoris et Congeriem miserata rudem, uultuque sereno Virtutis, de qua, ut nunc alios mittam, ita Discussis tenebris in lucem saecula fudit. Victruuius in VII. C. inquit Mutius magna scientia Haec dea pro templis, et thure calentibus aris, confisus aedes Honoris et Virtutis Marianae Te fruitur, etc. cellae, columnarumque et epistyliorum Idem alibi: symmetrias legitimis artis institutis perfecit. id Nonne uides ut nostra soror Clementia tristes uero si marmoreum fuisset, ut haberet Obtundat gladios? etc. quemadmodum ab arte subtilitatem, sic a Pudicitia dea culta est ab antiquis, cuius Romae magnificentia et impensis auctoritatem, in primis aedes fuit in foro boario, et haec quidem patricia et summis operibus nominaretur. Ego aliquando uocata: altera fuit plebeia, cuius aedicula in uico a rogatus, quo modo effingerem deum Honorem, Virginia posita: cuius, quia est cognitione digna, ita respondi: quod deam Virtutem ipse fingerem historiam a Liuio desumptam, hic tibi ascribam. praecedere, et dein ad eam Honorem a Cupidine Insignem, inquit, supplicationem fecit certamen in duci. idque ex reipsa elicui. Nihil enim aliud ese sacello Pudicitiae, quae in foro boario fuit, ad uidetur honor, quam quem ex uirtute ipsa aedem rotundam Herculis inter matronas ortum. assequimur. nam et uidimus Honoris aedem post Virginiam Auli filiam, patriciam plebeio nuptam, Virtutis templa poni solere. Alciatus tamen in L. Volumnio Cos. matronae, quod e patribus Fidei symbolo, Honorem purpurea ueste depingit, nupsisset, sacris arcuerant. breuis altercatio, inde laurea coronatum. ita enim cecinit: ex iracundia muliebri in contentionem animorum Stet depictus Honor, tyrio uelatus amictu. exarsit: cum se Virginia et patriciam, et pudicam, Et hactenus quidem de Honore, nam de Virtute in patriciae Pudicitiae templum ingressam, et uni iam dictum est, cum qua etiam et de Honore nuptam, ad quem uirgo deducta sit, nec se uiri nonnulla. honorumue eius ac rerum gestarum poenitere, Misericordiam cultam legimus: unde ™la…ou uero gloriaretur. Facto deinde egregio magnifica bwmÕn, id est, Misericordiae aram Athenienses uerba adauxit. In uico longo, ubi habitabat, ex habuere, ut Pausanias aliique tradunt. Romani parte aedium, quod satis esset loci modico sacello etiam Misericordiae templum asylum uocauere, de exclusit, aramque ibi posuit: et conuocatis plebeiis quo hic mihi non est dicendi locus, nam quo uere matronis, conquesta iniuriam patriciarum: Hanc loco Romae fuerit, uideo uarie tradi a ego aram, inquit, Pudicitiae plebeiae dedico: scriptoribus. Seruius quidem in VIII. Aeneidos: uosque hortor, ut quod certamen uirtutis uiros in Postquam Hercules migrauit a terris, nepotes eius hac ciuitate tenet, hoc pudicitiae inter matronas timentes insidias eorum quos auus afflixerat, sit: detisque operam, ut haec ara, quam illa, si quid Athenis sibi primum asylum, hoc est templum potest, a sanctioribus et castioribus coli dicatur. Misericordiae collocarunt, unde nullus posset Eodem ferme ritu et haec ara, quo illa antiquior abduci. quod etiam Statius dicit, Herculeos fama culta est, ut nulla nisi spectatae pudicitiae est fundasse nepotes, etc. a cuius similitudine et matrona, et quae uni uiro nupta fuisset, ius Romulus acer asylum rettulit, ut ait Vergilius. sacrificandi haberet. haec Liuius. Hinc etiam Clementiae etiam numen uenerati sunt antiqui, Valerius Maximus de Instititutione libro II. Quae unde Plutarchus scribit in Caesare, eius uno contentae matrimonio, corona pudicitiae Clementiae templum non ab eius moribus honorabantur: et reliqua. Festus Pudicitiae abhorrens decretum fuisse. Cui deae his proxime simulachrum Fortunae existimauit, ait enim: diebus, insigne sacrum HERCVLES Princeps Pudicitiae signum in foro boario est, ubi familia edisset Herculis: eam quidam Fortunam esse nos foeminae utimur. Simili modo nostri existimant. Item uia Latina ad miliarum, illic Inuidiam, ut illi tÕn fqÒnon. KairÕn minimum Fortunae muliebris simulachrum nefas est attingi, filiorum Iouis scripsit Ion Chius poeta, in hymno nisi ab ea quae semel nupsit. Plebeiae etiam quem in ipsum condidit, ut Pausanias in Eliacis Pudicitiae sacellum Romae, ut caetera colebantur. tradit. Quare cum Posidippus kairÕn pulchre haec Festus. Propertius: graece descripserit, et ab eo Ausonius Gallus Templa Pudicitiae quid opus statuisse puellis, latine Occasionem, uisum est mihi utriusque Si cuiuis nuptae quidlibet esse licet. [p.48] descriptionem hac nostri libri parte apponere, ut Salus a Romanis dea, ut graecis Hygeia, culta qui eorum imagines habere uoluerint, habeant fuit: quin et Macrobius scribit, ferias antiquitus unde facile excerpere possint. [p.49] Intelligo fuisse, quoties quis Salutem deam nominasset, enim, illustres quosdam Principes his diebus id cum Semoniam, Segetiam, et caeteras. Inde uocati meditari. Hoc est ergo Posidippi epigramma, salutigeri dei, ab Apuleio, qui graece swtÁrej quod post Th. Morum, et Erasmum, uiros summe uocantur: etsi alios aliter sentire scio. Aedes doctos, ideo est a me ita conuersum, uel Salutis a C. Iunio Bubulco censore locata fuit, ut concinnatum potius, quod Erasmus quidem in IX. ab Vrbe condita prodit Liuius, quam Cos. quatuor addiderat uersus, Thomas duos bello Samnitum uouerat, mox idem dictator eam dempserat. Graecum si cupis, in IIII. dicauit: eam aedem a Fabio Pictore depictam Epigrammatum leges. quod ita est a me refectum: legimus. Mirum nonnullos pro Bubulco Vnde hic est plastes? Sicyonius. Ede age Bibaculum literis mandasse. Salutis templum P. nomen. Victor in VI. Vrbis regione, hoc est in Quirinali Lysippus. Tu quis? Caerus ego, omne statuit. Scribit Festus, Salutarem portam Romae domans. appellatam, quod prope aedem Salutis esset. Salus Cur summis instas pedibus? Semper rotor. uero effingebatur ab antiquis, mulieris forma, in Alas solio sedentis, pateram tenentis, penes quam ara Cur plantis gestas? Vt leuis aura feror. erat: arae anguis inuolutus, caput attollens. Dextrae cur est inserta nouacula? Signum Hygeiae uero simulachrum apud Sicyonios homini hoc est, describit Pausanias uix uideri potuisse, ad quod Vis conferri acie quod mihi nulla potest. mulieres capillos dicabant, et in eius honore eos Cur coma fronte iacet? Venientem ut prendere sibi resecabant: uerum de Hygeia et sororibus in possis. Aesculapio agam. Porro et Salutis augurium apud Parte est cur caluum posteriore caput? Romanos celebrabatur, quod intermissum, Quod postquam leuibus praeceps effugero Augustum renouasse legimus. De hoc Salutis pennis, augurio M. Cicero, Suetonius, Cornelius Tacitus, Ne ualeat tergo qui reuocare uelit. Festus, et Dion libro Historiarum XXXVIII, et Talem nos propter me plastes finxerat hospes, Liuius. Porro et Antiochus, qui cognominatus est Pro foribus positus qui documenta darem. Soter, cum aduersus Galatas pugnaret, nec satis Hoc Posidippi, nunc Ausonii subscribo: in quo pro uoto res succederet, essetque in discrimine, illo, ut sibi uisum est, ingeniosus esse uoluit, ita ut uel uidit, uel uidisse simulauit per quietem, ut etiam sibi non in nomine tantum plastae, sed et in militum animos spe erigeret, Alexandrum syllaba quoque nimis indulserit. quis enim Magnum illum, qui moneret ut Sanitatis Phidiam non norit, prima intenta diphthongo symbolum proponeret, idque pro tessara tribunis pronunciandum: Epigramma hoc est: daret, eorumque uestibus insueret: ea re fore, ut Cuius opus? Phidiae, qui signum Pallados, eius uictoria potiretur. Vnde et huius rei signum in Quique Iouem fecit, tertia palma ego sum. ueteribus Antiochi nomismatibus ad huc cernitur. Sum dea, quae rara, et paucis Occasio nota. Est autem triangulus triplex, in uicem insertus, ex Quid rotulae insistis? Stare loco nequeo. lineis quinque constans, in quibus Øg…eia Quid talaria habes? Volucris sum: Mercurius inscribitur. Huius figurae et Lucianus meminit in quae eo libello, ubi agit de eo qui lapsus erat in uerbo Fortunare solet, trado ego, cum uolui. inter salutandum. Haec autem talis est figura. # Crine tegis faciem? Cognosci nolo. Sed heus Graece uero haec figura, seu schema tu, pent£gwnon dicitur, qua uoce et nostri utuntur. Occipiti calua es? Ne tenear fugiens. Sed et Auxilium deum etiam legimus, quin ipsum Quae tibi iuncta comes? Dicat tibi. Dic rogo Plautus inducit in Cistellariae prologo. quae sis? Occasionem Latini deam fecere, sicut Graeci Sum dea, cui nomen nec Cicero ipse dedit. deum kairÕn: qua ex re illi masculi nomine, ut Sum dea, quae facti non factique exigo poenas, Nempe ut poeniteat: sic Metanoea uocor. cognoscas coniectura. Pone duae aliae erant Tu modo dic, quid agat tecum? Si quando mulieres, Calumniam dirigentes et adornantes: uolaui, altera quidem ™piboÚlh, hoc est Insidia: altera Haec manet: hanc retinent, quos ego uero ¢p£th, id est Deceptio, uel Fallacia, seu praeterii. Fraus. a tergo sequebatur Poenitentia, hoc est Tu quoque dum rogitas, dum percunctando met£noia, pullas lacerasque uestes induta, quae moraris, retro caput inflectens, flens ac lugens, pudore Elapsam dices me tibi de manibus. uenientem Veritatem excipere uidebatur. Hac Hoc quidem Ausonii est. Porro et Callistrati igitur pictura Apelles pictor Ephesius, eleganter legimus ecphrasin, [p.50] qui cum Posidippo de suum est ultus periculum, ut Lucianus idem est Caero deo, et de loco conuenit, puerumque ipsum pluribus executus. De Contumelia in pudore deum facit florulentae pubertatis, formosum etiam agemus. crinibus sparsis Zephyro, caeteraque specie, ut Felicitas, quam Graeci eÙdaimon…an uocant, Dionysio maxime similis esse uideretur: et caetera etiam antiquis dea existimata [p.51] est. Plinius denique ferme, quae Posidippus. Sed de graeco libro XXXV. huius deae simulachrum Archesilao Caero hactenus, et Occasione latina satis: cum et plastae locatum a L. Lucullo HSLX, cui mors Erasmus in Prouerbiis nonnulla, et ante illum utriusque inuidit. meminit huius deae aedis alio Politianus in Miscellaneis non inscite scripserint. loco et his uerbis D. Augustinus. Quid quod et Fraus ita effingitur a Dante Alligerio, et a Felicitas dea est, aedem accepit, aram meruit, Buccatio in Genealogiis: Faciem illius iusti sacra ei congrua persoluta sunt: etc. Et alibi: Si hominis aiunt uideri, corpus reliquum Felicitas dea est, cur non ipsa una quae coleretur serpentinum, uariis et maculis et coloribus constituta est, quae posset uniuersa conferre, et distinctum: eius caudam terminari in scorpionis compendio facere felicem? Et paulo post: Cur aculeum. Fraudem porro per Cocyti undas innare, denique tam sero tantae deae, post tot Romanos nec eius nisi faciem apparere. principes, Lucullus aedem constituit? Lucius enim Calumniae, quam Graeci diabol¾n nominant, Licinius Lucullus anno ab V. C. DCLXVI Cos. et Impudentiae aras Athenienses consecrasse, cum M. Cotta, construi curauit. Vidimus et ipsi in testis est Theophrastus apud Diogenianum. Ita nomismatibus antiquis Felicitatis effigiem, et uero Apellem aliquando effinxisse Calumniam, praecipue in Iuliae Mammaeae Aug. in cuius tergo testis est Lucianus in eo qui inscribitur, De non foemina erat, in solio sedens, dextera caduceum, calumniae temere credendo. Cum enim sinistra grande cornucopiae tenens, cum hac Antiphilus Apellis quidam aemulus, apud inscriptione: FELICITAS PVBLICA. Scribit Ptolemaeum Apellem esset calumniatus, quod Dion libro Historiarum XVIII. C. Caesari cum Theodota consensisset, qui a rege dictatori senatum concessisse, ut senatum nouum rebellionem fecerat, et a quodam coniurationis construeret, quamuis curia Hostilia instaurata conscio, qui capitis poena tenebatur, regi fuisset, et eius uice Felicitatis templum, quod innotuisset, Apellem omnino facinoris ignarum, etiam Lepidus magister equitum fecit. Cebes uero et inique illum insimulari: tum Ptolemaeus posito Thebanus in Tabula hoc modo descripsit: In furore, sententiam mutauit: Apellem talentis eminenti quopiam arcis uestibulo Felicitatem in centum donauit, eique in seruitutem solio sedere, liberali ornatu (ait) comptam, sed calumniatorem Antiphilum addixit. Tunc Apelles non accurate, et florentissimo serto coronatam. periculi memor, tali pictura Calumniam ultus est. Sane et Macariam Herculis filiam apud Graecos In dextra quidem sedet uir permagnas habens cultam legimus, quae cum oraculum redditum aures, quales ferme Midae feruntur: manum longe fuisset, Athenienses uictoriam habituros, si ex ille protendit accedenti Calumniae: circum ipsum Herculis liberis aliquis sponte oppeteret, Macaria uero sunt mulieres duae, ¥gnoia scilicet, et id intelligens, seipsam iugulauit, qua ex re uictoria ØpÒlhyij: hoc est, Ignorantia et Suspicio. Ex Atheniensibus et diuinitas ipsi Macariae est aduerso Calumnia, diabol¾ uidelicet, mulier comparata. Lege Euripidis tragoediam Heraclides, ornata et pulchra, sed aspectu ardens, et in iram et et Platonem. rabiem concita: laeua facem accensam praeferens, Libertas in primis a Romanis dea habita et culta dextra adolescentem quendam per capillos trahere est, ut qui maxime ei studerent, ab eo uidelicet uidebatur, qui manus ambas ad coelum tendebat, tempore, quo in libertatem sese uendicauere. superosque obtestabatur. Praecedebat uir pallidus, Libertatis templum P. Victor in Auentino impurus, acute intuens, his propemodum similis constituit, et ibidem atrium Libertatis, cuius qui longiori morbo sunt confecti. hunc fqÒnon crebra apud scriptores mentio. Templum esse, hoc est, Inuidiam, uel Liuorem, facile Libertatis Liuius ex mulctaticia pecunia cum aereis columnis, et statuis pulcherrimis a patre Tiberii Sed quoniam graece uenustiores sunt, hos si Gracchi et conditum et dedicatum: cuius atrium cupis tibi habe ex Stobaei oratione, quae inscripta ab Aelio Paeto et Cornelio Cethego censoribus est Pluti laus. Consonat his Petronii Arbitri instauratum, et auctum, demum et a Pollione pulchrum carmen, cui tale est initium: restitutum, Suetonius scribit. At M. Cicero pro Quisquis habet nummos, felici nauiget aura, Domo sua ad Pontifices, scribit domum suam a etc. Clodio Libertati consecratam, immo religionibus Quod uidetur e Menandro desumptum. Fuerunt religasse: quo loco multa diuinitus perorat. Dion ad haec Lucrii dei, lucris praepositi, ut aduersus Historiarum libro XVIII., post uictoriam, ait, Gentes prodit Arnobius, a lucro denominati: quae Caesari senatum tribuisse inter alia, ut patriae admodum apud Graecos kerdîoj Mercurius et liberator appellaretur, et publico decreto Apollo, a lucro ut suo loco dicam, denominati. Libertatis templum construxerunt. Nec minus et Inuidia etiam dea, quae hominum pestis Graeci Libertatem, et Libertatis deos coluere, acerrima et acerbissima est. Graeci hanc ™leuqer…an, et qeoÝj ™leuqšrouj, de quibus masculam effingunt, quippe qui hominis effigie saepe in hoc libro, et praecipue in Ioue. atque male habiti, et ex morbo nondum plane idem Liber, et Libera, a nostris. Sane notatum conualescentis effingant, ut uidemus ex dialogo legimus, libertatis indicium pileum fuisse: unde et Luciani diabol¾j, id est Calumniae. Nostri uero qui serui libertate donabantur, pileum gestabant foeminae forma formarunt, ut pulcherrime capite raso, ut notum est. hinc et [p.52] legimus Ouidius in II. Metamorphoseon ostendit, [p.53] Brutos monetam cudisse cum pileo duobus ubi et Inuidiae domum describit, et Inuidiam pugionibus imposito. ipsam his uersibus: Pecunia dea. Augustinus: Deae Pecuniae Pallor in ore sedet, macies in corpore toto, commendabantur, ut pecuniosi essent. idem alibi: Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, Pecunia dicta est dea, quae dat pecuniam. Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno: Iuuenalis tamen ait in prima satyra: Risus abest, nisi quem uisi fecere dolores. Et si funesta Pecunia templo Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis: Nondum habitas, nullas nummorum ereximus Sed uidet ingratos intabescitque uidendo, aras, Successus hominum, carpitque et carpitur una, quo modo hoc uerum? Si non modo Pecuniam Suppliciumque suum est. colebant antiqui, ut ait Augustinus, sed etiam, Sed et Plutarchus in libello de Inuidia, multa. Et eodem teste, Aesculanum, et eius filium elegans Hendecasyllabum inter poematia Vergilii: Argentinum, deos habebant, ut scilicet haberent Liuor tabificum malis uenenum: etc. Sane antiqui ipsi aeream argenteamque pecuniam? Nam ideo Inuidiam anguilla designabant, quando ea natura Argentini patrem Aesculanum posuerunt, quia esse feratur anguilla, ut omnibus piscibus inuideat: prius aerea pecunia in usu ese cepit, post argentea. ut Contumeliam perdice, quae sit contumeliosa Subdit irridens Augustinus: Miror autem, quod ualde. Illud quoque notandum, deorum eorundem Argentinus non genuit Aurinum, quia et aurea genus uariari a Graecis et nostris interdum, ut in moneta subsecuta est: et caetera. Sed quo hoc. Graeci enim masculam Inuidiam pingunt, tempore huiusmodi pecuniae apud Romanos quoniam graece Ð fqÒnoj. Itidem et kairÕn, primum excusae fuerint, Plinius in primis docet, iuuenem marem: nostri Occasionem foeminam et ab eo caeteri, ne ab Hebraeis et Graecis ista faciunt, ut supra diximus. Sic et alios nonnullos petamus. Libet tamen hoc loco tibi recitare non notaui. elegantes quosdam Menandri senarios, quos in Fama ab Atheniensibus, teste Pausania culta: quapiam ille fabula protulit, quoquo modo a me dea uero describitur ab Hesiodo in œrgaij kaˆ conuersos. ita enim ait: ¹mšraij. Est dea Fama quidem, sunt ipsi numina Epicharmus esse dixit hos quidem deos, famae: hoc est qeÕj nÚ tij ™stˆ kaˆ aÙt¾. Ventos, Solem, Terram, Ignem, Stellas, Scribit et Plutarchus in Camillo, templum etiam Aquam. Famae constructum fuisse. Sed enim uero Ego utiles uero deos esse arbitror copiosius Vergilius in IIII. Aeneidos Famam ita Nostros, et Argentum et Aurum maxime: describit: Istos quidem si dedices tua in domo, Extemplo Lybiae magnas it fama per urbes, Quicquid uoles roges, tibi omnia aderunt, Fama malum, qua non aliud uelocius ullum, Ager, domus, seruique et argyromata, Mobilitate uiget, uiresque acquirit eundo, Testes, amici, iudices, tantum dato: Parua metu primo, mox sese attollit in auras, Ipsos habebis uel ministrantes deos. Ingrediturque solo, et caput inter nubila hactenus Menander. condit. Illam terra parens, ira irritata deorum, Decenter quidem a Graecis Pudor muliebri Extremam (ut perhibent) Coeo Enceladoque effictus est forma, uel propter Penelopes fabulam, sororem uel quia apud Graecos generis est foeminini. Ego Progenuit, pedibus celerem, et pernicibus alis: certe pueri forma effinxi, ob rationem quam in Monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt Occasione ostendi. corpore plumae, Caca dea culta Romae, quae Caci soror fuit, ut Tot uigiles oculi subter (mirabile dictu) scribit Lactantius, quae de furto boum Herculi Tot linguae, totidem ora sonant, tot surrigit fecit indicium. unde etiam sacellum meruit, in quo aures. ei per uirgines Vestales res sacra fiebat, ut Seruius Nocte uolat coeli medio, terraeque per scribit libro octauo Aeneidos. quod et ego in uita umbram Herculi scripsi. Stridens, nec dulci declinat lumina somno. Tutullina dea celebrata a Varrone et Augustino, Luce sedet custos, aut summi culmine tecti. ad tutandas et custodiendas segetes collectas. Turribus aut altis, et magnas territat urbes: Scriptum est apud Macrobium in Saturnaliis, apud Tam ficti prauique tenax, quam nuncia ueri. ueteres quisque qui nominasset Tutullinam, ferias [p.54] obseruabat. Nonius Marcellus, Tutanum et Quis pictor quaeso, aut plastes expressius Tutullenam ex Varrone citat. [p.55] Tutanus in effinxisset? si tamen et amplius quaeras, quas periculosis et subitis rebus inuocabatur, quod is aedes incolat, et quas mundi partes, lege primam praesidium atque opem afferret, a tutando dictus. partem XII. Metamorphoseon Ouidii. Fames meminit idem Varro de Lingua latina. Regionem uero describitur ab eodem in VIII. Porro Portius designat, cum de Ennio scribens dicit, quoniam et mala est Fama, et Rumor, ideo eam eum coluisse Tutullinae loca. Tutellina, a tuendo antiqui aliquando alis nigris effinxerunt, iuxta illud quidam, et Tutullinam scribunt, ut in plerisque Claudiani contra Alaricum, exemplaribus obseruauimus. A tuendo quoque, Famaque nigrantes succincta pauoribus alas. uel tutando, Tutelares dei dicuntur, qui urbium et Pudor, et Fama, et Misericordia ab locorum patrocinium et curam gerere Atheniensibus cultae, et Impetus. ipsi enim credebantur, quorum est crebra mentio: de quibus a„doÝj, f»mhj, ™la…ou, kaˆ ÐrmÁj bwmoÝj alibi. habuere, quod Pausanias in Atticis in primis Seia dea fuit, ut ex Varrone tradit Augustinus, ostendit. iidem etiam et Ûbrin kaˆ ¢na…deian, id praeposita quam diu segetes sub terra essent: cum est, Contumeliam et Impudentiam coluerunt, ut uero iam essent supra terram, et segetem facerent, idem Pausanias docet. M. Tullius libro secundo de deam Segetiam uocabant. Sedenim Seiam, ait Legibus: Nam illud, inquit, uitiosum Athenis, Plinius libro XVIII. a serendo, Segestam a quod Cylonio scelere expiato, Epimenide Cretensi segetibus appellabant, quarum simulachra in circo suadente, fecerunt Contumeliae fanum, et uidemus. Sed idem libro XXXVI. cap. XXII. Impudentiae. Idem et Theophrastus in libro de quidam Fortunam Seiam a Nerone appellatam, Legibus, et Ister libro IIII. Quare mirum illud est, male interpretantur, ut in Syntagmate de Fortuna quod scribit Xenophon in Symposio, Pudorem dicemus. Segetiam uero Augustinus ait scilicet esse deum, non Impudentiam, cum de appellatam, cum segetes iam natae supra terram adolescentum amoribus ageret. quin Zenobius et essent. Haec esse uidetur, quam Segestam uocat Diogenianus, quos Erasmus sequitur, Plinius. meminit et Macrobius libro primo Impudentiam et ipsi deam faciunt, notissimo illo Saturnaliorum. Apud ueteres, inquit, quisque qui Graecorum prouerbio, qeÕj ¹ ¢na…deia: id est, nominasset Salutem, Semoniam, Seiam, Segetiam, dea Impudentia. Sane perdice designabatur, quia Tutullinam, ferias seruabat. Hic addamus quod in impudens admodum ipsa est auis. Sedenim primo Georgicorum scribit etiam Seruius, ex Pudorem cum Nemesi in coelum euolasse canit Varronis sententia: Nomina numinum in Hesiodus, aeneo seculo. Pudoris ara Athenis fuit indigitamentis, id est, in libris pontificalibus in Acropoli, ut ait Hesychius: qui et illud addit, inueniuntur, qui et nomina deorum et rationes Pudoris et fil…aj aram esse. nisi forte legendum ipsorum numinum continent: uerbi causa, ut sit, pro fil…aj, Ûbrewj. Pudorem uir Occator deus ab occatione dicatur, a sarritione doctissimus Alciatus in quodam Emblemate ita deus Sarritor, a stercoratione Stercutius, a satione describit: Sator. haec Seruius. Arnobius uero Putam deam Ergo sedens uelat uultus, obnubit ocellos, putationibus arborum praefuisse scribit, ut Petam Ista uerecundi signa Pudoris erant. rebus petendis. De Ope consiua, in Ope suo loco Queis sibi praelatum Icarius cognouit Vlyssem agendum. Hocque Pudori aram schemate constituit. Rusina dea fuit, cui rura committebant antiqui, Flora dea, florentibus frumentis praeposita, ait ut ait Augustinus. quidam hanc Rurinam potius Augustinus, et Varro. Fabula uarie narratur. uocarunt. quidam in aedituum Herculis et scortum referunt: Mellona dea mellificationis: idem in IIII. alii in Larentiam. et quanquam in nostro Hercule Augustinus. Mellonia haec ab Arnobio dicitur, hanc recitaui, nihilominus hoc loco afferam, quid quo loco de ea pluribus agitur. Lactantibus libro primo capite XX. hac de re Fornax dea etiam existimata, quoniam ante sentiat. Floram et Faulam Lactantius distinguit. ita tricitum, et eius usum, farra fornacibus enim, cum de Laurentia Faustuli locutus fuisset: torrebantur. unde est dea Fornax constituta, ut Nec hanc solam Romani meretricem coluerunt, Festus et Lactantius. plura in Fastis Ouidius: sed Faulam quoque, quam Herculis scortum Facta dea est Fornax, laeti Fornace coloni fuisse, Verrius scribit. mox paulo subiungit: Flora Orant, ut uires temperet illa suas: cum magnas opes ex arte meretricia quaesiuisset, Curio legitimis tum fornacalia uerbis Populum Romanum scripsit haeredem, certamque Maximus indicit: nec stata sacra facit. pecuniam reliquit, cuius ex annuo foenore suus Videtur tamen alibi, hoc est libro VI., Fornacalem natalis dies celebraretur, editione ludorum quos appellare, cum ait: appellabant Floralia: quod quia Senatui Et Fornacali sunt sua sacra deae. flagitiosum uidebatur, ab ipso nomine Hinc sacra Fornacalia dicta sunt, de quibus cum argumentum sumi placuit, ut pudendae rei alii, tum Festus, [p.56] nec semel, ipse quoque in quaedam dignitas adderetur, deam finxerunt esse ultimo, ubi de Sacrificiis ex celebritatibus plurima quae floribus praeesset, eamque oportere placari, collegi. Budaeus in lege, Si fornicarius, legit et ut fruges cum arboribus aut uitibus bene corrigit Fornacanus, a Fornace: et putat prospereque florescerent. Eum [p.57] colorem significare seruum pistrinarium, uel pistorem. Ego secutus in Fastis poeta, non ignobilem nympham hac de re nil statuo. narrauit, quae Chloris uocitata: eamque Zephyro Collina dea fuit, cui colles attribuebant: et nuptam, quasi dotis loco id accepisse muneris a Vallonia, cui ualles et conualles, ut est apud marito, ut haberet omnium florum potestatem. Augustinum. Non ab his absimiles nymphae, de Lactantius ita. Romani igitur Floram deam quibus omnibus in Neptuni Syntagmate agemus. finxerunt, quae floribus praeesset: eamque Proserpina dea credita, quae germinantibus placabant, ut fruges cum arboribus et uitibus bene segetibus praefecta putabatur, ut Varro et florescerent: et ludi ipsi Florales et Floralia Augustinus tradunt. Sed plura, cum de Plutone nuncupati, in quibus omnes nequitiae et lasciuiae agemus. Sit una, non sit, nunc non quaero. nudis mulieribus peragebantur. Notissima est Nodotus deus dictus ab Augustino, ab aliis historia de Catone, Florales ludos ingresso, qui ob Nodinus, qui nodis geniculisque culmorum seueritatem ac grauitatem est abire compulsus, a praefectus putabatur. Fauonio monitus, non a Cotta, ut uir doctus Lactucinam etiam deam colebant ueteres, quae memoria lapsus scripsit: Varro, et Martialis in lactescentibus frumentis ac segetibus praeesset. primo, Sunt qui Lacturnum apud Augustinum legant. Nosses iocosae dulce cum sacrum Florae, Seruius certe libro primo Georgicorum, Festosque lusus, et licentiam uulgi, Lactentem deum ex Varrone commemorat. Cur in theatrum Cato seuere uenisti? Patalenam, eam deam existimabant, quae An ideo tantum ueneras ut exires? praeesset segetibus, cum spicae et folliculi Sed historiam hanc copiosus in secundo libro patescunt, ut scilicet spicae exire possint. recitat Valerius Maximus. Floralia IIII Cal. Maii Augustinus ex Varrone. Arnobius Patellanam celebrabantur, et Cal. ipsis, unde institutum adhuc uocare uidetur, et Patellam, ex quibus una est uiget ubique fere gentium, ut eo Cal. die floribus patefactis, altera patefaciendis rebus praestituta. omnes Maiuma celebrent, ut uocant Graeci, et Hostilina dea colebatur, cum segetes nouis iureconsulti: haec est Maii mensis celebritas, de aristis aequantur, ut Augustinus ait: quia hostire qua etiam plura Suidas. Quidam eruditi cum ueteres aequare dixerunt. unde et hostimentum, et Floralibus ¢nqhstšria Atheniensium hostorium: ut Priscianus, et alii obseruant. coniungunt, non sane recte. sed de his, pluribus Runcina dea tum placabatur, cum frumenta scripsi in libro de Annis, mensibus etc. P. Victor runcanda essent, id est, a terra auferenda. Florae templum et circum, et Floralia in VI. urbis Augustinus, et Varro de Lingua latina. regione collocat, hoc est, Quirinali. Fuit, teste Spinensis autem deus, ut spinas ex agris Plutarcho, simulachrum Florae in aede Castoris et eradicaret. idem Augustinus. Nemestrinus uero Pollucis, a Praxitele summa industria formatum, deus nemorum praepositus, ut notat Arnobius. multis coloribus, tunica indutum, in cuius deae dextra flores fabarum et ciceris fuerunt. Scribit clauditur tempore. Ea et Ops dicta, ut Varro ait Porphyrion, in Floralibus Aediles cicer et fabam de Lingua latina, quod hic omne opus, et hic opus populo spargere solitos. Versicolor colos ideo ad uiuendum: ideo dicitur Ops mater, et Terra Florae attribuebatur, quia nullus color est qui in mater. Haec enim terris gentes omnes peperit, et floribus non reperiatur. Sane Chloris, quam resumit denuo. Tellurem deam Scythae sua uoce Ouidius Floram ait, meminit et Catullus, et ante Apiam appellauere, ut Herodotus docet in IIII. hos Homerus in Odyssea. Sunt item qui De aede uero Telluris Romae, quoniam Laurentiam et Larentiam distinguant, ut altera frequenter a scriptoribus sit mentio, hic breuiter Acca Faustuli fuerit, altera etiam meretrix: ambas agendum. P. Victor eam statuit in quarta Vrbis tamen Firmianus sub una recitat Lupa, Romuli et regione. Seruius, non a Carinis procul. Valerius Remi nutrice. Certe Varro ab Acca Laurentia, Maximus in area aedium Sp. Cassii, eius qui Laurentalia celebritatem dictam ait. Angeronalia, regnum affectauit. M. Cicero pro Domo sua: Sp. inquit, ab Angerona, cui sacrificium fit in curia, et Cassii domus ob eandem causam euersa est, atque cuius feriae publicae Laurentinae: is dies, quem in eodem loco aedes posita Telluris. Idem innuit diem quidam in scribendo Laurentalia appellant, Dionysius Alicarnasseus. Porro et Telluris aedem ab Acca Laurentia nominatus, cui sacerdotes Sempronium uouisse, his uerbis L. Florus nostri publice parent an.VI. die qui Acca dicitur, ostendit: Domiti hinc (ait) Picentes, sed caput uel Atra, ut legitur. haec Varro, et quae sequuntur, gentis Asculum Sempronio duce, qui tremente parum mihi comperta. Festus et ipse: Laurentalia, inter praelium campo Tellurem deam promissa ait, Laurentiae Faustuli coniugis, Romuli Remique aede placauit. Sed et Tellurem et Tellumonem, nutricis festa fuere. Ouidius uero in Fastis, Proserpinam quidam et Plutonem interpretantur. Non ego te tantae nutrix Laurentia gentis, Augustinus libro VII.: Tellurem, inquit, a ui Nec taceam uestras Faustule pauper opes. foeminae, Tellumonem a ui masculi dixerunt. [p.58] Coniungit cum his Altorem et Rusorem: et Vester honos ueniet, cum Laurentalia dicam, Altorem quidem, quod ex terra aluntur omnia Acceptus Geniis illa December habet. quae nata sunt: Rusorem, quod rursus cuncta illuc De Faula porro Herculis scorto, quam ex reuoluuntur. et haec ex Varrone. Noster uero Verrio, seu Ennio, deam nominat Lactantius, in Coelius Rursorem hunc deum nuncupabat, [p.59] Hercule diximus: licet Fauola sit scriptum ibi. praesidemque deum putabat rebus restituendis, Pomona dea, quae pomis et fructibus praeerat, reparandisque. de qua Ouidius in Metamorphoseis in fabula Pales, teste Festo, et Seruio, dea pastorum uel Vertuni, et item Propertius in eadem fabula. Hanc pabuli habebatur, cuius festa dicebantur Palilia: deam summa religione coluerunt gentes, ut poma uel ut alii uolunt, dicta Parilia, quoniam pro partu et fructuum foecunditas afforet: a qua flamen pecorum eidem sacra fiebant. Lege in Fastis Pomonalis. Pomonal, ait Festus, fuit in agro Ouidium. Virgilius, Te quoque magna Pales, et te Solonio, uia Hostiensi, ad lapidem XII., memorande canemus Pastor ab Amphryso, etc. diuerticulo a milliario octauo. Sed de Pomona Tibullus, Et placidam niueo spargere lacte Palem. etiam in Vertuno agendum, ea parte qua Ianus Ouidius, Et tepido lacte precare Palem. Palilia, describendus. Porro cum Pomona, Fructesam inquit Varro, dicta a Pale, quod et feriae ei deae deam connumerat D. Augustinus propter fructus. fiunt: ut Cerealia, a Cerere. Scribit Seruius, Palen Terram, et Tellurem, et Tellumonem, terrae ab aliis Vestam, ab aliis Matrem deum deos, consecrauere Romani: et Graeci gÁn, existimatam: itemque genere foemineo appellari, ga‹an et aan appellantes. hinc et aedes et ab aliis masculino, ut Varrone. idem Arnobius, ut templa eorum in historiis, caeterisque scriptis in diis Poenatibus repetam. huic deae sacra saepe legimus. Hymnum deae Terrae Orpheus soluebantur XI. Calend. Maias: uel melius ut alii, composuit, cui omne genus semen pro XII., ut in Fastis notauimus. suffimento adolet, praeter fabam, et aromata. Carna dea, quae antiquis Romanis culta fuit, Alterum hymnum Terrae Statius concinuit: O quam uitalibus humanis praeesse putabant, ut ex hominum diuumque aeterna creatrix, etc. Terram Macrobio in libro de Annis, mensibus, diebus, etc. uero etiam primam oracula dedisse, in Historia scripsimus. ab eaque petebatur, ut iecinora, et poetarum tradidimus. sed et matrem deum corda, quaeque sunt intrinsecus uiscera, salua eandem dixerunt, ut seorsum, cum de ea suo conseruaret. cui templum pulso Tarquinio Iunius Syntagmate agemus, dicturi sumus. Quin et Brutus in Coelio monte construxit, Calendisque Seruius in X. Aeneidos Terram, inquit, constat Iuniis sacrum uoti reus fecit. huic deae pulte esse Matrem deum: unde et simulachrum eius fabacea et larido res sacra fieri solebat. quin et cum claui pingitur. nam aperitur uerno, hyemali Calendae ipsae Iuniae Fabariae dicebantur. Cardinum etiam deam fuisse legimus, de qua in expiatio. Estque ius hoc non in priuatis modo Fastis fabulose Ouidius. D. Augustinus Cardeam possessionibus, sed in publicis quoque hanc appellare uidetur, ut paulo post dicemus. constitutum. et idem Dionysius paulo post: Rubigus deus, ut M. Varro de Re Rustica et de Sacrificantque adhuc eis non animatum aliquid, Lingua latina, et Rubigalia dicta. Huic deo res (neque enim pium est cruentare lapides) sed diuina fiebat, ne rubigo occuparet segetes. pultes et liba, atque alias quasdam fructuum Meminere Plinius, Festus, Ouidius, Seruius et primitias. Causam Plutarchus inquirit: An, inquit, Augustinus. Dicimus et Robigo genere foemineo, Numa Pompilius uir ciuilis ac iustus, et sapiens et Robigus genere maris. Gellius libro IIII. inprimis, agri terminos cum finitimis constituit, et cap.VI. Verba S. C. Si quid succidaneis opus ipsis finibus Terminum ominis causa nominans, esset, Robigus accederet. Idem libro V. cap. XII. quasi ™p…skopon et inspectorem amicitiae, et In his autem deis, quos placari oportet, uti mala a pacis custodem, ab omni caede et sanguine nobis, uel a frugibus natis amoueantur, Arungus incontaminatum conseruari oportere existimauit. quoque habetur, et Rubigus. haec Gellius. Sane Termino, inquit Festus, sacra faciebant, quod in eruditi quidam pro Arungo hoc loco Auerruncum eius tutela fines agrorum esse putabant. Denique legunt, de quo deo a me alibi actum est. hinc Numa Pompilius statuit, eum qui Terminum instituta sunt Rubigalia, quae celebrabantur ad exarasset, et ipsum et bouem sacros esse. Saxum auertendam rubiginem mense Aprili, hoc est, ut uero fuit hic deus, unde et termini agrorum Festus ait, VII. Cal. Maias, ut diximus de Annis publicorum et priuatorum tales fuerunt: licet et mensibus diebus etc. Sane eorum inanis uidetur postea stipes, et arbor, et tegula etiam pro esse obseruatio, qui rubiginem ferri dicunt, termino posita. Sed mox cum Tarquinius Priscus robiginem uero segetum: hoc est, alterum per o, templum uouisset in Tarpeia rupe angustum Ioui et alterum per u: ita quoque de utraque re canente Iunoni et Mineruae, ac eius iacere fundamenta in Fastis Ouidio, ad ipsam, uellet, inuenit ibi deos alios dicatos a Numa et a Parce precor, scabrasque manus a messibus Tatio, et aliis: usus ipse consilio Accii Nauii aufer, auguris, reperit reliquos omnes deos Ioui cedere, Neue noce cultis, posse nocere sat est. praeter Terminum et Iuuentam, ut Plutarchus et Ne teneras segetes, sed durum amplectere Dionysius scribunt. Liuius, et Florus, et Seruius, a ferrum. Tarquinio Superbo inaugurationem factam Utrunque enim uno uocabulo comprehendit. tradunt, non a Prisco. Existimat Lactantius in Rubigo genus etiam uitii, obscoenae libidinis primo, Terminum eum fuisse lapidem, quem pro dicitur, ut ex Varrone Seruius ait in primo Ioue deuorauit Saturnus (quem Graeci ba…tulon Georgicorum. [p.60] uocant, Abadir Latini, ut Priscianus et alii Terminus deus: Numa Pompilius secundus scribunt. Priscianus: Abadir, inquit, deus esse Romanorum rex, cum publicum agrum populi dicitur, et lapis, quem Saturnus deuorasse dicitur Romani et priuatum certis limitibus terminisque pro Ioue, quem Graeci ba…tulon dicunt. nam, ut definiuisset, sacellum erexisse Termino deo Hesychius ait, ba…tuloj dicitur saxum illud traditur in colle Tarpeio, cui nihil animatum fasciis reuinctum, quod pro Ioue deuorasse dictus sacrificaretur, sed liba tantum, pultes, et frugum est Saturnus. Sachoniachthon [p.61] in theologia primitiae, qua de re Dionysius Alicarnasseus libro Phoenicum, Baetylon non saxum tradit, sed Coeli II. Statuit, inquit, Numa, ut suo quisque et Rheae filium. Betylus postea tšrmwn, id est contentus esset, nec aliena apperteret: hinc de Terminus dictus est.) Subiungit Lactantius eodem definitionibus possessionum constitutio. Iussit loco, Tarquinium, cum Capitolium facere uellet, enim unumquenque fundos suos circumscribere, et multorum deorum in eo loco sacella essent, sacrosque finibus lapides apponere, lapides ipsos consuluisse, utrum Ioui cedere uellent: et sacrauit Ioui Terminali, statuitque eis sacra cedentibus caeteris, solus Terminus mansit, qui quotannis omnes die stata et constituta facere, noluit cedere. unde illum poeta Maro, Capitoli super locum ipsum coeuntes: festo etiam die immobile saxum dixit, et pluribus Seruius. D. constituto ualde honorifico, Terminalium Augustinus in IIII. de Ciuitate Dei, aliter recitat deorum. Festum Romane Terminalis, ¢pÕ fabulam: quid enim dicam historiam? Cum rex, termîsi, id est terminis uocant: finesque ipsos inquit, Tarquinius Capitolium fabricare uellet, unius literae mutatione a graeca nostra lingua eumque locum qui ei dignior aptiorque uidebatur, proferentes, Terminos appellant. quos si quis a deis alienis cerneret praeoccupatum, non audens occuluisset, aut transtulisset, sacrum eum esse Dei aliquid contra eorum facere arbitrium, et credens lege statuit, ita ut uolenti eum occidere tanquam eos tanto numini suoque principi uoluntate sacrilegum, et securitas adesset, et pollutionis cessuros, quia multi erant illic, ubi Capitolium constitutum est, per augurium quaesiuit, utrum C£ritaj, id est Suadam et Gratias effingerent, ut concedere locum uellent Ioui, atque inde ipsi significarent quale esse deberet connubium. Sed cedere? omnes uoluerunt, praeter Martem, quod Pytho dea sessitare in Periclis labris a Terminum, et Iuuentatem. Atque ideo Capitolium scriptoribus dicta sit, et Cethegus Suadae medulla ita constructum est, ut etiam isti tres intus essent, ab Ennio uocatus, pluribus in Miscellaneis tam obscuris signis, ut hoc uix homines Politianus. Illud quoque apud Graecos usurpatur, doctissimi scirent. haec quidem Augustinus, qui non aliud esse Suadelae sacrum, praeter eiusdem libro cap. XXIX. Nam, inquit, illud quale orationem: quod graece dicitur: oÙk ™stˆ est, quod paulo ante commemoraui, Peiqoàj ƒerÕn ¥llo pl¾n lÒgoj. Legimus pulcherrimum auspicium fuisse dixerunt, Martem porro apud Pausaniam deam quandam consolandi et Terminum et Iuuentatem nec Ioui regi deorum cum Pitho factam fuisse a Praxitele, quae loco cedere uoluisse. sic enim (inquiunt) par»goroj, id est consolatrix dicta fuit, et in significatum est, Martiam gentem, id est Attica posita fuit. Sed et Diana peiqoàj Romanam, nemini locum quem teneret daturam: cognomine dicta est, ut alibi prodemus. Romanos quoque terminos, propter deum Momus deus conuicii et maledicentiae ac terminum, neminem commoturum: Iuuentutem reprehensionis, Liuorem et Inuidiam latine dicere etiam Romanam, proper deam Iuuentatem nemini possumus. Momum Hesiodus in Theogonia esse cessuram. Sed ex aliis addamus caetera. Facto natum ex Nocte cecinit, una cum Morte et Iouis templo, supra ipsum Terminum foramen Somno et Insomniis, caeterisque. Momum fuit in tecto relictum, ut libero coelo Terminus Lucianus inducit, nec semel taxantem cum alia, frueretur: quod et Seruius in IX. Aeneidos tum deos ipsos: ut minus mirum sit, et illum commentario, et fabulose in Fastis Ouidius sandalia et crepidas Veneris uituperasse: adeo ut tradiderunt. Aenigma est de Termino ex Varrone inter prouerbia iam Momo locus sit. Apologus ille apud Gellium, quod inenarratum cum reliquisset certe in omnium est ore, Momum reprehendisse Gellius, Politianus me iuuene in sua Centuria est Vulcanum, quod non fenestratum hominis pectus interpretatus, et ab eo ego in meis Aenigmatibus. fecisset, quo eius cogitatus plane uiderentur. res Huic porro deo sacrificabatur publice ac priuatim, est nota, praecipue apud Lucianum in Hermotimo quasi deo custodi finium, ut dictum est: qui non et Deorum concilio. Libet hic Hesiodi uersus tantum saxum et lapis fuit, sed interdum stipes, apponere, ut uideas a scopo quantum deuii sint, uel tegula. Ouidius in Fastis: qui antehac transtulere. ita enim Hesiodus: Termine, siue lapis, siue es defossus in agris oÜ tini koimhqe‹sa tške nÝx ™rebenn¾ Stipes, ab antiquis tu quoque nomen habes. deÚteron aâ mîmon, kaˆ Ñiz¾n Tibullus: ¢lginÒessan. hoc est, Nam ueneror, seu stipes habet desertus in Nox obscura parit, nulli commixta deorum, agris, Post primos Momum simul, Aerumnamque Seu uetus in triuio florida serta lapis. dolentem. Huius dei sacra Terminalia, quae mense Describitur Momus in IIII. Graecorum Februario agebantur, res est nota. Graeci quoque epigrammatum. meminit et Pindarus in Olympiis. Iouem Horium, id est Terminalem coluerunt, de Hipponam deam equorum et stabuli, antiqui quo in Ioue pluribus agemus. uenerati sunt. de hac dea Plutarchus in Pitho, persuadendi dea ab antiquis Graeciae Parallelis meminit, et Apuleius libro III. Asini scriptoribus celebrata: latini quidam Suadam, et aurei, et Tertullianus in Apologetico, et Suadelam, quidam et Leporem dixere. [p.62] Fulgentius ad Chalcidium. eam enim inter huius deae sacellum fuit apud Sicyonios, etsi deos Semones, qui uocantur, commemorat. nullum ibi simulachrum cerneretur, ut autor est Item et Hermolaus Barbarus libro V. Plinium Pausanias qui in Corinthiacis pluribus historiam castigat. Cap. IIII. Iuuenalis quoque eandem recenset Apollinis et Dianae: qui post interfectum intelexisse a plerisque putatur, in illo: Iurat Pythona purgationis gratia Aegialeam Solam Hippo, [p.63] et facies olida ad contenderunt. sed cum in iis locis pestilentia esset coorta, consulti uates quid facto opus esset, praesepia pictas: ut scilicet Hippo, et Hippona responsum datum est, placandos esse Apollinem dicatur. Narratur historia de Fuluio quodam, et Dianam: tum Aegialenses septenos pueros qui equae amore captus, cum ea rem habuerit, puellasque ad Sythan fluuium miserunt, qui deos unde nata sit puella formosissima, quae placarent. id cum factum esset, Pithus deae Hippona appellata fuerit: quam tamen sacellum constructum fuit. Sedenim et antiquis quidam, ut puto perperam, Eponam ille mos fuit, ut cum Venere et Peiqë et uocitarunt. Porro Aristocles libro ridiculosius. hoc tamen plane ipse non assero, Paradoxorum II. consimilem historiam scribit quando mihi in praesentia non suppetit Graeci de Onoscelia. ait enim, nobilem quempiam codicis [p.64] facultas. Alibi tibi retuli, apud iuuenem Ephesium Martis filium, Demostrati Graecos Iouis esse cognomen ¢pÒmuioj, quem tamen existimatum, cum muliebrem sexum colebant, a fugandis muscis appellatum. Sed et esset exosus, noctu ad paterna armenta deum muscarum Hebraei Beel zebub uocarunt, profectum cum asina concubuisse, quae quod mali daemonis nomen Christiani existimant. puellam pulcherrimam peperit, Onosceliam ex Porro Myiagrum, seu Myiodem uocitari ab aliquibus uidemus Myiagrium, hoc est muscarum re nuncupatam. Idem Stobaeus repetit. congregatorem. atque hactenus quidem hac de re kîmoj Comus, id est , deus fuit conuiuiorum et tibi, ut ne quid uanitatis gentilium praeteriremus. comessationum. quidam ex Graecis scriptoribus Myiagrus etiam scriptor Phoceus fuit, cuius cum Dionysio coniungunt. eius imago a Victruuius in tertio meminit. Philostrato describitur pluribus. eum enim Praxidicen daemona quandam appellabant coronatum effingit, quo loca pleraque scitu gentes, ut Hesychius tradit, quae non modo iis iucunda subiungit. quae dicantur, sed et quae agantur, finem Zephyrus ab eodem Philostrato in Hiacynthi imponat: et propterea capita habebat, et miracula. imagine describitur. illi enim humeros seu Suidas uero huius deae solum caput constitui scapulas alatas attribuit, facie et aspectu molli: solitum tradit. Soteren autem ex sorore Praxidice coronam omnium florum genere ei in capite filium habuisse finxere Ctesium, ac filias fuisse ait. Homonoeam et Areten, quae et a matre Myiagrus deus muscarum dictus, eius Pausanias Praxidicae dictae fuerunt. Pausanias in Boeoticis, in Arcadicis ita meminit, cum agit de celebritate Praxidicas ait deas ab Haliartiis uocatas fuisse, quae Palladi Tritonidi apud Arcadas agebatur: quarum templum erat sub diuo, Tilphusium ™ntaÝqa, ait tÍ panhgÚrei mui£grJ montem uersus. Idem Pausanias in Laconicis proqÚousin . hoc est, In ea celebritate ante Menelaum scribit in Graeciam reuersum post Myiagro sacrificant: preces inter sacra heroi Troiam captam, Praxidicae erexisse simulachrum effundunt, Myiagrum inuocantes: atque ita non procul a Veneris Migonitidis templo. facientibus, nihil praeterea molestiae muscae Praxidicae meminit et Orpheus in Argonauticis. inferunt. Mentio quoque est Myiagri in castigatis Idem et in Hymno ad Proserpinam, eam hoc Solini exemplaribus, in quibus ita legitur: Sacellum eodem uocat nomine praxid…khn. De Venere (inquit) Herculis in foro Boario est, in quo Praxis cognominata, in Venere dictum. Porro et argumenta conuiuii laetae maiestatis ipsius Praxiergidae orgia antiqui mense Februario remanent. Nam diuinitus illo neque canibus, peragebant, arcano ritu, deiecto prorsus uniuerso neque muscis ingressus est. etenim cum templi ornatu, et simulachro obtecto: quali scilicet uiscerationem sacricolis daret, Myiagrum deum nos passionis Dominicae tempore facere dicitur imprecatus: clauam uero in aditu reliquisse, consueuimus. cuius olfactu refugerent canes: hactenus Solinus. Ogenus praeterea deus nescio quis, priscus et Idem scribit et Plinius, sed dei nomen non peruetustus fuit, a quo et prisci et peruetusti apponit, id quod et in plerique Solini codicibus homines çgen…dai et çgšnoi dicuntur. Licet deesse uidemus. Plinius libro XXIX. cap. VI. dum aliqui Ogygidae et Ogygii libentius legant, mecum de alopeciae remediis agit, non Myiagrum hunc tamen facere uidetur Erasmus in Prouerbiis. deum, sed Myiodem uocauit, ita de muscis loquens: Nullum, inquit, animal minus docile MISCELLANEI DEI. existimatur, minorisue intellectus. quo mirabilius Nunc ad aliam deorum classem me conuertam, est, Olympiae sacro certamine nubes earum in qua miscellaneos deos commemorabo, et eos in immolato tauro, deo quem Myioden uocant, extra primis qui ad hominum generationem, aliasque territorium id abire. haec ibi Plinius, qui tamen actiones quasdam pertinere ab antiquis libro octauo cap. XXVIII. scribit quoque, putabantur. Nam et Varronem a conceptione Cyrenaicos inuocare solitos Achorem deum hominis eos narrare coepisse legimus, et ad muscarum, multitudine pestilentiam afferente, decrepiti usque hominis mortem pertinentem quae protinus intereunt quam litatum est. perduxisse. Nos ergo a Virginensi dea hanc Gregorius Nazianzenus in prima in Iulianum Syntagmatis partem exordiemur. Caesarem oratione, non Achorem, sed Acaron Virginensis dea adhibebatur in nuptiis a uocare uidetur: Non amplius, inquit, muscae Romanis, quae uirgini zonam solueret: ut Graecis quaerent deum Acaron, aut si quid musca est Lysizona Diana. De Virginensi diuus Augustinus in VI. de Ciuitate dei. Ad hanc allusit Catullus, Quem prima meo de matre cadentem Suscepi cum ait: Quod zonam soluit diu ligatam. Sane et gremio. Perficam et Pertundam deas etiam statuerunt, ut Rumina, uel Rumia dea, quae mamma paruulo, Arnobius docet: et hanc quidem, quod in ut ait Augustinus, immulgere dicebatur, quia cubiculis praesto esset, dum uirginalem scrobem rumam dixere ueteres mammam. Idem Plinius et effoderent mariti: [p.65] illam, quod uoluptates Festus ante Augustinum. Varro item de Re perficeret inoffensa dulcedine. rustica, et de Liberis educandis apud Nonium Subigus deus pater uocatus, qui adhibebatur, ut Marcellum: Hisce manibus lacte fit, non uino, uirgo a uiro subigeretur. De Hymenaeo et Cuninae propter cunas, Ruminae propter rumam. Thalassio simul alio loco agam. Idem quoque Varro de Re rustica II. Non Prema dea mater, culta, ut subacta uirgo, ne se negarim, inquam, ideo apud D. Rumiae sacellum a commoueret, cum premitur. pastoribus satam ficum. ibi enim solent sacrificare Partunda dea parientium, Lucinam alio loco [p.66] lacte pro uino, et lactentibus. Plutarchus in leges. Problematis: Quid est quod Ruminae rem Vitunnus, et Sentinus, dei fuere obscurissimi, ut diuinam facientes, hostiis lac spargere et libare ait Augustinus libro VII., quorum alter uitam, consueuerunt, uinum autem non adhibent? an alter sensus a puerperio largiri credebantur. quod Latini rumam, mammam nominant: et meminit et alibi, cum scilicet de deis selectis ficum Ruminalem ideo dixerunt, quod sub ea lupa ageret. Sentia etiam dea existimata, quae Romulo et Remo lac exhibuit. et caetera, quae sententias inspirare dicebat, ut idem Augustinus toto Problemate leguntur. Idem repetit in scribit. Sunt qui hanc Sentam fuisse autument, Romulo, nisi quod deam ·oumil…an uocat. De quae Pici filia fuerit. Ruminali uero ficu uaria legito apud Seruium libro Vagitanus deus, qui infantum uagitibus praeesse octauo Aeneidos. credebatur, ut ex Varrone Augustinus refert. Edusa, et Potina, deae praesides existimatae Gellius tamen, hunc nescio an alium, Vaticanum eduliis et potionibus infantum, ut Nonius ex nominare uidetur, cuius haec sunt uerba ex XVI. Varrone legere uidetur. Alii uero non Edusam, Noctium Atticarum: Et agrum, inquit, Vaticanum, sed Edulicam deam hanc appellant, ut et eiusdem agri deum praesidem appellatum Augustinus, qui ait Edulicam deam uocatam, quae acceperamus a uaticiniis, quae ui ac instinctu eius escam praeberet. Aelius uero Donatus in dei in eo agro fieri solita essent. Sed praeter hanc Terentiana Phormione, Edulicam et Poticam has causam M. Varro in libris Diuinarum, aliam esse deas uocauit. ita enim scribit: Vbi initiabunt tradit istius nominis rationem. nam sicut Aius, quidam cibo et potu, quidam sacris: ubi legitur inquit, deus appellatus, araque ei statuta est, quae apud Varronem initiari pueros Eduliae et Poticae est intima Noua uia, quod eo in loco diuinitus uox et Cubae, diuis edendi et potandi et cubandi, ubi edita: ita Vaticanus deus nominatus, penes quem primum a lacte et a cunis transferunt. ut Vergilius: essent uocis humanae initia: quoniam pueri Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est. simulatque parti sunt, eam primam uocem edunt, hoc annotauit Probus. Sed Terentius quae prima in Vaticano syllaba est. iccirco uagire Apollodorum sequitur, apud quem legitur, in dicitur, exprimente uerbo sonum uocis recentis. insula Samothracum a certo tempore pueros Non me praeterit, quosdam hic Gellium accusare, initiari, more Atheniensium: quod ut in palliata, quosdam alios interpolare uoluisse. Festus, probandum est magis. haec Donatus. Sed Vaticanum collem dictum ait, quod pulsis Edulicam potius, et Potinam, legit Augustinus in Hetruscis, eo potitus sit populus Romanus uatum quarto et sexto de Ciuitate dei. Sunt qui apud responsis. Donatum Educam legant, et Poticam. Arnobius Cunina dea, quae infantes in cunis tueri tamen libro tertio contra Gentes: Victuam et credebatur, et fascinum summouere: Lactantius. Potuam sanctissimas uictui potuique procurant. O eadem pene Augustinus ex Varrone, nec semel. egregia numinum, et singularis interpretatio Leuana dea, quae natos de terra leuat infantes: potestatum: nisi postes uirorum adipali unguine Augustinus. Moris uero fuit, ut natus infans ab oblinerentur a sponsis, nisi uirginalia uincula obstetrice in terra statueretur, ut Macrobius ex omnia feruentes dissoluerent, atque imminentes Varrone docet. Seneca: Omnes infantes terra mariti nisi potarent et manderent, homines dei nudos excipit. Plinius: Natura hominem tantum, nomina non haberent. et haec quidem Arnobius. nudum, et in nuda humo natali die abiicit. Statius ut uideas, quantum gentes insanierint. in Syluis: Tellure cadentem Excepi, fouique sinu. Statilinus, uel ut aliqui legunt, Stabilinus, et Idem alibi, et a Statio