THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA PUBLICATION No. 57
GEOFFREY OF MONMOUTH VARIANT VERSION OF HIS HISTORIA REGUM BRITANNIAE
GEOFFREY OF MONMOUTH HISTORIA REGUM BRITANNIAE
A VARIANT VERSION EDITED FROM MANUSCRIPTS
BY JACOB HAMMER HUNTER COLLEGE
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA CAMBRIDGE 38, MASSACHUSETTS 1951 The publication of this book was made possible by grants of funds to the Academy from the John Simon Guggenheim Foundation, the Institute for Advanced Study, and an Anonymous Donor
COPYRIGHT BY THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA 1951
Printed in U.S.A. TO E. A. LOWE AND THE MEMORY OF ERNST RIESS
PREFACE
In 1927 Professor Chambers wrote: Critical work on the manuscripts (of Geoffrey of Monmouth) is still in its infancy, and in these circumstances speculation as to the original form of the Historia and any revision which it may have undergone can only be tentative.1 Two years later, in 1929, two editions of Geoffrey appeared,2 which constitute a real advance over the older, uncritical editions. The present edition which offers the first critical text of a Variant Version of the Historia, based on manuscripts that hitherto passed under the name of Geoffrey, is only another step in this advance. It represents the first fruits of an investigation undertaken many years ago and is preliminary to a critical edition of the Historia, based on all manuscripts known to scholars, the larger portion of which (135 in actual numbers) has already been col- lated. A task of this scope could not have been undertaken without outside assistance. It was thanks to the generous grants (and publication sub- vention) from the John Simon Guggenheim Foundation and the American Council of Learned Societies that it was possible to visit the various libraries of Europe and collect the material necessary for the project. The gracious leaves received from the Trustees of Hunter College, New York, and the kind invitation and subvention from the Institute for Advanced Study of Princeton, N. J., made the final preparation of this volume pos- sible. The relatively rapid progress made in the accomplishment of the task was due in large measure to the congenial and scholarly atmosphere at the Institute. It is also a pleasure and a duty to acknowledge the help received from the librarians of Trinity College, Dublin, and Cardiff Public Library and especially from Sir H. I. Bell, former keeper of manuscripts in the British Museum, who at all times was ready with his advice and assistance. My thanks are also due to Professor Roger S. Loomis of Columbia University and to Professor John J. Parry of the University of Illinois for their many helpful suggestions. Nor can I omit to express my gratitude to Dr. Henry A. Moe and Mr. Charles Liebman, Jr. for their timely assistance. But above all I am deeply indebted to Professor E. A. Lowe of the Institute for Advanced Study and Corpus Christi College, Oxford, and to my late
*E. K. Chambers, Arthur of Britain, p. 30 (Sidgwick and Jackson, London, 1927). 'See Introduction, p. 3 and note 4. viii Preface colleague at Hunter College, Professor Ernst Riess. Their friendship and encouragement have meant more to me than I can say. To dedicate the present volume to these two scholars is a privilege. Lastly, I take the opportunity of expressing my gratitude to the Me- diaeval Academy of America for encouraging my studies and to its able officer, Dr. Charles R. D. Miller, as well as to Dr. Van Courtlandt Elliott, for their valuable editorial advice and most generous assistance in seeing this volume through the press. A glance at the printed page (beginning with p. 136), will show the difficulties of composition inherent in setting up parallel texts of sharply varying length, each with its own testimonia and critical apparatus. An effort has been made to facilitate the reader's labor; for the difficulty which must inevitably remain his indulgence is asked. For the portion of the text where C and DEH (pp. 136-264) differ so sharply that each must be presented separately, the text of C is given first (pp. 136-208), and is followed by DEH (pp. 209-264). As for the rest, Habent sua fata libelli. TABLE OF CONTENTS
PREFACE vii
INTRODUCTION 3
TEXT 22
INDEX OF PASSAGES QUOTED OR REFERRED TO 265
INDEX A. PROPER NAMES 271
B. TOPOGRAPHICAL NAMES 281
C. VARIA 291 GEOFFREY OF MONMOUTH VARIANT VERSION OF HIS HISTORIA REGUM BRITANNIAE INTRODUCTION
The existence of nearly two hundred Latin manuscripts of the Historia Regum Britanniae of Geoffrey of Monmouth is in itself eloquent testimony to its author's popularity.1 Extensive borrowings from the Historia by chroniclers in prose and verse, and the numerous versions in Welsh as well as other languages only served to enhance a reputation that was growing apace. The opinion of Geoffrey's contemporaries bears this out. Alfred of Beverley (ca 1150), who "inaugurated the custom of inserting Geoffrey's narrative in serious prose chronicles," 2 seems to have felt the importance of this work when he remarked that "anyone not acquainted with the History of the Kings of Britain puts himself down as unculti- vated (notam rusticitatis incurrebat)." 8 However, this is not the place to discuss Geoffrey's popularity as a historian, but rather to ask whether most of the manuscripts of the His- toria have been examined, their family groups established and the results made available to scholars. The answer to this question is in the negative and this notwithstanding the fact that two editions of Geoffrey have appeared as recently as 1929.4 Both of them, as was pointed out elsewhere, "suffer from an inherent weakness in so far as they merely touch the sur- face of the problem."8 Both Faral and Griscom base their text on too small a number of manuscripts and employ the method of classification by the dedications, a method that fails to take account of the important internal evidence which can be derived only from a detailed study of the 1 See the list of Geoffrey manuscripts in Acton Griscom's edition of the Historia Regum Britanniae, pp. 551-580 (Longmans, Green, New York, 1929); for an additional list, see J. Hammer, Some Additional Manuscripts of Geoffrey of Monmouth's Historia Regum Britanniae" {Modern Language Quarterly, 3 [1942], 235-242); cf. also Brut y Brenbinedd, edited and translated by John J. Parry, p. ix (The Mediaeval Academy of America, Cam- bridge, 1937). *See Robert Huntington Fletcher, The Arthurian Material in the Chronicles especially those of Great Britain and France, p. 125 (Ginn and Co., Boston, 1906). On pp. 169-177 Fletcher gives a long list of chroniclers who drew from Geoffrey. *See Thomas Hearne's edition of Alfred's Annales, p. 2 (Oxford, 1716); see also the interpretation of this passage by R. S. Loomis, "The Arthurian Legend before 1139" {The Romanic Review, February 1941), 13-14 * The first is that of Griscom (see note 1); the editor of the second is Professor Edmond Faral, in the third volume of his La Legende Arthurienne (Champion, Paris, 1929). 'J. Hammer, "Remarks on the Sources and Textual History of Geoffrey of Monmouth's Historia Regum Britanniae. With an Excursus on the Chronica Tolonorum of Wincenty KadJubek (Magister Vincentius)." The Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America, 3 (1944), 501-564; see p. 525. Quoted hereafter as Remarks.
4 Historla Regum Britanniae entire text contained in the manuscripts themselves.6 Only such a study — if any — can hope to bring to light the modifications and alterations intro- duced into the text by various scribes and editors in the course of trans- mission; only such a study can hope to throw into relief the character of the authentic text of Geoffrey. It will reveal the existence of more than one recension7 prepared either by Geoffrey himself or by others. The main problem that confronts an editor of Geoffrey's work has been suc- cinctly stated by Professor A. G. van Hamel: "What is wanted most at present," he says, "is a minute study of all the Latin texts that are still buried in British and continental libraries." And he adds: "At the same time, an absolute reserve must be recommended in drawing conclusions from the Welsh Bruts, as long as this preliminary task has not been accom- plished." 8 Though different editions and recensions of his work must have been due to Geoffrey himself — the different dedications preceding the Historia clearly suggest that —it is only in the last half century that a recension which presents significant deviations from the vulgate text9 has been brought to the attention of scholars. In his brief analysis of the Harley manuscript 6358 — used in the preparation of the present edition, — H. L. D. Ward called attention to the fact10 that this manuscript shows more or less serious departures from the printed editions. This hint ought to have excited the curiosity of Geoffrey scholars sufficiently to make them look deeper into the matter, a step which would have led to the discovery of a vari- ant version or versions. Yet it was not until 1932 that students of Geoffrey became aware of the existence of such a version. In a paper entitled A Variant Version of Geoffrey of Monmouth's Historia,11 Professor John J. Parry reproduced ff. 63-72 of manuscript Panton 37, an eighteenth century copy preserved in the National Library of Wales, containing chapters 2-3 and part of chapter four of Book I, the first two chapters of Book IV, and
'Remarks, pp. 524-530. 'The present writer has called attention to the existence of such a recension, with an entirely different text, in Books VI-XII of the Historia. It is found in about fifteen manu- scripts, all of which have the dedication to Robert, Earl of Gloucester. This recension apparently escaped the attention of Faral and Griscom. See Remarks, pp. 5*6-528. * "The Old-Norse Version of the Historia Regum Britanniae and the Text of Geoffrey of Monmouth." See Etudes Celtiques 1 (1936), 247. In justice to Griscom (p. 6), it must be said that he is of the same opinion. •I shall apply the term "vulgate text" to the text so far made public in our printed editions. For the reader's convenience I shall quote from Faral's edition with correspond- ing references to Griscom's. 10 Catalogue of Romances in the Department of Manuscripts in the British Museum, vol. 1, pp. 235-236 (London, 1883). Air Ward, however, failed to state that the manuscript was written by two different scribes and that it contains additions in a seventeenth century hand. u In A Miscellany of Studies in Romance Languages and Literatures, Presented to Leon E. Kastner, pp. 364-369 (Heffer, Cambridge, 1932). Introduction $ chapters 18-20 of what in some editions is Book XII. The copy was made by the Welsh scholar Evan Evans from a much earlier manuscript that belonged to another Welshman, the antiquarian and poet Lewis Morris.12 The few chapters reproduced by Parry clearly show the wide differ- ence between the text copied by Evans and the text printed by Faral and Griscom. Professor Parry writes: ". . . there are parallels between this version and some of the Welsh ones that present an interesting problem. . . . One can only hope . . . that the manuscript (once owned by Morris) is still in existence and may some day come to light, so that its peculiarities may be fully studied."13 Professor Parry's hope has now been realized in a way he did not an- ticipate. In fact, instead of one manuscript — the lost Morris which has not yet been found — four have come to light, which are entitled to be grouped together as representatives of a Variant Version. These four, together with manuscript Panton 37, form the basis of the present edition. No particular merit attaches to the discovery that these manuscripts present a recension which differs from the vulgate text. Mere perusal was enough to convince one that here was a different recension. The present edition should throw light on the editorial methods of the redactors who refashioned the text of the Historia, and should make it possible to separate genuine Geoffrey from non-Galfridian matter. The existence of the Vari- ant Versions has so far escaped notice chiefly because they passed under the mighty name of Geoffrey. Moreover, Professor Parry's thesis of a connection between the Variant and Welsh versions still remains to be tested and that cannot happen until the two have been compared and analyzed. II An examination of the manuscripts of the Variant Version brought out the fact that of the four that form this group, only two contain the complete text of the Variant Version. The remaining two may be classi- fied as codices viixti; they are composed in part of the Variant Version and in part of the vulgate text. The following manuscripts belong to the Variant Version group: (1) Exeter Cathedral Chapter Library manuscript, No. 3514,1 - E. "He acquired it in 1753. The present location of the manuscript — it was sold after Morris's death in 1765 — is not known. See Parry, op. cit. p. 364. "Ibid. p. 368-369. 1 Unknown to Griscom and not found in his list. See Some Additional Manuscripts, p. 240. I have quoted portions of this manuscript in Remarks, pp. 532-53j. For a full list of items contained in this MS. see Thomas Jones, " 'Cronica de Wallia' and other Documents from Exeter Cathedral Library MS. 5514," p. 28; for the date (about 1280), see p. 29 {Bulletin of the Board of Celtic Studies, November 1946 number, vol. 12 [Parts 1-3]). 6 Historia Regum Britanniae Pp. 94-218.2 It is a late thirteenth century manuscript, written on vellum, in two columns of thirty-two lines each. It once contained the full pro- logue; in its present condition the manuscript begins, as far as I can see from the photostat, with "paginam illinissem";3 in other words it contains a small portion of the prologue and the dedication to Robert, Earl of Gloucester. The original scribe omitted, or what is more likely, did not find in the exemplar from which he copied, the dedicatory epistle to Alex- ander, bishop of Lincoln, which was added by a later scribe in the margin of p. 158. The same scribe also added a brief commentary on the Prophetia Merlini on the lower and lateral margins of pp. 158-160, and seems to be responsible for the division of the text into books. The first five books have headings. The heading is lacking for the sixth, and for the seventh there is an entry at the foot of p. 181 (Liber VII), confirmed by blank space for an initial. The remaining are marked by a later hand in the upper right corner, the last being for Book X. There is hardly any divi- sion into chapters in this manuscript; the chapters that are indicated as a rule lack large initials. However, small letters in the margin mark the place where they were to be inserted. A later scribe made an attempt to divide the Historia into chapters. He inserted either a paragraph mark or a reference mark in front of a word and some short title at the foot of the page and in a few instances at the top. He also added in the margin the names of the various British kings in numerical order.4 On the whole the Exeter manuscript is excellently written, with very few mistakes and corrections. (2) Trinity College Library, Dublin, manuscript £.5.12(515), = D. The text of the Historia, which is preceded by a text of Dares Phrygius, begins about the middle of f.io r; however, the next folio was numbered "I," though it actually ought to have been numbered "XI." The Historia, then, occupies f. 10 r and v and the next forty-four folios of the Trinity manuscript. This was written in the late thirteenth or early fourteenth cen- tury on vellum, in two columns of forty-one lines, with blue and red initials. It does not contain the prologue and dedication and begins with the descrip- tion of Britain.5 It also lacks the dedicatory epistle to bishop Alexander. There is no trace of division into books, but attempts at chapter division were made both by the original scribe and a later editor (mt). There are several corrections and marginal additions by both hands and also additions in a much later hand (ms), of which some are in Welsh.
'The leaves of this manuscript are numbered by pages and not by folios. The same pagination is followed in the text. •Faral, chap. 2 (line 11, p. 71); Griscom 1.1 (line 18, p. 219). * In the text of this edition I have disregarded the contribution of the later scribe. •Faral, chap. 5 (pp. 72-73); Griscom 1.2 (pp. 221-222). Introduction 7 D, like E, is well written. The two later scribes of D must have had before them another manuscript of Geoffrey, containing a vulgate text, as some of their additions, recorded in the apparatus, indicate.6 Moreover, both resemble each other so closely that one would be tempted to consider D a copy of E, were it not for the fact that D, the later in date, contains a few brief passages omitted in E. Both are doubtless descended from the same parent. (3) Harley manuscript, No. 6358, British Museum = H. Ff. 2 r-58 v. Written on vellum in the early thirteenth century, with 36 or 37 lines to a page and with initials in red. Like D it lacks the prologue and the dedi- cation and begins with the description of Britain. Nor does it contain the dedicatory epistle to bishop Alexander. It is the only manuscript in the Variant Version group that shows a division into eleven books, which, by the way, is adopted in this edition.7 H is a peculiar manuscript. The first forty-one folios contain the text of the Variant Version as found in DE. Then the situation changes and thenceforward, to the end of the manuscript, the text is almost completely vulgate. The reason for this sudden change is simple. One scribe, using as his exemplar a manuscript containing the text of the Variant Version wrote folios 2 r-41 v, while another scribe who started with f. 42 r copied from a manuscript containing the vulgate text. What is more, while the text from ff. 2 r-41 v is divided into chapters, no such division can be ob- served from ff. 42 r to the end of the manuscript. In short, H may be de- scribed as two manuscripts combined in one, written by two different scribes using two different recensions to complete their manuscript. One other point deserves attention. In a portion of H the scribe evi- dently copied from an exemplar which was already a copy of a mutilated manuscript. For at the end of each and every page between folios 34 v and 41 v a lacuna exists, of which, curiously enough, he was unaware, since the missing lines have been supplied below the text area by a hand that is unmistakably more recent by several centuries, in fact a seven- teenth century hand. The supplied lines are, understandably enough, not always of the Variant Version but of the vulgate in a modified form. As compared with D and E, H is rather carelessly written and contains a great number of corrections by the original scribes and by some later corrector (mt). It should be noted, however, that the scribe who copied the part of H with the Variant Version, had recourse to a vulgate text as well, as certain additions make clear.8
*See, for example, p. 50 and critical note to line 232; also p. 113, line 95. 'See below, p. 21. 'See, for example, p. 73, line 118. 8 Historia Regum Britanniae (4) Manuscript Panton 37, in the National Library of Wales, Aberyst- wyth, = P. A brief account of this manuscript was given above (pp. 4-5). Here it may be added that according to Evans the original manuscript was ". . . without the common preface found in other Copies, and letter to the Bishop of Lincoln, or the Conclusion, where Malmsbury and Hunting- ton and Caradog of Llan Garvan are mentioned."9 Even a superficial examination of the few chapters transcribed by Evans suffices to show that the original manuscript from which he copied must have been a very close relative of DEH. There are mistakes in P. However, it is impossible to decide whether they are due to the original scribe or were made by Evans, in the process of copying Morris's manuscript. (5) Cardiff Public Library manuscript, Cardiff, = C. Ff. 10 r-130 v. Written about 1300, probably on the borders of France and Germany,10 with twenty-four lines to a page and initials in red. At the top of each page are the names of British heroes and kings, discussed in the narrative below, while the lateral and lower margins are covered with topical titles.11 A folio is missing between 87 and 88.12 There is no trace of division into books and there are few indications of division into chapters. The original scribe corrected the manuscript throughout in red ink; a few corrections are by a second hand. The whole manuscript is carelessly written and betrays hurry. C has the distinction of containing the full prologue and dedication to Robert, Earl of Gloucester, as well as the dedicatory epistle to Alexander, bishop of Lincoln. The presence in C, in so far as it is a Variant Version, of the dedication to Robert, should convince candid scholars that it cannot be used as a criterion for classifying the manuscripts of the Historia. Were this classification valid, C should belong to the most numerous group of vulgate manuscripts, which is not the case.13 However, before proceeding to an examination of C, it is necessary to call attention to some of the characteristics of the Variant Version as revealed by DEH and to touch briefly upon some differences between it and the vulgate text. In the first place the Variant Version contains additional material, not found in any other manuscript of Geoffrey. I give a few illustrations. The description of Ascanius transferring his ancestral gods from Lavinium * See Parry, op. cit. p. 365. 10 Dr Eric Millar of the British Museum, who had the kindness to examine the manu- script for me, suggested the neighborhood of Metz. a Disregarded in the text of this edition. "See pp. 147-148 and notes. "Faral, op. cit. vol. 3, p. 64. Since the Exeter manuscript (E), too, contains the dedi- cation to Robert, it would follow that it also belongs to the vulgate family, which is not the case. Introduction 9 to Alba Longa,14 is a case in point; this detail is found in several Welsh versions.15 Another addition is furnished by the narrative dealing with King Belinus's building of highways. A comparison of the passage in the re- spective versions makes that clear: Variant Version pp. 56-57 (3.74-79) Faral, chap. 39 (p. 112); Griscom 3.5 Alias quoque duas vias ex obliquo terrae 'P* ' construere praecepit ut ex utroque latere Iussit . . . fieri . . . alias quoque duas accessus ad urbes et municipia paterent. (vias), ab obliquo insulae, quae ad ceteras Erat enim terra Britanniae lutosa et civitates ducatum praestarent. Deinde aquosa, utpote insula, terra in mari sita, sancivit eas . . . nee ante Dumwallonem, patrem Belini, exstiterat quisquam, qui viarum aut pon- tium cur am haberet in toto regno. De- inde sancivit illas . . . All the manuscripts of the Historia contain the detail that the Roman consuls, Gabius and Porsenna, promised the Romans, besieged by Belinus and Brennius, that they would come to their assistance next day.18 The Variant Version, however, adds that the two consuls had set out "ut con- gregarent exercitum de Apulia et Italia." 17 In the vulgate text of the Historia we find no description of Ireland although mention of the island is made in several places.18 In the Variant Version, however, a brief description is given. Geoffrey states19 that King Gurguint sent the Basclenses to Ireland, which at that time was un- inhabited. They settled there and multiplied. The Variant Version re- peats this statement in slightly different language, but adds to it: Ubi (= in Hiberniam) cum venissent, invenerunt terram opimam et apricam, nemo- ribus et fluminibus et omni Dei munere opulentam, coeperuntque continuo ibi tabernacula sua aedificare et terram colere . . ." So much by way of sampling the additions in the Variant Version. Another characteristic of the Variant Version is a fondness for biblical phraseology.21 To give a few examples: King Dumwallo fought so bravely that "terra . . . siluit in conspectu eius." 22 In speaking of Belinus, "nee cessavit gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere." 23 King "See p. 25 of the text (1.61-63). M Parry, op. cit. p. 368. "Faral, chap. 43 (p. 117); Griscom 3.9 (p. 289). "p. 61 (3.175-176). M For example in connection with Uther's expedition there to transfer the Giants' Dance to Britain (Faral, chapters 128-130, pp. 211-215; Griscom 8.10-12, pp. 409-414). "Faral, chap. 46 (p. 119); Griscom 3.12 (pp. 292-293). "p. 62 (3.220-222). "The influence of the Bible upon Geoffrey has been discussed by Paul Feuerherd, Geoffrey of Momnouth und das alte Testament (Halle, 1915). "p. 53 (2.298). ap. 60 (3.162-163). io Historia Regum Britanniae Morwinus meets the invading enemy "cum manu valida."24 To the envoys of Cassibelaunus who plead with Androgeus to arrange peace for him with Caesar, Androgeus replies that he does not intend to repay him with "malum pro malo"25 and pleading Cassibelaunus' cause with Caesar he implores him not to punish Cassibelaunus "iuxta sua scelera."26 King Uther's love for Igerna is compared to that of King David for Bathsheba27 and the army of Aurelius Ambrosius was so great "ut arenae maris com- parari posset."28 All these biblical expressions are absent in the vulgate text. Another difference is brought out by the method used in handling the speeches. Geoffrey, as is well known, is fond of shorter and longer speeches and addresses, which he skilfully inserts in his narrative. The Variant Version follows the same pattern, but some of the speeches in DEH are either slightly abbreviated or paraphrased, for example, the short speech of Membricius,29 or the plea of Conwenna.30 Other speeches are omitted, for example, the address of Maurice, son of Caradoc, duke of Cornwall, to Maximianus, inviting him to come to Britain;31 the speech of Caradoc to king Octavius, advising him to appoint Maximianus his successor;32 and the speech of archbishop Guithelinus to his countrymen,33 or his address to king Aldroenus of Armorica and the latter's reply.34 In place of the miss- ing speeches a brief statement is usually found, leading up to the next topic, so that there is no break in the narrative. An example will illustrate this procedure. We read in the vulgate text that Maurice, upon arriving at Rome, delivers an address to Maximianus in which he points out all the reasons why Maximianus should accept the crown of Britain.35 No such address is found in DEH; here it is reduced to the simple statement:
Mauritius ergo evocans seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio pro quo venerat. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem . . .*" Still other addresses, for example, that of Gorlois, duke of Cornwall3T and the speech of Auguselus, king of Albania,38 are so altered both in form "p.63 (3.242). "p.77 (4.234). "p. 78 (4.241). "p. 221 (8.366). "p. 209(840). "p. 31 (1.206-220). "pp. 58-59 (3.111-124). "Faral, chap. 81 (pp. 155-156); Griscom 5.9 (pp. 343-344). MFaral, chap. 83 (pp. 158-159); Griscom 5.11 (pp. 346-347). "Faral, chap. 90 (pp. 165-166); Griscom 6.2 (pp. 355-356). "Faral, chap. 92 (pp. 168—169); Griscom 6.4 (pp. 357-359). "See note 31. "p. 93(5.200-202); p. 94(5.214). "Faral, chap. 136 (p. 220); Griscom 8.18 (p. 421); Variant Version p. 220(8.326-340). "Faral, chap. 161 (pp. 251-252); Griscom 9.18 (p. 465); Variant Version pp. 238- *39 (9-395-4>3). Introduction 11 and content that they hardly resemble their counterparts in the vulgate text. Another feature of the Variant Version is the tendency to tone down or to omit altogether certain unpleasant details. The conversation between Bedwer, Arthur's butler, and the nurse of Helen, Hoel's niece, at the lat- ter's gravemound on Mont St. Michel, will, I think, serve as a good illus- tration. The nurse urges Bedwer to flee, because the giant who killed her foster- child will, upon his return, consume the flower of his youth. This is her story: Variant Version (p. 241 [10.54-58]) Faral, chap. 165 (pp. 255-256)" Iste est sceleratissimus ille, qui nuper {Helena) . . . recepto infra tenerrimum neptim ducis Hoeli, — pro nefas,— pectus timore, dum earn nefandus ille puellam pulcherrimam meque cum ilia amplecteretur, vitam diuturniori luce simul advexit et cum ilia concumbere dignam finivit. Ut . . . illam . . . foedo temptans, pondere magnitudinis suae illam coitu suo deturpare nequivit, detestanda oppressit atque morti addixit et hie tumu- venere succensus mihi invitae (Deum et latam reliquit. Fuge ergo, quisquis es et senectutem meam testor) vim et vio- quantum potes fugiendo salva te ipsum. lentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge, ne, si more suo mecum coiturus adve- nerit, te . . . repertum miserabili caede dilaniet. The Variant Version, it is seen, passes over the giant's brutish lust and rape. The omission of the fantastic story of Brian, who cut off a slice of his thigh, roasted it and served it to king Cadwallo in place of venison,40 may be quoted as another illustration of this tendency. There is another point of difference between the Variant Version and the vulgate text that deserves notice. In the vulgate text Maximianus, after establishing the seat of empire at Treves, "ita debacchatus est in duos im- peratores Gratianum et Valentinianum, quod uno interempto, alterum ex Roma fugavit." " The Variant Version agrees in every respect with the above, and after the mention of Treves proceeds as follows: Postea in Gratianum et Valentinianum imperatores vim sui furoris exacuens, uno perempto, alterum a Roma fugavit. Ipse vero (Maximianus) Romae imperator fac- tus, quadragesimus ab Augusto imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theo- dosium, in Orientem fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum subinde apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit." The Variant Version, then, offers an enlarged account, the source of which can be traced. It is based on and copied in part from Bede's Eccl.
" Griscom 10.3 (p. 471). 40 Faral, chap. 193 (p. 290); Griscom 124 (pp. 517-518). aFaral, chap. 86 (p. 161); Griscom 5.14 (p. 350). *»p. 98(5.333-339). 12 Historia Re gum Britanniae Hist. 1.9 (cf. Orosius 7.35 and Gildas, De Excidio 13). Thus the Variant Version returns to original sources and this fact can be illustrated even further. In the vulgate text the opening lines of the fourth book read as follows: Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia, ad litus Rutenorum venisse." The text of the Variant Version reads: ** Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia, in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab Urbe Condita sescentesimo nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar, primus Romanorum, Britones bello pulsavit, in navibus onerariis et actuariis circiter octoginta advectus. The Variant Version adds the date of Caesar's invasion of Britain and the number of his ships, the source of this addition again being Bede, Eccl. Hist. 1.2, even to the point of using his language. Nowhere, however, does this tendency to go back to older sources manifest itself more clearly than in the description of Britain,*5 for the composition of which Geoffrey used passages from Bede, Gildas and Nen- nius which he had skilfully woven together and adorned with a certain elegance of style. A comparison, however, between the description of Britain in the vulgate text with that of the Variant Version shows that save for some phrases in the vulgate text, the Variant Version is an almost literal transcript of passages from Bede.46 Again the Variant Version shows preference for Geoffrey's source. To return to C, it may be stated that it is the most complicated of all manuscripts of the Variant Version, if not of all the manuscripts that go under the name of Geoffrey. Like H, C is a codex mixtus. In the case of H, however, it is comparatively easy to account for the fact that almost two thirds of the manuscript comprise the text of the Variant Ver- sion and the last third the vulgate. It is due, as we have seen, to the com- bined efforts of two different scribes, each of whom used a different manuscript for the purpose of producing a single complete one. But C is quite different; the text is written by a single scribe, yet it falls into three distinct parts. (1) Books I-VI contain a mixed text, a mosaic of variant and vulgate elements. Moreover, entire speeches and addresses absent in DEH are found in C as in the vulgate.
**Faral, chap. 54 (p. 126); Griscom 4.1 (p. 306). "p. 68 (4.1-6). "Faral, chap. 5 (pp. 72-73); Griscom 1.2 (pp. 221-222). "Eccl. Hist. I.I. Introduction 13 (2) Books VII-X and the first two chapters of Book XI (in the present edition) *7 comprise what is in the main a vulgate text with occasional minor additions. (3) The remaining part which constitutes the latter part of our Book XI is a conflation of the Variant and the vulgate version. This complicated structure of the text calls for some sort of explanation which only an examination of internal evidence can furnish. To obtain it a few passages of C must be compared with passages of the vulgate text. C 40 r (Variant Version [p. 75, Faral, chap. 61 (p. 134) " =4.183-186]) His Caesar inspectis, consilium mox capit His igitur inspectis, consilium habuit a familiaribus suis, ne verbis solummodo Iulius a familiaribus suis, ne verbis solum- Androgei crederet et (crederet et om modo ducis invitatus Britanniam adiret, DEH) invitatus in (in om DEH) Bri- nisi tales dirigerentur obsides, quibus tanniam adiret, nisi tales dirigerentur ob- securius applicare quivisset. sides, quibus datis (datis om DEH) securus (securius DEH) incederet, nisi tales dirigerentur obsides, quibus datis securus applicare quivisset. A comparison of the two passages shows that: (1) C reads Caesar; the vulgate text Iulius; C reads consilium capit; the vulgate text consilium habuit. (2) C has Androgei for ducis in the vulgate text; C has mox before capit and crederet et before invitatus, not found in the vulgate text. (3) Caesar is willing to sail to Britain provided hostages are given: C Faral quibus datis securus incederet quibus securius applicare quivisset. At this point C repeats itself, but instead of repeating the expected quibus datis securus incederet, it introduces the phrase quibus datis securus applicare quivisset, that is, the almost exact reading of the vulgate text. This surely cannot be mere accident. The simplest way of accounting for this is to assume that the scribe of C had before him two manuscripts, one of which contained the vulgate text and the other the Variant Version and that in a moment of inadvertence he copied phrases occurring in both texts. Another possibility, however, must not be excluded: the scribe may have copied from a manuscript that already had the above arrangement. The argument that the scribe of C (or the author of his exemplar) had before him two different texts can be further substantiated. In the vulgate text *9 we read that after Modred's precipitate flight toward Corn- "For the division see p. 21. "Griscom 4.9 (p. 316). "Faral, chap. 178 (p. 277); Griscom 11.1 (pp. 499-500); C 11.45-84^. 187-189). 14 Historia Re gum Britanniae wall, Arthur pursued him "usque ad fluvium Kamblani," B0 where Modred expected him and a fierce battle ensued in which Modred was killed and Arthur mortally wounded. This is the one and only place where the river Camel is mentioned in the vulgate. The Variant Version covers this story in a few lines, with the difference that the river Camel is mentioned twice: first it occurs in the same con- nection as in the vulgate: "Modredus . . . copiis terra marique compara- tis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit."51 Then, again, after recording the death of Modred and that of the leaders on both sides the Variant Version adds: M "Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium Cambula." As mentioned above, that part of C which narrates the final days of Modred's career, follows the vulgate text. We read in C of Modred's hasty flight and Arthur's pursuit "usque ad flumen Kambri"; in point of place this corresponds to "ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus oc- currit" of the Variant Version, quoted above. Then C relates the final battle arrangements, the death of Modred and of the leaders whom both Arthur and Modred brought along with them. At this point C has: "Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen de Candulas," which statement closely resembling that of the Variant Version is found in exactly the same place as in that version, that is after the list of the fallen leaders. This double mention of the river Camel and especially the second, in- serted at a point where the Variant Version has it, cannot be considered fortuitous. The addition would seem to confirm the hypothesis that the writer of C made use of two texts, both vulgate and variant. The fact that the scribe calls the river "Kambri" at one point and "de Candulas" at another, or that he substitutes "flumen" for "fluvius," does not weaken the force of the argument, when one takes into consideration the scribe's carelessness and his fondness for synonyms. I must now return to the statement made above (p. 13) that the larger part of Book XI in C is a conflation of two recensions, the variant and the vulgate. In illustration I select one passage out of several. When king Cadwallader sailed with his people to join king Alan of Armorica, the Saxons seized all Britain. The vulgate version reads thus: Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reliquias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwalliis commanebant. Ab illo tempore potestas Bntonum in insula cessavit et Angli regnare coeperunt. [205] Deinde cum aliquantulum temporis emensum esset et praedictus populus roboratus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui. . ." "Among other variants one may mention: Camblani, Camblam, Camblan, Cambula. "p. 251(11.34-35). "p. 252(1147). "Faral, end of chap. 204 and beginning of chap. 205 (p. 301); Griscom 12.16 (end of chapter and beginning of 12.17, Ip- D Introduction 15 Let us now compare the text of C with the text of the Variant Version. Italics indicate agreement with the vulgate text.