Claudianus: Statanus, dei praesides et assistentes: Lactantius. alii educationi ascribunt, eo uidelicet tempore, cum standi et consistendi potestatem habere Nixi dei dicti fuere ab enitendo, id est pariendo, incipiunt. Statanus, inquit, puerorum deus apud de quibus Festus ita (licet perperam in plerique Nonium. Varro libro primo de Pueris educandis. codicibus legatur, Noxii dei) Nixi dei tria signa Fabulinus deus dicebatur, cum fari pueri appellantur in Capitolio, ante cellam Mineruae auspicabantur. genibus nixa, uelut praesidentes parientium Nascio, seu ut alii tradunt, Natio, dea quae nixibus: quae signa, sunt qui memoriae nascentibus praeesse credebatur, de qua sic prodiderint, Antiocho rege Syriae superato, M. Cicero in tertio de Natura deorum: Nascio Attilium subtracta populo Romano deportasse, quoque dea putanda est, cui cum fana circumimus atque ibi posuisse. in agro Ardeatino, rem diuinam facere solemus: Prosa, uel Prorsa (ut legi contendebat Coelius) quae quia partus matronarum tueatur, a et Postuerta, deae fuere apud Romanos nascentibus Nascio nominata est. celebratae, quibus et arae et sacra fuerant Pauentiam deam antiqui constituerunt, ut constituta, ob scilicet pariendi discrimina. Prosa auerteret ab infantibus [p.67] pauorem: atque inde enim praeesse illis existimabatur, quae rectum ac etiam appellata, autore Augustino. legitimum partum ederent: Postuerta uero, ab Timorem quoque Lacedaemonii coluerunt, ut aegris et infirmis, et cum praepostere partus Plutarchus in Cleomene ostendit, apud eos enim edebatur. Sed et Postuerta a Macrobio, et non Timori tantum, sed Morti etiam et Risui, Anteuerta, alia ratione referuntur, quas libentius aliisque huiusmodi affectibus templa dicata nonnulli antique pronunciant, hoc est fuerunt. Timorem uero non sicut alios daemonas Anteuortam et Postuortam. [p.68] has enim ideo uenerabantur, quos tanquam noxios abesse procul ueteres coluere, quod ea omnia intelligi oportere a ciuitate uolebant. Sed hoc Rem publicam existimarent, quae praeterita ac futura essent. qua maxime contineri arbitrabantur: etc. ubi multa de ex re comites diuinitatis eas appellauerunt, non hoc deo Timore exequitur, quae omnino secus ac Consilium et Prouidentiam, quibus diligenter in Re publica administranda obseruanda humana omnia et diuina expenduntur et sunt. praeuidentur. Formido, seu Timor, hoc est fÒboj, pingebatur Ossilago dea solidatrix ossium, ut ait Arnobius cum capite leonino, ut in scuto Agamemnonis: libro quarto. qui et hoc addit: Nam quae durat et Pausanias. Legimus apud Lacedaemnios, Ephoros solidat infantibus paruis ossa, Ossilago ipsa Timoris sacellum construxisse prope triclinium, memoratur. quo ipsi tribunal habebant, ut essent caeteris Mena dea fuit, quae fluoribus menstruis maiori formidini. mulierum praeesse putabatur, ut Augustinus Volupia dea existimata, quae a uoluptate (ut docet in septimo. Iouis filia haec Luna credita Augustinus ait) appellata est. de eadem Varro et quippe graece m»nh Luna dicitur. Menam idem Macrobius meminere. Volupiae ara simulachrum Augustinus priuignam Iunonis dixit. fuit Angeroniae, quae dea silentii apud Romanos Naeniam deam funerum commemorat Festus. habita est. Vidi qui Volupiam in throno effingeret, Et Augustinus ex Varrone ita ait: Denique et ipse ut reginam, sed pallidiorem aspectu, et quae Varro commemorare et enumerare deos coepit a Virtutes subtus pedes habere uideretur. Sed conceptione hominis, quorum numeros exorsus quantum scriptori illi, qui hoc literis mandauit, est a Iano, eamque seriem perduxit ad decrepiti fidei habeam, non est ut hoc loco tibi prodam. hominis mortem, et deos ad ipsum hominem Libentina dea fuit, cui nomen factum a libidine, pertinentes clausit ad deam Naeniam, quae in ait Augustinus. Varro tamen de Lingua latina a funeribus senum cantatur. Sed et ego in Vario libendo deducit, et Venerem esse significat, quae sepeliendi ritu de hac dea locutus sum, itemque et et Lubentina dicta est: ut in Venere planius Libitina, et Epitymbia. Porro Naeniae sacellum ostendam. Arnobius, Libertinam et Burnum, extra urbem fuisse, non longe a Viminali porta, libidinum praeesse tutelis scribit. ex his melius autores tradunt. Sed et Mortem deam ueteres expones illud in secundo de Natura deorum fecere, quam uariis modis effinxere. Statius: In Ciceronis, Quo ex genere Cupidinis et Volupiae et scopulis mors saeua sedet. Idem, Lubentinae Veneris uocabula consecrata sunt: Stygiis emissa tenebris quam ab iis fieri soleat, qui illud Ciceronis opus Mors fruitur coelo, bellatoremque uolando interpretati sunt. Plautus etiam Libentiam dixit, ut Campum operit, nigroque utros inuitat hiatu, in Asinaria: Vt ego illos lubentiores faciam quam Nil uulgare legens: sed quae dignissima uita, Lubentia est. Idem in Sticho: Itaque occlusum Funera praecipuos annis animisque cruento pectus porto laeticia, lubentiaque. Angue notat, etc. Virgilius in XI. Multa boum circa mactantur corpora Morti, Aegeria dea a mulieribus colebatur, quod eam Setigerosque sues, raptasque ex omnibus agris opitulari credebant partu egerendo, ut ait Festus. In flammam iugulant pecudes. Egeriae nymphae praegnantes sacrificabant, quod Lucanus: eam putabant facilem conceptum aluum egerere. Ipsamque uocate Sed de hac plura in Nymphis agemus. Quem petat e uobis Mortem, tibi coge fateri. Iuturna etiam nympha culta, et a iuuando Quin et apud Gades templum Morti dicatum, appellata, ut Varro et Seruius tradunt: de qua lege Aelianus in Varia, et ab eo Bandelus, prodidere. nostras nymphas. Exstat Mortis etiam, id est qan£tou hymnus Quietem deam coluere Romani, ut testis est apud Orpheum, cui adoletur manna thuris. Augustinus in quarto de Ciuitate dei, quae dea Meditrina dea ab antiquis culta, ut Varro et homines faceret quietos, uel quietem afferret. Festus testantur, a medendo denominata: unde et haec dea extra portam Collinam aedem habuit Meditrinalia, ut de annis mensibus et diebus Romae. T. Liuius in IIII. Quietis fanum fuisse uia docuimus. Nam ut Varro et Flaccus tradunt, Labicana prodit. Orcus etiam Quietalis dictus, ut flamen Martialis dicere hoc die solitus, Vinum alibi dictum. nouum et uetus libari et degustari medicamenti Murcea, uel Murcia, dea desidiae existimata: de causa: quod, inquit Varro, facere solent etiam qua plura dicturus sum in Murtia Venere. huic nunc multi, cum dicant: Nouum uetus uinum contraria est habita, bibo, nouo ueteri morbo medeor. Strenua dea, quae et Strenia dici uidetur, si Nundina dea antiquorum, ut scribit Macrobius, codicibus credendum est. nam D. Augustinus a a nono nascentium [p.69] die nuncupata, qui dies strenue faciendo denominatam ait. Varro de lustricus nuncupabatur, quo scilicet infantes Lingua latina: Hinc oritur caput sacrae uiae, ab lustrabantur, et nomen imponebatur: quod et Streniae sacello. Festus scribit, et Plutarchus in Quaestionibus, et Minutius etiam deus apud Romanos legitur: nos ut supra. qualis autem fuerit, [p.70] quod recorder, non legi. Febri etiam, ut deae, multas aras Romani Festus quidem, deum ipsum commemorat. idem erexerunt, ut ex M. Tullio, Valerio Maximo, Liuio, et alibi: Minutia, inquit, porta Romae appellata, eo Plinio, Augustino, aliisque obseruauimus. Tullius quod proxima esset sacello Minutii. Hinc et quidem in tertio de Natura deorum, et secundo de Lampridius in uita Commodi imperatoris Herculis Legibus. Febrem uero, ait Valerius Maximus, ad signum inquit sudasse in Minutia per plures dies: minus nocendum templis colebant, quorum quo loco uir doctissimus hoc parum obseruauit. unum adhuc in Palatio, alterum in arce Pellonia dea, ut scribit Arnobius, pellendorum Marianorum, tertium in summa parte uici Longi: hostium potens credebatur, quo loco deos in eaque, remedia quae corporibus aegrotorum gentium irridet. innexa fuerant, deferebantur. Sane illud sciendum Agenoriam deam uocauerunt antiqui, quae ad est, quod apud Lactantium, Seruium, et agendum excitaret, ab agendo dicta: Augustinus. Porphyrium philosophum legimus, aliquos deos de Angerona alio loco dictum est. Inuenio et cultos a ueteribus ut prodessent, alios ne Agonium deum dictum, qui praeesset rebus nocerent: ut Febris, Robigus, Orbona: quae dea agendis: et Agonalia festa, de quibus in sacrificiis erat, ne nos orbos faceret. In huius Orbonae plura dicemus. tutela fuisse ait Arnobius, orbatos liberis parentes: Horta dea, cum uiueret Hersilia, nuncupata, cuius deae ara fuit, teste Plinius ad Larum aedem. uxor Romuli, quam ab hortando et incitando Et Auerruncus, qui auerruncaret, id est auerteret dictam, Labeo, ut Plutarchus docet, existimauit. mala. Item Deuerra, et reliqui. Audi quaeso quid Huius deae aedem nunquam claudi solitam, idem de hac etiam re superstitiosa scribat M. Tullius: Plutarchus tradit: ea scilicet causa, quod semper Illud, inquit, profecto confiteamini, longe aliter aliquid praeclari fieri hortaretur, nunquamque rem se habere, atque hominum opinio sit. eos cessandum. Haec mox uocata Hora, ut quidam enim qui Dei appellantur, rerum naturam esse, putant, prouidentiae dea, quae negligentes non figuras deorum: qui tantus error fuit, ut secordesque esse non pateretur: atque ideo ab perniciosis etiam rebus non tantum nomen hortando et incitando Labeo denominatam deorum tribueretur, sed etiam sacra putauit, ut graeca uoce Plutarchus ait parorm©n. constituerentur. Febris enim fanum in Palatio Quidam hanc Hortam et Stimulam appellatam uidemus. haec quidem Cicero. Sed me pudet dixerunt, de qua diuus Augustinus, quae putaretur pigetque dicere, nos quoque diuos quosdam hac ultra modum ad agendum stimulare. de hora ratione colere, quos magis plerique omnes Quirini, Ouidius, Gellius, et nos alibi. uenerantur quam Christi proceres. Catius deus antiquorum, qui catos, id est acutos hic differam ante aedes. Lucilius libro XVII.: Si homines faceret: Augustinus in quarto. Sunt qui menses facis musas, si uendis Lauernae. Meminit libentius Cautium legant, quod scilicet cautos et Varro deae, et portae in libro de Lingua latina. homines faceret. Acron uero: Lauerna ait, via Salaria locum habet. Volumnus deus, et Volumna dea, a uolendo, ut est autem dea furum, et simulachrum eius fures reor, dicti, quod bona uellent: dei nuptiales, ut colunt, aut qui consilia sua uolunt esse tacita: dicta bene coniungerentur. sunt qui coniugales deos a lauando. nam fures Lauatores dicuntur. cum existiment. Sunt qui absque litera m, Volunus et silentio preces eius exercentur. haec ille. Voluna legant: quorum sententiam non improbo. Porphyrion autem: Lauerna, inquit, dea furum, et Fuit et Voltumna dea Hetruscorum, ad cuius latere uolentium. Quare uidendum apud fanum frequens Hetruscorum concilium Acronem, ne potius legendum sit, dictam deam a aliquando factum, legimus apud T. Liuium. latendo, quam a lauando: et Lauerniones, non Videndum tamen, an potius Vertuna legendum lauatores. sit, ut Vertunus. eius deae non semel idem Liuius Furina dea ab antiquis culta, in cuius honorem meminit. Fuit et Volutina dea, folliculorum feriae Furinalia dicuntur: cui deae flamen etiam inuolucris et inuolumentis segetum praeposita: Furinalis attributus fuit. uide Festum, et Augustinus. Varronem, qui ait uix suo tempore notam fuisse. Adeona, et Abeona, deae cultae fuerunt ab Furinae meminit et Martianus in secundo, et M. antiquis, quae adeundi et abeundi facultatem Cicero in tertio de Natura deorum, Eumenidas praestarent. meminit Augustinus in IIII. et in VII. commemorans. Quae, inquit, si deae sunt, libro. quarum et Athenis fanum est, et apud nos, ut ego Vacuna, uacandi dea ab aliquibus dicta, ab aliis interpretor, lucus Furinae, Furiae deae sunt Victoria: et propterea nos de ea in Syntagmate speculatrices (credo) et uindices facinorum et Martis, ubi de Victoria, pluribus agemus. sceleris. meminit et ad Atticum. Numeria dea, quae numerare docere credebatur, Bonus euentus ab antiquis cultus. Plinius uel ad numeros pertinere, autor D. Augustinus. XXXV. scribit: Euphranoris simulachrum Boni Populonia, et Fulgora, nomina dearum apud euentus, dextra pateram, sinistra spicam ac Senecam in libro de Superstitione. meminit papauer tenens. Boni euentus meminit Varro in Augustinus libro VI. haec, si coniectari licet, primo de Re rustica, inter Consentes diuos adhibebantur, [p.71] ne populationes et fulgura agricolarum, ut iam ante notaui. Praxitelem scribit fierent. nam et Fulgur Iupiter, et Populonia Iuno Plinius huius simulachrum in Capitolio fecisse. dicebatur, ut dicturi sumus. Templi Boni euentus quaedam etiam nunc Lateranus deus focorum creditus, et Genius: uestigia Romae cernuntur, inter Mineruam [p.72] adauctusque hoc nomine, ut prodit Arnobius, et S. Eustachium, ut a plerisque creditur. quod ex laterculis crudis antiquissimi aut ex Fessonia dea colebatur, ut fessos iuuaret. Et ut quacunque materia focos fabricarent. hostes depellerentur, Pellonia diua placabatur. Panda dea dicta, ut idem scribit Arnobius, quod utriusque Augustinus in quarto meminit. Romulus, id est Quirinus, in iaculi missione Bonus deus, apud Graecos ¢gaqÕj qeÕj, cuius cunctorum praestiterit uiribus. Pandam quoque templum Pausanias in Arcadicis commemorat, ad deam, seu Panticam apud eundem legi, quod T. sinistram uiae quae in Maenalum montem ducit. Tatio Capitolinum ut caperet collem, uiam est et in poculis illud post coenam, quod ¢gaqoà pandere atque aperire permissum fuerit. da…monoj dicebatur, quod meracius erat caeteris, Arculus deus, arcis et capsis praeesse quem daemona uel deum quidam Fortunam existimabatur. interpretantur. alii Liberum patrem: alii non Lauerna dea furum, qui (ut Festus ait) ab id ultimum poculum, sed primum scripserunt lauerniones dicuntur. in huius deae loco obscuro ¢gaqoà da…monoj. sicuti etiam nonnulli, abditoque furta praedasque diuidere solebant: ultimum poculum non meracius, sed dilutius. sed hinc et Lauernalis porta uocata est. Lauernae hac de re et ego alias in Grypho ternario, et alii meminit Horatius primo Epistolarum ad plura annotarunt. Quintium: Pulchra Lauerna da mihi fallere. Poena et Beneficium, duo numina deorum, Ausonius Gallus: instituta a Democrito. Hic est ille Theon, poeta falsus, Necessitatis et Violentiae sacellum in Bonorum mala carminum Lauerna. Acrocorintho, Pausanias. quod ingredi nefas fuit, Nonius Marcellus: Lauerna dea, cui supplicant ¢n£gkhj kaˆ b…aj ƒerÕn. fures. Plautus in Aulularia: Ita me bene amet Risus simulachrum, ut dei, Lycurgum apud Lauerna, te iam, nisi reddi mihi uasa iubes, Pipulo Lacedaemonios erexisse, testis est Plutarchus. Putabat enim ille, Risum laboris et modesti uictus et brachium inclinatum, digito cor ostendens, ibi esse condimentum. Apud Apuleium quoque scriptum erat, Longe et Prope. Suberat et picturae Risus, quod etiam interpres notat, mentio est. explicatio, quae ita legitur: Forma iuuenilis indicat, Hypatenses Thessali huic deo quotannis rem amicitiam semper recentem, nullaque temporis diuinam in summa laetitia faciebant. Gšlwtoj diuturnitate tepescentem. nudum caput, ut qeoà, id est dei Risus Pausanias meminit. Legitur omnibus pateat, et amicus nullo unquam tempore encomion Risus Coelii nostri Calcagnini: quod amicum publice suum fateri erubescat. Rude cum multa eruditione ac hilaritate refertum sit, hic autem indumentum ostendit, ut amicus nulla dignum duxi ut ascribatur. ardua, extremamque inopiam pro amico subire Moeror abi, subeat Risus, mihi pectora Risus non recuset. Vita et Mors in uestimento scripta, Impleat, et laeto saliant praecordia risu. quod qui uere diligit, usque ad mortem amat. Risus enim diuum atque hominum est aeterna Aestas et Hyems, quia et in prosperis et in uoluptas. aduersis aeque amicitiam seruat. Latus apertum Nam si quid fidei magno praebemus Homero, habet usque ad cor, quia nihil amico celat. ¥sbestoj d/ ¢rhîto gšlwj mak£ressi Brachium inclinat, et digito cor ostendit, ut opus qeo…sin. cordi, et cor uerbis respondeat. Longe et Prope Quin etiam fuerat sancitum lege Lycurgi, quod scriptum est, quia uera amicitia nullo Vt Lacedaemonii post bella exhausta litarent tempore aboletur, nec locorum intercapedine Laetitiae, atque bono facerent solennia Risu: disiungitur. Haec ferme totidem uerbis ascripsi, Illius et lapide e Pario substruxerat aras, quae exoticam scilicet sapientiam ac peregrinam Hic ubi post Mauortis opus gens aspera bello, redolere uidentur. Porro et Amicitiam post Ponebat uigiles curas, suetosque labores, mortem durare, elegans graecum epigramma Cum faciem attritam galea, cum puluere foedos ostendit, in quo Vlmus describitur arida, quam Porrigeret uultus, et frontem nube leuaret, uitis opaca uiridi coma complectitur: docetque, Ipsa comes Risus aderat sine casside Cypris, homines debere officii memores esse: Et largos hilari fundebat pectore Risus. exemploque monet, tales nos quaerere amicos, Vos quoque Romulidae, quondam uos inclyta Quos neque disiungat foedere summa dies. rerum Fauorem deum etiam ab Apelle pulchre Imperio soboles, genitabilis aura Fauoni effictum legi, quam picturam quia a nescio quo Cum primum duro concretas frigore terras non infoeliciter carmine descriptam inuenio, hic [p.73] illam tibi ascribam: [p.74] Laxabat, uernis intexens floribus arua, Pictor Apellea quid pingis ab arte Fauorem? Ardua magnarum soluistis pondera rerum Vnde illi generis femina nota parum? Risibus, et grandes mirata est Roma cachinnos: Hic genitum forma, Fortunae hic iactat Scilicet haec populos, haec magnum continet alumnum, orbem Casu ille, ille animi dotibus esse satum? Temperies, grauitas simul, et lasciuia uitae, Qui comes assiduus lateri? Assentatio. Et Et Risus curis, et nexa Modestia luxu. ecquae Haec quoque me procul a patria, aspectuque Pone subit lentis passibus? Inuidia. meorum Ecqui circumstant? Opulentia, Fastus, Honores, Per maria et terras tot tempestatibus actum Leges, et scelerum saepe Libido parens. Soletur, dirique leuet dispendia fati, Cur facis aligerum? Fortunae elatus ab aura Donet et optatos post longa incommoda risus. Aduolat alta, imo nescius esse gradu. Hactenus Coelius. Quare oculis captum pingis? Non nouit amicos, Improbus ex humili cum petit alta loco. Amicitiam etiam deam, quam Graeci fil…an Quid rotulae insistit? Fortunam imitatur, et uocant, iure inter sua numina gentes collocauere. infert Et quamuis eius aras non legamus, nec imagines, Se socium, instabiles qua tulit illa pedes. nuper tamen cum Hebraeas quasdam sententias Cur timet, atque extra sese ambitiosius effert? interpretatas additis scholiis euoluerem, in haec Occaecare animos fata secunda solent. uerba incidi: Apud Romanos, inquit, Amicitiam Preces etiam, hoc est, t¦j lit¦j, Homerus pictura antiquitus pulchre demonstrabat. poeta libro Iliados nono, his ferme uersibus Pingebatur enim iuuenis forma, detecto capite, expressit: quae erat tunica rudi induta, in cuius fimbria Nanque Litae, soboles magni Iouis, et pede scriptum erat, Mors et Vita: in fronte, Aestas et claudo, Hyems: habebatque latus apertum usque ad cor, Rugosae, obliquoque oculo medeantur ut illi, Terga sequuntur Ates, celeri praeuertitur omnes putabatur uitalibus praeesse, et exta intranea Illa gradu, et passim damnum mortalibus affert. conseruare, cuique in monte Coelio sacrum Hae uero actutum sarturae damna sequuntur, constitutum, plura paulo ante attulimus. Conciliantque suis cultoribus optima semper Cloacinam deam T. Tatius rex consecrauit, Commoda, at exercent iram genitoris in hostes. cuius simulachrum (ut Lactantius scribit) in cloaca Easdem et Quintus Calaber in Paralipomenis repertum. Cloacinae meminit Cyprianus, et D. commemorat. Sunt qui ita interpretentur: Deas Augustinus nec semel, T. Liuius libro III ab V. C. quidam eas claudas, quod qui precentur, genua Ac nutricem, inquit, prope Cloacinae ad flectant: item rugis obsitas, ad imbellicitatem Tabernas. sed melius fortasse si Cluacinae designandam. ad haec et strabis esse luminibus, legeretur, et Venerem intelligamus, de qua suo quod conniuere uideantur ad aliqua, sed postremo loco, hoc est in Venere agemus. Nam quidam necessitate ad supplicationes deflecti. demum alioqui eruditi, Cluacinam et Cloaciam idem poeta Preces, ut ait Phurnutus, deas confundunt. quasdam claudasque uocauit, quod tarde et uix Proteruiam sunt qui deam, et qui sacrificium accedant ad eos supplicandos, quos ante iniuria potius fuisse dicant, cum in conuiuio aliquid affecerint. At uero rugosas et strabis luminibus, superfuisset quod combureretur. Plura Macrobius quod grauiter et ore parum hilari intueri queant, in Saturnaliis. unde iocus ille Catonis, in eum qui quos offenderunt, et a quibus ueniam bona consumpsisset, eum proteruiam fecisse. deprecentur. Iouis porro filias ait, quod Ausonius in Mosella: uenerabiles sint. Et hactenus ferme Phornutus. Capripedes agitat com laeta Proteruia Panes. Caeterum et Orpheus in Argonauticis oÙ g¦r tametsi hoc loco potest intelligi pro lasciuia. ¥timoi ƒkes…ou zhnÕj koàrai litaˆ. hoc est, Picus Saturni filius, ut poeta in VII. Aeneidos, Non etenim sine honore Icesii Iouis puellae rex Latii, ab uxore Circe in auem sui nomini Preces: etc. conuersus, quod Pomonam amaret: a Romulo Pauor, et Pallor, dei a Tullio Hostilio figurati et inter deos connumeratus, ut Augustinus in quarto culti, ut Lactantius scribit, et Augustinus his docet. uide Ouidium in Metamorphoseis, uerbis: Hostilius certe rex deos et ipse nouos Plutarchum in Questionibus, Seruium Pauorem atque Pallorem propiciandos non grammaticum: qui ait, quod ideo fingitur in picum introduceret, [p.75] si Felicitatem deam nosceret Martium conuersum, quia augur fuerit, et domi et coleret, et caetera. ita uero accidit, cum picum habuerit, per quem futura noscebat: [p.76] commisso inter Romanos et Veientes praelio, quod et pontificales indicant libri. Curinum et nunciatum esset Tullio Hostilio regi, Albanos Verrundum deos Varro de Lingua latina desciscere, pallereque et pauere Romanos ob eam commemorat: sed nihil ultra de his scribit, nisi rem uideret, ipse in re trepida templum uouit quod a T. Tatio cum caeteris deis Sabinis Pauori et Pallori. lege et Liuium in primo. constituti sint. Viriplaca dea culta a Romanis, quae nomen a Bubona dea nuncupata a bobus, ut scilicet placandis uiris assecuta fertur. nam ut Valerius boues fortunaret. Augustinus meminit. Maximus libro secundo scribit, quoties inter Auerruncus deus, qui auertere credebatur mala, uirum et uxorem aliquid iurgii intercesserat, in de quo Varro: Auerruncare, auertere. Pacuuius: sacellum deae Viriplacae, quod etiam P. Victore Deus qui meis rebus praeest, Auerruncus. itaque teste in Palatio fuit, ueniebant: qui ibi inuicem ab eo praecari solent, ut pericula auertat. haec locuti quae uoluerant, contentione animorum ferme Varro de Lingua latina. deposita, concordes reuertebantur. dignissimum Intercido deus, licet quidam Intercidonam sacrum institutum. Quis ergo miretur, unde tanta legant, apud Augustinum libro VI. ab fuerint populo Romano incrementa? nonnihil intercidendo securi. ante meminimus. Pilumnus deus, a pilo, quod far sine pilo non Forculus, uel ut alii, Forulus, et Cardea, et conficiatur, ait Augustinus. meminit et D. Limentinus, tres fuerunt existimati dei, ianuis ac Cyprianus. Sed de Pilumno Seruius in IX. hostiis praefecti: et Forculus quidem foribus Aeneidos Commentario: Pilumnus, inquit, deus datus, ut ait Augustinus: Cardea uero cardini. dictus, qui pilendi frumenti inuenit usum. unde a hanc quidam libentius Carnam uocant, quae (ut pistoribus colitur, et ab ipso pilum dictum est. canit in VI. Fastorum Ouidius) ab Iano Martianus libro II.: Comminuendae frugis compressa, acceperit cardinum potestatem, prius farrisque fragmenta Pilumno signat Italia. Nonius Crane nuncupata, dein per antistichon Carna. Marcellus, Pilumnum, et Picunum deos uocat Hanc et Cardineam uiri alioqui eruditi, inter quos praesides auspiciis coniugalibus. Varro de uita Sipontinus, appellarunt. Verum de Carna, quae populi Romani, libro secundo: Natus si erat uitalis, ac sublatus ab obstetrice statuebatur in nefandos ignes procul delubris amouissent. Idem terra ut auspicaretur rectus, deisque coniugalibus Liuius in quinta Decade, Eodem, inquit, anno Pilunno et Picumno in aedibus lectus sternebatur. tabula in aedem matris Matutae cum indice hoc Pilumni fratrem Picumnum (si modo exemplar posita est: Tib. Sempronii Gracchi Cos. imperio incorruptum est) facit, loco quo supra. Pilumnus, auspicioque exercitusque P. R. Sardiniam subegit, inquit, et Picunnus, fratres fuerunt. horum etc. Matutam, ait Festus, antiqui ob bonitatem Picunnus stercorandorum agrorum inuenit usum, Matrem appellabant. P. Victor in VIII. urbis unde et Sterquilinus dictus est: hunc tamen regione Matutae aedem constituit. Lactantius et Tertullianus Sterculium nuncupare Angerioniam et Tacitam silentii deas cum uidentur, qui stercorandi agri rationem primus Harpocrate Aegyptio, his deis coniungemus. induxit. Macrobius Saturnum Sterculium a Angeronam Macrobius in Saturnaliis ubi de Romanis uocatum ait, ut in Saturno dicetur, alii tutelari deo urbis Romae agit, inquit: Sunt qui etiam Stercutum uocauere. Plinius quidem libro Angeronam putent, quae digito ad os admoto XVII. Stercutium: Stercutius, inquit, Fauni filius silentium denunciat. Angeroniae rem diuinam Italiae rex, stercorationis agrorum in Italia faciebant Romani XII. Kal. Ianuarias, quod inuentor, ob id donatus immortalitate. Solinus scribit. ab Angerona Angeronalia Deuerra dea, a scopis deuerrendo, quia fruges dicuntur, teste Varrone. Macrobius uero, non coaceruantur sine scopis. uide quae in Pontifices ait in sacello deae Volupiae sacrum Syluano deo scribemus, ex Varrone et Augustino. fecisse. hanc Verrius Flaccus Angeroniam ideo Iugatinus deus, ut in VI. de Ciuitate dei ex appellari prodidit, quod angores ac animi Varrone scribit Augustinus, cum mas et foemina solicitudines propitiata depelleret. Massurius coniungebantur, colebatur: uel ut idem in IIII. ait, adiicit, simulachrum huius deae ore obligato quod coniuges coniungeret, uel quod iuga fuisse, atque signato: in ara Volupiae propterea committebantur. collocatum fuisse, quod qui suos dolores Domiducus deus, eodem teste, cum domum anxietatesque dissimulant, perueniant patientiae ducenda erat quae nubebat, colebatur: quamuis et beneficio ad maximam uoluptatem. Iulius Domiduca eadem causa Iuno uocabatur, ut Modestus ideo sacrificari huic deae dicit, quod dicemus. populus Romanus morbo et angina dicitur Domitius quoque deus apud antiquos praemisso uoto liberatus fuisse: hinc Angeroniam, celebrabatur, ut esset in domo noua nupta. Idem et Angeronam quidam diuersas statuunt. autor Augustinus, qui et illud etiam scribit: [p.77] Angeronam quidem deam Plinius in tertio, et Manturna dea adhibebatur, ut cum uiro Solinus, appellare uidentur. ita enim Plinius: Non maneret. Matura uero dea fuit, quae alienum uidetur inserere hoc loco exemplum maturescentibus frumentis praeesse dicebatur: religionis antiquae, ab hoc maxime silentium quam tamen quidam perperam, ut puto, Maturam institutae. nanque diua Angerona, cui sacrificatur existimant, quae potius Leucothoe est, de qua ad diem XII. Kal. Ianuarii, ore obligato Plutarchus in Camillo, et in Problematis. Plura et obsignatoque simulachrum habet. [p.78] M. Cicero in tertio de Natura deorum. legimus Sempronius quoque in libro de Italiae diuisione, praeterea Matutae aedem ancillis Romae nefas cum de deo egisset, in cuius tutela Roma esset: fuisse ingredi. una intro ducebatur, et alapis Quamobrem, inquit, et Angerona silentii dea ante caedebatur, et impellebatur, et fratrum filios ante Iani festos dies colitur prae foribus, ut ne cui singulos fratres in ulnis sub brachio ferebant, et liceat illud palam efferre, quod ad salutem circum sacrificia currebant, in signum eorum quae Reipublicae ueteres ore obsignato intra pectoris in fabulis traduntur de Dionysio et Ino. ab hac arcana uoluerunt contineri: cuius uiolatae Romanae matronae bona filiis non optabant, sed religionis poenas primus luit Soranus. atque hac nepotibus, quod ipsa in filiis fuerit infoelicissima. de dea, quantum memini: de Ageronia uero alibi Scribit Plutarchus Camillum templum uouisse actum est. Nunc addam, et quae de Tacita scribit matri Maturae, si de Veiis uictoriam retulisset. in Numa Plutarchus. Cum enim Numam Notabile est illud in bello Latino exemplum deae Pompilium religioni studuisse ex Pythagorae Matutae. Cum Satricum urbs incenderetur, ut ferme instituto ostenderet, ait: Sed Numae Liuius scribit in VI. ab Vrbe Condita, nec aliud figmentum deae, uel montanae nymphae amor, tectum eius urbis superesset, cum faces pariter secretusque illius congressus, et communia cum sacris profanisque iniicerentur, quam matris Musis consortia. Plurima enim ex uaticiniis in eas Matutae templum, inde eos nec sua religio, nec referebat, quarum praecipue unam et insigniter uerecundia deum arcuisse dicitur, sed uox Romanos uenerari docuit, quam Tacitam horrenda edita templo cum tristibus minis, ni appellauit, oon siwphl¾n, kaˆ nšan, hoc est silentii studiosam et iuuenem: quod esse uidetur Illud hoc tibi loco de Silentii deo non silendum non absimile a silentii mysterio, quod ™cemuq…an duxerim, libellum Coelii nostri exstare, Pythagoras suis discipulis praecipiebat. Sed iam et festiuissimum et eruditissimum illum quidem, in Harpocraten apud Aegyptios deum silentii quo ille more suo, non modo quae hic ego ipse ex subiungamus, qui digito os obsignare uidebatur. historiis colligi, sed per Apologi etiam figmenta hunc scribit Plutarchus in libro Isidis et Osiridis, lusit: quem ut legas, non minimum fuerit precium genitum fuisse post interitum Osiridis, ex Iside, operae. Viam enim ad eiusmodi confingenda una cum Helitomeno, imbecillumque natum sternet. membris inferioribus. alibi tamen ait idem autor, Aius Locutius deus a Romanis consecratus, de non puerum fuisse (ut fertur) imperfectum, neque quo sic ait M. Cicero in libro primo de aliquod leguminum existimandum, sed deum Diuinatione: Non multo, inquit, ante urbem iuuenilis adhuc imperfectae et inarticulatae captam, exaudita uox est a luco Vestae, qui a orationis praesidem ac moderatorem: ex quo, Palatii radice in nouam uiam deuexus est, ut muri digito ori admoto ipsum effingebant, utpote et portae reficerentur: futurum esse, nisi prouisum silentii et taciturnitatis symbolum. huic deo mense esset, ut Roma caperetur. quod neglectum, tum Mesori, id est Augusto, legumina afferentes, ita caueri poterat: post acceptam illam maximam canere soliti erant Aegyptii, Glîssa tÚch, cladem, explicatum est. Ara enim Aio loquenti, glîssa daˆmwn. hoc est, Lingua fortuna, lingua quam septam uidemus, aduersus eum locum daemon. Hunc uero deum natum, idem autor est consecrata est. haec Cicero in priore libro de Plutarchus, circa solstitium hybernum et brumam, Diuinatione. T. Liuius uero libro V. ab Vrbe ubi pro Harpocrate Carpocraten habent Condita, M. Ceditius, inquit, de plebe nunciauit exemplaria: quem locum eruditi quidam Tribunis, se in noua uia, ubi nunc sacellum est aemulantes, parum animaduerterunt. Ei igitur deo supra aedem Vestae, uocem noctis silentio et lentes, et primitias leguminum offerri solebant. audiuisse, clariorem humana, quae magistratibus Sed et perseam arborem huic deo dicauit dici iuberet, Gallos aduentare. id, ut fit, propter Aegyptus, quod eius arboris frondes linguae, autoris humilitatem spretum. Tum mox eodem fructus autem cordi sit quam similimus. Sane ridet libro: Camillo, expiandae etiam uocis nocturnae, D. Epiphanius libro tertio Contra haereses, sacra quae nuncia cladis ante bellum Gallicum audita, quae huic puero deo suis etiam temporibus neglectaque esset, mentio illata, iussumque et fiebant in ciuitate Aegypti Buto. Nam sacerdotes templum in noua uia Aio Locutio fieri. Plutarchus illum nutrire simulabant instar nutricum, etc. quae in libro de Fortuna Romana hanc historiam sanctus doctor exequitur. Circumscribitur recitans, Aium Locutium f»mhn kaˆ klhdÒna Harpocrates ab Ouidio illo uersu in uocavit, atque ideo eum locum Budaeus ita latine Metamorphoseis: Quique premit uocem, retulit: Furius porro Camillus cum Celticum digitoque silentia suadet. Sed et Apuleius, et ignem restinxit, Romamque oppensam auri Martianus libro primo: Verum, inquit, redimitus aequilibrio a librilance decussit, nec Pudentiae nec quidam puer ad os compresso digito salutari, Fortitudinis aedem, sed Aii tantum Locutii in uia silentium commonebat. Idem in VII. At tunc noua extruxit: quo loco ante bellum Gallicum oborto terrigenis mussans tibi puer ille piceus, uocem a Marco Decio auditam noctu illac iussus admonere silentium. ubi notandum est, transeunte inquiunt, bellum illud instare Piceum puerum Harpocratem deum appellatum, denunciante. Quo loco uidemus M. Decium ex coloratis Aegyptiis. Scribit Tertullianus [p.79] nuncupatum, illum quem T. Liuius M. Ceditium Septimius in Apologetico hunc ipsum uocauit. de hoc eodem deo Gellius libro XVI., ex Harpocratem eliminatum, et Serapidem et Isidem, M. Varronis libro Diuinarum: Nam sicut, inquit, Italia, COSS. L. Pisone et Gabinio. meminit et Aius deus appellatus, araque ei statuta est, quae huius dei Varro in libro de Lingua latina et est infima Noua uia, quod eo in loco diuinitus uox Catullus. Sed et Artemidorus libro Onirocriticon. edita erat, etc. [p.80] item Plinius, Iam uero, inquit, Harpocraten, Paupertas et Ars a Gadareis cultae, ut Arrianus statuasque Aegyptiorum numinum in digitis uiri scribit, quod uidelicet paupertas ad artes quoque portare incipiunt. Meminit et Cassiodorus comminiscendas industriam et hominum in epistolis. Non desunt inter scriptores, qui hunc ingenium acuit. Contra Plautus in Trinummo deum Sigaleona uocari existiment ab Ausonio, illo Luxuriam deam inducit in prologo matrem uersu: Inopiae: Sequere, inquit, me mea gnata. Et paulo Aut tua Sigaleon, Aegyptius oscula signet. post: Primum mi Plautus nomen Luxuriae indidit, par¦ tÕ sig£w alˆ leëj, id est a silendo et Tum mihi hanc gnatam esse uoluit Inopiam. populo, quod scilicet populis silentium indicat. Aristophanes in Pluto pen…an, id est Paupertatem ita describit, ut pallida sit, et furiae persimilis, nisi passus esset, liberatus aedem hanc construxit. quod facem non praeferat. Meminit Ouidius: Mephitim deam antiqui putauerunt odoris tetri, Te quoque Tempestas meritam delubra cuius templum ante Cremonensium moenia fuit, fatentur, loco seu numine defensum, quo tempore Cum pene est Corsis obruta puppis aquis: et Cremona Vitellianis Flauianisque bellis exusta est, reliqua. anno posteaquam condita fuerat CCLXXXVI., T. Noctem etiam cultam legimus, quam Aratus Sempronio et Corn. COSS. Annibale in Italia poeta ¢rca…hn nukt¦, id est antiquam noctem imminente: Cornelius Tacitus libro XIX. appellat, ut interpres ait, ex Hesiodi sententia, Mephitis, ait Priscianus libro VII., nomen quod sit deorum antiquissima. illi quoque sacra proprium est, a graeco mes…thj, ut quibusdam facta. Et ut in praesentia mittam quae Orpheus et uidetur, mutatione s in f. Vergilius in septimo: Hesiodus tradunt, quorum alter Noctem