C (p. 206 [ 11.582-593]) Variant Version (p. 262 [11.403-417]) Non enim aderat habitator qui prohi- Nee erat quisquam qui prohiberet vel beret, praeter pauperculas Britonuvi commaneret in locis desertis, praeter reliquias, quae superfuerant, quae infra paucas reliquias Britonum qui super- abdita nemorum in Gwalliis commane- fuerunt et de praefata mortalitate evase- bant. Ab Mo tempore potestas Britonum runt vel postea nati sunt. Illi abdita in insula cessavit et Angli regnare coepe- nemorum inhabitabant, in Gualiis tantum runt, Cedelstano rege facto, qui primus et in Cornubia commanentes. Ab illo au- inter eos diadema portavit. Pacem et tem tempore potestas Britonum cessavit concordiam tamquam fratres inter se et Angli in totum regnum regnare habentes, agros coluerunt, civitates et coeperunt, Adestano rege facto, qui oppida reaedificaverunt, magistratus et primus inter eos diadema portavit. potestates in urbibus constituentes, leges, Pacem et concordiam tamquam fratres quas de terra sua adduxerant, subiectis inter se habentes, agros coluerunt, civi- populis tradiderunt servandas, ducatus et tates et oppida reaedificaverunt et magi- honores, prout Britones ante habuerant, stratus et potestates in urbibus constitu- inter se dividentes, cum summa pace et entes, leges, quas de terra sua adduxerant, securitate terram desiderabilem colue- subiectis populis tradiderunt servandas, runt. ducatus et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, summa pace et tranquillitate terram desidera- bilem incoluerunt. Deinde cum aliquantulum temporis Cumque magnum temporis spatium spatium emensum esset et praedictus esset emensum et populus Anglorum, populus roboratus fuisset, recordatus sicut dictum est, in Britannia roboratus Cadwaladrus regni mi . . . et augmentatus fuisset, recordatus Cad- waladrus regni sui . . . A comparison of the two passages points unmistakably to the fact that the writer of C inserted, with a few minor textual changes, a considerable portion of the Variant Version between the end of one chapter of the vulgate text and the beginning of another. One more point deserves notice. In the passage just quoted C mentions the end of British power and the beginning of Saxon rule "Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit." The vulgate text, to be sure, contains this statement, too, but in an entirely different place (Faral, chap. 207, p. 303; Griscom 12.19, p. 535) and in a slightly different form: "At Saxones, sapientius agentes . . . abiecto . . . dominio Britonum, iam toti Loegriae imperitaverant, duce Adelstano, qui primus inter eos diadema por- tavit." This passage is also found in C at the same place where it occurs in the vulgate text. In other words, the mention that Adelstan was the first to wear the crown among the invaders, which occurs only once in the vulgate text, is found twice in C, first in the conflated part and then where the scribe follows the vulgate text. Copying that part of the vulgate text which contained the only reference to Adelstan, the scribe undoubt- 16 Historia Re gum Britanniae edly recollected that his name had already been mentioned in the con- flated part. Therefore, in order to show that he had not forgotten it, he writes now (11.635): "duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter eos diadema portavit." The ut praedictum est, is clearly an admission on the part of the writer of C that he was fully aware of what he was doing. To sum up, it would seem that the writer of C used a manuscript of Geoffrey containing a vulgate text and a text containing a Variant Ver- sion as well. With the help of these two texts, which he used freely, he prepared a third, his own eclectic text, especially in books I-VI M and the larger part of the last book. Sometimes this eclectic method shows poor taste, as for example in the description of Britain. Here, in DEH, as has been pointed out (p. 12) we find an almost literal borrowing of several passages from Bede. But the writer of C preferred to follow Geof- frey's description65 except at one important point, where, after copying Geoffrey's picture of British cities, "some in ruins, others still standing and adorned with towering churches, in which men and women serve God according to the Christian tradition," he inserts: "Sed et avium multimodi generis ferax terra est: habet insuper fontes salinarum, habet et calidos; verum vineas in quibusdam Iocis germinat." That this passage, which is lifted from Bede (and found in DEH as well) is out of place here and spoils the unity of Geoffrey's description, goes without saying; but the eclectic method is not always a guarantee of good taste.
Ill But while it is true that the scribe of C adheres to the vulgate text in one place and to the text of the Variant Version in another, or combines both texts in a third, he is not always a mere copyist. Here and there he changes the word order, uses synonyms and adds small details, especially in books VII-XI, where he follows the vulgate text. To illustrate: Geof- frey mentions that the Saxons pursued King Utherpendragon with his army to Alt Damen.1 The writer of C goes a step further and specifies the location of the mountain (p. 146): "ad montem Damen, id est Wingates, super caput Chochem." If he had in mind what is now called Windygates Hill in Northumberland, at the headwaters of the Coquet River, the me- dieval forms being "Wingates" and "Choket," 2 the form "Chochem" is
"The reason why I called this part of C "a mosaic of variant and vulgate elements"; see p. 12. "The minor changes in the opening sentence are of little significance. 'Faral, chap. 136 (p. 219); Griscom 8.18 (p. 420); C 8.390-391. ' Cf. Choketdale, in Eilert Ekwall's The Concise Oxford Dictionary of English Place- Names, p. 116 (Oxford, 1940). In his discussion of the Scalacronica of Sir Thomas Gray, Fletcher (op. cit. p. 224) calls attention to the following quotation of Leland from the Scalacronica: "Sum Chroniques say that Uther vanquished Otta and Oza at Wyndegate Introduction 17 of course a scribal corruption. This addition would reveal a curious knowl- edge of the region through which passed the Roman road from York to the east; it is found in no other manuscript of Geoffrey known to me. Another example: in the vulgate text, Gaius Quintilianus, nephew of Lucius, rebukes Arthur's ambassadors with this biting remark: "Britones magis iactantia atque minis abundare quam audacia et probitate valere." 8 In C this insult is followed by a sneer: "et quod linguae eorum longiores erant quam gladii ipsorum" — a sneer common in the Welsh versions of the Historia.* It is, however, difficult to explain why the writer of C applied his eclectic method only to books I-VI and part of book XI, leaving the rest of the Historia almost intact. That he did not care to tamper with Book VII, that is the Prophetia Merlini, is understandable: with the exception of slight changes in the opening chapter of the Prophetia in DEH, no changes are found, to my knowledge, in any other manuscript of the Historia. He may perhaps have tired of his double task or preferred to leave that part of the Historia intact, because it deals with a glorious period of British history and with Arthur in particular. Perhaps, too, he was obliged to part for some time with the manuscript of the Variant Version, with the result that in order to proceed with his work he was obliged to copy from the manuscript containing the vulgate text. After covering the first few chapters of book XI he may again have received a manuscript of the Variant Version, which gave him an opportunity to return to his original method. At any rate the Variant Version as represented by C is a docu- ment humain, an attempt of a scribe to exercise his own ingenuity, by handling the text as it suited his fancy. There is no doubt that the Variant Version often preserves Geoffrey's phraseology. The divergence, however, as seen even in the few passages given above, is both qualitatively and quantitatively such as to rule out the hypothesis that we have here a recension from the pen of the author. Who, then, is responsible for this recension which heretofore found shelter sub umbra Galfredi? Who is this mysterious writer who adorned his product with so many biblical quotations,5 who knew Terence, Vergil, Bede and others and who must have had access to some Welsh material by Coquet Ryver." Evidently there was a manuscript in existence which contained the same detail that the writer of C gives but in a more accurate form, and this detail reached Leland through Gray. 'Faral, chap. 166 (p. 258); Griscom 104 (p. 475). 4 See, for example, Canon Jones's translation of the Welsh manuscript, no. 61 of Jesus College, Oxford, in Griscom's edition, p. 475: "Much longer are the tongues of you bryttaniait than your swords." For the passage in C see p. 173 (10.128-129). •For Geoffrey's use of the Bible, see my paper, "Geoffrey of Monmouth's Use of the Bible in the Historia Regum Britanniae"; Bulletin of the John Rylands Library, 30 (1947), 293-311. 18 Historia Regujn Britanniae as well? That he must have been a man of learning cannot be denied. The facility with which he quotes the Scriptures suggests a cleric who, fasci- nated by Geoffrey's Historia and sharing its point of view, decided to refashion it in his own way and in the process of doing so, left on the new product the imprint of his own personality. An important clue to the problem of authorship is furnished by C. In C the text of the Historia is preceded by a poem of twenty-six leonine lines which are hereby given: 8
Strenua cunctorum delectant gesta proborum C9V In quibus armorum micat ars et laus animorum, Praecipue Britonum; proprium sibi natio donum Nomen grandisonum meruit virtute baronum. Ocrea, lorica iuga dum rutilant per aprica, 5 Agmina terrifica timet omnis gens inimica. Quanta cautela iaciat quo fulgure tela Tota parentela Britonum fit crebra querela: Hostes ceperunt qui multa tributa dederunt, Reges vicerunt; his undique regna ruerunt. 10 Proelia miranda Britonum metris veneranda, Mente recordanda sunt, quamvis non imitanda. Quae fortunatos victores insuperatos Moribus ornatos monstrant equites memoratos, Antiqui vates sparsim Britonum probitates, 15 Regna, potestates referunt et nobilitates. Hie breviter plura sunt bella Britannica dura, Delectatura lectorem, non nocitura, Aures praefata pascent quia sunt breviata, C 10 r Arte refrenata, placide satis examinata. 20 Arma, viri facta sunt sub brevitate redacta, Plura sed intacta, non re sed mente coacta Monemutensis Galfridus, acutus ut ensis, Transtulit intensis studiis haec dulcia mensis. Frater Walensis Madocus Edeirnianensis 25 Ex libris densis collegit nos refovens his. 20 Arte) Arce C. 21 Arma, viri: cf. Silius Italicus, Tunica 4.98: arma, viri, rapite arma, viri; Vergil, Aen. 1.1. 23 Monemutensis for Monte mimitensis in C. This poem is a glowing panegyric of the Welsh race, whose glorious achievements are beyond imitation, hence deserving commemoration in verse. The author of these lines is a monk, brother Madoc from Edeyrn (or Edeirnion) in North Wales, who, as his lines reveal, had an unstinted admiration for Geoffrey. Madoc undertook the task of refreshing and reviving the spirits of his countrymen with the sweets of Geoffrey's narra- tive which he gathered ex libris densis. These last words are significant be-
•See also Remarks, pp. 531-532. Introduction 19 cause they stamp brother Madoc7 as the author of the version repre- sented by C and because they throw light on his method. The libri densi one must assume are the vulgate text of Geoffrey and other learned vol- umes which he consulted for the purpose of preparing a volume of his own. As compared with DEH, Madoc's contribution, that is the text of C, must be characterized as a patchwork. It doubtless resulted from a desire to form a more complete text than is found in the manuscripts of the Variant Version. This would account for the return to the description of Britain as given in the vulgate text. He spoiled this by the insertion of an additional detail in the wrong place (see above, p. 16; cf. p. 12). It will also account for the incorporation of the epistle to bishop Alexander and the full epilogue and for the insertion of those speeches and addresses omitted in DEH, but present in C and in the vulgate text. The text of DEH, on the other hand, shows uniformity of treatment and remains a Variant Version from beginning to end. Since it, too, contains incidents found in the Welsh versions, it will not be far fetched to assume that it derives from the pen of another Welshman, whose identity is at present hidden in obscurity. In other words, there are two forms of the Variant Version in existence, for which two different redactors are re- sponsible. The first, represented by DEH, is a complete Variant Version from the pen of an unknown Welsh redactor; the second, represented by C, is the work of the Welsh monk Madoc, whose version is at best a patch- work. C itself is hardly the original manuscript of Madoc himself, since numerous scribal errors would rule that out. It is inconceivable that he would have written Monte mhnitensis for Monevmtensis and would have committed many other mistakes. From every point of view the Variant Version is of great interest. In the person of the unknown redactor (and to some degree that holds true of Madoc) it adds a new chronicler, who though inspired by Geoffrey, refused to reproduce him slavishly, as did many chroniclers who copied Geoffrey more or less faithfully.8 Instead he preferred to handle Geof- TThe verses of brother Aladoc in the Cardiff MS. are also quoted, so Professor Parry informs me, by If or Williams, in his article "Cyfeiriad at y Brawd Fadawg ap Gwallter?" (Reference to Brother Madoc ap Walter?), Bulletin of the Board of Celtic Studies, 4.2 (May 1928), 133-134. Williams suggests that this is the same as the brother Madoc ap Gwallter whose poems are in the Myvyrian Archaiology, 273 a, 274 a, and in the Red BOOK (Red Book Poetry, 26 a, 27 a, b). Edward Davies dates him "fl. A.D. 1250," and Edward Lhuyd, Arch. Brit. 255 a, accepts this. Williams says that he does not know what authority there is for so exact a date, but that it seems about right. In spite of the Cardiff Catalogue he thinks that Edeirnianensis does not mean "of Edeyrn" which he thinks would be Eder- nensis, but "of Edeirnion," the commot which contains Corwen. In one of the Welsh poems brother Madoc refers to St. Michael, his "mabsant." There are many parishes named for Michael, but one of these is Llanfihangel Glyn y Myvyr in Edeirnion. Williams thinks that the two Madocs are the same and that this is his parish. Professor Parry is inclined to agree with Williams. 'Cf. Fletcher, op. cit. pp. 169-177. 20 Hist or ia Re gum Britanniae frey's text boldly by adding new material which he thought of interest and contracting his author's text as his fancy dictated. That the Variant Version played its role in the transmission of Geof- frey's work is sufficiently established by the simple existence of the manu- scripts themselves discussed above, which show that they were copied for generations after Geoffrey. That this version also held a respectable place with readers of Geoffrey may further be gathered from a little instance which occurs in a twelfth century vulgate text of Geoffrey (MS Royal 4 C XI, in the British Museum, f. 249 r.). Here, at the end of the de- scription of Britain, a fourteenth century hand 9 added a sentence taken straight out of the Variant Version. After the words "ut in sequentibus explicabitur," we read: "historias qui a Bruto usque ad Cadwalladrum, filium Cadwallonis, actus omnium continue et ex ordine texuerunt."10
IV It is the purpose of the present edition to offer as full a text as possible. Inasmuch as C contains an expanded text in the first six books and the first two chapters of the seventh, it seemed advisable to base that portion of the text on C and to relegate the variants of DEHP to the apparatus. Where, however, C appears manifestly faulty, the text is based on read- ings of DEHP. The choice of C as a basis made it possible to include not only Geoffrey's preface, his dedication to Robert, Earl of Gloucester, the dedicatory epistle to bishop Alexander of Lincoln, but also all speeches omitted by the other manuscripts. Both descriptions of Britain are given a place in the text, with the one in C — it is the description found in the vulgate text — preceding the one in DEHP. The remaining books are based on E, because it preserves the oldest and the best text; the variants of DHP are printed in the apparatus. Beginning with p. 136 the text of C is printed first, with the text of DEH following immediately thereafter. At the point where H, for reasons given above (p. 7), reverts to the vulgate text, both C and H appear together, the vari- ants of H being printed under the text of C. This will facilitate a compari- son of this part of C(H) with the text of the variant version beginning on p. 209. In order to produce a readable page it was necessary to introduce uni- formity in spelling and punctuation since nothing but confusion would have resulted from slavishly following the manuscripts. In the spelling of proper names, however, the manuscripts are followed fairly closely, slight variations being noted in the apparatus. An important exception is occa- sioned by the spellings "Britanni," "Britannia," and "Britones," which in • Cf. Ward, op. cit. p. 227. 10See p. 24 of the text (1.36-37). Introduction z i H almost invariably have "tt" and in our text one "t." Since it would serve no useful purpose to include all the variations in spelling, the apparatus disregards all confusions of ci and tt, e and ae, i and y, m and n, or the use of double consonants for single and vice versa (opidum, Httus). It likewise omits such orthographic peculiarities as: misuse of the aspirate (hostia for ostia\ conca for concha; nephandus for nefandus); confusion of b and p, d and t (obtare for optare; inquid for inquit), and the use of q for c (querqus for quercus, persequtus for persecutus). Their inclusion would have swelled the apparatus to unwieldy proportions. On the other hand, the confusion of c and s seemed so noteworthy that every instance is registered (ciccus for siccus; cecedere for secedere and sceleri for celeri; sedes for caedes). The confusions of ngn and gn (pungna for pugna), mpn for mn (sompnus for somnus) and // for bl (sullimare for sublimare), seemed also worth noting every time they occurred. Since hardly any evidence exists for the traditional division of the Historia into twelve books, as Griscom has well pointed out,1 and since fairly early evidence does exist favoring a division into eleven books — in fact, one of the manuscripts on which the present edition is based (H) has that division, — the latter division has been adopted here.2 There is even less manuscript authority for the division into chapters. The manuscripts of the Variant Version differ so much in this respect —and there is no greater harmony among the vulgate manuscripts — that it was impossible to select any one of them as a guide. For most of the division in this edi- tion the editor has manuscript support. Where he was forced to fall on his own judgment the chapter division is indicated by a special sign (ft). As for the text itself the usual editorial conventions have been observed. In a few cases only was it necessary to resort to emendation: it is thus designated in the apparatus. Where an omission seemed fairly evident, it has been supplied and marked off by pointed brackets. Square brackets are used to indicate a gloss. An asterisk is used to mark passages where a lacuna or corruption is suspected. 1 Op. cit. pp. 26-30. 'Side by side with this division, references to the traditional division are also given. LIBER PRIMUS C ior i. Cum mecum multa et de multis saepius animo revolvens, in historiam regum Britanniae inciderem, in mirum contuli, quod infra mentionem quam de eis Gildas et Beda luculento tractatu fecerant, nihil de regibus qui ante Incarnationem Christi inhabitaverant, nihil etiam de Arturo ceterisque com- 5 pluribus qui post Incarnationem successerunt repperissem, cum et gesta eorum digna aeternae laudis constarent et a multis populis quasi inscripta iocunde et memoriter praedic(ar)entur. Talia mihi et multotiens cogitanti de talibus, obtulit Walterus, Oxinefordensis archidiaconus, vir in oratoria arte atque in exoticis historiis eruditus, quendam Britannici sermonis librum io vetustissimum, qui a Bruto, primorum rege Britonum, usque ad Cadwalad- rum, filium Cadwallonis, actus omnium continue (et) ex ordine pulchris orationibus proponebat. Rogatu itaque illius ductus, tametsi infra alienos C iov hortulos phalerata verba || non collegerim, agresti tamen stilo propriisque calamis contentus, codicem ilium in Latinum sermonem transferre curavi. 15 E 94 Nam, si in ampullosis dictionibus 11 paginam illevissem, taedium legentibus ingererem, dum magis in exponendis verbis quam in historia intelligenda ipsos commorari oporteret. Opusculo igitur meo, Roberte, Claudiocestriae dux, faveas, ut sic, te doctore, te monitore, corrigatur quod non ex Gaufridi Monemutensis fonticulo censeatur exortum, sed sale Minervae tuae condi- 20 turn, illius dicatur editio, quern Henricus, illustris rex Anglorum, genuit, quern philosophia liberalibus artibus erudivit, quern innata probitas militi- bus in militia praefecit: unde nunc Britannia, tibi temporibus nostris, ac si alterum Henricum adepta, interno gratulatur affectu.
I animo revolvens: cf. Seneca, Oed. 764: curas revolvit animus; also Agam. 164. 13 phalerata — collegerim: cf. Terence, Phormio 500: ut phaleratis ducas dictis me.
Title: Historia Britonum C. 1-15 Cum mecum — illevissem om DHP; Cum mecum — dictionibus om E. 8 oratoria for evitoria in C. 12 tametsi for tamen et si in C. 15 illevissem for illimissem in C; illinissem E. 15—23 taedium — affectu om DHP. 17-18 Claudiocestriae dux) dux Glauuernie E. 18 non)nec C; Gaufridi)Galfridi E. 19 Monemutensis)Momnimitensis £; censeatur) cen- ceatur E. 20 Henricus) Hnricus C; illustris om C; genuit)generavit E. 21-22 militibus in militia)in militia militibus E. II nunc after tibi E. 23 interno)internorum C; gratulatur) congratulatur E. After affectu: Incipit historia Bri- tonum a Galfrido Arturo (Arturo crossed out in E; Arturio P) MonemutensiGMone- muthensi D) de britannica lingua in latinum translata E. Same title in P and in D (m,) \ Incipit prologus in historiam Britonum H. Liber Primus 23 2. Britannia, insularum optima, quondam Albion nuncupata, in occi- 2> dentali Oceano inter Gallia(m) et Hiberniam sita est. Quae octingenta 25 miliaria in longum, ducenta vero in latum continens, quicquid mortalium usui congruit, indeficiente fertilitate ministrat. Omni etenim genere metalli fecunda, campos late pansos habet, colles quoque praepollenti culturae aptos, in quibus frugum diversitates ubertate glebae temporibus suis pro- veniunt. Habet et nemora universis ferarum generibus repleta, quorum in 30 saltibus (et) alternandis animalium pastibus gramina conveniunt et a(d)vo- lantibus apibus flores diversorum colorum mella distribuunt. Habet etiam prata sub aeriis montibus amoeno situ virentia, in quibus fontes lucidi per nitidos rivos leni murmure manantes, pignus suavis soporis in ripis || accu- Cur bantibus irrita(n)t. Porro lacubus atque piscosis fluminibus irrigua
43-45 Sed et avium — germinat: cf. Bede, Eccl. Hist, I.I; also Introduction, pp. 12, 16. 25 Hiberniam) Hyberniam C. 32 collorum (del. mi) C. 34 soporis for soporibus in C. 37 Tamesis for Thamasis in C. <'-2> D Iori E99s;H2t; 2. Britannia, insularum optima, quodam Albion nuncupata est, in occi- p 65r dentali Oceano inter Galliam et Hiberniam sita, octingenta milia passuum 25 in longum, ducenta vero in latum continens. Terra optima frugibus et arboribus et alendis apta pecoribus ac iumentis; vineas etiam in quibusdam locis germinans; sed et avium ferax terra, fluviis quoque multum piscosis ac fontibus 11 aqua praeclara copiosis. Habet et fontes salinarum, habet et p 6sv fontes calidos, venis quoque metallorum, aeris, 11 ferri, plumbi et argenti 3° D I0V fecunda. Erat quoque quondam civitatibus nobilissimis viginti octo in- 26-32 optima — insignita: taken almost verbatim from Bede, Eccl. Hist. 1.1. 24 Britannia) Ritannia (no initial) E. 25 Galliam) Gallyam P; Hiberniam) Hyberniam £; Yberniam P. 26 optima)opima D; optima frugibus)frugibus opima H; optima frugibus in text P; in marg. aliter opima. 27 et om H; vineas) veneas E. 27-28 quibusdam locis) locis quibusdam H. 28 piscosis) piscosis habundans P. 29 ac fontibus — copiosis om H. 30 fontes calidos) calidos fontes H; plumbi) et plumbi H. 31 Erat quoque) Eratque DH; quoque om P. 24 Historia Regum Brhanniae populis, Normannis videlicet atque Britannis, Saxonibus, Pictis et Scotis. Ex quibus Britones olim a mari usque ad mare annis pluribus insederunt, donee ultione divina, propter ipsorum superbia(m), supervenientibus Pictis et Saxonibus cesserunt. Qualiter vero et unde applicuerunt restat nunc jo perarare, ut in sequentibus patebit. (i.3)P66r 3. Aeneas, post Troianum bellum et excidium urbis cum Ascanio, filio suo fugiens, Italiam navigio devenit. Ibi, cum a Latino rege receptus esset, invidit ei Turnus, Dauni regis Tuscorum filius et cum illo congressus est, et, dimicantibus illis, praevaluit Aeneas et ipsum interemit regnumque 55 C 1 iv Italiae || et Laviniam, filiam Latini, adeptus est. De cuius etiam nomine Lavinium oppidum, quod struxerat, appellavit et regnavit Aeneas in Lavinio annis quatuor. Quo vita discedente regnum suscepit Ascanius, qui et Silvius Iulius, eiusdem filius, dictus erat, quern apud Troiam ex Creusa, filia regis p 66v Priami, genuerat et secum in Italiam 11 adduxerat. Qui Ascanius, derelicto 60 novercae suae Laviniae regno, super Tiberim Albam Longam condidit, 47 a mari — mare (passim): cf. Ecclesiasticus 44.23: a mari usque ad mare. 51 excidium urbis: cf. Vergil, Aen. 5.616: Troiae excidium. 53-54 Dauni . . . filius . . . interemit: cf. Paulus Diaconus, Hist. Rom. 1.1.: (Aeneas) cum Turno Dauni Tuscorum regis filio dimicans, eum interemit. 51 Aeneas)Neas (no initial) E; bellum et om DEHP; urbis om DEHP. 52 suo om DEH; Italiam) Ytaliam DEP; devenit) devenere P; Ibi cum) ibique DEHP; rege om DEHP; receptus) susceptus DEHP; esset om DEHP. 53-54 invidit — ipsum) cum Turno, Dauni Tuscorum regis filio, dimicans, eum DEHP. 53 Dauni) Dairi in text C; in marg. mt: Dauni; Clavii P. 55 Italiae) Ytalie CDP. 56 Lavinium) Lavinii D; Launni E; struxerat) exstruxerat P; in Lavinio) Latinis H; Lavinio) Latio DEP. 57 quatuor) III P; discedente) descedente C; decedente H; suscepit om H; qui om C; Silvius om DEHP. eplt 58 dictus erat)*^t (del. and ss m.) H; regis) Priami DEHP. 59 Priami) regis DEHP; Italiam) Ytaliam CD; adduxerat) veniens adduxerat HP; veniens adduxerat in text D; in marg. m,Q): ab (for abduxerat); veniens abduxerat E. 60 Laviniae corr. mt ex Lavine H; super Tiberim (Tyberim C) om DEHP. signita. Insula haec Britones et Pictos et Scottos incolas recepit. Britones autem, a quibus nomen accepit, in primis a mari usque ad mare totam in- sulam insederunt, qui de tractu Armoricano, ut fertur, advecti sunt Bri- 35 tanniam. Qualiter vero et unde, vel ubi applicuerunt, restat calamo perarare, sequendo veterum historias, qui a Bruto usque ad Cadwaladrum, filium P66r Cadwalonis, actus omnium continue et ex ordine texuerunt.|| 32-35 Insula — Britanniam: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.1. 32 Scottos)Scothos D; Scotos P. 33 autem om E; accepit)recepit E. , 34 Armoricano) Armenicano DEH. 34-35 advecti — Britanniam)Britanniam advecti sunt H. 36 Cadwaladrum) Kaduualadrum H. 37 Cadwalonis) Caduualonis D; Kaduuallonis H; omnium continue) omni conamine P; facing texuerunt, in marg.; Explicit descriptio Britanniae insulae. Incipit liber primus E; Explicit prologus; Incipit historiae Britonum liber primus. De Aenea et Ascanio H. Liber fr'vmus 25 deosque et Penates patris sui Aeneae ex Lavinio in Albam Longam detulit. Simulacra Lavinium sponte redierunt. Rursus traducta in Albam iterum repetiverunt antiqua delubra. Educavit autem Ascanius summa pietate Silvium Postumum, fratrem suum, ex Lavinia procreatum et cum triginta quatuor annis regnasset, Silvium reliquit heredem unicum. 6$ 4. Hie furtivae indulgens Veneri, nupserat cuidam nepti || Laviniae {E^6y,P6j eamque fecerat praegnantem. Cumque id Ascanio, patri suo, compertum 11 Hlv esset, praecepit magis suis explorare quern sexum puella concepisset. Dix- erunt autem magi ipsam gravidam esse puero qui et patrem et matrem inter- ficeret pluribusque terris in exilium peragratis ad summum tandem culmen 70 honoris perveniret. Nee fefellit eos vaticinium suum. Nam ut dies partus advenit, edidit mulier puerum et mortua est pariendo. Traditur autem puer ad nutriendum et vocatur Brutus. Et cum esset quindecim annorum comi- tabatur patri in venatu sagittamque in cervos dirigens, inopino ictu sagittae patrem interfecit. || Indignantibus ergo parentibus, in exilium || pulsus est 75 p 67V; Brutus. Exulatus itaque navigio tendit in Graeciam, ubi progeniem Heleni, Cllt filii Priami, invenit, quae sub potestate Pandrasi, regis Graeciorum, in servi- tute tenebatur. Pirrus etenim, Achillis filius, post eversionem Troiae, ipsum Helenum cum multis aliis inde secum in vinculis abduxerat, ut necem patris sui in ipsos vindicaret. Agnita igitur suorum Brutus concivium prosapia, 80
64-65 cum—regnasset: cf. Nennius, Hist. Brit, n: Ascanius regnavit annis XXXVII. 66 furtivae — Veneri: cf. Seneca, Agam. 275: Venere furtiva; Vergil, Aen. 4.171: nee iam furtivum Dido meditatur amorem. 61 Penates) Pennates C; sui om C; Longam om H; detulit) transtulit H. 62 Simulacra) Simulac P; Rursus) rursum P; traducta) traducto H. 63 repetiverunt) repetierunt CP. 64 Silvium Postumum) Postumum Silvium EH; Posthumum S. D; Silvium filium P; ex) de H. 64-65 triginta quatuor) quadraginta quatuor DEP. 65 unicum om DEHP. 66 Hie) Et Ascanius cum quindecim esset (erat P) annorum, [| genuerat filium quern E96 (qui P) vocavit Silvium, a Silvio, fratre suo postumo (posthumo D). Hie DEP. Hie with ss Silvius m, H. 67 patri suo om CH. 67-68 compertum esset after id H. 68 esset) fuisset DEP. 68-69 Dixerunt autem) Dixeruntque CP. 69 autem om DE; ipsam) illam H; et patrem et matrem) et matrem et patrem H. 70 pluribusque) pluribus qui E; pluribus quoque HP; in exilium peragratis) peragratis in exilium E; exilium) exilio H. 71 perveniret) pervenit E; eos) Brutus eos (del. mi) C. 72 advenit) venit CH; advenere P; edidit) enixa est H; cf. Ovid, Met. 13.743: enixa est; Traditur) Traditus est H. 73 ad nutriendum) nutriendus P; quindecim) undecim DE. 74 sagittamque) sagittam H; sagittarum P. 76 tendit) tetendit P. 77 quae) qui P; Pandrasi) Pandrasii C; regis Graecorum) Graecorum regis H. 78 Pirrus) Pyrrus H; etenim) enim CD. 79 multis) pluribus DEHP; abduxerat) adduxerat C. 80 suorum Brutus) Brutus suorum DEHP. 26 Historia Re gum Britanniae moratus est apud eos ibique in tantum militia et probitate vigere coepit, ut a regibus et principibus prae omni iuventute patriae amaretur. Erat enim inter sapientes sapiens, inter bellicosos bellicosus et quicquid auri vel argenti sive ornamentorum acquirebat, totum militibus erogabat. 85 5. Divulgata itaque per universam terram fama et probitate eius, coe- P 68r perunt ad eum || confluere omnes qui de genere Troianorum ibidem morabantur, orantes ut, si fieri posset, a servitute Graecorum liberarentur. Quod et fieri posse asserebant, si ducem haberent, qui eorum multitudinem in bello contra Graecos gnaviter regere nosset. In tantum enim infra 90 patriam multiplicati erant, ut septem milia cum armis, exceptis mulieribus D ir et parvulis, || computarentur. Praeterea erat quidam nobilissimus iuvenis in Graecia, nomine Assaracus, qui partibus eorum favebat, ex Troiana matre natus. Hie habebat tria castella, quae pater suus moriens sibi dona- P 68v verat, quibus fratrem suum viriliter compugnabat; quae ei conabatur 11 95 auferre frater, quia ex concubina natus fuerat. Hie in Troianis fiduciam maximam habebat, ut eorum auxilio inquietudini Graecorum resistere C 12V valeret. Alius enim frater patre et matre ]| Graecus erat et asciverat regem ceterosque Graecos parti suae favere. Inspiciens ergo Brutus et virorum multitudinem et munitionum opportunitatem securius pctitioni illorum 100 acquievit. (14) E 97 6. Erectus itaque Brutus in ducem convocat Troianos || undique et
85 Divulgata — fama (passim): cf. 2 Mach. 4.39: divulgata fama; Vergil, Aen. 1.457: fama . . . vulgata per orbem. 90-91 exceptis — parvulis: cf. Matth. 14.21: exceptis mulieribus et parvulis. 95 quia — fuerat: cf. Sallust, B. I. 5.7: Masinissa, quod ortus ex concubina erat; cp. Re?narks, pp. 519-520. 95-96 in ... fiduciam . . . habebat: cf. Deut. 32.37: in quibus habebant fiduciam. 81 in tantum) tantum C. 82 a regibus — patriae) inter omnes patriotas valde DEHP. 82-84 Erat enim — erogabat om DEHP. 84 sive) seve C. 85 et probitate) probitatis DEHP; eius) illius DEP; ipsius H. 86 omnes after coeperunt H; genere) gente P. 88 ctomDEHP. 89 contra Graecos om P; gnaviter) graviter CHP; regere) gerere D; nosset) posset DE; possit P. 90 cum) in P. 90-91 mulieribus et parvulis) parvulis et mulieribus DEHP. 91 computarentur) computabantur C; nobilissimus iuvenis) iuvenis nobilissimus DEP. 93 habebat om DEHP; sibi after quae H. 94 quibus — compugnabat) contra fratrem suum viriliter tenebat DEHP; compugnabat) compungnabat C; conabatur) connobatur C. 95 quia) qui P. 95-97 Hie — valeret om DEHP. 97 Alius enim) Fuit autem DE; Erat autem H; Fuerat autem P; frater) ille DEP; om H; patre) et patre H; et matre om H; erat om DEHP; asciverat) acciverat DE. 98 Inspiciens) Incipiens CP; et virorum) virorum P. 99 securius) securus C. 100 acquievit) adquiescevit (?) P. 101 Erectus) Rectus (no initial; e indicated in viarg.) E. Liber Vrinrus 27 oppida Assaraci munivit. Ipse vero et Assaracus, cum maxima multitudine virorum ac mulierum quae eis adhaerebant, nemora et colles || occupant. H jt Deinde per litteras regem in haec verba afFatur: "Pandraso, regi Graecorum, Brutus reliquiarum Troiae dux, salutem. I°J Quia indignum fuerat gentem praeclaro genere Dardani ortam iugo servi- tutis premi et tractari aliter quam nobilitatis eius serenitas expeteret, sese infra nemorum abdita recepit, malens ferino ritu, carnibus videlicet et herbis, vitam cum libertate tueri, quam divitiis ac deliciis affluens iugo servitutis teneri. Quod si celsitudinem tuae potentiae offendit, non est II0 imputandum eis, cum communis sit intentio captivorum velle ad pristinam dignitatem redire. Misericordia itaque motus, amissam Iibertatem largiri digneris et saltus nemorum quos, ut servitutem diffugeret, occupavit, in- habitare permittas. Sin autem, concede ut ad aliarum terras nationum cum pace liberi abscedant." "5 7. Spretis itaque litteris eorum, Pandrasus, quos in servitute tenuerat, <'-5> admiratus audaciam, continuo, procerum suorum consilio, exercitum col- ligere decrevit ut armis eos artaret qui terram eius insolenter occupave- rant, oppidumque mox Sparantinum adiit. Cui Brutus cum tribus || milibus c "3r f ortium virorum Troianorum obvius ex improviso eum invasit et irruptionem >2O in Graecos et stragem magnam fecit. Porro Graeci stupefacti, nil tale verentes, omnes in partes dilabuntur et fluvium Alzalon, qui prope fluebat, transire festinant, in quo multi periclitati interierunt. Quos diffugientes Brutus insequitur et partim in undis, partim super ripam ferro prosternit. Antigonus autem, frater Pandrasi, videns stragem suorum, indoluit revoca- l25 vitque socios vagantes in turmam et, celeri impetu in saevientes Troas facto, reversus est. Malebat enim resistendo interire quam ignavam fugam
102 et om P. 103 quae)qui H; adhaerebant)adherebat D; occupant) occupat D. 104 per litteras — verba) regem in haec verba per litteras H; afFatur) profarur DEP. 105 Brutus — dux) dux reliquiarum Troiae Brutus DE; dux after Brutus H. 106 gentem corr. per ras. ex regentem C. 108 nemorum abdita)abdita nemorum DEH. 109 deliciis)delicis H. no tuae potentiae)tuam DEH. in communis)omnis C. 112 largiri) largire C. 113 saltus — occupavit) loca quae occupant E; loca quae occupavit DH; diffugeret) redigeret diffugeret (del. m,) C. 114-115 cum pace liberi) liberi cum pace DE. 115 abscedant) abcedant DE. 116 Spretis itaque) Leeds igitur DEH; eorum, Pandrasus) Pandrasus eorum DEH. 118 artaret)arctaret CDEH; terram)terras DEH. 119 oppidumque) oppidum H; Sparantinum) Sparatinum DEH. 120 virorum om DEH; eum om DEH. 122 Alzalon)Akalon DE; Achaloy H. 123 interierunt)sunt interierunt (del. m,) C; diffugientes) deffugientes C. 124 Brutus in- sequitur) insequitur Brutus D; super)supra D; ripam)terram C. 125 Pandrasi)Pandrasii C. 126 socios vagantes)vagantes socios DEH; turmam)terram C; celeri )sceleri C; feroci DEH; Troas) Troias H. 127 facto, reversus est)se interserit DEH; Malebat —fugam om DEH. 28 Historia Re gum Britanniae faciens luteis gurgitibus submergi. Densa igitur acie incedens hortatur socios viriliter resistere, telaque letifera totis viribus contorquet. Troes 130 vero audacter insistentes caedem miserandam peregerunt et Antigonum captum rerinuerunt. 153 fideliter exsecutus) executus fideliter H. 155 ceteros aggrediendi)aggrediendi ceteros DEH; ergo)vero DEH; huiusmodi)hoc modo C; huius D; huiusmodi negotium) negotium huiusmodi H. 156 obsidionem) obsedionem C. 157 meis vinculis) vinculis meis DEH. 158 adduxisse) eduxisse DEH; delitescere) delitere DEH. 160 redeat corr.nti «:adeat C; deduces)adduccs H. 161 te — exspectabimus) eos et te operie- mur DE; exspectabimus) operiemur H. 161 autem) ergo DEH. 163 iure iurando sese)se iure iurando H; rem after intimaverat DE; intimaverat) inter- minaverat H. 164 huiusmodi) huius CD. 165 obsidionem — agere) se versus obsidionem agere coepit DE; versus se agere coepit H; Anacletus) A. DE. 166 incederet)incedebat C; agnoscitur) cognoscitur DE. 167-168 si quis — amicus me et om H. 168 Antigonum) Antig E; mani- bus) manu C. 169 hac nocte) nocte hac DEH. 170 vepres) vepres et frutecta H; condensa) densa DEH. 171 itaque) autem DEH. 172 accelerant) verba accelerant (del. tn.) C. 173 convallem) vallem H; per) inter H. 174 emergit) evergit DE; suis)viris DE; catervis H. 175 durissima) dirissima H. 176 afHcit) affecit DEH; divisit socios) socios suos divisit H. 30 Hist or ia Re gum Britanniae Graecorum disturbare parans, prae || ceptique ut singulae turmae singulas castrorum partes adirent sine tumultu nee caedem cuiquam inferrent, donee (i-9> ipse, cum sua cohorte, tentorio regis potitus, lituo signum daret. Edocti 180 itaque omnes Bruti oratione infra castra se recipiunt. Nee mora, in- sonante lituo, enses evaginant et stricto ferro hostes semisopitos invadunt, trucidant quosdam arma capessentes, quosdam inermes et somno oppressos haud segniter interficiunt. Ad gemitus morientium evigilant alii et, cum C14V ceteris stupefacti, ab hostibus caeduntur. || Neque enim tempus arma 185 capiendi vel spatium fugiendi dabatur, cum Troes armati eos undique circumvenientes tamquam oves infra caulas iugulabant. Quibus autem fugae beneficium contigit, scopulis elisi sub noctis tenebris praecipitaban- tur; cadentibus vero crura vel bracchia frangebantur. Cui neutrum horum D it contin 11 gebat, inscius quo fugam faceret, in prope fluviis fluentibus sub- 190 mergebatur, vixque infortunium quisque evadere potuit. Nam et oppidani quoque commilitonum adventu applaudentes, insiliebant armati atque cla- dem duplicabant. (1 .io> 10. Brutus autem tentorium regis, ut praedictum est, aggressus, sociis interfectis, ipsum vivum retinere curavit. Deliberabat enim se magis vita 195 illius quam morte adepturum quod affectaverat. Turma autem quae cum eo erat non ccssabat stragem facere, quae, partem quam sortita fuerat, usque ad internecionem delebat. Ut ergo sub luce aurorae tanta ruina patuit, Brutus, magno fluctuans gaudio, spolia peremptorum sociis iuxta modum 181 et stricto ferro: cf. Vergil, Aen. 4-580: strictoque . . . ferro; also 10.715 and Claudian, In Ruf. 2.230. 181-182 hostes — capessentes: cf. Sallust, BJ. 21.2: milites . . . castra hostium invadunt; semisomnos partim, alios arma sumentis fugant funduntque. 182 somno oppressos: cf. Caesar, B.C. 2.38.5: Hos oppressos somno . . . interficiunt. 183 gemitus morientium: cf. Vergil, Aen. 11.633: gemitus morientum. 186 oves — caulas: cf. Num. 32.16: caulas ovium; Deut. 28.4: caulae ovium; 2 Par. 14.15: caulas ovium destruentes. 187 noctis tenebris: cf. Lucan 6.624: noctis . . . tenebris. 196-197 usque — delebat: cf. Num. 17.13: Num usque ad internecionem cuncti delendi sumus? also 21.35. 177 disturbare) desturbare D. 180-181 insonante)in sonante C. 182 capessentes)capescentes CDE; et om H; somno)sompno CDEH. 183 alii)ceteri DEH. 184 ceteris)grecis ceteris {del. mi) C; aliis DEH; Neque)Necque C. 186 oves om C; infra)in C; infra caulas)in caulis H; iugulabant)iugulant C. 187 elisi)eligi C. 188 vero om DEH. 189 fluviis fluentibus) fluentibus fluviis H. 189-190 submergebatur)submergebantur E; mergebantur H. 190 quisque) quisquam DEH; Nam et)Namque DEH. 191 quoque commilitonum) commilitonum quoque DE; quoque om H; applaudentes) plaudentes E. 193 Brutus) Butus C; ut praedictum est after autem DE. 194-197 Deliberabat—delebat om DEH. 194 vivum retinere) retinere vivum DE; (del. and ss mi) C. 197 luce)luce poster? (del. mt) C; tanta ruina)ruina tanta DEH. Liber Primus 31 cuiusque distribuere praecepit. Deinde cum Pandraso oppidum ingreditur, mortuorum cadavera sepelienda tradens. 200 11. (P)ostera autem die dux inclitus Brutus maiores natu advocans quaesivit ab eis, quid de rege Pandraso agendum adiudicarent, quidque ab eo petendum laudarent. Qui mox diversis affectibus capti, pars partem regni ad inhabitandum petere hortabantur, pars vero licentiam abeundi et ea quae itineri necessaria forent. Cumque diu in ambiguo res exstitisset, 205 surrexit unus, Membri || cius nomine, ceterisque a(u)scultantibus ait: "Ut- £100 quid haesitatis, || patres et fratres, in his quae saluti vestrae sunt utilia? Ci5r Ultima haec sententia est tenenda nobis, licentia s(c)ilicet abeundi, si vobis et posteris vestris vitam et pacem adipisci desideratis. Nam si vitam eo pacto concesseritis Pandraso, ut per eum partem Graeciae adepti inter Danaos, 210 invisum genus, cohabitare deliberetis, numquam diuturna pace fruemini, dum fratres eorum et filii et nepotes, quibus tantam intulistis stragem, vobis immixti, vel vicini fuerint. Alemores caedis || parentum, aeterno vos ex- H4V sufflabunt odio, nee vobis, minores vires habentibus, facile erit. resistere, dum generatio eorum multiplicata generationi succedet. Quodsi decertatio 215 inter vos accesserit, eorum numerus cotidie augebitur, vester vero minuetur. Laudo igitur et consulo in parte mea, si ceteris videbitur, ut petatis ab eo filiam suam primogenitam, quam Innogen vocant, ut duci nostro copuletur et aurum et argentum, naves et frumentum et quae itineri necessaria fuerint. Et, si (id) impetrare poterimus, licentia sua alias nationes petamus." "° fl 12. Ut ergo finem dicendi fecit, acquievit (ei) tota multitudo atque 211 invisum genus: cf. Vergil, Aen. 1.28: et genus invisum. 219 aurum — necessaria; see Hist. 1.234-236. 199 distribuere om C. 201 advocans) convocans H. 202 adiudicarent) iudicarent H; quidque) quid C. 204 hortabantur) hortabatur H. 205 Cumque) Cum H; diu) duo C; diu after ambiguo D; om E; ambiguo) ambiguo die E. 206 unus om E; Membricius) Menbricius H; ceterisque )et ceteris H. 208 sententia — nobis) sententia nobis tenenda est DEH; s(c)ilicet)videlicet DEH. 209 et posterisJposterisque H; vitam(2) after pacto DEH. 210 Pandraso tampered D; Danaos)Danaum DEH. e 211 deliberetis) deliberatis CD; desjderatis deliberatis (del. m.) E; deliberatis (corr. m,) H. 212 eorum after nepotes DEH. 213 vicini) vicicini C; caedis) caede DE. 21 j eorum om C. 215-216 Quodsi — accesserit om DEH. 216 eorum)eorum enim DEH; vester — minuetur om C. 217 igitur) itaque DEH; eo)illo H. 218 Innogen) Inogen C; nostro) vestro H. 220 sua)vestra H. 221 atque)itaque C. 222 adduceretur)duceretur DE. 222-223 et. nisi —faveret om DEH. 32 Historia Regum Britanniae saevissima morte damnaretur. Nee mora adductus, continuo ei datur copia eligendi, aut filiam suam, sicut praedictum est, Bruto coniugem dare, aut 225 suum interitum et fratris. Qui respondens ait: "Nihil mihi vita praestantius, nihil iocundius censeo et licet invitus et coactus et sub mortis periculo C15V externo viro et hosti filiam meam, licet invitam, daturas sum, solacium || tamen habeo, quia copulo earn probo et nobili, quern ex genere Priami et Anchisae creatum fama declarat. Quis etenim alter exules Troiae, in servi- 130 tutem tot et tantorum principum positos, eorundem vinculis eriperet? Quis cum illis regi Graecorum resisteret, aut cum paucis tantam armatorum copiam proelio provocaret initoque congressu regem eorum vinctum duceret? Quia ergo tantus iuvenis tanta probitate mihi resistere potuit, do ei filiam meam primogenitam Innogen, do etiam anrum et argentum, 235 naves et frumentum, vinum et oleum et quicquid itineri vestro dixeritis esse necessarium. Et si, a proposito vestro divertentes, resilire et cum Graecis commanere volueritis, tertiam regni mei partem vobis ad inhabi- tandum concedo. Sin autem, cetera prosequar in vestra deliberatione." 13. Conventione autem facta, diriguntur legati per universa Graeciae 24° litora colligere naves, quae collectae trecentae viginti quatuor erant numero et omni mox genere farris onerantur. Filia regis Bruto maritatur; quisque, prout dignitas expetebat, auro et argento donatur et, peractis cunctis, E101 erectis velis, 11 secundis ventis abscedunt. At Innogen, in excelsa puppi stans, saepius inter bracchia Bruti collabebatur in extasim. Fusis quoque 245 cum singultu lacrimis, parentes ac patriam deserere conqueritur, nee oculos a litore avertit, dum litora oculis patuerunt. Quam Brutus blanditiis miti- 234-235 do — oleum: cf. Osee 2.8: ego dedi ei frumentum, et vinum, et oleum, et argentum . . . et aurum; also Joel 2.19. 239 Conventione — facta: cf. Matth. 20.2: Conventione autem facta. 243 erectis—ventis: cf. Ovid, Her. 17.163: vela . . . ventis dedit . . . secundis; Vergil, Aen. 3.683: ventis intendere vela secundis; 8.682: ventis . . . secundis. 243-244 in — stans: cf. Vergil, Aen. 3.527, 8.680, 10.261: stans celsa in puppi. 223 saevissima — damnaretur om DEH; damnaretur) dampnaretur C; adductus) adducto DE; continuo)optio DEH; copia om DEH. 224 dare)daret H. 225 mihi corr. nt, into michi H. 116 et sub)sub DEH. 227 licet invitam)karissimam DE; carissimam H. 228 tamen)inde H; quia)quod D; copulo earn probo) probo earn copulo DEH. 229-233 Quis etenim alter—resistere potuit om DEH. 234 do)Do ergo CDEH; ei om H. 235 vestro om H. 236 vestro) vestro dixeritis esse necessarium C; vestro om DE; resilire et om DEH. 237-238 inhabitandum)habitandum C. 238 prosequar)prosequantur C. 239 autem) itaque H. 241 regis om H. 242 et[i]) etiam H; donatur)dotatur E; et[2])Qui C. 243 abscedunt) abcedunt CD. 243-246 At Innogen — mitigans om DEH. Liber Frimus 33 gans, nunc dulces amplexus, nunc dulcia basia innectit, nee coeptis suis ipse destitit, || donee fletu fatigata sopori submittitur. Cl6r 14. Prospero igitur cursu, duobus diebus et una nocte sulcantes maria, || D 2v applicuerunt in quandam insulam nomine Loegeciam, quae ab incursione *5° piratarum vastata ac omni habitatore deserta erat; antiqua tamen retinebat delubra. In qua feras diversorum generum reperientes copiosa naves suas venatione refecerunt. Venientes autem ad quandam desertam civitatem, templum Dianae in ea reppererunt, ubi imago eiusdem deae responsa quae- rentibus dabat. Qui, mox litatis victimis, a numine futuri itineris praesagia 255 requirunt, quae vel qualis patria eis sedes certae mansionis debeatur. Com- municatoque omnium as || sensu, assumpto Brutus secum Gerione augure H$t et duodecim maioribus natu, circumdatus tempora vittis, abdita templi penetrans, ante vetustissimum delubrum, ubi ara deae statuta fuerat, vas sacrificii vino plenum et sanguine candidae cervae dextra tenens, erecto 260 vultu ad effigiem numinis, silentium in haec verba dissolvit: Diva potens nemorum, terror silvestribus apris, cui licet anfractus ire per aethereos infernasque domos, terrestria iura resolve et die quas terras nos habitare velis. 265 247-248 coeptis — destitit (passim): cf. Lucan 3.144: desistere coepto. 249 sulcantes maria: see Hist. 3.24. 254-255 responsa—dabat: cf. Ovid, Met. 3.339-340: Ille . . . dabat populo responsa petenti; Vergil, Aen. 5.706: haec responsa dabat. 255 litatis victimis: cf. Ovid, Met. 14.156: sacrisque ex more litatis; Vergil, Aen. 4.50: sacrisque litatis. 257-258 assumpto —natu: cf. Jud. 6.27: Assumptis . . . Gedeon decem viris; Matth. 26.37: Et assumpto Petro, et duobus filiis. 258 circumdatus — vittis: cf. Ovid, Met. 5.110: velatus tempora vitta; 13.643: circumdata tempora vittis; Statius, Theb. 3.467: ornati tempora vittis; Vergil, Aen. 2.133: circum tempora vittae. 260 dextra tenens: cf. Vergil, Aen. 4.60: tenens dextra pateram. 262 Diva potens: cf. Ovid, Met. 9.315: diva potens; Diva — nemorum: cf. Statius, Theb. 4.746, 6.633: diva potens nemorum; see 9.608: virgo potens nemorum; Claudian, /// Cons. Stil. 255: divas nemorumque potentes; Horace, Carm. Saec. 1: Phoebe silvarumque potens Diana; also Carm. 3.22.1. 263 anfractus — aethereos: cf. Claudian, De Rap. Pros. 2.156: per anfractus . . . opacos. 264 iura resolve: cf. Vergil, Aen. 4.27: aut tua iura resolvo. 265-266 die — sedem: cf. Vergil, ibid. 3.85-86: Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis/et genus et mansuram urbem. 247-248 nunc — submittitur om DEH. 247 innectit) amplectit innectit (del. mi) C. 248 ipse for ipsa in C. 249 Prospero) Rospero (»«««/ missing) E; igitur) itaque DEH; cursu) ventorum flatu H; nocte) noctu H. 250 in quandam)ad H; nomine Loegeciam)Loegiam vocatam H; Loegeciam)Leogeciam DE. 251 erat om DEH. 252 reperientes)invenientes D; copiosa) copiose C. 253 refecerunt)referserunt H. 254 Dianae)Dyanae C; reppererunt)reperiunt CH; reperi- erunt E. 256 qualis om DEH. 257 Brutus secum) secum Brutus DE. 258 tempora) timpora DH; vittis) victis C. 260 sanguine — cervae)candidae cervae sanguine E; dextra) dextera H. 262 Diva)Quia (del. m,) D; in marg. m,: Diva; Via, with q indicated in marg. (for Quia) E. • 263 anfractus) affractus E. 264 infernasque corr. per ras. and nit ex Infirmasque (?) C; resolve)revolve H. 34 Historia Regum Britanniae Die certain sedem, qua te venerabor in aevum, qua tibi virgineis templa dicabo choris. 15. Haec ubi novies dixit, circuivit aram quater, fuditque vinum, quod tenebat, in foco iuxta morem litantium ibi accenso. Postea recubuit super 270 pellem albae cervae, quam ante aram extenderat, invitatoque somno ob- dormivit. Eratque tune quasi noctis tertia hora. Tune visum est illi deam C i6v astare ante eum et sese sic affari: || Brute, sub occasu solis, trans Gallica regna, insula in Oceano est, undique clausa mari; 275 insula in Oceano est habitata gigantibus olim, nunc deserta quidem, gentibus apta tuis. Hanc pete: namque tibi sedes erit ilia perennis: haec fiet natis altera Troia tuis, hie de prole tua reges nascentur et illis jgo totius mundi subditus orbis erit. 16. Tali visione dux expergefactus, in dubio mansit an somnus fuerat quern viderat, an dea praedixerat viva voce patriam quam aditurus erat. Tandem, vocatis sociis, rem per ordinem narravit, ut sibi dormienti conti- gerat. Dehinc ad naves repedavit et, flante secunda aura, prospero cursu 285 E102 triginta dierum spatio venerunt ad Affricam, deinde ad lacum Sa || linarum et ad Aras Philistinorum. Hinc navigaverunt inter Rusciadam et montes Azarae. Ibi ab incursione piratarum maximum passi sunt periculum. Vic- toriam tamen adepti, spoliis eorum ditati sunt. 300 morati — diebus (passim): cf. Jos. 3.1: et morati sunt ibi tres dies. 303 utrum — arma: cf. Vergil, Aen. 8.114: qui genus'unde domo? pacemne hue fertis an arma? 311 in — concidit: see Hist. 8.157, '58- 314 Rex — contristatus: cf. 1 Reg. 18.33: Contristatus itaque rex; also Daniel 6.14. 292 quae) qui E; obruerant) obruebant DEH. 293 Hispaniae) Hyspaniae C; praetereuntes) praetermeant DEH; Tyrrhenum for Tirrenum in C. 293-294 venerunt — mare om DEH. 294 Troianis) Troianorum H. 295 erant)fuerant DEH; dictus — Corineus)Corineus dictus erat H. 296-297 Qui si — contenderet om DEH. 297 contenderet for contendebat in C; itaque) itaque invicem H. 299 Aquitaniam) Acquitanniam C; Aquitanniam (Aquitaniam H) a dextra praetereuntes DEH; et om DEH; ostium)hostia C. 300 ibi om CDE; septem diebus) diebus septem D. 301 Aquitania)Acquitannia C; Aquitannia DE; Gofferanus)Gofarius DE; Goffarius H. 303 nuntios) nuntium suum D; nuntium E; nuntios om C; ferrent) ferant C. 306 ab antiquo fuerat)fuerat ab antiquo D; antiquo)antiquis H. 308 nescire after regis E; huius) huiuscemodi D; huiuscemode E; huiusce H; alias) alias se H. 309 et om DEH; nequaquam) nequacquam C; Imbertus) Mibertus (or Nubertus?) DE; Nubertus H. 310 sagittam) sagitta C; vitavit)vitavitque C; Corineus) C. E; et, impetum)impetumque DEH. 311 faciens in Ymbertum)in Nubertum faciens DE; Ymbertum)Nubertum H; ei)eius H; frusta)frustra CE; concidit)conscidit D. 312 autem om CH; Gofferano)Gofario D; Goforio E; Goffario H; Imberti)Miberti(or Nuberti) DE; Nuberti H. 314 collegit statim)statim collegit H; Pictaventium om DH; statim Pictaventium om E. 36 Historia Re gum Britanniae 315 dem, ut in ipsos animadverteret necemque Imberti vindicaret. At Brutus, C17V divulgato eiusdem adventu, naves munit, 11 mulieres et parvulos infra castra iubet commanere. Ipse vero cum multitudine virorum bellatorum obvius Gofferano regi progreditur. Inito itaque certamine dira pugna utrobique committitur et, cum multum diei in agendo consumpsissent, 320 £103 puduit Corineum Aquitanos tarn audacter in eos resistere, 11 non tri- umphare Troianos. Unde, sumpta audacia, sevocavit in dextram partem proelii socios et, facto agmine, celerem impetum in hostes facit, ipsosque dextra laevaque caedit et, penetrata cohorte, cunctos in fugam coegit. Fortuna enim ei, amisso gladio, bipennem administravit, qua cunctos, quos 325 attingebat, a summo usque deorsum findebat. Miratur Brutus, mirantur socii, mirantur etiam hostes audaciam viri et virtutem. Qui, bipennem post fugientes librans, timorem illorum his verbis coercebat: "Quo fugitis timidi? Quo segnes abitis? Revertimini, obsecro, revertimini et congres- sum cum Corineo facite! Pro pudor! Tot milia solum fugitis? Sed habete 330 H6r solacium fugae vestrae quod dextra haec sole || bat Tyrrhenos gigantes et O.13) fugare et prosternere ac ternos atque quaternos ad Tartara trudere." Ad haec verba Corinei, quidam consul nomine Suhardus, cum trecentis mili- tibus, impetum faciens Corineum undique circumdedit. At Corineus non oblitus bipennis ipsam in consulem erectam vibrat, percussumque a summo 335 usque ad imum in duas partes dissecuit. Sed et confestim irruens in C i8r ceteros, || bipennem rotat, stragem magnam faciens et nunc hac, nunc iliac discurrens, huic manum cum bracchio amputat, illi scapulas a corpore 316 mulieres et parvulos: cf. Gen. 33.5: vidit mulieres et parvulos; also ]ud. 21.10; Mattb. 15.38. 317 virorum bellatorum: see Hist. 6.127. 3'7 Inito— certamine {passim): cf. 1 Reg. 4.2: Inito autem certamine. 325 a summo — deorsum: cf. Marc. 15.38: a summo usque deorsum. 327 Quo fugitis: cf. Vergil, Aen. 10.369: quo fugitis. 327-328 Quo fugitis timidi? Quo segnes abitis? is metrical. 327-329 Quo — pudor: for the possible source see Statius, Theb. 8.600-606. 329 Pro pudor!: cf. Lucan 1047, 77; Statius, Theb. 10.874: pro pudor! 331 ad Tartara (passim): cf. Gildas, De Excidio 26: ad tartara; Vergil, Aen. 6.543: ad impia Tartara. 315 necemque Imberti) mortemque nuntii DE; mortemque nuntii sui H. 316 eiusdem) eius DEH. 317 castra) transtra DE; vero) autem DEH. 318 Gofferano regi) regi Gofario D; regi G*. E; regi Goffario H; Inito itaque) Initoque DEH; pugna) pungna C. 320 Aquitanos) Aquitannos C; Aquitaneos DE. 321 Troianos after resistere (320) DEH; sevocavit) sese vocavit C; se vocavit E; dextram)dexteram H. 322 socios et)et suos C; sui et H; et facto)factoque C; impetum)cursum C. 324 Fortuna enim)Fortunaque CDE; ei after bipennem C. 325 attingebat) attigebat E; Miratur) Miratus C. 328 obsecro)o DE; a H. 329 Pro)Proth CD; Proh EH; milia)milia hominum H; solum om H. 330 fugae vestrae om DEH; Tyrrhenos for Terrenos in CH; Tyrrenos D; Tirrenos E. 331 atque)et H; trudere)tradere C. 332 Suhardus)Suardus E. 332-333 militibus corr. mi ex milibus C. 334 ipsam in)in ipsum DEH. 335 ad om C; ** ™u™ Us m.) H; partes om E. 336 magnam) maximam H. 337 manum cum bracchio)bracchium cum manu H. Liber Frimus 37 separat, alii caput truncat. Omnes in ipsum solum et ipse solus in omnes irruit. Quod Brutus cernens a longe, motus amore et probitate viri, cucurrit cum turma ut auxilium ei subrogaret. Mox ingens oritur clamor et crebri 340 ictus multiplicantur, fit in utraque parte caedes durissima. Nee mora, victoriam adepti sunt Troes et regem Gofferanum cum suis Pictavensibus in fugam vertunt. Fugiens itaque Gofferanus partes Galliarum adiit, ut ab amicis et cognatis auxilium peteret. Erant autem in Gallia tune temporis duodecim reges, quorum regimine tota patria pari dignitate regebatur. Qui 345 benigne suscipientes eum, promittunt sese unanimiter expulsuros a finibus Aquitaniae 11 externam gentem. D jv 20. Brutus autem, victoria Iaetus, peremptorum spoliis socios ditat et («-'4> in turmas et centurias resociatos per patriam duck et diktat, volens earn penitus delere. Agros igitur depolulatur, civitates incendit et gazas 350 absconditas inde subtrahit, stragem miserandam civibus ac plebanis infert. Dumque tali clade Aquitaniae partes infestaret, venit ad locum ubi nunc est civitas Turonorum, quam, ut Homerus testatur, ipse prior construxit atque ibidem castra metatus est, ut, si ne || cessitas urgeret, se suosque infra EI04 ipsa castra reciperet. Peractis itaque castris, post biduum, ecce Gofferanus 355 cum immenso exercitu collecto ex omni 11 Galliarum parte adventavit. C i8v Torva igitur lumina in castra Troianorum retorquens, tristis in haec verba O-'s) erupit: "Pro fatum triste! Castra en etiam in regno meo ignobiles exules statuerunt! Armate vos, o viri, armate celeriter et per turmas ordinatas ad pugnam incedite. Nulla mora erit quin semimares istos velut oves intra i60 caulas capiemus et captos captivos per regna nostra mancipabimus." 340 ingens — clamor: cf. Sallust, B.I. 57.3: clamor ingens oritur; see also Ovid, Trhtia 1.3.77; Vergil, Aen. 2.313, 12.756. 350 penitus delere: cf. Deut. 7.23: donee penitus deleantur. 357 Torva — lumina: cf. Culex 189-190: torva tenentem/lumina. 358 Pro — triste: cf, Lucan 6.305, 7411: pro tristia fata. 360 Nulla mora: cf. Ovid, Met. 1.369, 13458; Vergil, Aen. 2.701, 12.11: nulla mora. 360-361 oves — caulas: see Hist. 1.186. 338 alii)illi H. 339 irruit) ruit DE; motus after viri H; amore et om DEH. 340 ut)et DEH; ei after ut D; subrogaret) subrogat DEH; ingens oritur) oritur ingens DEH. 341 fit)et fit DEH; in utraque parte om DEH; durissima) dirissima DE. 342 Gofferanum) Gof. D; G. E; Goffanum H; cum om C; Pictavensibus om DEH. 343 Gofferanus)Gof. D; G. E; Goffarius H; adiit)adivit H. 344 peteret corr. m, ex peterent H; autem om DEH; in Gallia after reges(345> DEH. 346 benigne) benignitate C; unanimiter om DE. 347 Aquitaniae) Aquitanniae CDE. 348 autem om H. 350 igitur)itaque H; depopulatur)depopulat H; incendit)ascendit E. 351 subtrahit)extraxit D; abstraxit E; extrahit H; ac)et H. 352 Aquitaniae) Aquitanniae CE. 355 Gofferanus) Gofar\ D; G. E; Goffarius H. 356 immenso) universo E. 357 Torva)Torvo DE; lumina) lumine DE; for Torvo lumine see Ovid, Met. 9.27 and Vergil, Aen. 3.677: lumine torvo. 