Chaus Saeuamque exhalat opaca mephitim. ubi Seruius filiam, matremque Aetheris et Diei asserit: alter illi incertus fertur, nunc deum coniunctum hymnum cum suffimento facum concinit, eamque Leucothoae, ut Virbius et Adonis Dianae et matrem uocat deorumque hominumque, et Veneri: nunc Iunonem ait, quia ex aere odores. genesim omnium. apud Latinos etiam Statius tandem concludit, deam esse odoris grauissimi, Papinius libro II. Thebaidos ad Noctem hymnum nam proprie Mephitis est terrae putor, qui et ipse concinuit: nascitur ex aquis sulphuratis. Persius in Satyris. Nox, quae terrarum coelique amplexa labores, Atque albo in uentre lauatur, Ignea multiuago transmittis sidera lapsu, Gutture sulphuream lente exhalante mephitim. Indulges reparare animum cum proximus aegris Anna Perenna dea fuit a Romanis culta: quidam Infundat Titan agiles animantibus ortus, fabulose Annam sororem Didonis putant. De qua Tu mihi perplexis quaesitam erroribus ultro Vergilius, et in Fastis Ouidius. Aduehis alma fidem, ueterisque exordia fati Ipsa loqui uisa est, Placidi sum nympha Numici Detegis, assistas operi, tuaque omina firmes: Amne peresse latens, Anna perenna uocor. Semper honoratam dimensis orbibus anni, Sunt qui Lunam putarint, quae Anna uocaretur, Te domus ista colet, nigri tibi nigra litabunt quod annus ex mensibus fiat. Alii unam Electa ceruice greges, lustraliaque exta Atlantidum dixerunt, quae Ioui ubera praebuerit. Lacte nouo perfusus edet Vulcanius ignis. Alii Io, quidam et Themin. Nonnulli hanc Quo loco Lactantius grammaticus ait: Finitis historiam recitant: Cum plebs in Auentinum annis singulis anniuersarium illi sacrum Adrastum secessisset, Annam quandam uetulam ferunt quae polliceri, et lustralia exta, id est pinguia. Noctem Bouillis oriunda erat, placentas quasdam rusticas ueteres mulieris forma effinxere, nigris expansis plebi detulisse, cui commeatus defecerat. mox alis, quae uolare uideretur. Manlius libro quinto: pace secuta, beneficii memores statuerunt, ut Et mentita diem nigras nox contrahit alas. perenne nomen eius coleretur: Et Anna Perenna Nostro uero tempore, stellatum coelum nuncupata. utcunque, scribit Macrobius, primo obscuratum cum Luna effingunt, quae noctis mense, hoc est Martio consueuisse Romanos symbolum putatur. Multis uero cognominibus publice et priuatim ad Annam Perennam nuncupata, praecipue poetis, eÙfrosÚnh, mht¾r sacrificatum ire, ut annare et perennare commode Ñne…rwn, tšrpnh, ™gkÚklia, ØpnodÒteira, liceret. eÙ£nth, hoc est, laeticia, mater somniorum, Aeternitatem ut deam coluerunt antiqui, cuius iucunda, circulatrix, somnidatrix, et bene obuia, imaginem tempus esse dixerunt Pythagorici, seu occurrens, appellatur: et multis aliis Plato, et Hermes Trismegistus. eam enim per nominibus, quorum plura collecta leges in hymno tempus intelligimus. Describitur uero copiose et Orphei. Phurnutus etiam Noctem ait eÙfrÒnhn luculenter a poeta Claudiano in Panegyrico de nuncupatam, hoc est prudentem, propterea quod laudibus Stiliconis: eo tempore melius sapere uideamur. nam et Est ignota procul, nostraeque imperuia menti, Epicharmus dixit, e‡ tš t… fhsi zhte‹j sofÕn, et caetera. [p.81] tÁj nuktÕj ™nqumhtšwn. Et omnia etiam Boccatius carmen interpretatur in suis studiosa [p.82] nocte magis scrutantur. Plautus in Genealogiis. legitur et passim in hanc eandem M. Amphitruone Nocturnum uocat noctis deum, Marulli hymnus cognitione dignissimus. cum ait, Credo ego hac noctu Nocturnum Tempestatis etiam aedes a M. Marcello extra obdormiuisse ebrium. nisi forte nÚcion, id est portam Capenam constructa fuit. cum enim in Bacchum intelligamus. Porro et Noctis et Diei et Corsicam et Sardiniam nauigaret, et tempestatem Meridiei simulachra ab Antiocho Epiphane facta, prodit Athenaeus. Falacer diuus pater, ut ait Varro, unde et eius TOPICI denique dei uocabantur non a Graecis flamen (ait) a diuo patre Falacre. ego ingenue modo, sed et a Latinis, qui locorum, regionum, fateor, me nescire quis deus fuerit Falacer. urbium peculiarem tutelam gerebant: quos et Falacrem tamen pomorum deum scribit interdum latine appellatos uidemus Tutelares, Alexander libro VI. Sed male Varronis uerba Genios, et custodes. Vergilius: Custos Soractis considerauit, ex libro de Lingua latina. Apollo. Idem, Genium ne loci. Scribit Seruius Herem Marteam antiqui accepta haereditate VII. Aeneidos quod dei Topici non transferuntur colebant, quae a nomine appellabatur haeredum, ad alias regiones: et ideo cauendum, ut de et esse una ex Martis comitibus putabatur. Festus. Laurente Marica, quae Minturnensium erat. sed Stata mater antiquis culta, cuius simulachrum in aliqui sunt dei communes, ut dictum est. foro colebatur, postquam id collustrauit ne Tertullianus in Apologetico nonnullos lapides igne corrumperentur, qui plurimus ibi commemorat, quos et ego curiositatis causa non fiebat nocturno tempore. magna pars populi, in praeteribo, et plerosque addam ex diuersis suos quisque uicos retulerunt eius deae cultum. autoribus. auctor Festus. Fuit ergo Astarte Syriae dea, Arabiae Diasares, Rediculus deus a Romanis cultus, cuius extra uel ut apud Stephanum legimus, Dusarus. portam Capenam fanum constructum fuisse Arrianus, Arabiae duos deos ait, Coelum et accepimus. nam cum secundo bello Punico Dionysium. apud Noricos colebatur Tibilenus, urbem oppugnatarus Annibal accessisset, a deis apud Africanos Coelestus, qui a Lactantio dicitur iniecto metu rediit, quando et campum Rediculi, Vranus. Fuere Mauritanis reguli sui. et dei fanum Romani appellauerunt, ut scribit Crustuminensium deus fuit Deluentinus, Festus. Narniensium Viridianus, Asculanorum Ancharia, ”Ath, Ate dea, uel daemon potius, existimata a Vulsinensium Nursia, Otriculanorum Valentia, plerisque, ex Homeri uersibus Iliados XIX., qui Sutrinorum Nortia. Valiscorum fuit in honore ita traducti leguntur: pater Curis, unde accepit nomen Iuno. Eodem Protinus abripuit spectosis crinibus Aten, modo Latini Faunum coluere, Sabini Sancum, uel Iuppiter, adiuratque instinctus sanctius ira, Sanctum: Romani Quirinum, qui est Romulus. Haud iterum post hac stellantis culmina coeli Marica dea fuit Minturnensium, Fellenus Scansuram esse deam, quoniam esset noxia Aquileiensium. Externos aliquos etiam addamus. cunctis, Orchomeniorum deus Laphystius fuit: Molpadia, Ilicet hoc dicto superis ibi feruidus Aten quae et semidea Cheronnensium: Tenes Sedibus exturbat, mortalia lapsa lacessit. Tenediorum, Alabandus Alabandensium, Minerua Aten nostrae religionis autores fèsforon, id Atheniensium, Samiorum et Argiuorum Iuno, est Luciferum interpretantur, ut praecipue Paphiorum et Cypri Venus, Lemniorum Iustinus philosophus ac martyr, Suidas, et alii: sed Vulcanus, Naxiorum Dionysius, Delphorum et Bessarion in libris aduersus Platonis Apollo, Laginia dea Carum. Tanfana uero calumniatorem. Solon philosophus in elegia Germanorum: item Velleda et Aurinia, de quibus pulcherrima quae apud Stobaeum legitur, in est facta mentio a Tacito. Tuisconem etiam oratione perˆ dikaiosÚnhj ita canit: Germanorum antiquum deum apud Tacitum et ¥th d/ ™x aÙtîn ¢nafa…netai, ¿n ÐpÒtan Berosum legi, quem terra editum ferunt: et zeÝj Mannum filium, a quibus uulgaria Germanorum pšmyh, tisomšnhn, ¥llote t/ ¥lloj œcei. nomina quae nunc in usu habentur, Tedescus, et Hoc est, Alamannus: tametsi quidam a Lemano lacu et Ex illis Ate apparet, quam ubi Iuppiter ipse legant, et deriuent. Psaphon apud Libycos pro Miserit, ultricem, tunc aliam alter habet. deo cultus, cum despicatissimus esset. is uocales Pindarius uero in hymnis Pythiis aÙ£thn ¥thn aues uerba haec conari edocuit, Magnus deus nuncupauit, more Aeolico. dicitur et ¢£th, par¦ Psaphon, hoc est mšgaj qeÕj y£fon: quibus tÕ ¢£omai, hoc est laedo. ¢£th igitur per inter nemora dimissis, et a rudibus his uerbis interiectionem u, ¢u£th, ut ¢u¾r pro ¢¾r. auditis, pro deo Psaphon cultus est, ut Apostolius Pindarus ad Hieronem, ¢ll¦ nin [p.83] Ûbrij scribit. id et in Adagia traxit Erasmus, meminit et ™j ¢u£thn Øper»fanon ðrse. hoc est, Sed ipsa Coelius. Contumelia ad damnum insigne impulit. Carmelus deus, et mons, ita libro XVII. a Cornelio Tacito describitur: Est inter Iudaeam TOPICI DEI. Syriamque Carmelus, ita uocant montem, [p.84] deumque: nec simulachrum deo, aut templum, sic tradidere maiores: aram tantum, et reuerentiam, et reliqua de eius sacerdote Basilide, qui Flavii uero libro tertio, iuxta Ascalonem urbem lacum Vespasiani imperium praedixit. esse scribit, ubi templum insigne fuit deae quam Amanus, et dei et montis nomen, de quo Syri derketë uocabant, quae dea muliebri facie agemus in Anaitide Venere. fuisse perhibetur, reliquum autem corpus figura Enenth seir, ut Graeci et Latini efferunt, piscis: cuius filia Semiramis a columbis fuit Enenthius deus, uel daemon fuit Phoenicum. educata, quae aues ideo Syris sacrae. scribit et Lampridius in uita Heliogabali: Pallia, inquit, deo Strabo in XVI. libri parte extrema: Nominum Euanthio fudisse, uel (ut ego legendum puto) mutationes pleraque fuisse etiam antiquis, ut Euenthio. huius dei Sachoniathon in historia inquit Atergaten Atharan dictam, quam Ctesias Phoenicum meminit, et Philon Byblius, ut docet Derceto uocauit. Subdit eodem loco idem Eusebius in Praeparatione euangelica. Existimauit Diodorus, Venerem aliquando obuiam factam uir doctissimus apud Lampridium legendum, Derceto, amorem cuiusdam adolescentis sibi Pallia uino oenanthio, id est Maroneo, ab sacrificantis iniecisse: ex quo cum filiam dea Oenanthe Maronis patre. suscepisset, sui erroris pudore affecta, Epies, maximus deorum apud Aegyptios adolescentem ab se amouisse, et filiam in deserta interpres. huic deo attribuebant accipitris caput, et saxosa loca, ubi columbarum erant ingentes aliaque permulta superstitiosa, ut meminit turmae, exposuisse: quae columbae puellam Zoroastres, et pluribus ostendit Eusebius. enutriuerunt. Derceto pudore ac dolore actam, se Derceto dea Syrorum fuit, quam in quarto in stagnum abiecisse, et in piscem conuersam: Metamorphoseon Ouidius sub forma quare, inquit, Syri piscibus abstinent, et templum patronymica Dercetis appellasse uisus est. nam in stagni littore constituerunt, Derceto facie derketë quidem uocabatur, ut didë, et alia. hinc quidem formosae mulieris, reliqua parte piscis derketˆj deduxit poeta, ita enim canit, similachrum coluerunt. Porro, quod Syros Illa quid e multis referat (nam plurima norat) piscibus abstinere scribant tot autores, in aliam Cogitat, et dubia est, de te Babylonia narret causam referunt, Manilius in Astronomicon libro Derceti, quam uersa squamis uelantibus artus, quarto, et Hyginus in Astronomico: ille his Stagna Palaestini credunt mutasse figura. uersibus, An magis, ut sumptis illius filia pennis, Scilicet in piscem sese Cytherea nouauit, Extremos altis in turribus aegerit annos. Cum Babyloniacas summersa profugit in undas, quo loco duplicem tangit fabulae Dercetus Anguipedem alatos ungues Typhona ferentem, opinionem. Scribit igitur (ut hinc exordiar) Inseruitque suos squammosis piscibus ignes. Athenagoras philosophus in oratione pro Et eodem libro paulo post, Christianis ad M. Antonium et Commodum de Piscibus Euphrates datus est, ubi piscis amator, Derceto, haec uerba a me e graeco ita expressa: Cum fugeret Typhona Venus, subsedit in undis. Etenim, inquit, Dercetus filia fuit Semiramis, Fabulam etiam Ouidius in Fastis attigit. Hyginus lasciua mulier, et homicida, quae dea Syria est quoque bis, ubi de piscibus agit, priore quidem existimata, et propter Derceto et columbas et loco: Diogenetus, inquit, Erythraeus ait, quodam Semiramin colunt Syrii. hoc enim fieri non potest, tempore Venerem cum Cupidine filio in Syriam ut mulier in columbam mutata sit. fabula haec a ad flumen Euphraten uenisse, et eodem loco Ctesia traditur. Et hactenus quidem Athenagoras. repente Typhona giganta apparuisse: Venerem Dercetus meminit et Plinius V. Naturalis historiae autem cum filio in flumen se proiecisse, et ibi libro, ut beneficio Hermolai didicimus, capite figuram piscium forma mutasse: quo facto, XXIII. Bambyce, quae alio nomine Hierapolis periculo esse liberatos. Itaque postea Syros, qui in uocatur, Syris Magog: ubi prodigiosa Atergatis iis locis sunt proximi, destitisse pisces esitare: (Graecis haec Derceto dicta) colitur. Strabo uero: quod uereantur eos capere, ne simili causa Trans Euphratem, inquit, est Bambyce, quam deorum praesidia impugnare uideantur, aut eos Edessam, et Hierapolin uocant, in qua Atergatin ipsos captare. Eratosthenes autem ex eo pisces Syriam deam colunt. Illud hoc loco admonendum natos homines dicit. Idem etiam Hyginus in pisce duxi, antiqua omnia Ouidii exemplaria, non notio: Hic (inquit) piscis notius appellatur, qui Derceti, sed Derce habere: quae lectio non est uidetur aquam ore excipere a signo aquario, qui spernenda. quippe Theon, siue quisquis alius est laborantem quondam Isin seruasse existimatur, qui in Aratum graeca scripsit commentaria, ubi de pro quo beneficio simulachrum piscis et eius piscibus agit, [p.85] ita scribit: Quidam (ait) filiorum inter astra constituit. Itaque Syri dšrkhn Veneris filiam dixere, quae in mare complures pisces non esitant, et eorum prolapsa, a piscibus seruata est, unde in eius simulachra [p.86] aurata pro deis penatibus honorem deae Syrii piscibus abstinent. Diodorus colunt. Nigidius etiam aliam in Commentariis latinis in Arati Phaenomena fabulam recitat. Hos, quae per praeconem edixit, ne quis piscem absque inquit, pisces dicit in flumine Euphrate fuisse, et Gatide uesceretur, per ignorantiamque ideo ibi ouum inuenisse mirae magnitudinis, quod plerosque ipsam Atergatin uocare, [p.87] atque a uoluentes eiecerunt in terram, atque ita columbam piscibus abstinere, quod et in Pythagorae insedisse, et post aliquot dies exclusisse eam symbolis meminimus. Mnaseas uero in secundo Syriae quae uocatur Venus, maximeque misericors de Asia: Mihi, inquit, ita uidetur, Atergatin ad homines pertinebat, quaeque multa quae ad reginam adeo intolerabilem fuisse, et duriter multa utilitatem hominibus uerterentur, ea dicitur populis suis imperasse, ut etiam lege iusserit, ne inuenisse: quae quoniam Iupiter saepius a piscem aliquem comederent, sed ad se afferent, eo Mercurio laudari nominarique audiret, quod in scilicet, quod ipsa libenter iis uesceretur: hinc deos religiosa, in homines officiosa diligenter quoque in sacrificiis solenne hoc permansit, ut fuerit, rogata a Ioue, quid sibi optanti tribui quoties deam praecarentur, pisces illi argenteos postularet: illa ait, ut pisces qui suam originem atque aureos offerrent. at sacerdotes tota die seruassent, immortali praemio afficerentur: pisces ueros in mensa deae paratos, coctosque, Iupiter in XII signis pisces siderum splendore tum assos, tum elixos apponere, quos sacerdotes decorauit. unde hodie quoque Syri neque hos mox ipsi absumerent. Xanthus autem Lydus ait, pisces edunt, et columbas potestate decorant. Et Atergatin a Mopso quodam Lydo captam, simul haec quidem ex Nigidio in ipsis comentariis. cum Ichthye filio in lacu Ascalone contumeliae Demum nec desunt qui scribant, piscem boreum causa summersam, et a piscibus deuoratam fuisse. hirundinis habere caput, ea uidelicet ratione, quod Iustinus ex Trogo, Arathen quandam Syrorum piscis chelidon nuncupetur, qua uoce graece deam fuisse ait, quae uxor Damasci regis fuerit: hirundo, ut notissimum est, uocatur. Sunt etiam nisi si literae uitio (ut putat Hermolaus) qui scribant, Dagon eandem esse cum Derceto. permutatae sunt, pro Athara, quae (ut docebimus) unde et eius templum Bethdagon dicitur. Dagon Atergatis fuit. Hesychius quoque uidetur falli, nisi uero piscem significat. plura de Atagarte suo loco codex sit mendosus. nam ¢ttag£qhn legit, pro dicemus. ¢terg£tin. at uero illud recte subdit, quae ¢q£rh Adad nomen dei apud Assyrios summi, qui dicitur a Xantho, cuius modo est facta mentio. unus interpretatur, quem solem esse Macrobius Alii sunt, ut est apud Lucianum de dea Syria, qui ostendere nisus est. Huic deo subiungebant deam rem hanc in Semiramiden et Derceto referunt, nomine Adagartim: quibus duobus deis omnem qua de re tota iam actum in Derceto. Strabo etiam cunctarum rerum potestatem attribuebant, Solem Atergaten deam Syriam dixit, libro opinor XV. uidelicet et Terram intelligentes. ADAD Astarte, dea Sidoniorum, uel Syriorum, Venus a simulachrum tale formantes, radiis inclinatis: multis existimata. de ea ideo in Veneris quibus monstrabatur, uim coeli in radiis esse solis, cognominibus agemus, et simul de Astroarche. qui in terram demittuntur. Adargatis uero fuit et zau£naj deus Sidoniorum nescio quis, ut simulachrum, sursum uersum reclinatis radiis, Hesychius ait. monstrans radiorum ui superne missorum enasci, Anaitis Venus, uel Diana, apud Persas, cuius quaecunque terra progenerat. sub eodem historia in Venere describetur. Varie enim simulachro species leonum sunt, eadem ratione refertur. cum hac dea, dei a Persis colebantur, terram monstrantes, qua Phryges finxere, Matrem Amanus et Anandatus, ut scribit Strabo in XI. deum, ut in ea dictum est, id est terram, leonibus Adramus deus in tota colebatur Siciliae insula, uehi. Haec quidam ferme ex Macrobio. Non cui Adranum ciuitas sacra fuit, ut in Parallelis contraria Macrobio Phornutus de deis scribit, ubi autor est Plutarchus. tamen aduertendum, in impressis ¢rtag¦ legi Conisalus deus Atheniensium peculiaris. Strabo pro ¢targ£tij, et ita est in exemplari meo his prope uerbis: Priapum, inquit, Hesiodus non manuscripto, et castigato. Legitur etiam