358 Pro)Proth CD; Proh EH; fatum)factum H; en om DEH; exules)viri et exules H. 359 statuerunt after meo (358) DEH; o om DH; turmas ordinatas) ordinatas turmas DEH. 360 pugnam) pungnam C; incedite) accedite C. 361 et captos) atque H; mancipabimus) captivabimus C. 38 Historia Re gum Britanniae 21. Armaverunt se socii omnes ad praeceptum regis Gofferani et, per H6v duodena agmina statuti, hostes invadunt. Hostes econtra, || dispositis tur- mis, eos audacter suscipiunt. In congressu ergo praevaluerunt Troes et 365 caedem magnam ex hostibus fecerunt, fere ad duo milia hominum. Gal- lorum autem numerus maior erat et magis ac magis augmentabatur. Un- dique convenientes Galli igitur, quoniam tricies plures erant ceteris, quam- quam primo oppressi fuerant, tandem tamen resociati impetum in Troas acriter fecerunt et eos in castra regredi coegerunt. Obsessi itaque a Gallis, sub 370 noctis silentio consilium inierunt, ut Corineus cum suis, per quaedam divortia, intempesta nocte egrederetur et in nemore, quod prope erat, usque ad diem delitesceret, ut, cum Brutus diluculo egressus cum eis dimicaret, ipse, cum cohorte gentis suae, improvisus a dorso superveniret et sic utrimque attonitos Gallos invaderent. Quod itaque factum est. Et dum 375 mane, die illucescente, Brutus, cum suis de castris exiens, cum Gallis decer- Ci5>r taret, mutuis vulneribus prosternuntur et antequam Corineus cum suis || se exercitui manifestaret, cecidit nepos Bruti, Turnus nomine, vir magnae audaciae, quo fortior sive audacior nullus, excepto Corineo inter Troas, aderat. Hie solus solo gladio sescentos viros straverat, sed ab irruenti 380 multitudine, dum eos persequeretur, a suis avulsus, multis vulneribus con- fossus est. De nomine itaque ipsius civitas Turonis vocabulum sumpsit, quia ibidem sepultus est Turnus. Interea, superveniente Corineo a tergo, hostes invadit. Troes audaciores et multo acriores propter mortem Turni vindicandam insurgentes sternunt Gallos et trucidant undique sine inter- 385 missione. Tandem clamore Corenensium, qui a tergo invaserant, stupefacti et arbitrantes plures advenisse quam advenerant, fugam arripiunt Galli 369-370 sub noctis silentio: cf. 3 Reg. 3.20: intempestae noctis silentio; Cicero, De Div. 2.26(57): silentio noctis; Statius, Theb. 9.793, 10.202; Vergil, Aen. 4.527, 7.87: sub nocte silenti. 371 intempesta nocte: cf. Sallust, B.C. 27.3; B.I. 384: intempesta nocte; see Cicero, In Pisonem 38(93); In Verr. 24.94; Vergil, Georg. 1.247: intempesta silet nox; Aen. 3.587: nox intempesta. 362 Armaverunt) Armaverant E; socii om H; Gofferani)Gof. D; G. E; om H. 363 statuti)statim DE. 363-364 turnus) catervis H. 364 In congressu) Ingressu DE; Troes) omnes Troes (del. ntt) C. 365 ex) in E; ad) usque ad D. 365-366 Gallorum) Gallicorum C; Gallorum — erat) Galli autem quia eorum maior erat numerus DE; Galli . . . maior numerus erat H. 366 autem st m, C; augmentabatur) augmentabantur CDE. 367-368 Galli — resociati om DEH. 369 coegerunt) fecerunt vel coegerunt E. 371 intempesta)in tempesta E; nemore) nemus CH. 372 delitesceret)deliteret DEH; dilu- culo) diliculo C. 373 cum)in H; improvisus)diliculo C. 374 itaque)ita DEH. 375 illucescente)illuscescente CH; illucessente E. 376 suis)gente sua H. 377-378 magnae audaciae) audaciae magnae D. 378 inter Troas om C. 379 solus om C; sescentos) secentos C. 380 persequeretur)persequitur H. 382 Corineo) C. E. 383 invadit) invadunt D. 385-386 clamore — advenerant om DEH. 386 arbitrantes for arbitantes in C. Liber Trivms 39 et campum deserere festinant, quos Troes animosi ferientes usque inse- quuntur. Patrata igitur victoria, Brutus, receptui lituum sonans, reverti et coadunari ad castra 11 facit suos, decernitque cum eis naves repetere, ne E105 iterum hostes, conglobati et pluriores prioribus effecti, sustinere eos nequi- 390 rent, sed magis periclitarentur. Contione itaque facta, classem repetunt et de praeda diversarum divitiarum earn replent. Prosperis itaque ventis, diis faventibus terram divinitus promissam petunt et in portu Dertae fluminis, qui Totonensium 11 dicitur, applicant. D 41 22. Insulae huic tune Albion nomen erat, quae a nemine, exceptis paucis 395 <'-l6 gigantibus inhabitabatur. Amoeno igitur situ locorum et copia piscosorum fluminum nemoribusque praeelecta, affectum habitandi Bruto 11 sociisque C19V eius inferebat. Diffusi itaque Troes per patriam gigantes reperiunt, quos statim ad cavernas montium fugant. Quadam autem die, dum in eodem portu diis libamina ex more solvunt et, victimis caesis, festivum diem cele- 4°° brant, supervenit Geomagog gigas cum aliis viginti gigantibus, il || los a Hjr sacrificio incepto disturbant et quosdam de Bruti sociis lapidibus et contis obruerunt. At Troes, undique circumfluentes, omnes interf ecerunt, praeter solum Geomagog. Hunc ergo Brutus vivum servari praecepit, volens videre luctam inter ipsum et Corineum. Corineus haec audiens de monti- 4°5 bus accurrit et videns gigantem ad luctandum provocat. Inito denique certamine, hinc stat Corineus tunica succinctus, hinc stat gigas ad luctam paratus et exsertis bracchiis, alter in alterum tendens, dorsa vinculis brac- chiorum adnectunt, crebris flatibus auras vexantes. Nee mora, Geomagog, 400 ex more (passim): cf. Ruth 2.15; 1 Reg. 20.5: ex more; also Ovid, Met. 14.156 and Vergil, Aen. 5.244, 8.186. 408 exsertis bracchiis: cf. Statius, AMI. 1.346: umeros exsertaque bracchia; also 1.769; Theb. 4.235: exserti ingentes umeros. 408-409 vinculis brachiorum: cf. Gen. 49.24: vincula brachiorum; bracchiorum — vexantes: cf. Vergil, Aen. 5.376-377: ostenditque umeros latos alternaque iactat/bracchia protendens et verberat ictibus auras. 387 ferientes om H; usque) usquequaque H. 389 coadunari corr. mi ex coadnari E; decernitque)discernitque C; decrevitque E; cum eis om DE. 390 effecti) effecti essent DE. 391 facta) peracta H. 392 de)dum E; itaque)denique DEH; diis om D. 393 Dertae)Derce C. 394 Totonensium)Totenesium E; dicitur)appellatur DE. 395 Albion)Albyon H; nomen after tune H; erat om H; but there is space left for it. 396 inhabitabatur) inhabitabantur C. 396-398 Amoeno — inferebat om DEH. 398 Troes after patriam H. 400 portu) portu navium H; celebrant) celebrarent H. 401 Geomagog) Goemagog DEH; aliis) alii C. 402 disturbant) disturbans DEH; contis) concis C; conchis H. 403 circumfluentes) confluentes DEH. 404 Geomagog) Goemagog DEH; ergo)enim DE; servari) servare DE; reservari H. 405 haec) ergo DE; vero H. 405-406 de montibus — videns) cucurrit vidensque C. 406 denique )deinde EH; inde in text D; in marg. mr. deinde. 407 hinc[2] hie E; gigas)gigans C. 408 et om H; tendens)ostendens C; vinculis)vinclis CDE. 409 adnectunt) annectens, followed by an erasure of three letters; tens in ras. H; Geomagog) Goemagog DEH. 40 Historia Regum Britanniae 410 Corineum totis viribus astringens, pectore pectus illius illisit fortiter, tribus Corineo fractis costis. Mox ille, in iram accensus, vires renovat et toto conamine amplexatus ipsum in umeris impositum et, quantum velocitas prae pondere sinebat, ad proxima litora cucurrit. Denique summitatem ex- celsae rupis nactus, excussit se et praedictum letabile monstrum infra mare 415 proiecit. At ille, per abrupta silicum ruens, in frusta dilaceratus, exspiravit fluctusque sanguine maculavit. Locus ergo ille ex casu ipsius nomen sortitus est usque in praesentem diem Saltus Geomagog. Hinc Troes agros in- C zor cipiunt 11 colere, domos aedificare, ut in brevi tempore terram diu inhabi- tatam censeres. Postea Brutus de nomine suo insulam Britanniam appellat 42° sociosque suos Britones: unde postmodum loquela gentis, quae prius Tro- iana nuncupabatur, dicta est Britannica. Corineus quoque ad Occidentem portionem regni sortitus est: ab appellatione nominis sui Coreneam vocat, quae nunc vel a cornu Britanniae, — quia ceu cornu ea pars terrae in mari producta est, — vel per corruptionem praedicti nominis, Cornubia appella- 4*5 tur. LIBER SECUNDUS 411 in — accensus: cf. Lucan 3.133—134: victor in iram . . . accensus. 411-412 toto conamine (passim): cf. Ovid, Met. 3.60: magno conamine; Statius, Theb. 5.558: ingenti conamine. 412 in — impositum: cf. Jud. 16.3: impositasque humeris suis. 415-416 per abrupta — maculavit: cf. Ovid, Met. 1.719: et maculat praeruptam san- guine rupem. 416 sanguine maculavit: cf. Ovid, Met. 7.315: maculavit sanguine. 417 usque — diem: cf. Gen. 26.33: usque in praesentem diem. 410 Corineum om H; illisit) laesit DE; allisit H. 411 accensus) accenssus C; vires renovat)revocat vires H; renovat)revocat DE. 412-415 ipsum in umeris — proiecit) de litore proximo super rupes excussit DE; de litore . . . proiecit H. 412 impositum)amplexatum impositum (del. m,) C. 415 abrupta) abruta C; frusta)frustra CE. 416 maculavit)commaculavit H; ipsius)illius DEH; nomen after ille H. 417 in)ad DE; Saltus Geomagog om DEH. 418-419 inhabitatam)habitatam D; inhabitatam habitabilcm H. 420 Britones) Britannos DEH. 421 est Britannica) brittannica est H. 422 est om DEH; Coreneam) Corineiam DE; Corneam H. 423-424 in mari producta est)producta est in mari DE. 424 After appellatur in red ink: Explicit liber primus. Incipit secundus. De acdificatione Lundon(iarum) H. 1 tandem) tamen C. 2 aedificandam) aedificandum E; Tamensem)Thamensem D; Thamense EH. 4 vocavit) vocat CH. Liber Secundus 41 corruptlonem vocabuli Trinovantum dicta est. Condita itaque civitate 5<'-l8> munivit earn civibus convicturis deditque legem qua pacifice tractarentur. Regnabant tune in Troia filii Hectoris, expulsis Antenoris reliquiis. Prae- erat in Iudaea Hely sacerdos et Archa Testamenti capta erat a Philisteis. Regnabat in Italia Silvius Aeneas, Aeneae filius, avunculus Bruti, Latinorum tertius. 10 2. Cognoverat autem Brutus Innogen, uxorem suam 11 et ex ea genuit tres <*.i) H7V filios, quorum nomina erant Locrinus, Albanactus, Kamber. Mortuo au- tem Bruto, vicesimo quarto anno adventus sui in Britanniam, sepelierunt eum filii sui infra urbem quam condiderat et diviserunt regnum Britanniae inter se et habuit quisque partem suam. Locrinus, qui et primogenitus, '5 sortitus est earn partem quae 11 postea, de nomine suo, appellata est Loegria. C 20V Kamber autem partem illam quae est ultra Sabrinum flumen, quae nunc dicitur Wallia, sed de nomine suo prius Kambria || nomen retinuit. Unde adhuc gens ilia lingua Britannica sese Kembre appellat. Albanactus iunior possedit partem quae de nomine suo Albania dicta est, sed nunc Scocia 20 appellatur. Illis deinde concordi pace inter se regnantibus, applicuit Hum- ber, rex Hunnorum, in Albaniam et, commisso proelio cum Albanacto, in- terfecit eum et maximam gentis suae partem; ceteri vero ad Locrinum diffugerunt. Locrinus igitur, audito rumore, indoluit, accitoque fratre <*•*) suo Kambro, cum magno exercitu perrexit vindicare fratrem suum. Rex 2s autem Hunnorum eis obvius fuit circa Humbrum fluvium et, congressu facto, compulsus est rex Hunnorum cum suis fugam arripere quousque in flumen fuic praecipitatus et nomen suum flumini reliquit. Locrinus itaque et 11 Cognoverat—suam: cf. Gen. 4.17: Cognovit autem Cain uxorem suam. 24 accitoque fratre: cf. Esther 4.5: Accitoque Athach. 5 Trinovantum after dicta est DE; itaque)ergo DEH. 6 munivit corr. mt ex muniit D; convicturis) iure curiae victuris E; iure victuris DH. 7 tune om C. 8 Testamenti corr. per ras. ex testamentis C. 9 Italia) Ytalia CDEH; Silvius om H; Aeneae) Anchisae H. 10 After tertius: De divisione Angliae et Walliae et Scoriae H. On bottom of p. 106, nit: Explicit liber primus E. 11 Cognoverat) Ognoverat (no initial; c indicated in marg.) E; Cognovit C. 12 erant om C. 13 anno after sui DE. 14 infra)in britan fra niam terra (del. rrtt) C. 15 habuit) accepit H; quisque) unusquisque H; qui et primogenitus om C. 16 appellata) dicta DE; Loegria)Leogria E. 17 flumen) fluvium E. 18 dicitur Wallia) Guuallia dicitur E; Gualia dicitur DH; prius om H; Kambria)Cambria D. 19 ilia om H; Kembre)Cambra D; Kambra E; Kambro H; appellat) appellant C. 20 partem) partem suam DE; Albania) Albanica C; Scocia) Scothia D. 21 inter se om C; regnantibus) )viventibus H. 21-22 Humber, rex)rex Humber rex H. 22 Hunnorum) Hunorum DEH. 22-23 interfecit — partem)magnam gentis suae partem occidit C. 23 maximam)magnam H; vero) autem H. 24 accitoque) ascitoque DH. 25 suo om DE. 26 Hunnorum) Hunorum DEH (same for line 27). 28 fuit praecipitatus)praecipitatus est DEH; flumini)flumen C. 42 Historia Regum Britanniae Kamber, potiti victoria, naves hostium petunt, spolia diripiunt et sociis 30 largiuntur. Tres puellas ibidem mirae pulchritudinis invenerunt, quarum una fuit filia regis Germaniae, quam praedictus Humber cum ceteris rapuerat, dum patriam vastaret. Erat autem nomen illius Estrildis et tantae pulchritudinis fuit quod nulla ei in pulchritudine comparari posset. Can- dorem carnis eius nee inclitum ebur, nee nix recenter cadens, nee lilia •35 E107 ulla vincebant. Amore itaque illius captus Locrinus 11 iussit earn sibi ser- vari, ut in uxorem duceret. Quod cum Corineo compertum esset, indig- natus est, quoniam Locrinus pactus ei fuerat sese filiam ipsius ducturum. C*ir Adiit ergo regem et bipennem || in dextra manu librans, taliter ilium allo- *2'3' cutus est iratus: "Haeccine rependis mihi, Locrine, ob tot vulnera quae in 4° obsequio patris tui perpessus sum, dum proelia cum ignotis committeret gentibus, ut, filia mea postposita, barbaram praeponeres? Non impune feres, dum vigor huic dextrae superfuerit, quae tot gigantibus per Tyr- rhena litora causa mortis exstitit." Hoc autem iterum iterumque replicans, librabat bipennem quasi regem percussurus, cum inter utrumque inter- 45 posuerunt se amici. Sedato vero Corineo, Locrinum quod pepigerat sic H8r laudaverunt exsequi, ac si coegissent.|| (14) 3. Duxit itaque Corinei filiam Locrinus, Gwendolenam nomine, nee tamen Estrildis amoris oblitus est, sed, facto infra urbem Trinovantum sub- terraneo, inclusit earn ac familiaribus suis servandam tradidit ibique fur- 50 tivam Venerem agens septem annis earn frequentavit. Quotienscumque 33—35 Candorem — vincebant: cf. Claudian, Carm. Min. 25 (30-3O.125-126: matura tumescit/virginitas superatque nives ac lilia candor; perhaps also Vergil, Aen. 12.84: qui candore nives anteirent. 35 Amore . . . captus: cf. Ovid, Met. 6.465, 8435; Sallust, B.C. 15.2; Vergil, Aen. 12.392: captus amore. 41 Non impune: cf. Lucan 8.493, 49^: Non impune. 41-42 Non — feres: cf. Ovid, Met. 11.207, 12.265, 14.383: non impune feres. 48 amoris oblitus: cf. Vergil, Aen. 5.334: oblitus amorum. 49-50 furtivam Venerem: see . Hist. 1.66. 30 ibidem)ibi D; invenerunt)inveniunt C. 31 fuit) fuerat H. 32 autem om DEH. 33 fuiOerat DE; nulla ei)ei nulla D; ei om C. 33-35 Candorem—vincebant om DEH. 35 itaque om C; illius) ipsius D; eiusdem E; iussit) praecepit DEH. 36 Quod)Et E. 36-37 indignatus est om C. 37 fuerat) antea fuerat DEH. 38 ergo om C; dextra) dextera H; om C; ilium) eum D. 39 ob tot) hoc ob C. 41 praeponeres) praeponens C; sibi praeponeres H. 42 dextrae superfuerit) inerit dextrae DEH. 42-43 per Tyrrhena litora om DEH; Tyrrhena for Tirrena in C. 43 Hoc)Haec E; iterumque om C. 44 regem om DEH; inter utrumque) utroque DE. 44-45 inter— amici)utrorum sese interposuerunt amici H; interposuerunt se)se interposuerunt DE. 45 Locrinum) Locrinum regem DEH; sic om DEH. 46 laudaverunt exsequi) exequi lauda- verunt DEH. 47 Locrinus)Locf E; Gwendolenam nomine)nomine Guendoloenam DEH. 48 tamen) tune DE; Estrildis) Estrildidis DE; Estrildae H; amoris) amorem DE; infra) intra CH. 49 familiaribus suis servandam) servandam familiaribus suis H. Liber Secundus 43 igitur adibat illam, fingebat se velle occulta libamina diis suis offerre. In- terea gravida facta est Estrildis ediditque filiam mirae pulchritudinis, quam vocavit Habren. Gravida etiam facta est Gwendolena genuitque filium cui impositum est nomen Madam. Hie, Corineo, avo suo, traditus est ad nutriendum, cuius doctrinam et mores exsecutus est. 55 4. Subsequente deinde tempore, defuncto Corineo, deseruit Locrinus (2.5) Gwendolenam et Estrildem in reginam sublimavit. Indignata igitur Gwen- dolena secessit in partes Cornubiae collectaque totius patriae iuventute coepit Locrinum inquietare. Consertoque tandem utrorumque exercitu, commiserunt proelium iuxta flumen Sturam ibique Locrinus || ictu sagittae 60C21V occubuit. Mortuo itaque Locrino, Gwendolena suscepit regni gubernacula, paterna furens insania. Iubet deinde Estrildem et filiam eius praecipitari in fluvium Sabrinae fecitque edictum ut flumen nomine puellae vocaretur in posterum, tantum honoris tribuens pro eo quod earn genuerat Locrinus, vir suus. Unde usque in hodiernum diem vocatum est flumen Sabrina, a 65 nomine Habren puellae per corruptionem. Regnavit deinde Gwendolena <2-6> quindecim annis, cum Locrinus 11 antea secum decem regnasset annis. Et D jr cum vidisset Aladan, filium suum, aetate adultum, sceptro regni eum insignivit, contenta regione Cornubiae, dum viveret. Tune Sa 11 muel E108 propheta regnabat in Iudaea et Silvius Aeneas adhuc vivebat et Homerus 70 clarus habebatur rhetor et poeta. 5. Insignitus igitur Madan regno, duxit uxorem et ex ea genuit duos filios Mempritium et Alalin et regnum cum pace quadraginta annis tenuit. Quo defuncto, discordia orta est inter praedictos fratres propter regnum, 58 secessit in partes: cf. Matth. 2.22: secessit in partes. 65 usque — diem (passim): cf. 1 Reg. 5.5: usque in hodiernum diem; also Matth. 27.8; Act. 51 offerre) reddere H. 53 Gwendolena) Guendoloena DEH. 54 Madam) Aladdan DE; Madan H; ad om H. 54-55 ad nutriendum) nutriendus DE. 56 Locrinus) Locr E; om H. 57 Gwendolenam) Guendol' DE; Guendoloenam H; Estril- dem) Estrildidem DE; sublimavit) sullimavit H; igitutyergo DEH. 57-58 Gwendolena) Guendol' DE; Guendoloena H. 59 Locrinum) Locr E; tandem om DE; utrorumque) utrinque H. 60 Sturam)Sturen C; ictu sagittae preceded in C by ictus sagittae (del. m,). 61 Gwendo- lena) Guendol' DE; Guendoloena H; suscepit) accepit C. 62 Estrildem) Estrildidem DE. 63 fluvium) flumen DE; flumen om DE. 64 Locrinus) Locr E. 65 vocatum) appelktum DEH. 66 Habren puellae) puellae Habren DE; corruptionem) corruptionem autem vocabuli Sabrina nunc appellatur C; Gwendolena) Guendoloena DEH. 67 Locrinus) Locrino autem D; Loci E; secum om DE. 68 Madan) Maddan DE. 68-69 eum insignivit) insignivit eum DEH. 69 Cornubiae om H. 70 et Silvius) Silvius C. 70-71 et Silvius — poeta) et Homerus clarus habebatur et Silvius Aeneas adhuc vivebat E. 71 rhetor et poeta om DH. 72 igitur) ergo DE; Madan) Maddan DE; regno om H; regno, duxit uxorem) uxore DE; et om DE; ex ea genuit) genuit ex ea E. 73 Mempritium)Menpricium CD; Menbricium H; Malin)Maucium C; Malim DH; et reg- num) regnumque H; tenuit) retinuit H. 74 discordia after fratres E; praedictos omitted in text; added in marg. m, E; fratres) ipsos fratres E; discordia — fratres) orta est inter fratres praedictos discordia D. 44 Historia Regum Britanniae 75 quia uterque totum possidere volebat. Mempritius ergo Malin, fratrem suum, in dolo simulata pace colloquio postulans, inter proloquendum ipsum interemit solusque regni monarchiam adeptus in tantam tyrannidem ex- arsit ut quemque fere nobilissimum interficeret. Sed et totam progeniem suam exosus, quemcumque in regni successione suspectum habebat, aut 80 H 8v vi aut dolo perime 11 bat. Relicta etiam propria coniuge, ex qua inclitum CUT iuvenem Ebraucum genuerat, sese Sodomitico 11 operi (pro nefas!) sub- didit. Tandem vicesimo regni sui anno, dum venatum iret, a sociis avulsus in quandam convallem, a multitudine rabiosorum luporum dilaceratus in- teriit. Tune Saul regnabat in Iudaea et Eristenus in Lacedaemonia. 85 (2.7) 6. Defuncto itaque Mempritio, Ebraucus filius suus, vir magnae staturae et mirae fortitudinis, regimen Britanniae suscepit et triginta annis rexit. Hie primus post Brutum classem direxit in partes Galliae provinciasque mari proximas caede virorum et praedationibus affecit, ditatusque auri argentique copia ac spoliis diversis in Britanniam reversus est. Deinde trans 90 Humbrum condidit civitatem, quam de nomine suo vocavit Kaerebrauc, id est civitatem Ebrauci. Aedificavit et aliam civitatem Alclud nomine, versus Albaniam et oppidum montis Agned, quod nunc Castellum Puel- larum dicitur et Montem Dolorosum. Et tune David rex regnabat in Iudaea et Silvius Latinus in Italia et Gad et Nathan et Asaph in Israel 95 prophetabant. 76 simulata pace: cf. 2 Macb. 5.25: pacem simulans. 81 pro nefas: cf. Seneca, Agatn. 35: pro nefas! 88 caede virorum: cf. Vergil, Aen. 11.634: caede virorum. 75 Mempritius) Menpritius D; Menbricius H; Malin) Mausium C; Malim H. 76 colloquio)colloqium C; ipsum)eum D. 77 interemit)interfecit DEH. 79 quemcumque)et quemquam quern D; cum quemquam quern E; suspectum after quem- cumque H. 80 etiam)igitur C. 81 Ebraucum)Eubraucum DE; Sodomitico)sodomatico E; pro)proth C; proh DEH. 84 Saul after Iudaea H; EristenusJEricteus DE; Eristeus H; Lacedaemonia) Lacedemona DE; facing Lacedemona, in marg. m,\ sub quo militavit Hercules D. 85 Mempritio)Mepritio C; Menbricio H; Ebraucus)Eubraucus DE; Ebrauchus H; suus) eius D. 86 regimen) regnum E; triginta) LX DEH; rexit) erexit E. 87 direxit after Galliae DEH. 88 et om C; affecit om C; ditatusque) ditatus C. 89 argentique) et argenti DH; ac spoliis) spoliisque DEH. 90 vocavit om H; Kaerebrauc) Kaer ebrauch, ivith ss appellavit m§ H. 91 civitatem)civitas H; Ebrauci)Eubrauci D; Alclud)Alelud E; nomine om C. 93 Montem Dolorosum)Mons Dolorosus H. 94 Latinus)Latinis H; Italia)Ytalia CDEH; et Nathan)Nathan DEH; Asaph)Aseph C. 95 prophetabant)prophetabat C. 96 autem) quoque DEH; viginti coniugibus) IX coniugibus DE; necnon om DE. 97 nomina omitted in text; added above eius m, H. 97-98 Margadud)Marcadud E; Margad H. 98 Sigillius)Sisillius DEH; Regin)Reghin DE; Balduc)Blandiud DE; Bladud H; Bodlaon) Bodloan DEH; Kyngar) Kinear DE; Kincar H. Liber Secundus ' 45 Gaul; Dardan; Eldad; Iuor; Cangu; Hector; Kerin; Rud; Assarach; Buel. Nomina autem filiarum: Gloigin; Inogin; Oridas; Gwenlliant; Guaurdid; 100 Agharad; Guendolet; Tanguistil; Gorgon; Median; Methael; Ourar; May- lur; Kambreda; Ragau; Gad; Eruli; Nest; 11 Chem; Stadud; Gladus; Ebreon; E109 Rugan; Abalalc; Agnes; Galaes (omnium pulcherrima); || Edra; Anor; Cuv Stadralis; Egron. Has omnes direxit pater in Italiam ad Silvium Albam, qui post Silvium Latinum regnabat, fueruntque ibi maritatae nobilibus Tro- '°5 ianis, quorum cubilia Latinae et Sabinae diffugiebant. At filii, duce Assa- raco fratre, duxerunt classem in Germaniam et auxilio Albae Silvii usi, subiugato populo adepti sunt regnum. Brutus autem cognomento Viride <*-9> Scutum cum patre remansit regnique gubernacula post ilium adeptus, duodecim annis regnavit. no 8. Huic successit Leil, filius suus, pacis amator et aequitatis, qui urbem construxit de nomine suo Kaerleil, in aquilonari parte Britanniae. Vixit autem Leil 11 post sumptum regnum viginti quinque annis, sed regnum in D $v fine te 11 pide rexit. Quocirca civilis discordia in regno orta est. Post hunc Hgt regnavit filius suus Ruhudibrias triginta novem annis. Iste populum a «5 civili discidio in concordiam revocavit condiditque Kaerkeint, id est Can- tuariam civitatem et Kaerweint, id est Wintoniam atque oppidum montis Paladur, quod nunc Sceptonia dicitur. Ibi tune, ut dicitur, aquila locuta est, dum murus fabricaretur, cuius sermones, si veros esse putarem, sicut cetera memoriae dare non diffugerem. Tune Salamon coepit aedificare «o 99 Iuor)Luor DE. 100 Inogin) Innogen DE; Innogin H; Gwenlliant) Guenlian DEH; Guardid)Guanardid DE; Guardit H. 101 Agharad)Angarat DE; Angarad H; Guendolet) Guenlodee DEH; TanguistiDTangustel DEH; Median)Methlan H; MethaeDMethabel DE; Ourar) Durar DE. 101-102 Maylur) Melure DE; Mailure H. 102 Ragau)Ragan H; Eruli) Echub DE; Ecub H; Chem; Stadud) Cheimstadud C; Kein; Statud D; Chein; Stadud H; Gladus) Gladius DE; Ebreon) Ebrem DEH. IOJ Rugan) Blangan DEH; Abalalc) Aballac DEH; Agnes) Angues H; Galaes) Galahes H. 104 Stadralis)Stahalt H; Egron)Edron DE; pater om DE; Italiam)Ytaliam C; Silvium) Silvinum D; Silvium Albam om H. 105 qui post om H; Silvium)Silvinum D; regnabat om H. 105-106 fueruntque — diffugie- bant om H. 106 Latinae et Sabinae) Sabinae et Latinae DE. 107 Albae Silvii) Silvii Albae DE; Silvii om H. 108 regnum) regimen C; cognomento after Scutum (109) DE. 109 regnique)regni D. no duodecim)XXII H. 112 construxit) constituit DEH; de om C; Kaerleil) Kairleil E; aquilonari) acquilonari C; aquilonali DEH. 113 autem) quoque DE; om H; regnum after fine (114) DE. 114 in regno om C; after est DE. 115 filius suus om C; Ruhudibrias)Rudhudibras DEH; in marg. mt: Runhirwras D; Iste) Ipse D. 116 Kaerkeint) Kaerkein DH; Kaerkem E. 117 civitatem)urbem H; Kaerweint)Kaerguent DE (with ss Kaerwent m, D); Kaergueint H; Wintoniam)Guentoniam DEH (with ss Wintoniam m, D); atque) et DE. j 18 Sceptonia)Sephtonia E; Scephtonia in text D; in marg. mt: Sceptesburch; Scehptonia H; Ibi)Ibique E. 119 fabricaretur)aedificaretur H. 119-120 cuius sermones — diffugerem om DEH. 120 Salamon) Salomon DEH. 46 ' Historia Regum Britanniae templum Domini in Ierusalem et Aggeus et Amos, leu et Ioel et Zacarias prophetabant. Et tune Silvius Epitus patri Albae in Italia successit. (2.io> 9. Successit deinde Bladud, filius Rudhudibrae, rexitque regnum paci- C 23r fice viginti annis. Hie aedificavit urbem Kaerbadum, quae nunc 11 Bado 12 j nuncupatur, fecitque ibidem balnea calida ad usus mortalium apta. Qui- bus praefecit numen Minervae, in cuius aede inextinguibiles posuit ignes, qui numquam deficiunt in favillas, sed ex quo tabescere incipiunt in saxeos globos ferventes vertuntur, quod per nigromanticam artem addidicit facere: adeo enim ingeniosus fuit. Alulta etiam alia praestigia fecit et per totum 130 regnum Britanniae docuit fieri et ad ultimum, ceu Daedalus, alis sibi factis, per aera volare praesumpsit, unde summo infortunio lapsus cecidit super templum Apollinis, infra urbem Trinovantum, membrisque fractis misera- biliter exspiravit. <2.n) 10. Quo defuncto, Lleir, filius eiusdem, in regem erigitur, qui sexaginta 135 annis regnum viriliter rexit. Aedificavit autem super flumen Soram civi- tatem, de nomine eius dictam Kaerllir; saxonice vero Leicestre nuncupatur. E110 Huic natae sunt 11 tres filiae, denegata masculini sexus prole. Nomina earum Gorenilla, Ragau, Cordeilla. Pater eas paterno amore, sed magis iuniorem Cordeillam diligebat. Cumque in senectutem vergere coepisset, cogitavit »4° regnum suum ipsis dividere et cum parte regni maritis copulare. Sed, ut sciret, quae illarum parte regni potiore dignior esset, interrogationibus 125-127 Quibus — favillas: cf. Lev. 6.13: Ignis est iste perpetuus, qui numquam deficiet in altari; Solinus, Pol. 22: Quibus fontibus praesul est Minervae numen, in cuius aede perpetui ignes numquam canescunt in favillas, sed, ubi ignis tabuit, vertit in globos saxeos. 135 aedificavit—civitatem: cf. Jos. 19.50: et aedificavit civitatem. 139 in — vergere: i cf. Statius, Theb. 1.391: in senium vergens. 121 Domini om C; Ierusalem) Hierusalem H; after Ierusalem omission mark; in marg. m,\ (et tune) Capis filius Epiti in Ytalia regnabat et regina Saba venit audire sapientiam eius D; et Amos) Amos DE; Ieu)Leu CDE; et Abbacuc H; IoeDJohel DEH; Zacarias) Azarias DE; Zacharias H. 122 Epitus)Egipti C; Egypti E; with ss Epitus tin D; Epyti filius H; Italia)Ytaliam C; Ytalia D. 124 Kaerbadum)Kaerbaelum DE; in marg. m,: Kayrbadum D; Bado)Bada DE; Bathonia H. 125 ibidem)ibi DE; balnea calida)calida balnea DEH; apta om DEH. 126 aede) sedetf. 128 quod)id est quod C; nigromanticam corr. mt ex nigromantiam C; nigromantiam DEH; addidicit) addidit H. 120 enim om CEH; etiam om C; etiam alia)et alia E; quidem et alia H; praestigia) presagia C. 129-130 et per — docuit fieri om DEH. 131 summo) suppremo H. 132 Apollinis) Appollinis C; fractis)confractis H; miserabiliter) mirabiliter DE; facing exspiravit in marg. m, (line 133): Tune propheta oravit ne plueret super terram annos tres et menses sex D. 134 Lleir)Leir DEH. 135 rexit)rexit et H; autem om H; flumen)fluvium DE; Soram) Coram C; Suram H. 136 eius)eiusdem C; Kaerllir)Kaerleir DEH; LeicestreJLeircestria E; Leircestra DH. 138 Gorenilla) Goronilla E; Gonorilla DH; Ragau) Regau H; amore) amore amavit DE; iuniorem om C; iuniorem )minorem H. 139 senectutem) senectute DE. Liber Secundus 47 suis singulas temptavit, scilicet quae magis ilium diligeret. Interroganti igitur, Gorenilla, quae maior natu erat, numina caeli testata est se ipsum magis diligere quam vitam suam. Cui pater: "Quoniam senectutem meam tuae vitae praeposuisti, te, carissimam filiam maritabo iuveni quemcumque 145 elegeris in regno meo, cum tertia parte regni mei." 11 Deinde Ragau, secunda, c 23V exemplo sororis suae benivolentiam patris captans, hire iurando || respondit se super omnes creaturas eum diligere. Credulus ergo pater, eadem digni- tate qua primogenitam cum tertia parte regni maritare spopondit. At Cor- deilla iunior, cum intellexisset sororum adulationibus acquievisse eum, 150 temptare cupiens patrem, respondit: "Est uspiam, pater mi, filia quae patrem suum plus quam patrem praesumat diligere? Non credo etiam ullam esse quae hoc fateri audeat, nisi iocosis verbis veritatem celare nitatur. Nempe ego semper te dilexi ut patrem et adhuc a proposito non desisto. Et si a me amplius extorquere vis, audi amoris certitudinem quern tecum habeo 155 et interrogationibus tuis finem impone. Etenim quantum habes, tantum vales, tantumque te diligo." Porro pater ratus earn ex iracundia aut derisi- one tale responsum dedisse, indignans stomachando, ait: "Quoniam sic patris senectutuem sprevisti, ut vel eo amore quo me sorores tuae diligunt dedignata es respondere, ego in tantum te dedignabor ut in regno meo 160 partem cum sororibus tuis non ha 11 bebis. Quippe cum te plus quam D 61 ceteras hucusque dilexerim, tu me minus quam ceterae diligere fateris." Nee mora, consilio procerum suorum praedictas puellas dedit, unam duci Cornubiae et alteram regi Albaniae, quibus post decessum suum totam 143 numina — testata est: cf. Seneca, Troad. 28: Testor deorum numen; Vergil, Aen. 2.154- 155: vestrum/testor numen; 12.201: numina testor. 143-144 se — suam: cf. 1 Reg. 18.3: diligebat enim eum quasi animam suam; also 1 Reg. 20.17. 156 finem impone: cf. Vergil, Aen. 2.619: finemque impone. 156-157 quantum — diligo: see Remarks pp. 513-518. 142 diligeret) diligebat DE. 142-143 Interroganti igitur) Interrogans autem C. 143 Gorenilla) Gorenillam C; Goronilla E; Gonorilla DH; quae om DEH; erat om DEH; se ipsum)ipsum se DEH. 145 tuae vitae)vitae tuae DEH; carissimam)karissimam CDE; filiam) filiam meam DE. 146 elegeris)eligeris C; mei om DEH; Ragau)Regau H. 147 respondit)re iurando respondit (del. mi) H. 148 omnes creaturas)creaturas omnes DE; eum om E. 149 qua)qua et D; spopondit) spospondit DE. 150 iunior after intellexisset E; sororum)sorores H; eum om DEH. 152-153 Non credo — nitatur om DEH. 154 semper te)te semper DE; a[2])ex H. 155 am- plius om E; amoris certitudinem) amorem certitudinis H; quern) quam C. 156 im- pone)pone E. 156-157 quantum — vales)tantum vales, quantum habes H. 157 tantumque)tantum C; ratus eam)iratus C; iratus putans DE. 158 tale) taliter CH; responsum dedisse) dedisse responsum DE; sic om C. 160 in tantum — dedignabor) dedignabor in tantum te DE; dedignabor te in tantum H; ut)quod H. 161 partem before non DEH; tuis)tui E; above habebis: (e)arum(?)largitione m, D; cum om C. 162 fateris) respondisti C. 163 consilio)concilio £; unam)una C. 164 alteram)aliam C. 48 Historia Regum Britanniae 165 regni monarchiam concessit. Contigit interea quod Aganippus, rex Fran- corum, uxore carens, audita fama pulchritudinis Cordeillae, nuntios dirigit ad regem Britonum ut illam sibi connubio copularet. Pater autem, filiae Cl^ responsionum nondum oblitus, ait se earn daturum sibi, ||sed sine dote: duabus enim prioribus regnum suum diviserat. Quod cum Aganippo in- 170E111 timatum esset, a||more virginis inflammatus, remisit iterum ad regem, dicens se satis auri et argenti et terrae possidere, neque dote alia indigere nisi tantummodo puellae nobilis coniugio, de qua postmodum sibi heredes procrearet. Confirmato igitur nuptiali foedere, mittitur Cordeilla ad regem Aganippum et ei in uxorem coniungitur. i75<2.u) 11. Post multum vero temporis, ut Lleir rex, senio affectus, torpere coepit, insurrexerunt in ilium duces, quibus filias praedictas locaverat et abstulerunt ei regnum et regiam potestatem. Concordia tamen inter eos habita, rex Albaniae, Alaglaunus, alter generorum, ilium secum retinuit cum sexaginta militibus, ne inglorius esset propter filiam suam, coniugem 180 eius. Moram autem apud ilium eo faciente, indignata (est) aliquando filia sua Gorgonilla, ob multitudinem militum secum commanentium, quia mi- nistris eiusdem conviciabantur. Maritum suum affata, iussit patrem suum H ior contentum esse debere obsequio 11 triginta militum. Indignatus ille, relicto Maglauno, secessit ad Henuium, ducem Cornubiae, sponsum alterius filiae. l85 Apud quern moratus, infra annum orta est discordia inter utrorumque famulos, unde iussus est a filia pater senex totam familiam deserere, praeter quinque milites, qui ei obsequio satis essent. Porro pater, ultra quam dici potest, tune anxius et tristis, reversus est iterum ad primogenitam, sperans, mutato animo eius, ipsum cum tota familia honorifice velle retinere. At 170 amore — inflammatus: cf. Vergil, Aen. 3.330: magno inflammatus amore. 175 Post — temporis: cf. Exod. 2.23; Matth. 25.19: Post multum vero temporis. 179 ne inglorius esset: cf. Statius, Theb. 4.82: ne . . . inglorius iret. 180 Moram — faciente: cf. Matth. 25.;: Moram autem faciente. 166 Cordeillae om C. 167 ad regem) regi H; connubio) coniugio DEH. 167-168 filiae responsionum nondum)nondum filiae responsionibus H. 168 responsionum) responsionibus DE; daturum) daturam E; sibi om DE; daturum sibi)sibi daturum H. 169 enim)etenim DEH; suum om C; Aganippo)Aganippo regi H. 170 esset)fuisset H; iterum)nuntium C. 171 neque)nec C. 172 tantummodo om DE; nobilis om H; sibi after qua DEH. 175 Lleir)Leir DEH; senio)senio corporis H. 176 ilium) eum DE; praedictas) priores H. 177 tamen) autem DE. 178 Maglaunus)Maglaunius H; generorum)generum C. 179 cum sexaginta)et cum quadraginta H; inglorius)ingloriosus H; suam)eius H; coniu- gem) uxorem H. 180 eius om E; eius)suam H; autem)itaque DEH; ilium)eum H; eo)illo H. 181 Gor- gonilla) Goronilla DEH; commanentium) commorantium DEH. 182 eiusdem) eius H. 184 MagIauno)Mauglaunio H; Henuium)Henninum in text D; in marg. m,: Henuinum; Hemmium (?) or Henninum (?) E; Henuinum H. 186 totam familiam)familiam totam H. 187 milites om CDH; ei)ei in H. 188 tune om C. 189 eius om DEH; ipsum) se DEH. Liber Secundus 49 ilia per numina caeli iuravit quod nullatenus secum commaneret, nisi, 190 relictis omnibus, solo milite contentus esset. Paruit || ille tristis et cum C24V solo milite illi adhaesit. Recordatus || itaque sui honoris pristini et digni- £112 tatis amissae, detestando miseriam ad quam redactus erat, cogitare coepit quod iuniorem filiam expeteret. Aestimans earn pietate posse moveri paterna, transfretavit ad Gallias et in transfretando, cum se tertium infra 195 navem inter principes, qui aderant, conspexisset, memor praeteritorum, ait: "O irrevocabilia seria fatorum, quae solito cursu fixum iter tenditis! Cur, inquam, me ad instabilem felicitatem promovere voluistis, cum maior poena sit ipsam amissam recolere, quam sequentis infelicitatis praesentia urgeri? Magis enim gravat me illius temporis memoria, quo, tot centenis militibus 200 stipatus, moenia urbium diruere et provincias hostium vastare solebam, quam calamitas miseriae meae, quae ipsos, qui iacebant sub pedibus meis, iam debilitatem meam deserere coegit. O irata fortuna! O Cordeilla, filia, quam vera sunt dicta ilia quae quaestionibus meis sapienter respondisti ut, quantum haberem, tantum valerem, tantumque me diligeres! Dum igitur 205 habui quod dare possem, visus fui valere his, qui non mihi sed donis meis applaudebant. Interim dilexerunt me, sed abeuntibus muneribus et ipsi abierunt. Sed qua fronte tamen, filia mea carissima, tuam audebo videre faciem, vel me ipsum tibi praesentare, qui, quasi vilem et abiectam, te deterius et sine dote, quam sorores tuas, inter extraneos locare curavi?" 210 fl 12. Dum ergo haec et his similia in mente volveret, applicuerunt in Galliam et venit Kariciam ubi filia sua carissima erat. Cum || autem veniret C25r 11 ad urbem ubi ipsa tune manebat, erubuit ingredi ad earn solus in paupere D 6v veste, retinensque pedem, per nuntium, qui solus armiger sibi adhaerebat, 190 numina caeli: see Hist. 2.143. 192 Recordatus itaque: cf. Tob. 8.2: Recordatus itaque. 197 iter tenditis: cf. Vergil, Aen. 7.7: tendit iter velis; also 1.656, 6.240. 208-209 Sed qua fronte — abiectam: cf. Terence, Phormio 917: nam quo redibo ore ad earn quam contempserim? See also Latomus 5(1946), 299-301. 211 in mente volveret: cf. Lucan 8.621: haec in pectore volvit; Vergil, Aen. 1.305: Aeneas . . . plurima volvens. Sallust, BJ. 6.2 multa cum animo suo volvebat; Seneca, Ep. 13.13: hoc in animo volve. 192 itaque sui)subinde DEH. 194 filiam) filiam suam H; Aestimans) aestimansque DE. 195-196 cum se — ait) haec apud se memorabat dicens DE; haec apud se cogitans memora- bat H. 197 quae) quo DEH. 198 voluistis)voluisti H. 199 ipsam) ipsa DE; amissam) amissa DE; infelicitatis corr. m, ex felicitatis C. 200-203 Magis enim — deserere coegit om DEH. 203 irata)irrita DE; fortuna)infortunia C; Cordeilla)Chordeilla H. 204 ilia om C. 207 abeuntibus)abientibus H. 208 carissima)karissima CDEH (also for line 212, C). 208-209 videre faciem)faciem videre DEH. 211 his similia) alia C. 212 Galliam) Gallias DEH; Kariciam om C; Kamiam in text D; in marg. m,: Kariciam; Karinam E; filia om E; carissima om DE; filia — erat) erat filia sua//. 213 earn) ipsam D. 50 Histork Regum Britanniae indicavit eius adventum, historiam suae miseriae pandens. Manifestato itaque patris infortunio, contrita est corde et flevit amare celerique consilio usa, tradidit clam nuntio, qui haec sibi indicaverat, auri argentique copiam, praecipiens ut ad aliam civitatem patrem deduceret, ibique se infirmum fingeret ac balneis || et optimis cibis indulgeret et foveret vestibusque meli- «o oribus ornaret. Iussit quoque ut quadraginta milites secum retineret et tune H IOV demum regi Aganippo, viro suo, adventum || suum et causam adventus per (2-'3> internuntios manifestaret. Quo facto atque completo secundum reginae voluntatem, post paucos dies notificato regi eius adventu, venerunt ad eum rex et regina, magna stipati militum caterva atque honorifice ilium 225 susceperunt dederuntque ei potestatem in toto regno suo, donee in pristi- nam dignitatem ipsum restituissent. <2.i4> 13. Interea collecto grandi per totam Galliam exercitu, Cordeilla cum patre in Britanniam transivit, commissoque proelio cum generis, triumpho potitus est atque totius regni dominium adeptus est tribusque annis post 230 imperavit genti Britonum, restituens unumquemque potestati suae. De- functo autem eo in senectute bona, suscepit Cordeilla regni gubernacula, sepelivitque patrem in quodam subterraneo supra fluvium Soram, infra Leicestriam. Erat autem subterraneum illud in honore bifrontis Iani dedi- C25V catum, ubi gens idolatriae data totius anni opera in sollemnitate || eiusdem *35 dei auspicabatur. Nam illuc omnes operarii conveniebant et opera, quae per totum annum acturi erant, illo die ibi recipiebant. (2.15) 14. Mortuo quoque Aganippo rege, Cordeilla regnum Britanniae per 216 contrita — corde: cf. Jer. 23.9: Contritum est cor meum. 224 magna — caterva: cf. Ovid, Met. 3.186: comitum turba stipata; Vergil, Aen. 1497: magna iuvenum stipante caterva; also 2.370 and 4.136 and Gildas, De Excidio 13: magna comitante satellitum caterva; see Hist. 3.104-105. 225 dederuntque — potestatem: cf. 1 Mach. 10.8: dedit ei rex potestatem. 231 in — bona: cf. Gen. 25.8: in senectute bona; also Jud. 8.32. 215 adventum)adventum eius(?) C; suae miseriae)miseriae suae DEH. 216 contrita)contristata H; et)ac DH. 216-217 consilio usa)usa consilio H. 219 After balneis the scribe of E repeated the passage muneribus (207)—balneis (219), which he marked by "Va-cat"; etUl) ac C; vestibusque)vestibus C. 220 Iussit quoque)Iussitque H; quadraginta)sexaginta DE; secum)pariter secum H. 221 regi om DE. 223 voluntatem)praeceptum H; adventu)adventum C; venerunt)veniunt DEH. 225-226 pristinam dignitatem)pristinum statum D; see Hist. 2.299. **<* ipsum)illum DE. 227 exercitu corr. mt ex exercitum C; after grandi H. 228 transivit)transiit DEH; generis)generibus H. 229 totius corr. ex tori by a late hand H; dominium after atque DE; tst(i) om H; tri- busque) Tribus DE. 230 unumquemque)quaecumque C; quemque H; potestati)dignitati E. 232 patrem)patrem suum H; supra fluvium Soram in text D; in marg. m,\ sub fluvio sora; Soram)Sora H. 233 Leicestriam)Leircestram D; Leircestriam EH; Iani om C. 234 gens)gentes D; idolatriae)ydolatre C; sollemnitate)sollempnitate CD; solempnitate EH. 235 auspicabatur for auspicabantur in CDEH; auspiscabantur (del. mt) C. 235-236 Nam illuc — recipiebant om DEH. Liber Secundus 51 quinquennium in bona pace rexit, donee a filiis sororum suarum inquietata, Morgano videlicet et Cunedagio: his enim nominibus insigniti erant. Quo- rum Morganum Mangalius genuerat, Cunedagium Enwinus. Itaque hi, 240 cum post obitum patrum in ducatus eorum successissent, indignati sunt Britanniam femineae potestati subditam esse. Collectis igitur hinc et inde exercitibus, multis proeliis commissis, ad ultimum devicta ab eis et capta, miserias carceris sortita est, ubi ob amissionem regni dolore obducta || sese £114 interemit. 245 15. Exinde partiti sunt iuvenes regnum et pars ea quae est trans Hum- brum cessit Morgano. Alia vero pars regni, quae vergit ad occasum, sub- mittitur Cunedagio. Emenso deinde biennio, accesserunt quibus pertur- batio regni placebat, ad Morganum animumque illius pulsabant, dicentes dedecus et iniustum fore, cum primogenitus esset, totius regni dominium 250 non habere. Cumque sic a pravis hominibus incitatus esset, duxit exercitum per provincias Cunedagii, ferroque et incendio vastare coepit. Orta igitur inter fratres discordia, obvius venit Morgano Cunedagius cum maxima exercitus multitudine, factoque congressu caedes immensa utrimque facta est et Morganus in fugam vertitur. Quern secutus Cunedagius fugientem 255 a provincia in provinciam, tandem intercepit eum in pago Kambriae et, eo interfecto, de nomine suo illi pago usque in hodiernum diem nomen dedit, scilicet Morganwc. 11 Potitus itaque victoria, Cunedagius monarchiam to- C 26r tius regni adeptus, triginta tribus annis gloriose rexit. Tune Isaias et Osee prophetabant et Roma condita est a geminis fratribus, Remo et Romulo 260 undecimo Kalendas Maii, expletis itaque annis ab origine mundi 4347, anno 247 vergit — occasum: cf. Lucan 9.421: vergit in occasus. 249 animum — pulsabant: cf. Cicero, De Div. 2.58(120): dormientium animos . . . pulsari; Lucan 7.128: animi . . . pectora pulsant. 260-262 Roma — 429: cf. Papias, Vocabularium, under Roma (Venice, 1496):. . . Roma post excidium Troiae anno CCCOXXVIII condita est ... Roma ... a Remo et Romulo geminis condita fertur. 238 bona pace)pace bona H. 239 Morgano)Morgauno, (with n Maglauni et Goronillae filio mi) D; Margauno E; Margano H; Cunedagio)Conedagio CH; with ss filio Henvini et Ragau v?t D; Cimedagio E. 239-243 Quorum — exercitibus om DEH. 243 multis)post multis DEH. 246 Exinde)Exin H; iuvenes regnum)regnum iuvenes H; ea)illa H. 246-247 Facing Humbrum in marg. mt: versus Katanesiam D. 247 Morgano) Margauno D; Marganno E; Margano H. 248 Cunedagio)Conedagio H. 248-249 perturbatio regni)regni turbatio DEH. 249 Morganum)Margaunum E; Marganum DH; illius)ipsius DE. 251 Cumque)Et cum C; a pravis )perversis E; a perversis DH; incitatus)excitatus DE. 252 Cunedagii) partemque Conedagii H; ferroque) ferro H; igitur) autem C; ergo E. 253 venit om C; Morgano) Margauno DE; Margano H; Cunedagius) Conedagius H. 254 immensa utrimque) utrinque inmensa H. 255 Morganus) Margaunus DE; Marganus H; Cunedagius)Conedagius H. 258 scilicet Morganwc om DEH; Cunedagius)Conedagius H. 259 Isaias)Ysayas CH; Ysaias E; Osee)Iosue DE; in viarg. «;«(?): Osee D. 260 et Roma)Item Roma E. 261 Maii)May H; expletis — anno om DEH. 52 Hist or ia Re gum Britanniae autem ab excidio Troiae 429, secundum Papiam. Nota ibi de eius funda- toribus quod fuerunt Troiani, secundum Salustium. (2.16) Dyi 16. Postremo, defuncto Cunedagio, successit ei Rivallo, filius eius, || 16; H ur iuvenis fortissimus et prudens, qui regnum cum dili || gentia gubernavit. In tempore eius cecidit pluvia sanguinea per tres dies et muscarum affluentia homines moriebantur. Rivallo successit Gurgustius, filius suus. Cui Sisil- lius; cui Iago, Gurgustii nepos; cui Kimarocus, Sisillii filius; cui Gorbodi- ago. Huic nati sunt duo filii, Ferreus et Porrex, inter quos orta est con- 270 tentio regni, vivente adhuc patre, sed vergente in senium. At Porrex, regni cupiditate accensus, fratrem suum dolo interficere parat. Quod cum illi compertum fuisset, vitatis insidiis transfretavit in Gallias, ususque auxilio Sywardi, regis Francorum, reversus est et cum fratre dimicavit. Pugnanti- bus autem illis, Ferreus interfectus est et omnes sui. Porro mater eorum, 275 nomine Ludon, de morte filii commota, quia artius eum diligebat, in odium et iram adversus fratrem concitata est. Nacta ergo tempus vindicandi, filium aggreditur, somno oppressum, cum ancillis suis et in plurimas sec- C26V tiones dilaceravit. Exinde civilis discordia multo tempore 11 populum afflixit et regnum quinque regibus submissum est, qui sese mutuis cladibus infesta- 280 bant. <2.i7> 17. Succedente tempore, surrexit quidam iuvenis Dumwallo Molin- E115 ticius nomine, filius Clotonis, ducis Cornubiae, || specie et audacia omnes reges Britanniae excellens. Qui, ut patris hereditatem suscepisset, surrexit in Pinnerem, regem Loegriae et, facto congressu, interfecit eum. Deinde 285 convenerunt Rudaricus, rex Kambriae atque Staterius, rex Albaniae, con- firmatoque inter se foedere duxerunt exercitus suos in terram Dumwallonis, 262-263 Nota — Salustium: cf. Sallust, B.C. 6.1: Urbem Romam . . . condidere atque habuere initio Troiani. 270 vergente — senium: cf. Lucan 1.129-130: vergentibus annis / in senium; Statius, Sil. 44.70: vergimur in senium. 277 somno oppressum: tee Hist. 1.182. 262-263 autem — Salustium om DEH. 264 Cunedagio) Conedagio H; Rivallo) Kadwallo C; Riwallo DE. 267 Rivallo)Kadwallo C; Riwall' D; Riuuall' E; Riuuallo H; Gurgustius) Gurgucius C; Gurgustus H; suus) eius DEH. 268 Iago)Yago D; Lago H; Gurgustii)Gurguthii C; Kimarocus)Kimarcus D; Kimmarcus £; Kinmarcus H\ Sisillii filius om C; Sisillii > Sisilli E; filius in text D; in marg. nit: nepos; Gorbodiago)Gorbodugo D. 273 Sywardi)Suhardi DH\ „ .. E. 273-274 Pugnantibus)Pungnantibus C. 274 Ferreus after est H. 275 Ludon)Ydon (Y tampered m,) D; Indon E; Inden H; artius) arctius DH. 276 fratrem)victorem fratrem DE; victorem fratrem suum H; concitata)incitata DEH. 277 somno)sompno CDEH. 277-278 sectiones)seditiones H. 278 dilaceravit)dilacerant H; Exinde corr. mt ex Exin E; civilis) civili(?) C. 281 tempore)ergo tempore D; Dumwallo Molinticius)Dunwallo Alolmutius DE; Dunuuallo Molmitius H. 282 Clotonis) Clotenis DEH. 283-284 surrexit—Loegriae)in Pinnerem regem Loegriae insurrexit H. 284 Pinnerem) Pynnerem D. 285 Rudaricus) Rudaucus DEH. 286 inter se om H; Dumwallonis) Dunwallonis DE; Dunuuallonis H. Liber Secundus 53 omnia depopulantes. Quibus venit obvius Dumwallo cum triginta milibus virorum proeliumque commisit. Ut autem multum diei pugnatum est et adhuc victoria staret utrisque in ambiguo, vocavit Dumwallo ad se sescentos audacissimos iuvenes et armis interemptorum armavit eos. Ipse quoque. 19° proiectis illis quibus armatus erat, fecit similiter. Deinde duxit eos in cater- vas hostium quasi ex ipsis essent. Nactus ergo locum in quo Rudaricus et Staterius erant, commilitonibus dixit ut in ipsos hostes irruerent et fortiter ferirent. Facto itaque impetu, perimuntur duo praedicti reges et plures alii cum illis. At Dumwallo, timens ne a suis opprimeretur, proiectis hos- 295 tium armis et suis resumptis, ad suos revertitur et ruens acriter in hostium catervas victoria potitus est, fugatis partim caesisque partim hostibus 11 Czjr terraque omnis siluit in conspectu eius. Cumque totam Britanniam dominio suo subiugasset, fecit sibi diadema ex auro et regnum in pristinum statum reduxit. Hie leges quae Molmuntinae dicuntur inter Britones statuit, quae 300 usque ad hoc tempus inter Anglos celebrantur. Statuit quoque inter cetera, ut 11 templa deorum et civitates tali dignitate pollerent, ut quicumque H11 v fugitivus sive reus ad ea confugeret, liber ab omni impedimento et securus abiret et ad propria rediret. Decretum est etiam ut in itinere templi et civi- tatis et fori, necnon et culturae aratri, eadem lex haberetur. Cessabant 305 itaque in diebus eius latronum mucrones et raptorum rapinae, nee erat usquam qui violentiam alicui inferret. Hac pace et quiete, cum regnum quadraginta annis administrasset, diem clausit ultimum in urbe Trino- vantum et prope templum Concordiae sepultus est, quod ipse ad 11 con- D 7V firmationem legum construxerat. 310 288 multum diei: cf. Gen. 29.7: multum diei. 298 terraque — conspectu eius: cf. 1 Mach. 1.3: et siluit terra in conspectu eius. 299 in — statum (passim): cf. 2 Par. 24.13: in statum pristinum. 301 usque — tempus: cf. 2 Esdras 1.6: Usque ad quod tempus. 302-303 ut — confugeret: cf. Jos. 20.3: ut confugiat ad eas quicumque animam percusserit nescius. 306 in — eius (passim): cf. 1 Mach. 14.36: Et in diebus eius; also 4 Reg. 23.29, 24.1. 287 Dumwallo)Dunwallo DE; Dunuuallo H. 288 diei)die E. 289 vocavit) sevocavit DEH; Dumwallo) Dunuuallo H; Dumwallo ad se)ad se Dunwallo DE. 290 audacissimos) viros audacissimos DE. 291 fecit after similiter DEH. 291-292 Deinde — ipsis essent om E. 292 in otn DE; in quo)ubi H; Rudaricus) Rudaucus DEH. 293 dixit) ait C; hostes om DEH. 294 praedicti om E. 295 Dumwallo) Dunwallo E; Dunuuallo H. 300 Molmuntinae) Molmitinae H. 302 After cetera omission mark; in marg. m>: ut beams Gildas commemorat D. 304 et ad propria rediret om D. 306 itaque) ergo DEH; eius)illius DE. 307 violentiam) molestiam E; violuntiam H; regnum after annis (308) DEH. 309 est om C. 310 After construxerat: Explicit liber II. Incipit III H; in marg. mt: Incipit liber HI E. 54 Historia Regum Britanniae LIBER TERTIUS <3-«> i. Dumwalloni successerunt filii eius, Belinus et Brennius, qui, cum inter se de regno contenderent, censuerunt proceres terrae regnum hac ratione dividendum ut Belinus in parte sua Loegriam et Kambriam, necnon et Cornubiam possideret. Erat enim primogenitus, poscebatque Troiana con- 5 suetudo ut hereditatis pars dignior ei proveniret; Brennius vero iunior En6 Nordanhumbriam ab Humbro usque ad Catenesiam possideret et || fratri subderetur. Confirmato igitur super his foedere, rexerunt terram cum pace et iustitia per quinquennium. Interea surrexerunt quidam adulatores, men- C 27V dacii fabricatores, Brennium 11 adeuntes et sic aff antes: "Utquid te ignavia 10 occupat qua fratri Belino subiciaris, cum idem pater et mater eademque generis nobilitas te ei parem fecerit? Adde quod in militia praevales, to- tiens expertus vires tuas in duce Morianorum Cheulfo, terra marique Al- banorum provinciam devastante, cui resistere et de regno fugare potuisti. Rumpe ergo foedus quod tibi dedecori est et contra generositatem tuam 15 fecisti et fac, consilio procerum tuorum, ut ducas filiam Elfragi, regis Norweigensium et ipsius auxilio dignitatem amissam recuperes." Ut igitur his et aliis animum iuvenis corruperunt, acquievit consilio eorum et trans- {3.2) iens in Norwegian^ duxit regis filiam. Quod cum fratri nuntiatum esset, indignatus quod sine sui licentia seque inconsulto id egisset, adiit cum ex- 20 ercitu Nordamhumbriam occupavitque comprovincialium civitates et muni- tiones et custodibus suis tradidit custodiendas. Porro Brennius, peracto negotio, cum uxore et magnis copiis Norwegiensium parato navigio redit Britanniam. Rumor enim innotuerat de fratre, quia urbes et munitiones suas armato milite invaserat. Cumque iam in altum aequora sulcaret, Gud- 25 lacus, rex Dacorum, qui ipsum insecutus fuerat, ex insidiis prosiliens, in- 8-9 mendacii fabricatores: cf. Job 134: fabricators mendacii. 24 in altum: cf. Vergil, Aen. 1.34, 3.11 and passim: in altum; aequora sulcaret {passim): cf. Vergil, Aen. 5.158: sulcant vada salsa; 10.197: sulcat maria; Ovid, Ex Fonto 14-35: vastum sulcavimus aequor. 1 Dumwalloni)Vnwalloni {no initial; d indicated in marg.) E: Dunwalloni D; Dun- wallo H; eius) eius duo H. 1-2 inter se de regno) de regno inter se DEH. 3 parte sua)partem suam C. 5 pairs dignior) dignior pars DEH; iunior) minor H. 6 Nord- anhumbriam)Nordamhumbriam D; Nordamhimbriam E; ad om H; Catenesiam) Catinesiam DE; Catanesiam H; possideret)optineret H. 7 his)hoc E. 8 quidam adula- tores) adulatores quidam DEH. 9-10 ignavia occupat) occupat ignavia H. 10 eademque) eadem CH. 11 generis) gentis DE; nobilitas)nobilitate H; parem fecerit) parificet DEH; in om H. 12 Cheulfo)Cheulpho H. 13 devastante)vastante DEH; de)e DEH; regno)regione D. 14 foedus)moras foedus {del. mi) D; dedecori)dedecus H. 15 Elfragi)Elfingii DEH. 16 Norweigensium)Norguegensium D; Norgue gentium E; Norguensium H; igitur om H. 17 corruperunt) corrumperunt C; consilio) consiliis H. 18 Norwegiam)Norguegiam DH; Noruegiam E. 19 seque)se DE; et se H. 19-20 exercitu) consilio C. 20 Nordamhumbriam)Nordanhumbriam H. 22 Norwegiensium) Norguegensium DE; Norguensium H. 24-25 Gudlacus) Guthlacus H. 25 Dacorum)Dachorum H; qui — fuerat om DEH. Liber Tertius $$ vasit classem; nam ultra modum dolens de puella classem et ipse paraverat et exercitum collegerat ipsumque cirissimis velis sequebatur et, dimicans cum Brennio, cepit || forte navem in qua puella fuerat illatisque uncis illam Ct$r inter consocias naves attraxit. Ardebat enim eius amore et duxisset earn uxorem, nisi Brennius praepedisset. Interea ruunt ex ad || verso venti fac- J0Hi2r toque turbine navigium dissipant et in diversa litora compellunt. Rex autem Dacorum, vi tempestatis actus, quinque dierum cursu rabie ventorum pul- sus, applicuit cum puella in Britanniam, nescius quam esset nactus patriam. Captus itaque a pagensibus ductus est ad Belinum regem, qui et ipse super maritima adventum fratris praestolabatur. Erant autem cum nave Gudlaci 35 tres aliae naves, quarum una fuerat ex Brennii navigio lapsa; quorum homi- num relatu rei causa et infortunium patuit Belino. Captus ergo Gudlacus rex cum puella et ceteris qui in navibus erant, custodiae mancipantur. 2. Emensis deinde aliquot diebus, ecce Brennius, resociatis navibus, in <3-3> Albaniam applicuit. Qui, cum audisset || et uxoris retentionem et regni 40 E117 occupationem, misit nuntios fratri ut uxor et regnum restituerentur sibi. Sin autem, testatus est numina caeli, se totam Britanniam, a mari usque ad mare ferro et igne vastaturum. Audiens ergo Belinus negabat plane quod petebat collectoque omni exercitu venit obviam fratri pugnaturus. Brennius quoque, confidens in Norwegiensibus suis et exercitu undecumque 45 collecto, occurrit illi obviam 11 in nemore quod vocatur Calaterium, ubi D 8r congredientes magnam caedem utrimque fecerunt. Concidebant namque ex utraque parte corruentes vulnerati quemadmodum segetes a falcatoribus. || Postremo, praevalentibus Britonibus, diffugerunt Norweigenses vulnerati CzSv ad naves, Belino insequente et stragem magnam peragente. Ceciderunt in 5° 30-31 vend — turbine: cf. Vergil, Aen. 2.416-417: ceu quondam turbine venti/ confligunt; ibid. 9.91: turbine venti; also 1.82-83: venti, velut agmine facto . . . ruunt. 32 rabie ventorum: cf. Ovid, Met. 5.7: ventorum rabies; Statius, Theb. 7.810: ventorum rabiem. 42 testatus — caeli: see Hist. 2.143. 26-27 nam ultra — velis sequebatur om DEH. 28 forte)fortem C. 28-29 illam inter)intra illam C; illam intra EH. 29 consocias)ad socias (corr. mi ex socians) C; Ardebat—amore) Amore enim eius ardebat H\ earn)illam C. 32 vi)in H; tempestatis)tempestate H. 33 applicuit after puella DE; nescius)nesciens DEH. 35 adventum fratris)fratris adventum DEH; autemjenim H; Gudlaci)Guthlaci H. 36 fuerat) fuit H. 37 causa corr. m, ex causam C; patuit extended to margin, but tuit added mi, followed by tamen or fratri in ras. and mt before Belino in the next line D; Belino) Bellino H. 37-38 Gudlacus rex) rex Guthlacus H. 40 retentionem)re retentionem D; regni)regni sui H. 41 uxor)sponsa H; restituerentur sibi)sibi restitueretur H. 42 Sin autem)Si non DE; numina caeli)caeli numina DEH. 43 negabat)negavit H. 44 exercitu)exercitu suo DE; obviam fratri)fratri obviam H; pugnaturus) pungnaturus C. 45 quoque) ergo C; confidens) fidens DEH; Norwegiensi- bus) Norguegensibus DE; Norguensibus H. 46 obviam om H; Calaterium)Calaterinum DE (with ss Kalaterium m> D). 47 caedem om E. 47-48 Concidebant — falcatoribus om DEH. 49 diffugerunt) diffugiunt H; Norweigenses) Norguegenses DE; Norguenses H. 49-50 vulnerati ad naves) ad naves vulnerati DE. 50 Belino) Bellino H; stragem magnam) magnam stragem DE; stragem maximam H; peragente)patrante DEH; Ceciderunt)et ceciderunt H. 56 Historia Regum Britanniae illo conflictu quindecim milia hominum, nee ex residuis ulli superfuerunt qui nisi laesi abscederent. At Brennius, vix unam navim nactus, ut fortuna dedit, Gallicana petivit litora; ceteri quoque, quo casus ducebat, fuga delituerunt. 55<34> 3. Cum ergo victoria Belino cessisset, convocavit regni proceres infra Eboracum, consilio eorum tractaturus, quid de rege Dacorum faceret. Man- daverat namque illi ex carcere quod sese regnumque Daciae sibi submitteret tributumque singulis annis daret, si liber cum arnica sua sineretur abire, pactumque fidei iuramento et obsidibus datis firmaret. Audita ergo huius- 60 cemodi pactione, consilio et assensu baronum, rex Dacorum e carcere solutus, liber cum suis abire permittitur atque in Daciam sospes rediit. (3.5) 4. Rex itaque Belinus, totius Britanniae potitus dominio, leges quas pater adinvenerat confirmavit, stabilem quoque per regnum iustitiam fieri prae- cepit maxime autem ut civitates et viae quae ad civitates ducebant eandem 65 pacem quam Dumwallo statuerat haberent. Sed quia de viis orta est dis- cordia, quia nesciebatur quibus terminis dirRnitae erant, rex, omne am- biguum a lege sua auferre volens, convocavit omnes operarios totius insulae iussitque vias ex lapidibus et caemento fabricari. Unde praecepit unam fieri quae in longitudinem insulam secaret, scilicet quae a Cornubico 7oCz9r mari usque ad Cathenesium || litus in introitu Albaniae, id est ab australi plaga in septentrionem protenderetur. Iussit etiam aliam fieri viam, in latitudinem regni, id est a Menevia urbe, quae super Demeticum mare sita H12V est, usque ad Por 11 turn Hamonis, id est ab Oriente in Occidentem, ut duca- tum praeberet ad urbes infra positas. Alias quoque duas vias ex obliquo 75 terrae construere praecepit ut ex utroque latere accessus ad urbes et muni- 70-71 ab australi plaga: cf. Jos. 18.5: ab australi plaga. 51 ulli)mille EH; mille fuerunt (del. mi) E. 52 nisi laesi)illaesi DEH. 53 dedit) dederat H; petivit litora) litora petivit DEH. 53—54 ceteri — delituerunt om H. 55 ergo)igitur DEH; victoria Belino) Belino victoria H. 56 eorum)illomm DE; Dacorum)Daco EH. 58 sua ont CDE. 59 pactumque)pactumque hoc DE; fidei om H; ergo)igitur DEH. 60 baronum) baronum suorum H. 61 Belinus) Bellinus H; potitus dominio) dominio potitus DEH. 63 adinvenerat corr. nti ex advenerat C; stabilem — fieri om DEH, 63-64 praecepit—quae)addens quoque ut strata viarum(viarum om H) quae DEH. 64 ad civitates after ducebant DEH; ducebant) ducebat C; in tnarg. m>: quia de viis, quae ad civitates ducebant, orta est dissensio D. 64-68 eandem pacem — vias om DEH. 65 Dumvallo)Dunvallo C. 68 lapidibus et caemento) caemento et lapidibus DEH; fabricari) fierent DE; fabricarentur H. 68-69 Unde — secaret om DEH. 69 quae [1]) quern C; scilicet quae) scilicet qua C; quae scilicet DEH; Cornubico) Cornubiensi DEH. 70 Cathenesium) Catinesium DE; Katinensium H. 71 septentrionem) septemptrionem C; protenderetur) procederetur C; aliam) alia DE; viam om DEH. 71-72 in latitudinem)a latitudine DE. 72 id est om CH. 74 praeberet) praeberent DE; vias after terrae (75) H. 75 praecepit corr. mi ex cepit E; ex om DEH. Liber Tertius 57 cipia paterent. Erat enim terra Britanniae lutosa et aquosa, utpote insula, terra in mari sita, nee ante Dumwallonem, patrem Belini, exstiterat quis- quam, qui viarum aut pontium curam haberet in toto regno. Deinde sancivit illas Belinus omni honore omnique dignitate iurisque sui esse prae- cepit, ita ut de illata super eas violentia supplicium sumeretur. Si quis 80 autem desiderat scire omnia quae de eis praeceperit Iegat Molmontinas || £u8 leges, quas Gildas historiographus de Britannico in Latinum, rex vero Aluredus de Latino in Anglicum transtulit et reperiet luculenter scripta quae optat. 5. Belino autem regnum cum pace et tranquillitate regente, frater eius 85 (3.6) Brennius, in Gallias, ut dictum est, appulsus, principes regni, duodecim tantum militibus comitatus, adiit, casum suum singulis ostendens atque auxilium ab eis petens, quo honorem amissum recuperare queat. Et cum nullum ab aliquo auxilium impetrare quivisset, venit tandem ad Segetium, ducem Allobrogum, a quo gratanter susceptus est, turn quia nobili prosapia ©o ortus, turn quia curialiter erat edoctus et per temporis spatium retentus est. Erat enim pulcher aspectu, 11 venatu et aucupatu praecellens omnibus. Cum ergo in amicitiam et familiaritatem ducis incidisset, statuit dux, suorum consilio fidelium, unicam filiam quam habebat ei copulare cum ducatu Allobrogum, si masculino careret herede. Sin autem filius ei superveniret, 95 promittebat auxilium ut in regnum Britanniae promoveretur. Quod non solum ab ipso duce, verum a ducibus sibi subditis appetebatur. Nee mora, desponsatur ei puella, principesque terrae ei subduntur. Et vix annus emen- sus est, suprema die adveniente, mortuus est dux Sigunius. 