in nouit, et Orthanae et Conisalo et Tychoni, et Commentariis latinis in Arati Phaenomena, a eiusmodi Atheniensium deis persimilis est. quibus nonnullis existimatam Adagartin, quam Virginem uerbis uidemus et hunc, et Orthonam, et Tychona inter signa uocamus. Virginem, aiunt, nonnulli deorum nomina esse, qui obscoeni essent. esse Cererem dixerunt, eo quod spicas teneret. alii Cabrus deus Phaselitarum, quae urbs Adagartin, quidam uero Fortunam, quoniam sine Pamphyliae fuit: Suidas etiam insulam facit. huic capite astris infertur. Sed quam ii Adagartin deam, deo Phaselitae rem sacram faciebant de pisciculis hanc Graeci alii, atque in primis Athenaeus, sale conditis. unde prouerbium emanauit, Atergatin nominant, de qua Antipater Tarsensis sacrificium Phaselitarum, ut Suidas et Zenobius Stoicus in libro perˆ deisidaimon…aj IIII. dici a scribunt. quanquam Suidas nomen dei Calabrum quibusdam ait, quod Gatis Syrorum regina fuerit, pro Cabro legat, et Erasmus Caprum. Tanais dea colebatur ab Armeniis, de qua ab omnibus crederetur. quare cum dei qui ex aere, Strabo in libri XI. calce: Templa, ait, fere omnia auro, argento, ligno, uel alia quauis materia habent, quae Persae: sed Tanaidis praecipue in constabant, igne omnino absumerentur: urbe Acilesina, ubi seruos seruasque dedicant. Chaldaeorum deus locis omnibus praestabat. haec quod ideo minus mirum ipsi Straboni uidetur, cum Canopi sacerdos audisset, quiddam contra quod nobilissimi etiam filias ei dedicarent: [p.88] ignem callidum excogitauit. Solebant in Aegypto quibus lex erat, ut diu apud deam prostitutae fictilia uasa quaedam fieri, quae hydriae uulgo essent, donec nuptui darentur, nullo renuente appellantur, minimis quibusdam foraminibus talibus coniungi. Est et Tanais fluuii notissimum pertusae, quibus turbida aqua limpidissima et nomen. defecatissima effluit. harum ille unam caera Sws…polij daemon, seu genius, cultus fuit ab foraminibus obturatis cepit, uariis coloribus Eleis, quod urbem ab Arcadibus seruauerit: unde undique depictam, aqua repletam, ac [p.89] ut illi nomen. Pausanias in Eliacis alteris. nam cum deum statuit: et excidens ueteris simulachri caput, bellum esset inter Eleos et Arcadas, et Eleos quod Menelai gubernatoris ferebatur, imponens Arcades urgerent, forte accidit imminentibus diligenter simulachro aptauit. adsunt posthaec Arcadibus, mulier cum infante se Eleis obtulit, Chaldaei, itur in conflictum, circa hydriam ignis seque monitam ait, ut eis cum infante, quem sinu accenditur, caera dissoluitur, qua foramina erant gerebat, opem ferret: eisque puerulum exhibuit, obturata: diffluente aqua, ignis extinctus est. astu quem illi prima campi parte deposuere. igitur sacerdotis Canopus deus uictor dei irruentibus uero Arcadibus, eis uisus is non Chaldaeorum euasit, et ex eo deus cultus est, puerulus, sed serpens. qui territi, retro cedere centumque et uno stadio distat a Canopo. Addit ceperunt. Insequentes uero Elei Arcadas praeterea Ruffinus et ipsius Canopi simulachrum, fuderunt, et uictoria potiti sunt. hinc post ab Eleis quod tale fuit: pedibus exiguis, attracto collo et templum excitatum est, ubi sese serpens uisus est quasi sugillato, uentre tumido in modum hydriae, recipere, et deus ab euentu liberatae urbis cum dorso aequaliter tereti. ex hac persuasione, Sosipolis deus uocatus est. Sed et ibidem Ilithyiae uelut uictor deus omnium colebatur ab Aegyptiis. ara erecta est, ceu ab ipsa Sosipolis esset Sed de Canabo Menelai gubernatore, qui, et quo productus, quem puerili specie effingebant, pacto perierit, uulgatius est, quam ut nunc plura chlamyde stellata indutum, et manu altera scribam: deque Nili hostio. continens Cornucopiae, quale scilicet Fortuna Palmytius etiam Aegyptiorum deus, ut est apud gestare solet. Sosipoli rem diuinam eius templi Hesychium. antistes faciebat, caput et faciem albo obtecta Alabandus deus, quem Alabandii coluerunt. uelamine, solaque ipsa templi adytum Stephanus: Alabandum, inquit, Callirrhoes filium ingrediebatur. Huic denique deo maxima omnia dicunt, qui ab equestri pugna nomen adeptus est. sua negocia deferebant, maximumque eis Alam quippe Cares equum appellant, Banda uero iusiurandum erat. Porro de Ioue Sosipoli uictoriam: ex quo uocatus Alabandus, et Alabanda nuncupato, Strabo libro decimoquarto, et ipse in Cariae ciuitas. Alabandum, ait M. Cicero, Ioue agam. Alabandenses sanctius colunt, a quo est urbs illa Erechtheus rex cultus ab Atheniensibus, unde condita, quam quenquam nobilium deorum. apud et Erechtidae ipsi uocati. Erechthei etiam filiae in quos non inurbane Stratonicus, ut multa, cum numero deorum habitae, ut M. Cicero scribit. Fuit quidam ei molestus Alabandum deum uero Erechtheus Aegyptius genere, qui sacra confirmaret, Herculem negaret: Ergo, inquit, mihi mysteria et opertanea Atticos docuit, quae Alabandus, tibi Hercules sit iratus. Hic autem Eleusinia dicta sunt, translata quidem ex Aegypto. Stratonicus citharoedus fuit perurbanus, cuius et hic quidem Proserpinae filias immolasse dictus Strabo et Eustathius in Dionysiis commentariis est, pro Athenarum salute: qua causa pro deis et meminerunt, cum de Cauniis agitur, pestilenti aere ipse habitae sunt. Eudanemi ara Athenis etiam notatis. fuit in Ceramico, et ut ait Arrianus in tertio Tenes deus Tenediorum, Cicerone teste: qui Historiarum, quisque initiatus in Eleusiniis, in Verrem scribit, Tenem ipsum, qui apud Tenedios Hectompedo sita nouit. sanctissimus deus habebatur, et urbem illam Canopus deus cultus ab Aegyptiis, cuius condidisse dictus est, surripuisse. Tenes uero, a originem Suidas, et Ruffinus libro XI. quo dicta est Tenedos, Cycni filius, qui uita Ecclesiasticae historiae commemorant. Ferunt functus inter deos relatus est. Plutarchus uero in enim, quod Chaldaei per uarias orbis regiones causis Graecorum aliam historiam scribit: aitque ignem suum circumferebant, et cum omnium Tenem ipsum occisum ab Achille, atque ideo nationum deis contendebant, ut qui deus uicisset, institutum, ut in Tenis templo nomen Achillis non audiretur, nec tibicen intraret: quod copiosus candido, in quo nulli Thebano fas erat obdormire, idem Plutarchus recitat. Strabo libro XIII., putat aut uaticinari. Fuit in eo fons, ad quem qui fabulam: In hac, inquit, de Tene conficta fabula accepto oraculo morbo leuati fuerant, signatam narratur, a quo insula nominata est: et de Cycno, pecuniam mittere solebant: ut pluribus in Attica qui genere Thrax fuit, et Tenis pater, ut quidam Pausanias docet. Describitur et Amphiarai ara uolunt. Plura leges inter prouerbia Erasmi, apud Oropios, in hunc ferme modum, ut quinque tenšdioj ¥nqrwpoj: ut Seruium mittam. partes haberet, prima pars Ioui, Herculi, Apollini Coronis quae dea esset, non explicuit Pausanias. Paeoni dicata fuit: altera heroibus, ac heroum tantum illud scripsit, deam Coronida in Sicyonia uxoribus. tertia Vestae, Mercurio, Amphiarao, cultam fuisse, cuius statua nullum habebat Amphilochique liberis (nam Alcmaeoni ob scelus templum: sed cum esset ei sacrificandi tempus, in matrem, locus inter eos datus non fuit:) quarta ipsam in Palladis templum deferre soliti erant. Veneri, Panaceae, Iasio, Hygiae, Mineruae Nam de Coronide Aesculapii matre non Paeoniae: quinta Nymphis, Pani, et amnibus crediderim, quae narratur duplex in Acheloo et Cephiso. Plura uero si de Amphiarao Metamorphoseis Ouidii. cupis, leges apud Statium in Thebaide. Et de Theagenes a Thasiis, et Cleomedes ab Celso philosopho apud Originem in III. Exinde Astypalaeis, athletae pro deis culti fuere, de non secus nos facere, qui comprehensum et quibus extant oracula apud Plutarchum, et mortuum colimus, pro eius sententia Celsus Eusebium, [p.90] et historiae a Pausania in Eliacis existimat, ac Gethae faciunt, qui Zamolxin referuntur. adorant et colunt, et Cilices qui Mopsum, et Damia et Auxesia deae fuerunt, quas peculiari Acharnanes qui Amphilochum, et Amphiaraum religione Epidaurii coluerunt, de quibus legimus Thebani, et Lebadii Trophonium. [p.91] in V. libro Herodoti, quod cum infructuosa esset Amphilochus in Oropo Atticae pro deo uates Epidaurus, in calamitate ciues Delphicum cultus, ut T. Liuius in quinto libro Decadis V. oraculum consuluerunt. quibus Pythia respondit, scribit. Templumque uetustum fontibus riuisque eis tum demum bene futurum, si Damiae et habuit, ad quod uisendum Paulus Aemylius uictor Auxesiae simulachra erigerent. petentibus ciuibus, prodiit. meminit et Strabo, et Pausanias, qui et Vtrumne ex aere aut ex lapide facienda? eius aram Athenis describit. Item in Mallo Ciliciae Responsum, E neutro, fuit, sed ex oleagino ligno. urbe, cuius oraculum Pausanias sua ipsius aetate at cum uix usquam gentium ea tempestate oleae, caetera omnia ait superare. Thucydides libro praeterquam Athenis, inuenirentur, Epidaurii secundo Historiarum Amphilochum scribit rogarunt Athenienses, ut fas sibi esset oleam ex Amphiarai filium, post bellum Troianum cum eorum agro incidere. ea lege Athenienses domum reuersus esset, Argos exosum permisere, si quotannis illi Mineruae Poliadi et domicilium, condidisse in sinu Ambraciota Erechtheo sacra dona mitterent: quae cum urbem, quam de nomine primae urbis et suo perfecta fuissent, et Epidauria tellus fructifera, ac Argos Amphilochium appellauit. sacra quotannis reddita: et caetera, quae multa Ogoas nomen dei apud Caras, qui Milasan scribit Herodotus. Pausanias tamen in incolebant, in cuius dei templo maris fluctus et Corinthiacis ait, liqobol…an appellatum festum, procella apparebat, et perinde terrorem incutiebat. quod in earum dearum fieret celebritate. Nam hae Hoc ex collectis ex Pausania Leonici. Idem legi in Troezeniorum seditione lapidatae fuerunt. Illud fieri in nonnullis Neptuni templis. mirum, quod apud Pausaniam, non Damiam, sed Aristaeus Apollinis et Cyrenes Hypsei filiae Lamiam legi: nec id a quoquam annotatum. filius, Autuchi frater, ut in secundo Drimachus dux fugitiuorum, a Chiis ut deus commentarium Apollonii Rhodii legimus. cultus: hic senex puero se iugulandum dedit: Autuchus quidem in Libya, Aristaeus uero in Cea sepultus a Chiis, sacello erecto. In somnis saepe insula mellificii artificium primus inuenit, oleique de fugitiuis Chios monuit. herois propitii fanum confectionem. addunt et alii pastoritiam artem, ut quidam dixerunt. Athenaeus. pluribus in Pythiis ostendit Pindarus, et longe Amphiaraus, Argiuus uates, pro deo cultus post pluribus illius commentatores. nam et Iupiter mortem, qui et oracula reddebat per somnum. Aristaeus uocatus fuit, et Apollo ¢greÝj et nam post purgationem, et perfectis sacrificiis iis nÒmioj, id est Agrestis et Pastoralis. Diodorus deis quorum in ara nomina sculpta fuerant, et uero Siculus: Cum Cyrene, inquit, Hypsei filia mactato ariete cuius pellis substernebatur, ubi apud Peleum uirgo educaretur, Apollo eius forma incubantes captabant somnia, ex quibus captus, raptam uirginem in Libyam detulit, hic ubi interpretatis futura praenoscebant. Templum condita post est urbs Cyrene, et ex ea natum Amphiarao Oropii construxerunt ex marmore Aristaeum nymphis nutriendum tradidit: a quibus triplici nomine uocatus, Nomius, Aristaeus, quod et Probus et Seruius notant. Sed et ab hac Agreus. ab eisdem nymphis didicit, lactis mellis et Aristaei historia, idem poeta ultimam olei confectionem: et quoniam haec primus in Georgicorum partem commentus est. mortalium usum exhibuit, ut deus cultus fuit. mox Zamolxis deus cultus a Getis, quibus et leges in Boeotiam deueniens, Autonoen uxorem duxit, tulit, ut in quarto Herodotus prodit: nonnulli ex quibus natus Actaeon: qui laceratus a canibus, opinantur eundem esse qui Beleizen. Fuit uero miser interiit. Dein in Ceam Aristeus profectus, Zamolxis Pythagorae discipulus, qui in patriam pestilentiam sedauit. deinde in Sardiniam cum reuersus, Thraces Ionicos mores docuit, et uitae iuisset, eam insulam aliquandiu incoluit, et ibi instituta, religionemque. de quo quoniam plura filios Charinum et Callicarpum genuit. in Sicilia scripsimus in nostris Sepulchralibus, ideo hic quoque aliquo tempore moratus, cum multa parcius retulimus. Fuit et per tempora Augusti hominum uitae utilia docuisset, pro deo habitus, Ceneus quidam Geta, qui cum magicis artibus in Thraciam ad Dionysium transgressus est: ubi deditus esset, diuque inter Aegyptios uersatus, orgia edoctus, diu ibi uersatus, tandem non auguriorum peritiam est adeptus: hinc deorum comparuit, deorumque honores ab omnibus est oracula enunciabat, ideo breui in deorum assecutus. haec et plura Diodorus. Sedenim numerum relatus, pro deo habitus ut Zamolxis: Pindarus in Pythiis Cyrenem puellam, ut ante dixi, quod scribit Strabo in VII. ait ex Apolline concepisse, et Aristaeum Heliogabalus deus peregrinus fuit in primis peperisse. quo loco Scholiastes, et ipse quoque Phoenicum, cuius Bassianus Antoninus, tradit, Iouem et Apollinem Aristaeum nominatos, cognominatus Heliogabalus Imperator in monte et utrunque ¢grša et nÒmion. quam rem cum Palatino Romae templum construxit, quo loco Probus grammaticus in Georgicis Vergilii attingat, prius Orci aedes fuerat, in quo non modo in uulgatis codicibus eius perperam Aegoros Romanorum sacra, sed et Iudaeorum et legitur, pro Agreus: id quod etiam in Ioue Icmaeo Christianorum etiam transferre studiose curauit, ostendemus. Iustinus ex Trogo libro XIII., ubi ut autor est Lampridius. Plura Herodianus libro [p.92] Cyrenes historiam explicat, quatuor ex Historiarum V. qui et hoc scribit: Et quidem, Cyrene filios Apollinem sustulisse prodit, inquit, Bassianus annos natus erat circiter XIIII. Aristaeum, Nomium, Eutocum, Agreum. Alexianus autem decimum iam annum attigerat: Pherecydes uero et Araethus tradunt, puellam sacerdotes ambo Solis, quem maxime indigenae ipsam Cyrenem cycnis deuectam in Libyam. At colunt, Phoenicum [p.93] lingua Heliogabalum uero Agraetas libro primo Libycorum, illam in uocitantes: templumque illi maximum Cretam Apollinem deduxisse, et inde in Libyam. constructum habent, auro argentoque plurimo, ac Soror quidem Cyrenes Larissa, cuius cognominis lapidum eleganti magnificentia exornatum: nec est ciuitas in Thessalia. Alii produnt Cyrenem solum indigenae deum illum uenerantur, sed filiam fuisse Penei fluuii: sed ii male sentiunt. nam uicini quoque satrapae, regesque Barbari certatim apud ipsum quidem fluuium greges pauit, non quotannis splendida offerunt munera. autem eius filia. Mnaseas ex propria sententia in Simulachrum uero nullum graeco aut Romano Libyam profectam esse ait, non ab Apolline more manufactum, ad eius dei similitudinem: sed deuectam. Sedenim Acestor, in iis quos de Cyrene lapis est maximus, ab imo rotundus, et sensim libros scripsit, ait Cyrenem in Libyam delatam fastigiatus, propemodum ad coni figuram: niger tempore regis Eurypyli: et cum eam regionem leo lapidi color, quam et iactant coelitus decidisse. uastaret, praemium Eurypylum proposuisse eminent in lapide quaedam, formaeque nonnullae interfectori leonis. Cyrenem leonem sustulisse, et uisuntur, ac solis imaginem esse illam affirmant, regnum cepisse. Phylarchus autem ait, ipsam cum minime humano artificio fabrefacta. atque haec pluribus in Libyam uenisse, comitesque in quidem de Heliogabalo deo. Cui deo Romae uenationem misisse, et una cum eis iuisse, et ibi quoque Bassianus, qui et Antoninus Heliogabalus, leonem interfectum, regnumque ea causa ut dictum est, templum in Palatio construxit, ut accepisse: duosque filios ex Apolline peperisse, paulo post idem scriptor Herodianus ostendit. Autuchum et Aristaeum. Sunt porro qui Aristaeos Sane inter eruditos merito pridem connumeratus quatuor fuisse tradant, ut Bacchylides: qui Egnatius, Lunum Heliogabalum hunc deum his primum quidem Carysti, alterum autem Cheronis, uerbis existimauit: De Luno deo, quem tertium Terrae et Coeli, et ultimum hunc Cyrenes Heliogabalum Phoenicum lingua dicerent. filium prodidit. De Aristaeo Vergilius in primo Crephagenetus, krhfagšnhtoj, deus Georgicon intellexit, cum cecinit, Thebaeorum in Aegypto, qui immortalis Et cultor nemorum, cui pinguia Ceae colebatur. soli enim, teste Plutarcho, nullum Tercentum niuei tondent dumeta iuuenci: deum mortalem uenerabantur. Tholesphorus quoque ut deus a Pergamenis uidemus, uel Varronis utrunque potius. Ego nihil cultus fuit, ex oraculo sic nuncupatus: quem ut statuo in tanta uaritate: satis fecisse ratus, aliorum Pausanias ait, Epidaurii Acesion uocabant, recitasse opiniones. Certe circumferetur M. Portii Sicyonii Euameriona. non desunt qui Catonis Originum fragmentum, in quo ita legitur: Telesphorum uatem interpretentur perfectum, aut Sabini a Sabo conditi, Sabatio Sangi gentili edito. engastrimython, id est uentriloquum. de quo Et paulo post: Sangi gentilem Sabi pronunciant genere uatum alibi plura locuturi sumus, cum de Sabini, Sanctum Romani, Sagam barbari, a quo et Pythio Apolline scribemus. sagi primi Thusci, id est pontifices, et sacri Sangus, Sabinorum deus: Dionysius expiatores. quae si Catonis legitima haec sint, Alicarnasseus libro II. ait, Portium Catonem omnis tollitur ferme ambiguitas. His et Silius libro scriptum reliquisse, Sabinorum gentem esse VIII. Punicorum consentit, ita canens, nominatam a Sabino, filio Sangi dei gentilis, qui Et laeti pars Sanctum uoce canebant etiam dictus est Pistius. Sangi genii sacellum urbis Autorem gentis, pars laudes ore ferebant VII. regione statuit P. Victor. Lactantius uero: Sabe tuas, qui de patrio cognomine primus, Sabini, ait, colunt Sangum, ut Romani Quirinum. Dixisti populos magna ditione Sabinos. Quaedam Lactantii