6. Brennius itaque pricipatu potitus, quos prius amicitia et obsequiis 100(3.7) illexerat, largitionibus donorum accumulat. Procedente itaque tempore, 92 Erat—aspectu: cf. i Reg. 16.12: Erat autem . . . pulcher aspectu; alto ibid. 1742; Statius, Sil. 5.2.22: pulcher visu. 99 suprema — adveniente: cf. Lucan 1041: occurrit suprema dies. 76" Britanniae om DEH. 77 terra in)intra DEH; mari) mare DEH; Dumwallonem) DunwalT CDE; Dunuuallum H; Belini) Bellini H. 79 sancivit)sanxcivit C; sanxivit D; illas) eas DEH. 80 ita ut)quicquid C; violentia supplicium) iniuria C. 81 desiderat scire)scire desiderat H; eis)ipsis H; praeceperit)praeceperat C; statuerit H; Molmontinas) Molmuntinas DE; Molmitinas H. 82 Gildas) Gyldaf H; historiographus) historigraphus CE; Britannico) britannico transtulit C; brittanno H; in Lacinum)in latinum transtulit E; transtulit added in marg. by a 15th century hand D. 83 transtulit om E. 86 in Gallias after dictum est DE; dictum) praedictum H; regni om H. 88 ab eis petens) petens ab eis DE. 88-89 Et cum — quivisset om DEH. 89-90 Segetium — Allobrogum) Siginum Allobrogum ducem DE; Seginum A.d. H. 90 est om DEH; turn) tarn H. 91 turn) tarn H; et om DEH. 92 praecellens omnibus) omnibus praecellens DEH. 93 ergo)igitur H; suorum after con- silio (94) DEH. 94 ei copulare omitted in text; in marg. m,; ei dare H. 95-97 Sin autem — appetebatur om DEH. 99 est)erat DEH; dux om D; Sigunius)Siginus D; om EH. 100 potitus)potito H; amicitia et obsequiis) obsequiis et amicitia D. 58 Historia Re gum Britanniae per totam Galliam collecto exercitu, in Britanniam profectus est, congregato in Neustria ab omni litore navigio. Inde secundis velis || in Britanniam DSv applicuit. Divulgato autem eius adventu, Belinus, armatorum stipatus caterva, proelium cum illo commissurus obvius venit. Sed cum hinc et 105 inde cohortes se ad bellum pararent, mater amborum ducum, Conwenna nomine, adhuc vivens, se mediam aciebus interserit, per dispositas incedens turmas. Aestuabat enim filium videre quern multo tempore non viderat. Ut igitur tremulis gressibus ad locum, in quo ipse erat, pervenit, bracchia materna collo filii innectit, optata carpens oscula nudatisque uberibus ilium no in hunc modum affata est, sermonem impediente singultu: "Memento, fili, memento, uberum istorum, quae suxisti, maternique uteri, unde te rerum opifex in hominem, cum non esses, || creavit. Anxietatum ergo, quas pro te pertuli, reminiscens, petitioni meae || acquiesce atque inceptam iram H i3r compesce. Nam quod dicis te a natione tua per fratrem tuum expulsum, 115 si rei veritatem consideres, tu ipse te expulisti, non ille, sicut nosti, quando Norwegiensium regem, eo inconsulto, ut fratrem tuum gravares, adi(i)sti. Denique, fugiens ad summum honoris culmen provectus es: || plus pro- £119 fecisti in fuga quam si stares in patria. Subditus namque illi, partem regni quae tibi contigerat, possidebas. Adhuc, si voluisses, habere potuisses, no quam ut dimisisti, par ei, aut maior factus es, regnum Allobrogum adeptus. Quid ergo fecit, nisi quod te ex paupere in sublimem erexit ducem? Adde quod gentem barbaram super eum adduxisti, quae te et ipsum forsitan 104-105 armatorum — caterva: see Hist. 2.224. 109 tremulis gressibus: cf. perhaps Ovid, Met. 14.143: tremuloque gradu; Vergil, Aen. 4.641: ilia gradum studio celerabat anili. no carpens oscula: cf. Ovid, Her. 11.117: oscula . . . carpsi; also Met. 4.358; Propertius, Carm. 1.20.27: oscula . . . carpere; Statius, Theb. 3.711: carpens . . . oscula vultu. 112 memento — istorum: cf. Cant. 1.3: memores uberum tuorum; uberum — suxisti: cf. Luc. 11.27: ubera quae suxisti. 114-115 iram compesce: cf. Lucan 9.166: compescuit iram; Seneca, Here. Oet. 1456: compesce . . . irarum minas. 101 Facing accumulat in marg. m,: et quod Allobroges pro maximo habebant, profusus erat in dandis cibis, nulli ianuam suam prohibens, D; itaque)ergo DEH. 102 totam)omnem H; collecto after tempore (101) H. 103 Neustria)Neustriam DEH; in Britanniam om C. 104 eius om E; Belinus)Bel' E. 105 illo)eo D; et om DEH. 106 bellum )bella C; pararent corr. vii ex parent C; ducum om C; Conwenna)Tonwenna DE; Tonuuenna H. 107 interserit Hnterserat H. 109 in om DEH. no materna om C. 112 istorum om H; suxisti) succisti C. 113 in hominem om C; Anxietatum)Anxietates D; ergo)igitur DE; om H. 114 reminiscens)remiminiscens C. 115 Nam quod) Namque C. 116 quando om C. 117 Norwegiensium regem) regem Norguegensium DE; r. Norguen- sium H; tuum om DEH. 119 si om H. 120 Adhuc)et adhuc DEH; potuisses corr. mi ex potuisset C. 121 ei om E; sibi H. 122 ergo)igitur DEH; te after paupere H; paupere with ss regulo mi D; sublimem)sullimem E; facing erexit ducem, in marg. mi: promovit regem D. 123 eumjillum H; quae)qui CDE; ipsum)ilium H. Liber Tertius 59 regno privassent, si partes vestras debiliores aspexissent." Brennius igitur, super lamentationibus matris motus, sedato animo acquievit et, deposita 1*5 galea, secum ad fratrem perrexit. Belinus quoque, pacifico vultu, ut ilium ad se calluit venire, abiectis armis obvius ei venit et in amplexus, cum osculo pacis, se invicem bracchiis fraternis innexuerunt. Nee mora, amici facti, urbem Trinovantum ingressi, ibique consilio capto, ut cunctas pro- vincias suae submitterent potestati, communem exercitum parant et cum 130 magno navigio ad Gallias simul transfretaverunt. Quod cum per nationes <3.8> divulgatum fuisset, convenerunt omnes reguli Francorum in unum exer- citum contra eos ut bellando eos vi de terra sua eicerent. At Belino et 11 C 30V Brennio victoria favente, fractis catervis atque diffusis, Franci fugam arri- piunt. Fugientes ergo Francos Britones et Allobroges insequuntur, caedunt, 135 interimunt et quosdam capiunt, captos compedibus et manicis ferreis tra- dunt. Ipsos quoque regulos deditioni coegerunt, urbibusque eversis et muntionibus captis, totum Galliae regnum infra annum submiserunt. 7. Postremo, petentes Romam, Italiam ferro et igne depopulant. Erant <3-9> autem tune temporis Romae duo consules creati, Gabius et Porsenna, '4° qui, cum nullam fiduciam resistendi super gentem suam haberent, assensu et consilio senatus concordiam et amicitiam petentes, auri et argenti copiam plurimaque diversa donaria largiendo, quod petebant impetraverunt, singu- lis annis tributum de Italia et de censu Romanorum paciscentes. Acceptis itaque obsidibus et foedere confirmato, in Germaniam duxerunt exercitum '45 ad debellandos eiusdem terrae populos. Exeuntibus autem illis de Ro- manorum finibus, terrore sublato, piguit Romanos praefati foederis et, resumpta audacia, a tergo eos oppugnare coeperunt. Germanis itaque a fronte resistentibus et Italis a tergo infestantibus, terror invasit Britones 125 sedato animo: cf. Vergil, Aen. 12.18: sedato . . . corde. 132 convenerunt — reguli: cf. Sallust, BJ. 11.2: reguli in unum convenerunt. 124 vestras) nostras H; aspexissent) invenisset H. 125 lamentationibus matris) matris lamenta- tionibus H. 126 Belinus) Bellinus H. 126-127 ut ilium — venire om DEH. 127 obvius)obviam DE; ei om C; obvius ei)ei obviam H. 128-131 Nee mora — transfretaverunt om H. 129 facti)facti sunt DE; urbem)et urbem DE; ingressi Jpariter ingressi sunt DE. 129-130 ut — potestati om DE. 130 exercitum) excercitum C. 131 ad Gallias simul) simul ad Gallias DE. 132 fuisset)esset DE; omnes)omnia C; reguli)regna C. 133 vi om H; Belino)BeI' E. 134 fugam corr. m, ex fugant C. 136 captos) captosque DH. 136-137 tradunt)traduntur C. 139 Italiam) Ytaliam D. 140 autem om DEH. 142 et[i]) suo C; senatus)senatorum DEH; copiam)copia CH. 143 plurimaque — largiendo)plurimisque diversis donariis elarga- tis C; plurimisque diversis donariis largiendo H. 144 Italia)Ytalia CDE; de om C; de censu)censum H; paciscentes)pasciscentes H. 145 et om C; foedere confirmato) firmato foedere H; confirmato) firmato DE; duxerunt) direxerunt DEH. 146 debellandos)debellandum D; bellandum E; eiusdem terrae om C. 148-149 eos — tergo om H. 148 oppugnare) opungnare C. 149 et ss mi C; Italis) Ytalis D. 60 Historia Regum Britanniae et Allobroges. || In tanta autem anxie || tate positi, festino utuntur consilio fratres ut Belinus, scilicet cum Britonibus suis, Germanos oppugnare in- sisteret, Brennius vero cum suis Romam rediret et rupti foederis iniuriam in Romanos vindicaret. Reverso ergo Brennio in Italiam, Romani qui ad Germanos auxili 11 andos exercitum Britonum et Allobrogum per notas 155 vias praeterierant, Romam redire coeperunt et Brennium praecedere f estina- bant. Belinus autem, praecognito per exploratores eorum transitu, Alpium IJV itinera occupat vallemque nactus qua hostes futura nocte || transituri erant, infra Ulam cum suis delituit, omnem strepitum suorum compescens. Venientes itaque Itali ad eundem locum, nil tale verentes, insidias Belini 160 compererunt et cum vallem hostium armis fulgere ad lunae radios cernerent, stupefacti in fugam versi sunt. Quos gradu propero insequens Belinus, stragem non modicam, illucescente aurora, incepit Italis inferre, nee cessavit gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere, donee nox super- veniens eorum impetum compescuit. 165 8. Prostratis itaque Romanis atque dispersis, flectit iter post Brennium atque Romam petit. Ut igitur communem exercitum simul fecerunt, Romam undique obsidione cinxerunt et invadentes muros machinis pro- sternunt et Romanis immensum terrorem inferunt. Romani igitur econtra viriliter resistentes a muris propulsabant fundibulis et ballistis eorum fero- 170 cem audaciam et lapidibus immensis muros infestantes obruebant. Quod cum duces ambo, Belinus et Brennius aspexissent, indoluerunt de strage suorum et accensi ira obsides, quos a Romanis acceperant, scilicet viginti 160 ad lunae radios: cf. Ovid, Met. 4.99: ad lunae radios. 162-163 nee cessavit—vesperam: cf. Eccl. 11.6: et vespere ne cesset manus tua; 1 Mach. 9.73: Et cessavit gladius ex Israel; Exod. 18.13; Ecclesiasticus 18.26 and 1 Mach. 9.13, 10.80: a mane usque ad vesperam. 164 impetum compescuit: cf. Seneca, Here. Fur. 975: compesce dementem impetum. 165 flectit iter: cf. Claudian, In Ruf. 2.252: flexit iter; Lucan 8.471: flectit iter; Vergil, Aen. 7.35: flectere iter sociis. 172 et accensi ira: cf. Vergil, Aen. 12.946: furiis accensus et ira; see Hist. 4.172-173. 150 autem)tamen DE; turn H; utuntur consilio om C. 151-152 cum Britonibus — insisteret) Germaniam subiugaret H. 151 Germanos oppugnare) oppugnare Germanos DE. 152 Brennius vero)et Brennius H; cum — rediret et om H. 153 Italiam) Ytaliam CDH; ad ss m, C. 154 Britonum et Allobrogum) Allobrogum et Bri- tonum DEH. 156 Bellinus (del. vt.) C. 159 Itali)Ytali D; verentes)timentes H. 160 compererunt)comperierunt C; vallem) convallem H; hostium armis)armis hostium H; fulgere after radios DE; radios)radios fulgerent (del. mi) C. 161 propero)prospero CH. 162 illucescente)illuscescente CH; illucessente E; Italis) Ytalis D; inferre) inferre molestias C. 164 compescuit) compescuit atque diremit DEH; cf. Sallust, BJ. 60.8: Denique utrimque proelium nox diremit; Statius, Theb. 3.677: haec alterna ducum nox interfusa diremit; Vergil, Aen. 5.467: proelia voce diremit; see Hist. 4.116. 167 et om CH; machinis) maxinis C. 167-168 prosternunt)ad terram prosternunt DEH. 168 Romanis after terrorem DE; igitur) ergo DEH. 168-169 econtra viriliter) viriliter econtra DE. 169 fundibulis) fradibulis H. 170-171 Quod cum)Cumque id C. 171 duces — aspexissent)conspexissent fratres C; Belinus et Brennius) Brennius et Belinus H; aspexissent) inspexissent D. 171-172 indoluerunt—suorum et om C. 172 acceperant)susceperant DEH; scilicet om CH. Liber Tertius 61 quatuor ex nobilioribus, patibulis ante portas affixerunt. At Romani, pro- terviores propter filiorum contumeliam et nepotum effecti, freti legatione consulum, scilicet 11 Gabii et Porsennae, qui, ut congregarent exercitum 175C31V de Apulia et Italia, praecesserant, eadem die qua eos adesse eis voverunt in auxilium, statutis agminibus, urbe egrediuntur et comminus cum ducibus congrediuntur. Hinc Gabius et Porsenna, hinc Romani, hostes imparatos occupare temptant. Porro fratres ambo, cum cladem commilitonum tarn subito ilia tarn inspexissent, convocato exercitu, in turmas et centurias suos 180 resociaverunt et irruptionem in hostes audacter facientes, 11 retrocedere £121 coegerunt. Postremo, innumerabilibus utrimque caesis, victoria cessit fra- tribus. Interempto namque in certamine Gabio et Porsenna capto, urbem victores subintrant, diversi generis opibus ditati. 9. Capta itaque, sicut dictum est, Roma, Belinus in Britanniam reversus 185 (3.10) est, Brennius vero in Italia remansit, populum premens inaudita tyrannide. Cuius vitam et actus textus Romanae Historiae declarat. Belino autem in Britanniam reverso, renovare coepit urbes veteres, ubicumque collapsae fuerant et quasdam novas aedificare ubi prius non fuerant. Inter quas con- didit unam civitatem super Oscam fluvium, prope Sabrinum mare, quae 190 Kaeroysk appellata, metropolis Demetiae facta est, quae postea a Romanis Urbs Legionum 11 dicta est, pro eo quod legiones Romanorum in ea hiemare H i 174 filiorum contumeliam) contumeliam filiorum DEH. 175 scilicet Gabii) Gabii scilicet E; scilicet om DH; Gabii omitted in text; added by a later hand C. 176 Apulia)Apulea £; Appulia H; Italia)Ytalia CD; eos)illos DE; ilium H; eis voverunt) noverunt eis DEH. 177 urbejurbem DEH. 178 imparatos)impera- tores H. 179 Porro) Orro (no initial; p indicated in marg. m,) E; ambo om DE. 180 illatam om C; centurias )centuriones H. 182-183 cessit fratribus)fratribus provenit H. 183 capto bis E. 184 ditati )refertam H. 186 est om C; Italia)Ytalia CD; premens inaudita)inaudita premens DE; premens after tyrannide H. 190 civitatem om DEH; Oscam fluvium) Uscham flumcn DE; Huscham flumen H. 191 Kaeroysk) Kaerusch DE; Kaeruch H. 192 quod) quod in eadem H; in ea om H. 193 etiam) et C. 194 Belinesgade) Belnesgate DE; Belnesgata H. 195 turrim aedificavit)aediflcavit turrim H. 196 subtus) subitus C; ad pedem applicantibus om DEH. 197 renovavit )regnay it renovavit (del. trti) C; revocavit H. 198 divitiarum om DEH; populum et om DEH. 6i Historia Regum Brhanniae quantam nee retro ulla aetas habuisse meminit, nee subsequens subsecuta JOO fuit. Cum igitur summa tranquillitate rexisset populum, ultimum clausit diem in urbe Trinovantum. Cuius corpus combustum in aureo cado re- positum in summitate turris quam fecerat decenter collocatum est. (3.11) 10. Successit ei filius eius, Gurguint Barbedruc nomine, vir modestus et prudens, qui per omnia patris actus imitans, pacem et iustitiam amavit. 205 Interea contigit Dacos non reddere tributum quod diebus patris et pacti sunt reddere et sibi persolvebant. Quod graviter ferens, transivit cum magna classe in Daciam, afflictoque durissimis proeliis populo, regem Dacorum interfecit et regnum pristino iugo subdidit. (3.12) 11. Ea tempestate, cum, dispositis omnibus pro voluntate sua, domum 210 per insulas Orcadum rediret, invenit ibi triginta naves viris et mulieribus plenas. Causam ergo adventus eorum quaerens, accessit ad eum dux classis eiusdem, Partholomi nomine et, adorato eo, veniam rogavit eum et pacem. Qua impetrata, dixit se ex partibus Hispaniarum expulsum et maria cir- cuire, ut locum mansionis inveniret. Petiit ergo ut portiunculam Britanniae 21JC32V; ad inhabitandum praestaret, ne odiosum iter maris diutius || pererraret, || quod iam per annum et dimidium perfecerat. Ut igitur rex ipsos ex His- pania venisse et Ba(s)clenses vocatos esse edoctus fuisset, petitioni eius haud defuit et inhabitandam non Britanniam, sed Hiberniam eis insulam indulsit, quae intacta adhuc hominum accessu fuerat, ductoresque de suis eis tradi- 220 dit, qui eos illuc usque dirigerent. Ubi cum venissent, invenerunt terram opimam et apricam, nemoribus et fluminibus et omni Dei munere opulen- tam, coeperuntque continuo ibi tabernacula sua aedificare et terram colere, creveruntque et multiplicati sunt ibidem usque in hodiernum diem. Gur- 209 Ea tempestate: cf. 2 Par. 28.9; Sallust, BJ. 8.1: Ea tempestate; see Hist. 3.254. 223 creveruntque — sunt: cf. Exod. 1.7: filii Israel creverunt, et . . . multiplicati sunt; also Act. 7.17. 199 subsecuta) consecuta (con tampered) D. 200 igitur) ergo DEH. 201 aureo) auro C. 202 collocatum) collatum H. 203 eius om E; BarbedrucJBarthruc D; Bartruch E; Bartruc H. 205 et om C. 206 sibi om C; persolvebant) etiam persolvebant H; transivit) transiit DE. 207 durissimis)cum durissimis (del. vu) C; dirissimis (corr. ex durissimis)D; dirissimis EH. 208 subdidit)restituit DE. 210 Orcadum) Orchadum H. in Causam)Casus C; ergo)modo DE; in marg. mi: vero D; eum)ilium H. 212 Partholomi)Partholoita (final ta in ras. mi) D; Partholoum E; Parcholoun H; eum om DEH. 213 dixit)dicit DE; partibus)parte H; Hispaniarum)Hyspaniarum CD. 116 quod)quia E; annum) annum unum DEH; perfecerat) fecerat DEH. 216-217 Ut igitur — fuisset) Quo audito rex DEH; after audito omission mark; in marg. m,: eos ex Hyspania venisse et Basclenses vocatos esse didicisset D; Hispania) Hyspania C. 217 petitioni eius haud)haut petitioni eius DEH. 218 Hiberniam) Hyberniam CE; insulam indulsit) indulsit insulam H. 219 de suis eis) eis de suis DEH. 220 venissent) venirent DE. 111 apricam)apris earn H; etUDac DEH; fluminibus)fluminibus rivisque H. 111 coepe- runtque) coeperunt E; continuo) continuoque E. Liber Tertius 63 guint vero rex, peracto vitae suae cursu, mortuus est et sepultus in Urbe Legionum fuit. "5 12. Post hunc Gwntelinus diadema || regni suscepit, quod satis modeste (3.13) H14V omni tempore vitae suae rexit. Erat ei nobilis uxor, Marcia nomine, omni- bus artibus erudita, quae inter plurima, proprio ingenio reperta, legem quam Britones Marcianam appellant, invenit. Hanc rex Aluredus inter cetera transtulit et Saxonica lingua Marchenelaga vocavit. Mortuo autem 230 Gwntelino, gubernaculum regni praedictae remansit reginae. Erat enim ei filius, Sisillius nomine, septem annorum, cuius aetas nondum erat apta regimini. Sed postquam adolevit in virum diademate regni potitus est. <3-«4> 13. Mortuo Sisillio, Kynowarus, filius suus, regnum obtinuit. Cui suc- cessit Danius, eiusdem frater. Huic successit Morwynus, ex concubina, 235 Tagustla nomine, genitus. Hie probitate famosissimus esset, nisi proeliis || nimia crudelitate indulsisset. Iratus namque modum non habebat, nee cuiquam parcebat, sed proprio telo interficiebat. Pulcher tamen erat aspectu et in dandis muneribus profusus, nee erat alter tantae fortitudinis in regno. Temporibus eius applicuit quidam dux Morianorum cum magna classe armatorum in Northumbrian! et devastare coepit patriam. || Cui Morwinus D ior occurrens cum manu valida Britonum, congressus est et victoria potitus. Ipse solus plus in proelio illo profecit quam maxima pars sui exercitus et post victoriam vix superfuit unus quern propriis manibus non interficeret, ut vel sic truculentiam suam satiaret. At postquam perimendo fatigatus 245 est, vivos excoriari praecipiebat et excoriatos comburi. Inter haec saevitiae suae acta, accidit ei quoddam infortunium, quod suam saevitiam penitus 224 peracto — cursu: cf. Vergil, Aen. 4.653: vixi et, quern dederat cursum Fortuna, peregi. 238 Pulcher — aspectu: see Hist. 3.92. 242 cum manu valida: cf. 4 Reg. 18.17: cum manu valida. 247-248 penitus delevit: see Hist. 1.350. 224 est om C. 225 fuit om DEH. 226 hunc) haec E; Gwntelinus) Guizelinus DEH; modeste) honeste H. 227 uxor in text D; in marg. w«: mater. 229 invenit)adinvenit DEH; Aluredus) Aldredus C; inter om C. 230 cetera om C; Marchenelaga)Merchenelaga DE; Alerthenelaga H. 231 Gwntelino) Guizelino DEH; remansit reginae)reginae remansit DEH. 232 ei om E; ei filius) filius ei H; Sisillius nomine after annorum DEH; erat apta) apta erat DEH. 233 regni om C. 234 Kynowarus)Kineuarus DE; Kinuuarus rex H. 235 Danius with ss Morpidus m, E; Morwynus)Morpidus with ss Merwidus m, D; Mor- pidus with ss Danius vit E; Morpidus H; concubina with ss id est Tangustela m> D. 236 Tagustla om DEH; nomine om DEH; Hie)Is DEH. 236-237 proeliis — crudelitate) plus nimio crudelitati DEH. 240 dux Morianorum)Morianorum dux H; cum — classe om C. 241 armatorum om C; Northumbrian^ Nordamhumbriam D; Nordanhumbriam E; Nord- anhymbriam H; coepit) cepit in (del. mi) C; coepit patriam) patriam coepit DE; Morwinus) Morpidus with ss Morwidus mt D; Morpidus with ss Danius m, E; Mor- pidus H. 242 manu after valida DEH. 243 maxima)magna H. 244 unus)ullus H. 245 sic)sibi C; sic ss vi, H; postquam)post C. 246 est)fuisset C; saevitiae) sententiae H. 247-248 accidit—delevit om DEH. 64 Historia Regum Britannke delevit. Contigit enim a parte Hibemici marls beluam inauditae magni- tudinis et feritatis advenisse, quae incolas secus maritima repertos misera- 250 £123 bilker lacerabat et devorabat. Cuius fama, cum au||res eius pulsasset, accessit ad earn solus, viribus fidens et congressus est cum ilia. At, cum omnia tela sua in ea consumpsisset, arreptum faucibus apertis, ipsum velut (3.16) pisciculum devoravit. Genuerat ipse quinque filios, quorum primogenitus, Gorbodianus nomine, solium regni suscepit. Nullus ea tempestate iustior 255 erat aut amantior aequi, nee qui populum maiori diligentia tractaret. Mos eius continuus erat debitum honorem diis impendere et rectam plebi iusti- C33V tiam. Per cunctas Britanniae || civitates templa deorum renovabat et plura nova aedificabat. Omnibus diebus eius tanta divitiarum copia implevit insulam, quanta nulla collateralium provinciarum habebat. Quippe colonos 260 ad agriculturam animabat, ab iniuriis dominorum suorum ipsos defendens, bellicososque iuvenes auro et argento ditabat, ita ut nuUi esset opus alii iniuriam facere. Inter haec et plurima innatae probitatis ipsius bona, debita naturae solvens, ab hac luce migravit et in urbe Trinovantum sepultus est. (3.17) 14. Successit illi Archgallo, frater eius, qui in actibus suis germano dis- 265 similis exstitit. Nobiles namque deponere, ignobiles exaltare affectabat et quibusdam sua auferre, thesauros accumulare non destitit, donee regni for- H i5r tiores diutius ferre non valentes, eum 11 a solio deposuerunt et Elidurum, fratrem suum, in regem erexerunt, qui postea, propter misericordiam quam in fratrem suum fecit, Pius vocatus est. Nam ubi Archgallo per quin- 270 quennium notos et ignotos comprovinciales et alios circuisset, ut amissum honorem per eorum auxilium recuperaret, nee a quoquam exauditus fuisset, 254-255 iustior—aequi: Cf. Ovid, Met. 1.322-323: non illo melior quisquam nee amantior aequi/vir fuit. 258 Omnibus — eius: cf. 1 Macb. 9.71: omnibus diebus vitae eius. 262-263 debita — solvens: cf. Hyginus, Tabulae 26.3: debitum naturae persolvit; ibid. 52.2: debitum naturae solvebat; also Nepos, De Reg. 1.5. 263 ab — migravit: cf. Cicero, De Rep. 6.9.9: ex hac vita migro; also De Fin. 1.19.62; see Hist. 3.302-303. 268-269 propter — fecit: cf. 2 Reg. 9.7: faciam in te misericordiam propter Jonathan; also ibid. 10.2. 248 enim om DEH; Hibernici)Hybernici CEH. 249-250 miserabiliter)misere H. 251 eam)illam DEH. 252 sua om CH; ea)eam H; consumpsisset with «... inutiliter nit D; in viarg. mi: acceleravit monstrum illud D; arreptum corr. mt into arreptumque D; ipsum)illum H. 253 devoravit)belua devoravit H; quinque filios)filios quinque H. 254 Gorbodianus) Gordianus in text D; in marg. 7%: Gorbonianus; Gordianus E; Gorbonianus H. 255 erat) erat illo ss; illo m$ H; aequi) aequi erat C. 255-262 Mos eius — iniuriam facere om DEH. 257 renovabat for renovabit in C. 262 innatae)in natae E. 263 solvens)solves C. 264 illi)ei DE; Archgallo)Ardigallo DEH; germano)fratri DE. 265 namque om C; affectabat) affectavit DEH. 166 quibusdam)quibusque DEH; destitit) desistit E. 266-267 regni fortiores)fortiores regni H. 268 suum) eius DE. 269 suum om DEH; Archgallo) Ardigallo DEH. 270 comprovinciales)provinciates DEH; et alios om DEH. 271 eorum auxilium) auxilium eorum DE; a om C. Liber Tertius 6$ paupertate cogente, reversus est ad fratrem, Elidurum regem. Cui mox rex occurrens in nemore Calaterio, amplexatus est eum ei oscula dans in- numera. Et ut aliquamdiu fraternis amplexibus et fletibus invicem con- solati sunt, duxit eum Elidurus in civitatem Alclud et in thalamo suo occul- *7S tavit et se aegrotare finxit, nuntios mittens per totius regni barones ut ad se visitandum venirent. Qui, cum venissent, praecepit, 11 ut unusquisque singillatim et sine strepitu ingrederetur thalamum. Dicebat enim sermonis tumultum plurimum capiti suo nociturum, si catervatim supervenissent. Credulus quisque iussioni regis paruit et unus post alium ingressus est. 280 Praeceperat autem Elidurus fidis ministris et satellitibus, ad hoc praepara- tis, ut capite truncarentur extractis gladiis, nisi se iterum fratri Archgalloni, sicut prius subiecti fuerant, submitterent. Sic igitur separatim de cunctis agens, omnes Archgalloni, mediante timore, pacificavit. Confirmato itaque omnium foedere, duxit fratrem ad Eboracum, cepitque de capite suo 285 diadema et fratris capiti imposuit. Unde postea, quia pius in fratrem exstitit, Pius nomen accepit. Regnavit deinde Archgallo decem annis et a nequitia antecepta correptus iustior et mitior apparuit. Vice etenim versa, coepit ignobiles deponere et generosos exaltare, quod suum erat unicuique permittere rectamque iustitiam tenere. Superveniente denique languore 290 obiit et in urbe Kaerleir sepultus est. 15. Elidurus vero iterum || erigitur in regem et pristinae dignitati resti- £124 (3.18) tuitur. Sed, dum Gorbonianum, fratrem suum primogenitum, in omni bonitate sequeretur, duo residui fratres eius, Ingenius et Peredurus, ilium 272 fratrem)fratrem suum H; Elidurum regem)regem Elidurum H; Elidurum)Elid'. E; mox) rex H. 273 rex) mox H; amplexatus) osculatus C; ei om DEH. 273-274 innumera)communia C. 274-275 consolati sunt)sunt consolati DE. 275 eum)ilium H; Elidurus)Elid'. CE\ Elidurus secum H; Alclud) Aldclud DE; Alelud H. 275-276 occultavit)occuluit DEH. 276 se om H; se aegrotare) aegrotare se DE; finxit) finxit eum H; totius) universi D. 278 singillatim)singulatim EH; et sine strepitu om C; ingrederetur thalamum)thalamum ingrederetur H; thalamum om C. 279 suo om EH. 279-281 si catervatim — ad hoc)Singulis ergo quiete ingredientibus prae- cipiebat satellitibus Elidurus (Elid' JS)ad hoc DEH; satellitibus Elidurus) Elidurus satellitibus H. 281 hoc)haec C. 282 capite)capita CDE; extractis gladiis om H; fratri)fratri suo H; Archgalloni)Ardigalloni DEH. 283 subiecti om DEH; submitterentur (del. mi) D; igitur)ergo D; cunctis)singulis C. 284 Archgalloni)Ardigalloni DEH. 285 omnium)omni C. 286 diadema after cepitque (285) H. 287 Pius)pium C; Pius nomen)nomen Pius H; accepit)suscepit H; facing accepit in marg. m,\ solebat ipse versa vice ignobiles deponere, nobiles autem exaltare D. Archgallo) Ardigallo DEH. 287-288 a nequitia antecepta)ab antecepta nequitia DEH. 288 iustior corr. mi ex iusticior C; mitior)mitior omnibus H. 288-290 Vice etenim — tenere om DEH. 290 denique) itaque C; languore) langore C. 292 Elidurus)Elid' C; Elidurus — erigitur) Eligitur Elidurus (Elid' E) iterum DE; Erigitur Elidurus iterum H; erigitur)assumitur C. 293 suum om H; primogenitum after Gorbonianum H. 294 residui — eius) fratres eius residui H; Ingenius) Iugenius DH; Peredurus) Paredurus DE. 66 Historia Regum Britanniae 295 lacessere et infestare bello temptant. Congressi itaque potiti sunt victoria et ipsum captum turri urbis Trinovantum custodiae mancipaverunt. Deinde D iov partiti 11 regnum in duo diviserunt; Ingenio ab Humbro flumine usque in C 34V Occidentem 11 tota terra cessit, Pereduro Albania, usque Humbrum. Emen- sis autem septem annis, obiit Ingenius et totum regnum cessit Pereduro 300 ipsumque post temporis spatium mors repentina surripuit. Elidurus igitur, carcere ereptus, tertio in regni solium sublimatur et cum totum tempus vitae suae in bonis moribus et pietate iustitiaque explesset, ab hac luce migrans, exemplum pietatis successoribus dereliquit. (3.19) 16. Eliduro successit 301—301 totum — explesset: cf. Gen. 50.25: mortuus est, expletis . . . vitae suae annis; see Hist. 4.360. 295 lacessere) lacescere D; lassescere H; bello om H. 296 custodiae om E; Deinde) Denique C. 297 partiti)p. sunt C; Ingenio)Iugenio DH. 298 tota om H; Pereduro)Pareduro DE; Albania om C. 299 autem)igitur C; Ingenius)Iugenius DH; Pereduro)Pareduro E. 300 ipsumque)ipsum C; mors repentina) repentina mors D; surripuit) subruit C; Elidurus igitur)Elidurus- que C; Elidurus)Elid' E; igitur om H. 301 solium) solio C; sublimatur) sblimatur C; sullimatur EH. 302 in om CH; iustitiaque)iustus C. 303 dereliquit) reliquit DEH. 304 avunculum)patrem et patruum D; patrem et patrum E; before Gorboniani omission mark; in marg. m>: Reyn nomine D. 305 et)et sapientja (del. m,) C; Morganus Archgallonis) Marganus Ardigallonis DEH. 306 parentum exemplo) exemplo parentum H. 307 Enuianus) Emmannus DE; in marg. mt: Eyniaunus D; Enmaunus H; frater) filius C. 307-308 populum iniuste)iniuste populum DEH. 309 After depositus est omission mark; in marg. m,(}): Postposita enim iustitia tyrannidem exercere praeelegit D; cuius loco)loco cuius DEH; Idwallo)Ituuallo H; Ingenii)Iugenii D; Iugeni H. 310 After filius omission mark; in marg. m>: Hie Eyniauni eventu correctus, ius atque rectitudi- nem colebat D; qui eventu — colebat om DEH; Cui om H. 311 Pereduri) Pareduri E; cui Genentius) Huic Gerontius DEH. 312 Catellus) Katullus H; eius) suus DEH; Catellum) Catullum H; Coillus) Koillus H. 313 Kerin) Cherin EH; corr. m, into Cherein D; fuerunt)sunt H; Fulgenius)Fulgentius in text D; in marg. »«,(?); Sulgenius; Eldaldus) Eldanus H. 314 Andragius •with ss Androgeus m> D. 315 Virianus) yili Virianus (del. m,) C; Urianus DEH; Andragii with ss Androgei m, D; Cluid)Eliud DE; Heliud H; cui om C; Cledaucus om C; Dotennus) Cloteus E; Clo- tenus DH. Liber Tertius 67 cui Gurgucius; cui Merianus; cui Bledudo; cui Capp; cui Oeneus; cui Sisil- lius; cui Bledgabred. Hie omnes cantores quos retro aetas habuerat et in modulis et in musicis 11 instrumentis excessit, ita ut deus ioculatorum C j5r diceretur. Post hunc regnavit Archianus, frater suus; post hunc Edol. Huic successit Reidion; cui Kederkius; cui Samuel Penissel, qui ante vocatus 320 fuit Penuchel; cui Pir; cui Capoir; cui Eligueillus, Capoiri filius, vir in omnibus actibus modestus et prudens. Post hunc Heli, filius eius, regnum- 0.20) que quadraginta annis rexit. Hie tres genuerat filios, scilicet Llud, Cassi- belaunum, Nennium. Quorum primogenitus, id est Llud, post obitum patris regnum suscepit. Hie gloriosus urbium aedi || ficator exsistens, reno- 325 E125 vavit et sublimavit prae ceteris muros urbis Trinovantum et plurimis turri- bus circumcinxit earn praecepitque civibus ut palatia in ea construerent, ita ut non esset in longe positis regnis civitas quae huic posset parificari. Iste Llud bellicosus et satis probus exstitit et in dandis epulis profusus, et, cum plures civitates possideret, hanc prae ceteris ornavit. Unde post- 330 modum, de nomine suo, Kaerllud dicta est ac deinde, per corruptionem nominis, Kaerloudein. Succedente tempore, propter commutationem lin- guarum, dicta est Lundene et postea Lundres, applicantibus alienigenis, qui patriam linguam in suam commutaverunt. 17. Defuncto tandem Lud, corpus eius reconditum est in praedicta civi- 335 tate, iuxta portam illam quae adhuc de nomine suo Porthllud britannice, saxonice vero Leudegade || nuncupatur. Nati fuerant ei duo filii, An- Hi6r drogeus et Tenuancius, qui cum adhuc aetate iuniores || regni admini- C35V 316 Gurgucius) Gurgutius DEH; Merianus) Meriafi C; Bledudo) Bledud H; Capp; cui Oeneus)Caipenroneus C; Capenronius £; Capeiuoenus H; cui[5] ss m, D. 316-317 Sisillius)Sissilius C 317 Bledgabred in text D; in marg. #/;(?): Blethgeuret. 318 excessit)excesserat E; iocula- torum )iaculatorum E. 319 Archianus) Aromail DE; with ss Arthnail m, D; Arkinail H; frater) filius DE; EdoDEldol DEH. 320 Reidion) Redion DEH; Kederkius) Reder- chius DEH; Samuel) Samuil (del. in,}) D; Samuil EH. 320-321 qui ante — Penuchel om DEH. 321 Pir)Peir H; Capoir)Kapoir H; Eligueillus) Cligueillus D; Capoiri)Capoir DE; Caipoiri H. 322 After prudens omission mark; in marg. m,: qui super omnia rectam iustitiam inter populos exercebat D. Heli) Beli D; Bely E. 323 genuerat)generavit DEH; scilicet Llud)Llud scilicet D; Lud scilicet EH. 323-324 Cassibelaunum)Cassibellaunum DH; corr. m, ex Cassibelaunus C. 324 id est om CH; Llud)Lud E; Lhud H. 325 regnum after Llud(324) DEH. 326 et om E; sublimavit)sullimavit EH; urbis om C. 327 circumcinxit eam)eam circumcinxit DEH; civibus)omnibus C; ea)eadem H; construerent)construeret C. 328 posset) possit E. 329 Llud)Lud DE; Hlud H; et in)in C. 331 Kaerllud)Kaerlud DEH. 332 nominis om C; Kaerloudein) Kaerlunden DH; Kaerlondem E; Succedente) et suc- cedente D; after tempore omission mark; in marg. m,: decoratum est illud nomen et Ludeyn dicta est deinde D; propter) per DEH; commutationem) communicationem H. 333 Lundene "with ss ab Anglis m,Q) D. 335 reconditum) conditum H. 336 illam om D; Porthllud)Portlud DE; Porhlud H. 337 vero om C; Leudegade)Ludesgate DE; Ludesgata H; nuncupatur) appellatur DE; Nati) Deinde nati C; Nam DE; duo filii)filii duo H. 337-338 Androgeus et Tenuancius)Tenuantius et Androgeus D; Tenuancius et Androcheus E. 338 adhuc aetate)aetate adhuc H. 68 Historia Regum Britanniae strationi minime sufficerent, Cassibelaunus, eorum avunculus, loco illorum 340 in regem sublimatur. Mox, diademate insignitus, tanta coepit largitate ac Dnr probitate pollere, ut 11 fama illius undique divulgaretur, etiam in extrema regna. Nepotibus deinde surgentibus et adultis et ad virilem aetatem ex- cretis, pietati indulgens, noluit illos omnino expertes regni esse, sed in partes tamquam ascivit, urbem Trinovantum cum ducatu Canciae tribuens 345 Androgeo, ducatum Cornubiae Tenuancio. Ipse diademate praelatus, ipsis et totius regni principibus imperabat. LIBER QUARTUS <4.i>P69r 1. Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia, in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab Urbe Condita sescentesimo nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar, primus Romanorum, Britones 5P69V bello pulsavit, 11 in navibus onerariis et actuariis circiter octoginta advec- tus. Cum enim ad litus Ruthenorum venisset et illinc Britanniam aspexisset, quaesivit a circumstantibus quae patria esset, quaeve gens inhabitasset. Cumque nomen regni didicisset et populi, ait: "Hercle, ex eadem prosapia nos Romani descendimus, quia ex Troiana gente processimus. Nobis 10 Aeneas post destructionem Troiae primus pater fuit, illis autem Brutus, Silvii Aeneae filius. Sed nisi fallor, valde a nobis degenerati sunt, nee quid E116 sit militia noverunt, cum infra Oceanum, extra orbem commaneant. || Pjor Leviter cogendi erunt nobis tributum dare et obsequium 11 Romanae dignitati Cj6r praestare: 11 prius tamen per nuntios requirendi sunt ut Romanis subiciantur 341 fama — divulgaretur: cf. Sallust, BJ. 13.1: fama . . . brevi divolgatur; also 30.1 339 minime om C; Cassibelaunus) Cassibellaunus DH; eorum avunculus)patruus eorum DE; illorum) eorum D. 340 regem)regnum DEH; sublimatur)sullimatur EH; ac)atque H. 341 illius)eius H; ex- trema) externa H. 342 surgentibus et om DEH. 342-343 excretis)erecris C. 345 Androgeo) Androgeno H. 346 imperabat) imperavit C; after imperabat: Explicit liber III. Incipit liber MI H; in marg. m,: Incipit liber IIII E. 2-4 anno ab — anno: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.2: anno ab Urbe condita DCXCIII, ante vero incarnationis dominicae tempus anno LXmo. 5 navibus — octoginta: cf. Bede, ibid.: navibus onerariis atque actuariis circiter octoginta. I ut in — historiis om HP; Iulium om HP. 2 sic)sicut CH; anno om C. 3 sescentesimo —tertio) 694 C; DCXXIII HP. 4 sexagesimo) quinquagesimo DE; sexagesimo anno) anno LX HP; Britones) Britannias DEHP. 5 actuariis) acticariis C. 5-6 advectus)adventatus H; advectatus P. 6 Ruthenorum)Rutenorum DEHP; venisset)advenisset D; Britanniam)B. insulam HP. 7 esset om DEHP; quaeve) quae DEHP. 8 didicisset) didiscisset C; populi tampered; in marg. populi in later hand E; ait deleted P. 9 quia)qui P. 10 illis)Filius P. II Silvii) et Silvius C; Silvii (del. mt) in text D; in marg. m,: filius Silvii, filius Ascanii; filius) filii D; nisi)ni P. 12 Oceanum) Occianum E; Oceanum, extra om C; orbem) orbem non C. 13 nobis tributum) tributum nobis DEHP; dignitati corr. m, ex digniti C. 14 prius )primitus H. Liber Quartus 69 et vectigal reddant, ut ceterae gentes, ne nos ipsorum cognatorum no- 15 strorum sanguinem fundentes, antiquam dignitatem patris nostri Priami offendamus." Quod cum litteris regi Cassibelauno intimasset, indignatus rex epistulam suam ei remisit, haec verba continentem: 2. "Cassibelaunus, rex Britonum, Gaio Iulio Caesari. Miranda est, (4.2) Caesar, Romanorum cupiditas: quae, quicquid est usquam auri vel argenti 20 in toto orbe terrarum sitiens, nos extra orbem positos praeterire intactos non patitur. Censum exigis, || tributarios nos facere quaeris, qui perpetua Hi6v libertate hactenus floruimus, qui a Troiana nobilitate, || sicut Romani, de- P70V scendimus. Opprobrium generi tuo, Caesar, si intelligis, postulasti, qui isdem ortos natalibus iugo servitutis subdere non erubuisti. Libertati animos in *5 tantum assuevimus et tarn nobis ab antecessoribus familiaris est, ut, quid sit in genere nostro servitus, penitus ignoremus. Quam libertatem, si dii ipsi quoque conarentur auferre, nos omni nisu elaboraremus, ne, quod nobis tamquam insitum a natura est et par cum diis tanto tempore tenuimus, per hominem mortalem amitteremus. Liqueat igitur, tibi, Caesar, pro regno 30 nos et libertate, dum vita comes fuerit, indefessos || communiter stare et P7ir mortem subire paratos, si tempus nostrae dissolutionis forte institerit." 3. His itaque lectis, Caesar navigium parat; ventis et mari se committens <4-3> vela erigit ac, aura flame prospera, in ostio Thamensis fluvii cum toto na- vigio applicuit. 11 Vix terram attigerat et ecce Cassibelaunus rex cum omni 35 C 36V exercitu Britonum Doroberniam advenit, paratus pugnantium copiis non impiger occurrere Caesari. Aderat secum Belinus, princeps militiae suae, For the sources of the second chapter see Latomus 5(1945), 79-82. 29 insitum a natura: cf. Cicero, Pro Sulla 30(83): . . . hoc natura est insitum. . . 31 dum—fuerit: cf. 4 Reg. 4.16: si vita comes fuerit. 15-17 ne nos — offendamus DEHP. 17 regi)suis P; Cassibelauno) Cassibellauno DH; Cassibellano P; intimasset) nuntiasset P. 19 Cassibelaunus)Cassibellaunus CDH; Cassibellanus P; Gaio)Caio P; Iulio om DEHP. 20 Romanorum cupiditas)cupiditas Romanorum D; quae)qui P; usquam)usque P; vel)et P. 22 patitur) patietur P; quaeris after tributarios DE; qui)quum P. 23 libertate hactenus) hactenus libertate DE. 24 generi tuo)gentis ruae C. 25 subdere)premere DEHP; erubuisti)eribuisti E; Libertati)libertatem DEHP; animos) autem DE; autem nos HP. 26 assuevimus)consuevimus DEHP; et tam)traditam P; antecessoribus)ancessoribus E. 27 genere)ipso genere P; nostro servitus) servitutis C. 28 ipsi quoque)quoque ipsi DE; elaboraremus) elaboremus P. 29 est after insitum H; et om H; par om C; et par cum)partum P; tanto tempore) tanto- pere DE. 30 hominem) hostem P; amitteremus) amittamus DE; Liqueat) Liceat P; tibi om C. 31 dum) cum P; comes) comite P; for vita comite see Gen. 18.10: vita comite; fuerit) fuerie(?) P; communiter)contra P; et)etiam DEH. 32 tempus after dissolutionis DE; dissolutionis)resolutionis HP; for tempus resolutionis see 1 Tint. 4.6: tempus resolu- tionis meae instat; forte om HP; institerit) instcte P. 34 Thamensis) Tamensis E. 35 attigerat)attigerant DE; attigerunt H; Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus H. 36 exercitu Britonum) B. exercitu H; Doroberniam) Dorobernum DE; Doro- bernium H; pugnantium) pungnantium C; copiis) cohorte H. 37 secum) tune H. 70 Historia Regum Britanniae cuius consilio et providentia totius regni monarchia tractabatur; duo quo- que nepotes sui, viri strenuissimi, Androgeus scilicet, dux Trinovantum 40 et Tenuancius, dux Cornubiae, latus eius stipabant necnon tres sibi sub- D 11 v diti reges, scilicet Cridionus Albaniae et Gurthaet Venedotiae Britha 11 elque Demetiae. Qui omnes ad libertatem tuendam animati dederunt consilium ut in hostes, antequam se castris munissent, haud segniter insilirent et a regno suo eos vivaciter perturbarent. Assensum ergo praebentes cuncti 45 petierunt litora in quibus Iulius Caesar castra et tentoria sua erexerat. Dis- positis itaque agminibus, ad bellum intrepidi procedunt, hostibus se commi- nus offerunt, pila pilis obviant ac tela omnium generum utrimque vibran- £127 tur. ||Hinc et inde mox corruunt vulnerati, telis infra vitalia receptis. Manat tellus cruore morientium ac super ipsa cadavera ferociter pug- so natur. Concurrentibus itaque catervis, obtulit casus Nennium et Andro- geum duces cum Cantuariis et civibus Trinovantum, quibus praeerant, aciei in qua Caesar erat inseri et cum ictus mixtim ex utraque parte multi- H IJI; plicarent, sors dedit Nennio (occasionem) congressum in ipsum Caesarem 37r faciendi. Irruens ergo in ilium 11 toto conamine, || laetatur se posse vel 55 solum ictum tanto viro inferre. Quern Caesar, ut vidit impetum in se velle facere, praetenso clipeo excepit et, nudato gladio, quantum vires dederunt, ipsum super cassidem et scutum, quo erat ille protectus, tanto conamine percussit, ut gladius inde extrahi a Caesare nequaquam posset. Irruentibus ergo turmis coactus est Caesar gladium Nennio relinquere. Nennius itaque, 60 gladio imperatoris insignitus, eo pugnavit toto certamine et quemcumque eo percutiebat Ietaliter vulnerabat. Illi ergo in hostes properanti obviavit Labienus, Romanorum tribunus, et a Nennio peremptus est; sicque dimi- cantibus Romanis et Britonibus magna caedes ex utraque parte facta est 48 corruunt vulnerati: cf. 2 Par. 13.17: et corruerunt vulnerati; also 1 Par. 5.22. 49 Manat — cruore: cf. Ovid, Met. 6.388: cruor undique manat. 38 tractabatur) tradebatur H. 39 scilicet) videlicet H. 40 stipabant) stipebant C. 41 scilicet om DEH. C; Cridionus) Cridious E; Cridious in text D; in marg. m,(}): Cridoo; Eridion H; Gurthaet)Guer- thaec E; Guherthaet in text D; in marg. m,: Gweyctah * (margin cut); Guernaet H; Brithaelque in text D; in marg. ms: Brithathel; Britoelque H. 43 se castris)castris se DE\ segniter insilirent)segnis insiliret DEH; for haud segnis cf. Vergil, Aen. 3.513; see also Hist. 4.106; et om H. 44 eos om C; perturbarent) perturbaret DEH. 44-45 Assensum — erexerat om DEH. 46 procedunt) incedunt D; m , E. , 48 et om DEH. 49 Manat)Manabat H; ferociter) atrociter D. 51 Cantuariis)catervis H; et civibus Trinovantum om DEH; et civibus urbis Trinovantum added in marg. mt D. 52 inseri) inserere DEH. 54 ergo om H; laetatur)laetatus C. 55 vidit) videt H. 57 tanto om H. 58 inde extrahi) extrahi inde DE; a Caesare nequaquam) nequaquam a Caesare H. 59 gladium Nennio)Nennio gladium D. 60 eo)in eo DE; est, in quo H (for in / suggest vi); pugnavit)pungnavit C; quemcumque) quicumque C. 61 in) in hunc modum DEH; properanti)prostranti DEH. Liber Quartus 71 plurima parte diei. Denique irruentibus Britonibus strictis turmis et audaces impetus facientibus, victoria eis, favente Deo, provenit. Nocte super- 65 veniente castra petunt Romani, telorum ictibus graviter vulnerati et labore diurno mirabiliter fatigati sumuntque mox consilium nocte eadem naves ingredi et ad Gallias redire. Abeuntibus itaque Romanis Britones quidem (4-4) gratulantur de victoria. Sed contigit statim dolere et tristari, Nennio, viro egregio ac bellicoso, de vulnere Caesaris infra quindecim dies moriente. 7° Quern, in urbem Trinovantum delatum, sepelierunt iuxta aquilonarem portam, exsequias ei regias facientes, pro eo quod nepos regis esset et filius, gladium quoque Caesaris, quern in congressu scuto suo retinuerat, in sepul- chro iuxta ilium, ob || memoriam probitatum, collocantes. Nomen gladii C37V scriptum erat in eo, "Crocea Mors," quoniam vix eo quis percussus mortem 75 poterat evadere. Caesare itaque in Gallias appulso, rebellionem moliuntur <4-5> Galli, dominium Romanorum formidantes. Fugae enim eorum fama divul- gata, minus terrori illis iam erant, quorum dominium inviti et coacti sus- ceperant et crescebat quoque fama cotidie, totum mare Britonum navibus plenum ad fugam Romanorum insequendam. Audaciores igitur effecti, *» cogitabant qualiter || Caesarem a finibus suis arcerent. Quod Iulius callens, E llS noluit anceps bellum cum feroci populo committere, sed, apertis thesauris, maiores atque nobiliores regni vel terrae muneribus donavit, promissisque maioribus, sibi eos allexit, pollicens, si fortu || na iuvante a Britannia victor I?v subiugata rediret, populo libertatem, exheredatis restitutionem, principibus munificentiae largitatem se velle facere. Qui prius leonina feritate ful- minans ipsis omnia abstulerat, nunc mitis agnus, humili voce balans, omnia posse reddere laetatur. Nee ab his blanditiis quievit, donee, pacificatis cunctis, amissam potestatem recuperavit, sicque delinitos et pacificatos in 64 After diei omission mark; in marg. m,: tandem cedente victoria Britonibus D. 64-65 Denique — provenit om DEH. 66 labore) diurno DE. 67 diurno) labore DE; sumuntque) sumptumque est D. 68 quidem om H. 69 gratulantur de)congratulantur H; tristari) contristari E. 71 urbem)urbe H; aquilonarem)acquilonarem C; aquilonalem DH; aquilonem E. 72 portam)pattern DE; facientes)ferentes DE; nepos)frater DE; filius H; esset)erat DE; et filius om DEH. 74 iuxta ilium)illius H; probitatum)probitatis DEH. 75 vix om DE; mortem)mortis periculum DEH. 76 poterat evadere)vix evadere poterat DE; rebellionem) rebellare H. 77 formidantes -with ss abicientes m, D. 78 terrori) terroris E; illis om CH; iam om DEH; erant) erat E; et coacti) atque coacti DE. 79 et om DEH; crescebat) crebrescebat DE; fama cotidie) cotidie fama H; Britonum navi- bus) navibus Britonum DE. 80 plenum om H; igitur om C. 81 callens with ss callidus m, D. 82 noluit)timuit H; feroci)feroce H; sed, apertis)apertisque EH; sed ss m, D. 83 regni vel om DEH; donavit) dotavit E; ditavit H. 84 a Britannia victor) victor a Britannia DE; victor om H. 86 munificentiae)munifice E; se om DEH; leonina feritate corr. m,Q) ex leoninam feritatem C. 86-87 fulminans)fluminans C. 86-89 Qui prius — recuperavit om DEH. 89 amissam) admissam C. 72 Historia Re gum Britanniae 90 tantum amorem sibi omnes devinxit, ut non solum ipsum debellare sed Diir etiam Britonum iniuriam et ferocem || audaciam se coercere et vindicare secum promitterent. (4.6) 4. Paratis itaque omnibus quae ad tantum negotium pertinebant, biennio Cj8r emenso, navibus sescentis utriusque commodi comparatis, || Britanniam 95 iterum adiit et per Thamensem fluvium prosperis velis evectus, urbem Trinovantum primo aggredi temptat. Verum Britones praemoniti, ita alveum fluminis palis ferreis et plumbatis et ad modum humani femoris grossis per totum amnem fixis constipaverunt, ut nulla navis illaesa et sine <47> periculo flumen transmeare posset. Venientes ergo Romani ad illam 100 palorum Charybdim, infiguntur palis, perforantur, naves aquis absorbentur et in hunc modum ad milia periclitantur. Caesar, videns stragem suorum, indoluit et dimisso itinere alvei quod coeperat, ad terram divertere classem imperat. Qui, vix elapsi de periculo, plurimis submersis, terram subeunt, navibus egrediuntur, castra figunt. Et ecce Cassibelaunus ex ripa, quo 105 aderat, aspiciens, gaudet propter periculum submersorum, sed tristatur ob salutem ceterorum. Igitur, ut animose proposuerat, haud segnis, comparatis bellatorum copiis, descendit in proelium datoque signo irruit in Romanos et eos caedere audacter coepit. Romani autem, quamquam periculum passi, viriliter Britonum primam invasionem sustinuerunt et eos a castris propu- ,,0 lerunt: audaciam pro muro non minimam habentes ex hostibus stragem fecerunt. At Britones suorum agminibus constipati, multo maiorem nu- merum armatorum quam prius conflaverant, ita ut aestimarentur tricies maiorem numerum habere. Augmentabantur praeterea omni hora super- venientibus turmis undique; Caesar autem videns eorum multitudinem 115 C 38V atque invincibiles eorum impetus se non posse sustinere, receptui canens || 94 utriusque commodi: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.2: DO" naves utriusque commodi fieri imperavit. 103 vix elapsi: cf. Vergil, Aen. 9.544-545: vix . . . elapsi. 106 haud segnis: cf. VergiL Aen. 3.513: haud segnis; see also Hist. 443. no pro muro: cf. 1 Reg. 25.16: Pro muro erant nobis. 90 ipsum omitted in text; added in viarg. m, C; ipsum debellare) rebellare DEH. 91 etiam) et C. 94 navibus) navibusque DEH. 94-95 Britanniam iterum) iterum Britanniam DEH. 95 Thamensem)Tamensem E; Thamense H. 96 temptat) temptant H; praemoniti for praemuniti in CDEH. 97-98 et plumbatis — grossis om DEH. 98 amnem) ampnem CD; navis om H. 99 flumen om E; flumen transmeare)transmeare flumen DH; Romani)naves H. 100 Charybdim for Caribdim in CDEH. 101 ad milia)plures DEH. 102 indoluit) condoluit H; divertere) ducere C. 103 plurimis) paucis DEH; submersis corr. mi ex emersis C. 104 Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H. 104-106 ex ripa — proposuerat om DEH. 106 comparatis) paratis H. 107 bellatorum om DEH. 109-110 propulerunt)procul pulerunt DEH. no non minimam habentes)habentes non minimam DEH. 112 armatorum om DE; conflaverant) habentes DE. 113 maiorem numerum habere) habere maiorem C. 115 invincibiles eorum impetus) vesanam rabiem DEH; se om DEH. Liber Quartus 73 certamen diremit et suos ad castra redire coegit, ne maius periculum sus- tinerent. Naves igitur protinus ingreditur et ad Gallias, aura flante pro- spera, quantocius devenit, ibique prope litus turrim ingressus, quam ipse antea sibi praeparaverat propter dubios belli eventus, tuto se collocavit loco. Turri illi Odena nomen erat, ubi exercitum misere dilaceratum 120 longa admodum quiete refecit et proceres terrae||ad se colloquendum E120 venire fecit. 5. Cassibelaunus autem, se de Romanis triumphum secundo habuisse <4-8> conspiciens, magno exsultans gaudio, statuit vota diis omni 11 potentibus H «8r solvere atque pro tanto eventu sacrificiorum ritus adimplere. Monuit itaque "5 omnes qui erant in exercitu ut constituto termino convenient ad urbem Trinovantum cum uxoribus et filiis et caris suis, quatinus ibidem pro adepta victoria diem exsultationis secum agerent. Cumque omnes absque mora advenissent, diversa libamina facientes, prout unicuique suppetebat, litaverunt. Numerus holocausti illius comprehensus est in quadraginta li° milia vaccarum et centum milia ovium et triginta milia silvestrium animalium sive ferarum cuiuscumque generis collectarum, praeterea diversorum ge- nerum volatilia, quae numero comprehendi difficile fuit. Libaminibus itaque pro more peractis, refecerunt se residuis epulis, ut fieri assolet in huiusmodi sacrificiis atque perfuncti diversorum generum ferculis, quod reliquum fuit '35 diei, ludis exsultantes indulserunt. 6. Interea contigit inclitos iuvenes palaestra exerceri, inter ||quos erat C39r nepos regis, Hireglas nomine, alter vero Androgei ducis nepos, Cuelinus dictus. Qui caestibus contendentes invicem se ad iracundiam indignando 124 exsultans gaudio: cf. Vergil, Aen. 12.700: laetitia exsultans; see Hist. 5.538. 124-125 vota — solvere: cf. Ovid, Met. 7.652: vota Iovi solvo; also 8.152—153 and 9.708; Vergil, Aen. 3404: vota . . . solves; also Aen. 114 and Georg. 1436. 125 sacrificiorum — adimplere: cf. Lev. 8.34: ut ritus sacrificii compleretur. 130-131 Numerus — ovium: cf. 2 Par. 29.32: Porro numerus holocaustorum quae obtulit multitudo hie fuit: tauros septuaginta, arietes centum, agnos ducentos. 139-140 ad iracundiam — provocaverunt: cf. 1 Esdras 5.12: ad iracundiam provocaverunt; also Isaias 1.20. 116 diremit)dirimit E; et om DEH. 117 Naves igitur)navesque DEH. 118 devenit) devenit, ut canit poeta: Territa quaesitis ostendit terga Britannis H; see Lucan 2.572; ibique)ibi DEH; ipse om H. 119 antea)antea E; antea sibi)sibi antea H; sibi om DE. 120 Turri illi)Turris illius C; Odena)ydonea E; ydonea in text D; in marg. m, Odnea; Odnea H. 121 colloquendum) collocutum DEH. 123 Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H. 123-124 se — conspiciens) secundo de Romanis triumphans DEH. 125 tanto eventu)adventu C. 128 diem)dies DEH; omnes om C; absque)sine H. 129 unicuique) cuique DEH. 131 animalium om DEH. 132 sive om DEH; cuiuscumque)cuiusque DEH. 133 itaque)itaque diis H. 134 assolet)solet H; huiusmodi)huius C. 135 ferculis) epulis ferculis (del. m,) E; reliquum) residuum D. 136 exsultantes) exultantantes H; indukerunt)indulgerunt C. 137 exerceri) exercitari DEH. 138 Hireglas) Hirelglas D; Hirelglas E; Hyrelglas H; Cuelinus)Evelinus DEH. 139 Qui)que E; caestibus) animose C. 74 Historia Regum Britanniae 14° provocaverunt. Quorum alter Cuelinus, Androgei nepos, Hir(e)glas, nepo- tem regis, arrepto gladio interfecit. Perturbata igitur curia, rumor ad Diiv Cassibelaunum regem pervenit et de laetitia, qua prius 11 fluctuabat, in maerorem conversus est. Advocato igitur Androgeo praecepit ut nepos suus Cuelinus sibi ad iustitiam praesentaretur protinus et sententiam quam 145 proceres dictarent subiret. Cumque animum regis ira commotum dubi- tasset Androgeus, respondit sese suam curiam habere et in ilia definiri debere calumniam suorum. Si igitur morem antiquitus statutum intemera- tum custodire vellet, die statuto praesto esset ut in curia sua iuvenem legibus coerceret et de praesenti calumnia satisfaceret. Rex indignans re- 150 cessit iratus, Androgeo gladium et mortem comminatus, nee distulk quin mox terras et possessiones eius ferro et flammis vastaret. Androgeus ergo, iram regis sustinere non valens, per internuntios coepit regem compellare et eius iracundiam mitigare. Sed cum furorem eius nullatenus posset refre- nare, diversis cogitationibus angebatur, qualiter regi valeret resistere. Itaque, 155 E130 omni alia spe decidente, auxilium || Caesaris expetere decrevit, litterasque illi in hanc sententiam direxit: 7. "Gaio Iulio Caesari, Androgeus, dux Trinovantum, post optatam mor- C 39V tern optandam salutem. Paenitet me, Caesar, adversus te egisse, dum 11 H i8v regem meum ad Romanos expel 11 lendos de terra nostra viribus meis adiuvi. 160 Si enim me bello subtraxissem, Cassibelaunus Romanorum victor non exstitisset, cui post triumphum tanta irrepsit superbia ut me, per quern 141 arrepto gladio: cf. Gen. 22.10: arripuit gladium; Num. 25.8: arrepto pugione. 142-143 de laetitia — conversus est: cf. Jacobi Ep. 4.9: risus vester in luctum convertatur, et gaudium in moerorem. 145 animum — commotum: cf. Terence, Andria 937: animus commotus . . . metu. 155 spe decidente: cf. Terence, Heaut. 250: quanta de spe decidi! 140 Cuelinus) Evelinus DEH; Hir 213 See Lucan 2.572; cf. Hist. 4.118 and the critical apparatus. 190 obsidere before parat H; Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; urbem om C. 191 et om CH. 192 Doroberniam) Dorobernum DE. 193 etenim)enim DH. 194 advertentes)advenientes DEH; Romani om DEH. 194-196 supervenire — advenientes om DEH. 196 pugnaturi) pungnaturi C. 197 sito) situ E; ut auxilium om D. 198 Caesari ferret om D; inde)et inde DE. 199 agere -with ss ensibus m» D; agere)ensi- bus agere H. 200 de om H; Cassibelauni) Cassibellauni DH. 201 attoniti) antoniti C. 202 arripientes) accipientes H. 203 coruletis) coriletis DEH. 205 proietcis)proicientibus H; propellunt) expellunt H. 206 vel om DEH. 207 eorum om C. 207-208 Affectabat—nequiverat om DEH. 208 dedecorum et)dedecoris DEH. 209 genus) ergo E; qui) quod D. 210-213 qui totum — terga Britannis om DEH. 211 resistunt bis, once del. mi C. 213 Territa for Tertia in C. 214 Devicti)Deducti C; divicti E. 215 subire)et subire C; itaque)igitur DEH. 217 Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; sese)se DE. Liber Quartus 77 Iulio pacificaret, ne dignitas gentis suae, qua ortus erat, ipso deleto de- leretur. Mandavit etiam supplicans, se nondum promeruisse ut mortem suam optaret, licet inquietudinem sibi intulisset. Androgeus autem nun- 220 tiis 11 respondens ait: "Dii caeli et terrae, orat me nunc herus meus cui C4ir prius despectui eram et quern iniuriis laccessierat? Pacificarine Caesari per me desiderat rex Cassibelaunus, qui, exustis ferro et flammis possessionibus meis, ceu pro nihilo ducens, exheredare me cogitaverat? Non est valde timendus princeps terrae, vel diligendus, qui in pace ferus est ut leo et in 225 bello timidus ut lepus. Vereri tamen debuerat ne ilium iniuriose tractaret, per quern tantus vir, videlicet Romanus imperator ac totius orbis victor, bis devictus est ac fugatus. Insipientia enim obducitur qui commilitones, quibus triumphat, iniuriis et contumeliis infestat. Non enim unius ducis est victoria, immo omnium commilitonum, qui pro duce suo se et san- 230 guinem suum fundunt. || Quiescat ergo rex noster amodo, qui praesumit E132 se victorem absque aliis exstitisse, per quos tota victoria patrata est. Et ego, licet me indigne exacerbasset, pacificabo eum Caesari, non reddens malum pro malo. Satis vindicata est iniuria quam mihi intulit, cum miseri- cordiam meam et auxilium supplex imploret." 235 9. Haec dicens, festinus venit ad Caesarem, amplexisque genibus eius, <4-'°> sic allocutus est eum: "Ecce satis vindicasti te, Caesar, in Cassibelaunum, cum ad deditionem et ad tributum reddendum Cassibelaunum compulisti; quid amplius ex eo exigere censes quam subiectionem sui et vectigal Ro- 221 Dii — terrae: cf. Ovid, Tristia 1.2.1: Di maris et caeli; Vergil, Aen. 3.528: Di maris et terrae. 225-226 in pace ferus — lepus: cf. Sidonius, Ep. 5.7.5: sint in praetoriis leones, in castris lepores; Tertullian, De Corona 1.2: Novi et pastores eorum, in pace leones, in proelio cervos. 233—234 non reddens — malo: cf. 1 Thes. 5.15: Videte ne quis malum pro malo alicui reddat; 1 Pet. 3.9: non reddentes malum pro malo. 236 amplexisque genibus: cf. Vergil, Aen. 3.607: et genua amplexus. 218 qua)quarum stirpe DEH. 219 nondum)non DE. 220 Androgeus autem) At Androgeus H. 222 et om H; lacessierat)Iaceserat C; Pacificarine)Pacificari C; Caesari per)per me DE; per)se per H. 223 me)Caesari DE; Cassibelaunus)Cassibelianus C; Cassibellaunus D; Kassibellaunus H. 224 me om DEH; cogitaverat)cogitaret C; cogitarat DH. 225 princeps terrae)terrae prin- ceps H; ut om C. 116 timidus)timidus est C. 228 est after fugatus DE; ac)et H; enim om H; obducitur)ducitur C. 229 et)vel DE. 231 rex—amodo)amodo rex noster DE; noster)vester CH; qui praesumit)praesumere DEH. 232 patrata)parata C. 233 me indigne)indigne me H; exacerbasset)exarcerbasset C. 234—235 misericordiam meam)meam misericordiam DE. 235 et)in C. 236 genibus eius) eius genibus H; eius om C. 237 Ecce — Cassibelaunum om C; Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum H. 238 cum om C; ad(2) om DEH; Cassibelaunum)Cassibeliaunum C; om DEH. 239 ex)ab H; ex eo — censes)exigere censes ab eo DE. 78 Historia Re gum Britanniae 240C41V manae dignitati? Nulla virtus dementia dignior est imperatori. Esto || H19V igitur || ei propitius et clemens et non reddas ei iuxta sua scelera." Cumque D13V ad haec verba Androgei Caesar nihil respondisset, || sed quasi surda aure ilium praeterisset, indignatus Androgeus iterum Caesari ait: "Hoc solum me pepigisse tibi, Caesar, memini, ut, submisso Cassibelauno, Britanniam 245 Romano imperio subdere laborarem. Ecce quod pepigi habere potes. Quid ultra tibi debeo? Nolit caeli terraeque rector ut dominum meum et avunculum, tali iustitiae se offerentem, patiar aut captum vinculis teneri aut dira morte interimi. Non est facile Cassibelaunum interfici me vivente, cui auxilium in tanta necessitate denegare non possum, nisi petitionem 250 meam pro eo benigne susceperis." Hac ergo oratione mitigatus ac timore viri perterritus, Caesar concessit Androgeo quod petebat. Datis itaque obsidibus et tributo de Britannia quocumque anno tria milia librarum argenti aerario Romano assignato, Concordes facti Caesar et Cassibelaunus dextras sibi invicem dederunt et oscula pacifica, sicque contione separata 255 quisque in sua cum gaudio remeat. Caesar autem tota hieme in Britannia remansit; vere redeunte in Gallias transfretavit. Inde Romam, contra Pompeium, collectis ex omni genere militibus, cum omni exercitu suo se contulit, sicut in historia legitur Romanorum. <4«i) 10. Postea, cum Cassibelaunus septem annis supervixisset, mortuus est et in Eboraco sepultus. Cui 11 successit Tenuancius, dux Cornubiae, frater Androgei, nam Androgeus, frater eius, Romam cum Caesare profectus fuerat. Qui diademate insignitus, regnum cum diligentia, quoad vixit, 240 Nulla — imperatori: cf. Seneca, De dementia 1.3.3: Nullum tamen dementia ex omni- bus magis quam regem aut principem decet; 1.5.2: dementia . . . maxime . . . decora imperatoribus . . . 240-241 Esto — propitius: cf. Gen. 33.11: esto mihi propitius. 241 et non reddas — scelera: cf. Jud. 20.10: et reddere ei pro scelere, quod meretur. 242-243 surda — praeterisset: cf. Propertius 2.16.48: surda neglegit aure preces; Statius, Sil. 2.1.7: surdaque averteris aure. 240 est om C. 241 igitur) ergo C; iuxta sua scelera) secundum opera sua DEH; cf. Jer. 25.14: et reddam eis secundum opera eorum; also 2 Tim. 4.14; Rom. 2.6; Apoc. 22.12. 