exemplaria Sancum, non Quirinus Romulus, deus peculiaris Romanorum, Sangum habent. Sanci meminit Festus: Propter unde Romani ipsi Quirites appellati. Sic uero uiam sit sacrificium, quod est proficiscendi gratia uocatus, siue quod hasta Quiris priscis Sabinorum Herculi, aut Sanco, qui scilicet idem est deus. lingua dicebatur: siue quod Romanis iunxerat ille quidam non Sangum, nec Sancum legunt, sed Cures: Siue suo regi nomen posuere Quirites, Sanctum, quod ita Hercules sit uocatus: ut in Multaque Romulea bella parata manu: ut canit Hercule dicam. Ouidius de Fidio deo: Ouidius. Non desunt tamen, qui Quirinum Quaerebam nonas Sancto, Fidione referrem, uocatum dicant, quasi ko…ranon id est dominum. An tibi semipater, tunc mihi Sanctus ait: Romulus autem Romus prius, ut ait Seruius, Cuicunque ex illis dederis, ego numen habebo, nuncupatus: ut autem pro Romo Romulus Nomina terno fero, sic uoluere Cures. diceretur, blandimenti gratia factum est, quod quo fit, ut non omnino illi male sensisse diminutione gaudet. Vt uero putatur, dictus a ficu uideantur, qui Sabinorum deum sanctum Ruminali. Alii, quod lupae ruma, id est mamma dixerunt. Propertius: nutritus. quem credibile est a uirium magnitudine, Sancte pater salue, cui iam fauet aspera Iuno. item fratrem eius, appellatos. Alii dicunt a uirtute, Idem: [p.94] id est robore: Festus. Sed de Romulo quid nos Sic sanctum Tatiae composuere Cures. plura? cum plena de eo sint uolumina [p.95] Silius: Dionysii, Plutarchi, Liuii, caeterorum. Romulus Et laeti pars Sanctum uoce canebant, Autorem item Altellus dictus est, quasi altus in tellure: uel gentis. quod tellurem suam aleret, siue quod aleretur telis: Sed de Sancto in Hercule. nunc Sancum uel quod a Tatio Sabinorum rege postulatus sit in prosequamur, cuius Martianus nec semel colloquio pacis, et alternis uicibus et audierit et meminit, a quo deo sancire uerbum, et sagmina locutus sit, ita ut ab alterno Altellus dictus sit. quidam deducunt. Dionysius Alicarnasseus libro Plura Festus. Iubam quoque regem Mauritaniae in quarto, cum Tarquinius sancit pacta cum Sabinis: Africa deum factum et existimatum a Mauris Huius autem, ait, iusiurandi monumentum Romae legimus. quod cum alii tradunt, tum scribit positum fuit in templo Iouis Pistii, quem Romani Tertullianus in Apologetico et Arnobius his uerbis Sanctum uocant (sic Lapus interpretatur) Sanctos in ultimo: Nisi forte, inquit, post mortem fingitis enim deos ab antiquis uocatos legimus, ut planius deos, et peierante Proculo deus Romulus, et Iuba in Hercule ostendemus. Sed si multorum Mauris uolentibus deus est, et diui caeteri reges, recitandae sunt opiniones, et lectiones uariae, qui consecrantur non ad fidem numinis, sed ad Lactantii ex libro primo uerba quidam ita legunt: honorem emeritae potestatis. Sabini colunt Sabum, ut Romani Quirinum. Sunt Tages deus habitus apud Hetruscos, et alii peruetusti codices, qui nec Sabum, nec haruspicinae inuentor, ut Lucanus, et Valerius Sangum, nec Sancum, nec Sanctum, sed Xanthum Maximus ac M. Cicero in libro de Diuinatione habeant, quo pacto et D. Augustinus libro decimo ostendunt. In agro enim Tarquiniensi, cum terra octauo de Ciuitate dei, cuius uerba ex capitulo ipsa paulum araretur, sulcique altiores decimo nono ita passim leguntur: Sabini etiam imprimerentur, Tages quidam repente extitit, qui regem suum primum Xanthum, siue (ut aliqui aratorem ipsum affatus dicitur. is autem Tages appellant) Xanthium retulerunt in deos. haec D. puerili effigie apparuit, et si prudentia quidem Augustinus, quem Lactantii uerba imitatum senili fuit. uerum cum ad eius aspectum bubulcus obstupesceret, uoce territa ut fit maxime Feronia dea, culta plerisque in locis Italiae, sed inclamauit: quo euenit ut breui tempore magno in primis prope Terracinam: quae quoniam quidem concursu permulti ex Hetruria ibidem reputata est a multis Iuno, ideo a me inter Iunonis conuenerint. tum Tages idem multis audientibus cognomina referetur. complura locutus est, quae diligenti cura excepta Marica dea Minturnensium: Aurelius sunt, ac literis commendata. neque aliud Tagetis Augustinus secundo de Ciuitate dei, capite XXIII. uerba continebant, quam haruspicinae meminere Cicero, Lactantius, et Plutarchus in disciplinam: quae multis subinde obseruationibus Mario. Seruius in VII. Aeneidos commentario, aucta, atque amplior facta est, sic ut in ea deam dicit Maricam littoris Minturnensium, iuxta fulminum, fulgariumque et ostentorum scientia Lirim fluuium. Horatius: Innantem Maricae traderetur. quod et Plutarchus alicubi, et Isidorus, Littoribus tenuisse Lirim. quo loco idem aliique plures explicant. sed et Ammianus Porphyrion, qui et eius lucum celebrat. Vergilius, Marcellinus Tagetis in historia libros citat, quibus Hunc Fauno et nympha genitum Laurente prodigia quaedam ac portenta possent Marica. interpretari, et expiari. Scribit praeterea Fulgentius Seruius per poeticam licentiam dictum ait Placiades, Antistium Labeonem, uirum in iure Laurente, pro Minturnense. Sunt alii, qui per pontificio et ueterum doctrina reliqua Maricam Venerem intelligant, cuius sacellum fuit eruditissimum, libros Tagetis exposuisse iuxta Maricam, in quo erat scriptum nhÕn quindecim uoluminibus. Ouidius libro decimo ¢frod…thj. Maricae meminit et Velleius. quinto Metamorphoseon de Tegete ita cecinit: Palicus deus, quem perperam, ut puto, quidam Haud aliter stupuit, quam cum Tyrrhenus arator Paliscum uocant, qui deus esset, doctissime Fatalem glebam motis aspexit in aruis, Macrobius ostendit libro quinto Saturnaliorum Sponte sua primum, nullosque agitante moueri, carmina illa Vergilii exponens ex libro nono Sumere mox hominis, terraeque amittere Aeneidos de Arcentis filio: formam, Genitor quem miserat Arcens, Oraque uenturis aperire recentia fatis: Eductum Martis luco Cymethia circum Indigenae dixere Tagem, qui primus Hetruscam Flumina, pinguis ubi placabilis ara Palici. Edocuit gentem, casusque aperire futuros. Sedenim hunc numero plurium efferunt. Festus: Tages nomine, Genii filius, nepos Iouis, Colebantur uero hi dei in Sicilia, de quibus et puer dicitur disciplinam aruspicii dedisse Aeschylus Siculus meminit, et Callias, et Polemon, duodecim populis Hetruriae. Meminit et Seruius, sed et Xenadoras in suis historiis. Tradunt enim, libro praesertim octauo Aeneidos his uerbis: nympham Thaliam grauidam Ioue, Iunonis metu Sciendum, secundum [p.96] Aruspicinae libros et optasse ut sibi terra dehisceret: quod et factum sacra Aruntia, quae Tages composuisse dicitur, est. Statuto uero partus tempore, ex Thaliae aluo fata differri posse. Quare uidendum apud duo infantes emersere, dicti Palici, ¢pÕ toà Arnobium libro secundo, an Acherontios libros, p£lin †kesqai, quasi denuo reuersi. nec inde an Aruncios potius sit legendum, cum scribit: longe lacus breues, sed profundi fuere, ubi Neque quod Hetruria libris in Acheronticis scaturigines [p.97] ebullientes, quos crateres pollicetur, certorum animalium sanguine uocabant indigenae, Dellos nomine. hos numinibus certis dato diuinas animas fieri, et a Palicorum fratres putabant: ubi fuit iusiurandum legibus mortalitatis educi. maximum, et in primis circa furta, quod periurus Albunea dea fuit Tyburtinae regionis, praeses non euadebat. Ferunt, cum aliquando sterilis fontis cognominis: alii nympham faciunt, ut annus Siculis fuisset, Palicos consuluisse, ut heroi Acron et Porphyrion Horatiani interpretes, in eo cuidam sacrificium facerent: quod ubi fecissent, uersiculo ex primo Carminum: Quam domus ubertas Siculis rediit. qui beneficii memores, Albuneae resonantis. Vergilius in septimo: omne frugum genus in ara Palicorum congessere: Lucusque sub alta Consulit Albunea, nemorum unde etiam ex re Pinguis ara dicta est a Vergilio. quae maxima. Huius inter Sibyllas memini, libro Sedenin non Thaliam Seruius, et Lactantius in secundo Historiae poetarum. Scribit Seruius, XII. Thebaidos, sed Aethnam appellarunt, ut Albuneam in altissimis montibus cultam etiam Silenus. Et hos Seruius ait primo humanis Tyburtinis, sic appellatam a qualitate aquae, quae uictimis placari solitos: sed postea quibusdam in fonte Albuneae est. unde, inquit, etiam sacris mitigati, eorum sint immutata sacrificia. nonnulli ipsam Leucotheam uolunt. Albionarum atque ideo a Vergilio Placabilis ara Palici dicta est. uero lucus trans Tyberim, ubi alba bos Sed et Stephanus in libro de Vrbibus non pauca mactabatur. hac de re prodit, quo loco de fonte, iusiurando, deque tabellis quae in aquam deiiciebantur, quae si non falsum fuisset iuramentum, emergebant: coepisse, aut ligna delibrata corticibus pro deis sin minus, euanescebant. quod miraculum etiam ueneratos accepimus. quin etiam, ut Iustinus Aristoteles in Admirandis naturae recensuit. scribit, per tempora Romuli, reges hastas pro Antinous, ex Bithynia iuuenis formosissimus, ab diademate habuisse feruntur, quas Graeci sceptra Adriano Caesare admodum amatus, cum in dixere. Nam et ab origine rerum pro deis Aegypto periisset, deus est ab Imperatore factus, immortalibus, ueteres hastas coluere: ob cuius et oraculum ei constitutum, et urbs de eius religionis memoriam adhuc, ut idem ait, deorum nomine pro sepulchro condita, et stella in coelo simulachris hastae addi consueuere. tametsi uel uisa, uel per adulationem conficta. De hoc antiquissimos Romanorum CLXX annis sine plura Dion historiarum libris et Aelius in historia deorum imaginibus uixisse, nonnulli doctissimi Adriani. ex nostris Eusebius, Athanasius, testati sunt, quod et ante notauimus. Indi Hieronymus, Origenes, Prudentius, aliique quicquid colere coeperunt, praecipue maximas permulta tradidere. Pausanias hunc Antinum arbores, deos putauerunt, illasque pro numinibus uocare uidetur, quem secuti ex Latinis quidam uenerati sunt, quas ferro uiolasse capitale fuit. Ex aberrarunt. quibus nonnulli draconem quinque iugerum, uelut Ferentina dea fuit, unde et Ferentini, ab oppido Liberi patris simulachrum coluerunt. Persae et Latii Ferento. T. Liuius Ferentinae meminit nec Massagetae Coelum, Iouem: Solem uero deum semel in prima Decade. Fuere et eiusmodi dei maximum dixerunt, equosque illi sacrauerunt: plurimi, quos omnes collegisse, infiniti quibus interdictum erat, ne quem praeter Solem propemodum laboris esset. Sicuti et dei, qui ab deum colerent. Quicquid uero quernis arboribus haereticis inducti sunt, barbaris et inconditis nascebatur, e coelo missum putabant. Iidem Soli nominibus: de quibus cum ab aliis, tum maxime a et Lunae, Telluri et Igni, aquae ac uentis sacrum uiris sanctissimis Irenaeo et Epiphanio facta est facere instituerunt: quos omnes deos, Ignem uero mentio. ut deus ille Abraxas, seu Abrasax, quem praecipuum duxerunt. quae etiam Magorum spiritum sanctum Basilides existimauit. item opinio fuit, qui ignem tam religiose coluerunt, ut Iadalboth, quem Irenaeus deum summum ab cremare corpora ducerent nefas, ne contagio impiis haereticis existimatum ait. tametsi cadaueris deorum maximum uiolarent. Multos Epiphanius Iadalbaoth, nec semel in suis de comperi persuasum habuisse, Martem peruigilem Haereticis libris scriptum reliquit. Fuit etiam Nun, deum fuisse, et praesentissimum numen: quare quem ab Iadalbaoth natum prodiderunt, in figura Neuri qui iuxta Borysthenem fuere, enses pro serpentis contortum. Fuit et Hystera, quam Martis simulachro adorabant: et ut Damis ait conditricem coeli et terrae confixerunt, ut iidem apud Lucianum, Scythae acinacen, cui et autores tradunt. Inuenio et Demiurgon deum sacrificabant. Cheronaei uero sceptrum Iouis fabricatorem appellatum. Fuit et Barbelo, et coluerunt, Aethiopes diem, Cyllenii pharetram, Achamoth, et Iao, et Iaioth, aliaque huiuscemodi columbam Assyrii. fuere qui arbitrarentur uisco, plura portenta potius, quam nomina: quae quod in querna arbore nascebatur, nullum colligere superuacaneum est, minusque operae praesentius numen aestimari. hi uero fuerunt precium. Nam et qui Astaroth deam uel deum Druidae, quorum uana superstitio inter mortales dixerunt, uarie scribunt. Ego id tantum nunc praecipua fuisse traditur. Alii mari porrectum affero, quod et usus mentio fit in Sacris literis, et collem, uelut praesentem deum coluerunt, quod sic Epiphanius in libris De haereticis prodit. eo occlusa uallis, aestu Oceani non inundaret. inquit enim, Heraclan ab aliquibus uocatum esse Cappadocibus quoque mons deus habitus est, Melchisedec, [p.98] matrem uero Astaroth, quae Cilices quoque Amanum montem coluere, et et Asteria graece dicta est. sed de Asteroth Phryges Maeandro et Marsyae fluuiis Hebraei plurima confingunt. sacrificabant. Saxones columnam ligneam sub dio Bessas, siue Besas deus, qui oracula quondam collocatam colebant, quam Irminsul, uel dabat, de quo his ferme uerbis Ammianus libro Irmenseul dicebant: fuit enim uel Mercurii [p.99] decimo nono: Oppidum, inquit, est Abidum, in statua, uel commune profugium, et omnium Thebaidis parte situm extrema, hic Bessae dei asylum. Scythae illi inhospitales, qui in intimas localiter appellati oraculum quondam futura solitudines acti sunt, super sarmentorum fascibus pandebat, priscis circumiacentium regionum uetustissimo collato acinaci, uelut Martis caerimoniis solitum coli, etc. simulachro, annuis hostiis litabant. Apud Libet uero hanc extremam huius Syntagmatis Aethiopes gens (Nubas quidam uocant) et in partem concludere, de stulto et prorsus inani Africa Ptoembari fuere, quibus regis uice canis priscorum erga deos cultu, et falsa opinatione. dominabatur, quem mirifice obseruabant. ex illius Homines, qui antiquissimi fuerunt, hastas colere enim motu et nutu imperia, et quae essent placita augurabantur. Persis quoque (ut autor est quem Horum nuncupabant, illudque precibus et Aristophanes) aliquando gallus praefuit, et uotis frequentabant assidue. Arabes Iouem et imperauit. Sed et illud a Tyriis obseruatum Baccum: Aethiopes ex deis unum mortalem, legimus, ut deorum simulachris annecterent alterum immortalem putabant: nonnulli Poenam uincula, ne forte hostili carmine euocari possent. et Beneficium. Assyrii et Persae, unum bonorum Phoenices Solem nigro lapide effingebant, ab imo largitorem, alterum malorum: Callaici gens rotundo, qui paulatim in cuneum attenuabatur. moribus effera, cultu inhumano et fero, neque iidem singulis deis singulas alas addebant. more, neque iure uiuentes fuere. Numidae Paeones discum breuem longo ligno appositum, Ammonem in desertis harenis, magnis honoribus pro Sole colebant. quidam humana cum brutis frequentabant. Celtiberi cuipiam deo, cuius etiam iungebant, et quae in natura dissimilia erant, ut ait nomen ignorabant, plena luna, nocturnum sacrum D. Athanasius, deos suos fecerunt: Cynocephalos, facere, et ante cuiusque fores saltibus indecoris Ophyocephalos, Onocephalos, Criocephalos: hoc pernoctabant. Addam et hoc loco Arnobii uiri est, qui canis, serpentis, asini, et arietis essent doctissimi uerba, quae licet parum castigata, capitibus. alii corporis partes uerendas. nec cognitione tamen digna uidentur. Ridetis, inquit, Anubin modo canis facie, sed et canes ipsos in priscis temporibus Persas fluuios coluisse, tota Cynopolitana praefectura coluere: uti informem Arabas lapidem, acinacem Scythiae oxyrrhynchum piscem, deum habuit nationes, ramum Proconnesii athespios, lignum Oxyrrhynchitana ciuitas et praefectura, latum Carios pro Diana indolatum, Pessinuntii silicem piscem, et lepidotum, accipitrem, lupum, murem, pro Matre deum, pro Marte Romanos hastam, araneum. Fuere praeterea, qui uicatim pro deo Varronis ut indicant Musae: atque ut Ethedius dextrum humerum colerent: aliis e regione memorat ante usum disciplinamque fictorum, habitantibus, sinister humerus deus fuit: aliis puteum Samios pro Iunone. haec quidem dimidia pars capitis, aliis poculum fictile, aut Arnobius. At alii fuere, qui nullos crederent esse tryblion, uel catinus, ut apud Lucianum Damis. ne deos: caeci illi et excordes, omniaque agi fato, nunc commemorem hortensia etiam culta, animasque cum corporibus interire una. Inter hos porrum, cepe, aliaque eiusmodi. Poeni, Soli et Diagoras Melius, Theodorus Cyrenaeus, Lunae uniuersi sacrificabant. Syri occaecatis Euhemerus Tegeates, Callimachus, ac Prodicus animis, pisces et columbas deos sibi consecrarunt. Ceus, aliique plures, qui ¥qeoi dicti sunt. haec Troglodytae testudines, Heliopolitani bouem, fere collegimus ipsi. Memphitae uaccam, Leontopolitani leonem, SYNTAGMATIS PRIMI DE DEIS IN capram et hircum Mendesii, Thebani aquilam, VNIVERSVM FINIS. Lycopolitani lupum, Babylonii uero cephum, ab his ueluti propicio numine petita accipere arbitrantes. Cyrenaici Acorem, magnum deum muscarum existimarunt. Arabes et Memnonium, cercopithecum coelo dicarunt, illius opem in rebus afflictis implorantes. Mitto reliquam Aegytiorum superstitionem, et falsarum opinionum ineptias, qui Apim praecipuo honore uenerati, solum responsa dare, et prosperos euentus aut futuras calamitates praemonstrare fabulabantur: modo Isim, modo Osiridem, modo Serapin: et quod dicere piget, crocodilos, a quibus hominem deuorari, tanquam a deo expetitum, magni muneris habebatur loco: modo ichneumones, ibes, et foeda animalia, aliaque ludibria religionum, uelut deorum numina colentes: ita ut gentes aliquas quae felem auream, et alias quae scarabeos pro deis habuerunt, circa Syenem fuisse legamus. Germani Solem, Vulcanum, et Lunam, solos deos quos cernebant, [p.100] opinati sunt: quae Anaximandri opinio fuit, ut coelestia sidera deos esse crederet. Quinetiam Aegypti Solis simulachrum diplomatibus consignatis adorabant,