243 ilium om H; iterum Caesari) Caesari iterum H. 244 pepigisse)pepegisse C; Cessar (del. m,) C; memini) nosti C; Cassibelauno) Cassibellauno D; Kassibellauno H. 247 se after avunculum H. 248 interimi )interimere C; Cassibelaunum) Cassibellaunum D; Kassibellaunum H; interfici after vivente H. 250 pro eo benigne)benigne pro eo E; benigne)digne D; ergo)igitur H; mitigatus)mitigatus Caesjf concessit (del. m,) C; ac timore om DEH. 251 viri perterritus om DEH. 252 Britannia)Britannis DEH; quocumque)quoquo D; quoque EH; tria in text D; in marg. m,: XXX; tria)quatuor H. 253 aerario) errario C; Romano assignato)assignato romano H; Cassibelaunus) Cassibellaunus C; Cassibell' DE; Kassibellaunus H. 254 dextras) dextrasque (que ss) D; contione separata) condiuone firmata C. 255 in sua after gaudio H; remeat corr. mi ex rcmaneat C; remearunt DE; remeavit H. 256 Gallias) Galliam H; contra om DEH. 257 Pompeium — militibus om DEH. 259 Cassibelaunus)Cassibell' DE; Kassibellaunus H; supervixisset)vixisset H. 260 in om E; Eboraco)Eburaco H; frater om DEH. 261 Androgei om DEH. 262 diademate)dyamate C; quoad vixit)quo advixit £; vixit)vinxit C. Liber Quartus 79 tractavit. Post ilium Kimbelinus, filius suus, miles strenuissimus, suscepit imperium, quern Caesar Augustus Romae nutrierat et armis decoraverat. Hie in tantam Romanorum amicitiam venerat, ut, cum posset tributum 265 eorum detinere, gratis daret. || E 133 His diebus natus est Salvator noster, Iesus Christus, in Bethlehem, sicut evangelica narrat historia. 11. Huic Kimbelino nati sunt duo filii, Gwider et Avigarus et, cum <4.i2> rexisset feliciter decem annis regnum Britanniae, moriens dimisit sceptrum 270 regni Gwidero, primogenito suo. Hie cum tributum Romanis denegaret, emissus est Claudius imperator a senatu cum exercitu ad Britanniam ut iterum subiugaret earn et tributum redderet. Princeps militiae Claudii Lelius Hamo vocabatur, cuius consilio et ope Claudius utebatur. Venientes igitur in Britanniam applicuerunt Porcestriam civitatem supra mare sitam. 275 Quam cum obsedisset Claudius et portas eius muro obstruxisset, ut vel sic afflictos cives eius deditioni cogeret, supervenit Gwiderius cum exercitu (4.13) Britonum, || commissoque proelio cum Romanis acerrimo, coepit hostes C42V infestare, plures solus cum suo gladio quam maior pars exercitus sui peri- mens. Dissipatis itaque omnibus Romanis, ipsum Claudium ad naves 280 fugere coegit. Sed inter bellandum Hamo, prae 11 fatus princeps militiae, H 2or versuto usus consilio, abiectis armis propriis, capit Britannica arma de- functorum in bello et quasi unus ex Ipsis pugnabat contra suos, exhortans Britones ad insequendum Romanos, citum promittens ex illis triumphum. Noverat enim linguam Britannicam, quam didicerat Romae inter obsides l85 Britonum. Deinde accessit paulatim iuxta regem, adituque invento, quod cogitaverat explevit et regem, nil tale timentem, mucrone percussum sufTo- cavit. Elapsus deinde ab hostium catervis, sese inter suos recepit. Frater 263 Kimbelinus) Kimbellinus E; Kembelinus H; strenuissimus) strnuissimus C; strenuus DE; strennuus H. 264 et ss mz D; om CEH. 265 Romanorum amicitiam) amicitiam Romanorum DE. 166 daret) dabat CDE. 267 Iesus)Ihesus CDEH; Bethlehem) Betleem C; Bethleem DEH. 269 Kimbelino)Kymbelino D; Gwider)Guider DEH; Avigarus)Arviragus DEH; et, cum) Hie cum H. 271 Gwidero) Guiderio DEH; suo om DEH. 272 emissus) missus DEH; Britanniam) Brit- tannias H. 274 cuius — utebatur omitted in text; added in viarg. in, C; utebatur) nitebatur DE. 275 igitur)ergo DE. 276 obsedisset Claudius) Claudius obsedisset DE; obstruxisset) exclusisset DE; praeclusisset H. 277 afflictos) fame afflictos H; Gwiderius) Guiderius DEH. 278 Britonum) B. com- mjs (del. m,) C. 278-280 acerrimo, coepit — Romanis, ipsum) maiorem partem exercitus ipsumque DE; maiorem partem exercitus et ipsum H. 279 plures for plus in C. 279-80 perimens)perimentis C. 281 inter)in inter D; bellandum) bellando D; Hamo om C; princeps militiae)militiae prin- ceps DE. 282 abiectis)proiectis H. 282-283 defunctorum)interfectorum H. 283 unus om DEH; pug- nabat) pungnabat C; pugnabat contra suos)contra suos pugnabat DEH. 284 ex)de DEH. 285 didicerat)didiscerat C. 286 Deinde)Denique E. 287 cogitaverat) cogitarat H; nil)nichil EH. 288 Elapsus)Elapsis E; catervis) cuneis H; before Frater: Arviragus m, E. 80 Historia Regum Britanniae autem regis, ut ilium peremptum invenit, deponens arma sua regiis se induit 290 D i4r armis, hinc inde Britones ad perstandum exhortans, tamquam esset || Gwi- derius. Qui, nescientes casum regis, stragem non minimam de hostibus, usque ad naves persequendo, egerunt. Caedentibus itaque Britonibus divisi sunt Romani in duas partes, campum turpiter deserentes. Nam, ut C43r dictum est, Claudius, cum quadam parte suorum, naves || ingreditur, Hamo 295 autem, quia naves ingredi non licuit, nemorum tutamina petit. Arviragus igitur, existimans in comitatu Hamonis Claudium esse, persequitur fugi- entes de loco ad locum nee cessavit eos insequi usque ad litus maris. Ibi, dum in portu navium Hamo se de equo misisset, ut in unam navem mer- catorum ascenderet et de instante mortis periculo se eriperet, mox super- 300 venit Avigarus et, stricto ense, eum interfecit nomenque loco imposuit, qui usque hodie Portus Hamonis appellatur, Hamonica scilicet. 7/(4.14) 12. Interea Claudius, resociatis suis, 11 praedictam oppugnat civitatem, £l34 quae tune Kaerperis, nunc autem Porcestria dicitur. Nee mora, moenia diruit, civibusque subactis insecutus est Aviragum, iam Wintoniam in- 305 gressum {et) obsedit civitatem diversisque machinis oppugnat. Aviragus vero, se obsessum indignans, copias suorum per catervas disponit apertis- que portis ad proeliandum educit. Cumque irruptionem facere affectaret, direxit Claudius nuntios suos ad ipsum, mandans ut concordiam inirent. Quippe timebat regis audaciam Britonumque fortitudinem a pluribus audi- 310 tarn et in se ipso suisque expertam praeferebatque ipsos sensu et sapientia subiugare quam dubium inire certamen. Verum, pro subeunda concordia, pactus est Claudius se filiam suam Avirago daturum, tantum ut se cum regno Britanniae potestati Romanae subiectum cognosceret. Postpositis 300 stricto ense: cf. Juvenal 1.165: ense . . . stricto; Ovid, Met. 14.296: stricto . . . ense; Vergil, Aen. 12.175: stricto sic ense. 289 regis)regis Arviragus H; illum)alium C; regiis)regis C. 290 ad perstandum om H. 290-291 Gwiderius)Guiderius DEH. 291 minimam) modicam D. 293 divisi sunt)dividuntur H. 293-294 campum — dictum est om DEH. 296 Hamonis)H. gladium (del. tni)C; Claudium corr. mi ex cladium C; persequitur)prose- quitur DE. 297 add)] in DE; nee)non C. 298 unam navem)navi una C. 299 instante)instanti DE. 300 Avigarus)Arviragus DEH; ense)gladio H; loco imposuit)dedit loco DEH. 301 Hamonica scilicet om DEH. 302 suis)sociis DE; turmis H; praedictam oppugnat)oppugnat praedictam DEH; oppugnat) oppungnat C. 304 diruit) dirimit H; civibusque) civibus E; Aviragum)Arviragum DEH; Wintoniam) Wyntoniam E. 305 diversisque) diversis H; oppugnat) oppungnat C; Aviragus) Arviragus DEH. 306 catervas) turmas H. 306-307 apertisque)apertis H. 307 educit) inducit C. 307-311 Cumque irruptionem — subeunda concordia) sed inter- venientibus ex utraque parte maioribus natu concordiam facere statuerunt ne strages populi amplior (amplior populi H) fieret. Requisitus Claudius pacemne (pacem D) an bellum mallet, respondit se salvo Romano honore malle pacificari. Neque enim (enim adeo H) humanum cruorem adeo(adeo om H) sitiebat, ut extra rationem eos debellare vellet. Ductis igitur ad (usque ad DH) id loci sermonibus DEH. 312 se)sese DEH; Avirago) Arvirago DEH. Liber Quartus 81 ergo debellationibus utrimque suaserunt maiores natu Avirago huius- cemodi pactionibus acquiescere. 11 Dicebant autem non esse dedecori sub- ditum esse Romanis, cum totius orbis imperio potirentur. Paruit itaque et subiectionem fecit Caesari confestim. Claudius vero Roman mittens, natam suam, ut Avirago sponsaretur, adduci praecepit. Interea usus Arviragi auxilio, Orcades et proximas Britanniae insulas po 11 testati Romanae ad- W 20V quisivit. Porro, emensa hieme, redierunt legati cum filia, Genuissa nomine 320 <4! et Avirago, nuptiali copulata toro, celebraverunt nuptias iuxta Sabrinam fluvium, in confinio Demetiae et Loegriae. Erat autem puella tantae pulchritudinis, ut aspicientes in admirationem induceret, tantoque fervore amoris succendit regem, ita ut ipsam solam cunctis rebus praeferret. Unde rex, locum nuptiarum celebrem post se esse cupiens, suggessit Claudio ut 3*5 ibidem civitas aedificaretur et de nomine eius Kaerglov, id est Claudio- cestria appellaretur. Quidam autem ipsam traxisse nomen a Glodio duce aiunt, quern Claudius in ilia genuerat, cui post Aviragum gubernaculum Demetici ducatus cessit. His igitur patratis, Claudius reversus est Romam, ubi tune temporis Petrus apostolus, de Antiochia veniens, praedicationem 33° evangelii Romanis intimabat. 13. Post discessum Claudii a Britannia Aviragus coepit sensum et probi- <4-l6> tatem habere, coepit civitates et oppida reaedificare populumque regni tanta iustitia coercere, ita ut longe positis regnis timori esset. Ex hoc autem in superbiam elatus, despexit || Romanae subiacere potestati. Missus 335 est igitur Vespasianus in Britanniam a senatu, ut Aviragum et gentem rebellem compesceret et tributum restitueret. Cum iam navigaret et in Rutubi portu applicare vellet, Avigarus, de adventu illius praemonitus, a 323 tantoque fervore: cf. Vergil, Aen. 10.578: tanto fervore. 335 in superbiam elatus: cf. 1 Tim. 3.6: in superbiam elatus; see Hist. 5.45. 314 Avirago) Arvirago DEH. 314-315 huiuscemodi)huiusmodi E. 315-316 Dicebant — potirentur om DEH. 317 fecit Caesari) Caesari fecit DEH; vero om DEH. 318 A virago) Arvirago DEH; sponsaretur) desponsaretur) DE; usus Arviragi) usus Caesaris C; Arviragi usus DE; auxilium Arviragi H. 319 auxilio) usus H. 321 Avirago) Arvirago DEH; celebraverunt)celebrarunt DEH; Sabrinam)Sabrinum DEH. 322 Demetiae)Demeticae DE. 322-324 Erat autem — praeferret omDEH. 325 nuptiarum) eundem DEH; celebrem after se DE. 326 Kaerglov)Kayrglou DE; in marg. mt: Kayrgloyu D; Kaerglou H. 326-327 id est Claudocestria)a Claudio H. 327 autem)tamen DEH; ipsam om C; Glodio)Gloio DEH. 328 Claudius om C; genuerat)generavit DE; ^eneraverat H; Aviragum)Arvira- gum DEH. 329 Demetici)Demetiae CH; igiturhtaque DEH; patratisJparatis C; Claudius after est DEH. 332 discessum)dicessum C; Aviragus)Arviragus DEH. 332- 335 coepit sensum — Ex hoc autem DEH. 335 subiacere potesti) potestati subiacere DEH. 336 Vespasianus)Vaspasianus E; in)ad DE; a senatu after Vespasianus DEH; Aviragum) Arviragum DEH; et gentem om DE. 337 restitueret om C; iam) autem DEH. 338 Rutubi)Rutupi DE; Avigarus)Arviragus DEH; illius)illorum DE; praemonitus) prae- munitus CDE; a om C. 82 Historia Re gum Britanniae portu eum prohibuit. Retraxit igitur se Vespasianus a portu illo, retor- 340 E135 tisque velis in Totone || sio litore se contulit et, exiens in terrain, civita- tem Kaerpenhuelgoit, quae nunc Exonia vocatur, adiit. Cumque earn septem diebus obsedisset, supervenit Aviragus cum exercitu forti, con- D14V gressusque cum Romanis totum diem consumpserunt ambo exercitus|| lacessentes invicem vulneribusque utrimque lacerati, superveniente noctis 345 crepusculo, quieverunt. Mane autem facto, mediante Genuissa regina, Concordes facti sunt Vespasianus et Aviragus. Hieme vero emensa, navi- gavit Vespasianus in Galliam et inde Romam rediit. 14. Rex inde Aviragus regnum Britanniae cum pace et tranquillitate usque in senectutem rexit dilexitque senatum et gentem Romanam propter 350 uxorem suam quam diligebat, quae de Romanis, sicut praedictum est, originem duxerat. Leges veteris traditionis confirmabat, novas inveniebat, donaria maxima cuique probo largiebatur. Divulgata ergo per totam Europam fama eius, diligebant eum Romani et timebant, ita ut prae omni- bus regibus sermo de eo apud Romam fieret. Unde Iuvenalis caecum quen- 355 dam Neroni dixisse in libro suo commemorat, cum de capto rhombo loqueretur, inquiens: Regem aliquem capies, aut de temone Britanno, decidet Arvigarus. 11 Nullus in bello ferocior, nullus in pace mitior, nullus iocosior, nullus in 160 dandis muneribus profusior. Ut igitur dies vitae suae explevit, mortuus est et sepultus Claudiocestriae, in templo quod in honorem Claudii dica- verat. <4'7> 15. Successit Avirago Marius, filius suus, vir mirae prudentiae et sapien- 339-340 retortisque velis: cf. Ovid, Tristia 1.1.84: vela retorsit. 345 Mane — facto: cf. Jud. 19.8; Matth. 27.1: Mane autem facto. 349 usque — senectutem: cf. Ecclesiasticus 46.11: usque in senectutem. 360 dies — mortuus: see Hist. 3.301-302. 349-350 propter — suam: cf. Num. 12.1: propter uxorem eius. 358-359 Regem — Arvigarus: see Juvenal 4.126-127. 339 portu om C; eum)eos DE; Retraxit igitur) Retraxitque C; Vespasianus) Vaspasianus E; a)de DE; illo)suo CDE. 340-341 civitatem om D. 341 Kaerpenhuelgoit) Kaerpenhuelgdit E; Kaerpenhelgoit H; nunc om C. 342 Aviragus) Arviragus DEH. 344 lacessentes) laciscentes DE; lasescentes H; vulneribus- que) vulneribus C; utrimque om H. 345 autem om C. 346 Concordes facti sunt)facti sunt Concordes D; facti)effecti H; Vespasianus)Vaspasianus JS; Aviragus) Arviragus DEH. 347 Vespasianus) Vaspasianus E; Galliam)Gallias DE. 348 Rex) Rexit H; inde)deinde DEH; Aviragus) Arviragus DEH; tranquillitate) tranquilli- tate regens DE. 349 rexit)vergens H; rexit dilexitque)vergens dilexit DE. 351 duxerat) duxit DE. 351-360 Leges veteris — muneribus profusior om DEH. 355 rhombo for rumbo in C. 357 capies corr. per ras. ex capiens C. 363 Avirago)Arvirago DEH; Marius after suus DEH. Liber Quartus 83 tiae. Regnante itaque illo, quidam rex Pictorum, Rodric nomine, de Scithia adveniens, cum magna classe applicuit in Albaniam coepitque provinciam 365 vastare. Collecto igitur Marius exercitu, obviam ei venit et congressus cum illo interfecit eum et victoria potitus erexit lapidem in signum triumphi in loco qui postea de nomine suo dictus est Westmaria, in quo titulus scriptus memoriam eius usque in hodiernum diem testatur. Perempto vero Rodric, devicto populo, qui cum eo venerat, partem Albaniae dedit ad inhabi- 370 tandum, quae pars Katenesia nuncupatur. Erat autem || terra deserta, nullo HIM habitatore antea culta. Cumque uxores non haberent, a Britonibus natas et cognatas uxores sibi petentes, repulsam passi sunt. Transeuntes igitur in Hiberniam, duxerunt uxores de populo illo, ex quibus orta soboles in multitudinem magnam creverunt et exinde Picti Britanniam incoluerunt. 375 At Marius, cum totum regnum summa pace composuisset, coepit cum Romanis dilectionem habere, tributum solvens et, exemplo patris incitatus, iustitiam et leges paternas atque omnia honesta sectabatur. Cumque cursum <4.i8> vitae suae explesset, moriens filio suo Coillo regni guberna || culum dimisit. C45r Hie ab infantia Romae nutritus, mores Romanorum edoctus, in amicitiam 380 eorum incidit et tributa libenter reddens, adversari eis in nullo volebat. Videbat quippe totum mundum subditum illis eorumque potestatem quam- que provinciam superare. Solvens igitur quod exigebatur, in pace quod possidebat obtinuit. Nullus in regibus maiorem reverentiam nobilibus regni praestabat, quia aut ipsos in pace manere permittebat, aut assiduis donariis 385 munerabat. If 16. Interea natus est illi unicus filius cui nomen Lucius impositum est. <4.i9> 366 Collecto — exercitu: cf. 2 Mach. 12.38: Judas autem, collecto exercitu. 371 Erat — deserta: cf. Lev. 26.33: eritque terra vestra deserta; Tob. 14.7: Omnis autem deserta terra. 371-372 nullo habitatore: cf. Soph. 3.6 neque ullo habitatore. 373 repulsam — sunt: see Hist. 6.71. 374-375 in — creverunt: cf. Gen. 48.16: et crescant in multitu- dinem. 378-379 cursum — explesset: cf. Cicero, Pro Caelio 17.39: omnemque vitae suae cursum . . . conficeret. 381 adversari—volebat: cf. Ruth 1.18: adversari noluit. 364 quidam om E; Pictorum) Piccorum H; Rodric nomine) nomine Rodric H; Scithia) Scitia C; Cichia E. 365 Albaniam)Albania DEH; provinciam)in provinciam C; patriam D; patriam in ras. vu E. 367 illo)eo D; eum)illum D; triumphi)tituli triumphi H. 368 dictus) dicta DEH; Westmaria) Westinaria C; Westimaria H. 370 dedit after Rodric (369) DEH. 371 Katenesia)Katanesia H. 373 igitur) autem C. 374 Hibemiam)Hyberniam DE; uxores after illo DEH. 375 multitu- dinem magnam) maximam multitudinem DE; magnam multitudinem H. 376 summa) in suma C; summa pace) cum pace summa H. 377 tributum)tributa DEH; incitatus)invitatus C. 378 iustitiam)iustitias CH; atque)et C. 379 Coillo)Koillo H. 380 amicitiam)amicitia C. 381 libenter) libenter eis H; adversari eis in nullo) in nullo eis adversari DE. 382-386 Videbat quippe — munerabat om DEH. 387 Interea)Interim CDE; est(i) oin E; illi)ei DE; illi om H; cui)cuius C; impositum est om C. 84 Historia Regum Britanniae Eij6 Hie post mortem 11 patris regni diademate insignitus, omnem viam pru- dentiae atque actus patris bonosque mores insecutus, ab omnibus ad quos 39° fama bonitatis illius pervenerat, amabatur et colebatur. Audiens quoque Christianitatem Romae et in aliis regnis exaltari, primus omnium regum Britonum Christi nomen affectans, epistulas dirigit Eleutherio papae, petens ut ad se personas mitteret tales, a quibus Christianitatem susciperet. Sere- naverant enim eius mentem miracula quae Christi discipuli et praedicatores 395 per diversas nationum gentes ediderant. Et quidem in omnem terram ex- ivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Et quia ad amorem verae fidei anhelabat, piae petitionis effectum consecutus est. Siquidem praedictus pontifex, gloriam in excelsis Deo canens, duos religiosos doc- tores Faganum et Duvianum, de latere suo misit Britanniam, qui verbum 400 Dei caro factum et pro hominibus passum, regi populoque praedicarent et C45V sacro baptismate insignirent. Nee mora, concurrentes populi undique || diversae nationis, exemplum sequentes regis, lavacro sacro intinguntur atque omnipotenti Deo subduntur, idola despicientes et minutatim con- Di$r fringentes. Beati igitur docto || res, cum paganismum de gente Britonum 405 in maiori parte delevissent, templa quae in honore plurimorum deorum fundata erant, mundatis ruderibus, uni Deo consecraverunt et viris reli- giosis custodienda tradiderunt. Fuerant tune in Britannia constituti per regiones viginti octo flamines et tres archiflamines, quorum potestati ceteri iudices atque fanatici submittebantur, qui tura diis ex ritu gentilium 410 cremabant atque libamina de pecudibus litabant. Hos itaque idolatriae ex apostolica doctrina eripientes, episcopos ubi erant flamines, archiepiscopos 395-396 in omnem — eorum: cf. Psalm. 18.5: In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum; also Rom. 10.18. 397 piae — est: cf. Bede, Eccl. Hist. 14: et mox effectum piae postulationis consecutus est. 398 gloriam — Deo: see Luc. 2.14. 399 de — suo: cf. 3 Reg. 3.20: de latere meo. 399-400 verbum — factum: cf. Joan. 1.14: Et Verbum caro factum est. 388-389 viam prudentiae)prudentiam H. 389 bonosque)et bonos H. 390 Audiens quoque) Audiensque DE. 391 regnis)terris DE; exaltari corr. per ras. ex exalutari(?) D; regum)rex C. 392 dirigit) direxit H. 393 personas mitteret) mitteret personas H; mitteret tales) tales mitteret DE; susciperet) suscipere deberet DEH. 394 eius mentem) mentem eius DEH; quae) qui E. 395 quidem)quod H. 397 verae om H; fidei)Dei H; anhelabat)hanelabat CD. 398 gloriam)gloria H. 399 Duvianum)Dumanum DE; Dimianum H; misit with ss in «*«(?) D. 400 caro)carnem H; populoque)populorum C. 401 insignirent)insignarent C; populi undique) undique populi H; undique after nationis (402) DE. 402 sequentes regis)regis sequentes DE; regis insequentes H; sacro)sancto E. 404 igitur)ergo C; paganismum)paganissnum H. 406 erant)fuerant H; mundatis)mundata D; mundati E; ruderibus)rudibus H. 407 Fuerant)Fuerunt H, constituti after regiones (408) DEH. 408 viginti octo)xxxviii H. 408-409 quorum — submittebantur om DEH. 409 fanatici for phanati in C. 410 Hos)Haec DEH; idolatriae om DEH. 411 doctrina)doctrina idolatriae DEH; erant om C; archiepiscopos om H. Liber Quintus 85 ubi erant archiflamines, consecraverunt. Sedes principales archiflaminum scilicet in nobilioribus civitatibus fuerant, Londoniis, Ebo |[ raci et in Urbe Huv Legionum, quae super Oscam fluvium, in Glamorgantia sita est. Ita in his tribus, evacuata superstitione, tribus archiepiscopis metropolitanas sedes 415 dicaverunt. In reliquis episcopos ordinaverunt divisisque parochiis uni- cuique suam ita assignaverunt. Metropolitano Eboracensi Deira et Albania, sicut flumen magnum Humbri eas a Loegria secernit, in parochiam cessit; Londoniensi vero submissa est Loegria et Cornubia. Has duas provincias seiungit Sabrina a Kambria, id est Wallia, quae Urbi Legionum subiacuit. 420 His ita nutu 11 Dei constitutis, redierunt Romam antistites praefati et cuncta C46r (4.20) quae fecerant a beato papa confirmari impetraverunt. Palliis itaque ac ceteris honoribus decenter ab ecclesia Romana insigniti, reversi sunt||in £137 Britanniam cum pluribus viris religiosis comitati, quorum doctrina et prae- dicatione gens Britonum in fide Christi roborata et aucta est. Quorum actus 425 in libro quem Gildas historiographus composuit De Victoria Aurelii Am- brosii luculento dictamine peraravit. Quod autem tarn lucido tractatu inscripserat, nullatenus opus fuit ut inferiori stilo renovaretur. LIBER QUINTUS 1. Interea gloriosus rex ille Lucius, cum cultum verae fidei crescere et <5.i) exaltari in regno suo vidisset, magno fluctuans gaudio, possessiones et territoria quae prius templa idolorum possederant, in meliorem usum ver- tens, ecclesiis fidelium habenda concessit augmentavitque illas amplioribus 412 ubi om H; erant om CH; archiflamines om H; principales) principalis H. 413 scilicet for sicut in CDEH; civitatibus fuerant) fuerant civitatibus H; Londoniis) Lundonis H; Eboraci) scilicet et Eboraci DEH. 414 Oscam)Oscham CD; Glamorgantia)Clamorgantia H. 41 j metropolitanas sedes om DEH. 416 divisisque) distinctisque C; diversisque DE; in marg. mi: divisis D. 416-17 unicuique suam ita)ius suum unicuique DH. 417 suam ita) ius suum E; Deira)Deiria CEH. 418 flumen magnum)magnum flumen DEH; Humbri eas)Humbreas H; Loegria)Loegria et Cornubia DE; cessit)secessit H. 418-419 secernit—provincias om DE. 419 Londoniensi)Lundoniensi H; Has duas)quas H; provincias) provincia C. 420 seiungit Sabrina) Sabrina seiungit H; Sabrina) Sabri- naque E; Sabrina D, followed by an erasure of 2 letters; id est Wallia om E; ss m, D; Wallia) GuaUaH. 421 ita) itaque C; nutu Dei) Dei nutu DEH; antistites) antitistes C. 422 a beato)ambo C; ac)ac (ss mi) D. 422-423 ac ceteris)ceterisque H. 424 cum om C; comitati) concomitati C. 426-428 De Victoria — renovarentur)Iucide scripti reperiuntur D; luci descripti reperiuntur E; lucide scripta reperiuntur H; after reperiuntur: Explicit liber IIIL Incipit V H; in marg. m,: Liber V E. 427 luculento) luculenti C. 1 rex ille) ille rex DEH. 3 possederant corr. mi ex possiderent H. 4 habenda) habendas C; augmentavitque) ampliavitque DE; et augmentavit H; illas) et illas H. 86 Historia Re gum Britanniae 5 agris et mansis omnique libertate donavit. Peracto itaque vitae suae cursu, ab hac luce migravit in urbe Claudiocestriae et in ecclesia primae sedis honorifice sepultus est, anno ab Incarnatione Domini centesimo quin- quagesimo sexto. Defuncto eo contentio inter Britones orta est quis heres eius esse deberet: carebat enim sobole quae ei hereditario iure succederet. 10(5.2) Sed ut Romae nuntiatum est, misit senatus Severum senatorem duasque legiones cum illo, ut patria Romanae potestati restitueretur. Mox, ut terram ingressus est, rebellabant Britones adversus eum, quorum pars sibi con- tinuo submissa est. Pars autem, quae subici Romanae potestati renuit, C46V trans || Humbrum usque in Scotiam fugata est ab ipso imperatore. At ilia, 15 duce Fulgenio, omni nisu Severo resistens, irruptiones molestas, consociatis sibi Pictis, in regnum Deirae, dum procul abesset, faciebat. Quam irrup- tionem graviter ferens imperator, iussit vallum construi inter Deiram et Albaniam, ut vel sic eorum impetus arceretur, ne longius nocere posset. Facto igitur vallo a mari usque ad mare Fulgenius, quia terram sibi obstrui 20 videt, marinum petit auxilium, navigavitque in Scithiam, ut Pictorum aux- ilio pristinae restitueretur dignitati. Reversus itaque cum magno navigio Eboracum obsedit, ubi magna pars Britonum Severum deserens Fulgenio adhaesit. Sed Severus, convocatis ceteris Britonibus atque j| Romanis, viri- D15V liter adiit obsidionem || congressique pariter inter pugnandum occubuit 25 Severus cum pluribus suorum et Fulgenius letaliter vulneratus est. Sepul- tusque est Severus Eboraci, sicut legiones suorum Romanorum postulave- runt, cum regali honore et reverentia. Reliquit ille duos filios post se, Bassianum et Getam, quorum Geta, matre Romana generatus erat, Bassi- 5 Peracto — curso: see Hist. 3.224. 6 ab — migravit: see Hist. 3.263. 9 hereditario iure {passim): cf. Lev. 2546: hereditario iure. 5 mansis)mansis sive mansionibus D; mansionibus E; donavit)dotavit E; itaque)igitur feliciter DEH. 7 est om C. 7-8 centesimo — sexto) 157 C. 9 ei)sibi H. 10 ut)ur £.11 restitueretur)restueretur C. 12 rebellabant) rebellant C. 13 autem om H; Romanae potestati)potestati Romanae DE. 14 fugata est after imperatore DEH. 15 Fulgenio) Sulgenio D; consociatis) resociatis DE. 16 in regnum)ut a regno C; dum om H; abesset)abesse H. 17 vallum)vallem C; construi)constitui H\ Deiram)Deiriam C. 18 arceretur)arcerentur C. 19 Fulgenius)Sulgenius D; terram — obstrui)obstrui sibi terram D. 20 videt)vidit C; navi- gavitque )navigatque C; Scithiam) Sciciam C; Sithiam EH. 21 pristinae om DEH; restitueretur dignitati) dignitati restitueretur DE; dignitati om H. 22 Eboracum obsedit)obsedit Eboracum DE; Fulgenio)Sulgenio D. 23 ceteris Britonibus) Britonibus ceteris H. 24 congressique)congressisque C; pugnandum)pungnandum C. 25 Fulgenius)Sulgenius D. 26 legiones)legitimi H. 27 regali honore)honore regali H; ille)ipse DEH; duos filios after se H. 28 Bassianum) Basianum DE; Getam) Ietam C; is Ietam a reminiscence of Ieta in Jos. 21.16? quorum)quorum alter C; generatus)natus DE. 28-29 Bassianus) Basianus DE. Liber Quintus 87 anus Britannica. Romani igitur Getam arripientes sublimaverunt in regem, Britanni vero Bassianum elegerunt. Orta itaque discordia inter eos et alter- 30 catione, pugnare invicem coeperunt fratres confestimque Geta || perempto E138 Bassianus regno potitur. 2. Ea tempestate erat in Britannia iuvenis quidam, nomine Caurausius, (5-3> ex infima || gente natus. Qui, cum virtutem suam et probitatem in multis Cw negotiis examinasset, profectus est Romam, petivitque a senatu et obtinuit 35 ut maritima Britanniae ab incursione barbarica navigio tueri liceret pro- misitque rei publicae augmentum in tributis. Reversus itaque cum signatis chartis in Britanniam, mox, collectis undecumque navibus, cum magna iuvenum turba novitates affectantium, tamquam pirata crudelis, mare in- gressus est. Proxima igitur aggressus litora, urbes et villas finitimorum de- 4° populari ferro et igne non cessabat. Insulis quoque comprovincialibus appulsus, omnia sua incolis atrocker eripiebat. Sic itaque illo agente, con- fluxit ad eum nimia multitudo perditorum hominum aliena rapere anhelan- tium, ita ut in brevi tantum congregaret exercitum quantus uni regno suf- ficeret ad possidendum. Elatus ergo in superbiam petivit a Britonibus ut 45 sese regem facerent et ipse Romanos omnes de regno exterminaret. Quod cum impetrasset, statim dimicans cum Bassiano, interfecit eum: quippe proditus est a Pictis, quos dux Fulgenius, matris suae frater, in Britannia locaverat. Nam his confidens cum dimicaret, promissis et donis Caurausii corrupti, a Bassiano mox in ipso congressu se subtraxerunt et inter Carausii 50 copias se inserentes de commilitonibus hostes facti sunt. Unde Carausio victoria ocius cessit. Ut autem regni gubernacula Carausius adeptus est, || C47V dedit locum mansionis Pictis in Albania, ubi Britonibus admixti in aevum subsequenter permanserunt. 3. Cum ergo Carausii invasio Romae nuntiata foret, legavit senatus 55<54> 45 Elatus — superbiam: see Hist. 4.335. 53-54 in — permanserunt: cf. Ecclesiasticus 41.16: permanebit in aevum. 19 igitur) ergo DEH; Getam arripientes) arripientes Getam DEH; sublimaverunt) sulli- maverunt E; sullimaverunt eum H. 30 Bassianum) Basianum DE; discordia om DEH; et om DEH. 31 pugnare)pungnare C; fratres om C; confestimque)confestim DEH. 32 Bassianus) Basianus DE. 33 Caurausius)Carausius DE; Karausius H. 34 natus)creatus H. 37 cum signatis)consignatis C; corr. ex insignatis D; insignatis E. 39 mare corr. mt ex matre C. 41 igne)igni H; comprovincialibus)comprovincionalibus E. 42 incolis after appulsus DE; eripiebat) aripiebat C. 43 nimia) non minima DEH; 43-44 anhelantium)hanelantium C. 44 quantus)quantum H. 45 ad om H; superbiam)superbia C. 46 de regno om C. 47 statim) confestim DEH; Bassiano) Basiano DE. 48 dux Fulgenius om H; Fulgenius) Sulgenius D; Britannia)Britanniam C. 49 Nam)Nam cum DE; Nam dum H; con- fidens cum)fidens DE; cum om H; Caurausii) Carausii DE; Karausii H. 50 Bassiano) Basiano DE; inter) inter ipsas H; Carausii) Karausii H. 51 facti) effecti H; Carausio) Karausio H. 52 Carausius)Karausius H; place after autem H. 53 Pictis after dedit H; ubi)ut H. 54 subsequenter) subsequens DEH; permanserunt) permanent H. 55 ergo) igitur H; Carausii) Karausii H; foret) fuisset H. 88 Historia Regum Britanniae Allectum, virum fortem et prudentem, cum tribus legionibus in Britanniam, ut tyrannum ilium de regno deleret et tributum Romanae potestati restitu- eret. Nee mora, veniens Allectus in Britanniam, proelium commisit cum Carausio, illoque interfecto, regni solium suscepit. Deinde persecutes <5o est Britones, qui relicta re publica Carausio adhaeserant. Britones vero id Hiiv non feren || tes erexerunt sibi in regem Asclepiodotum, ducem Cornubiae, communique assensu persecuti sunt Allectum inveneruntque eum Lon- doniis festum patriis diis celebrantem. Qui cum Asclepiodoti adventum comperisset, statim dimisso sacrificio, egressus est contra eum in campum 65 £139 et, 11 proelium committentes, dissipatus est Allectus cum suis fugiensque interfectus est. Livius vero Gallus, Allecti collega, reliquos convocans Romanos in urbe, clausis portis resistere Asclepiodoto parat, turribus ac muris armato milite munitis. At Asclepiodotus obsidens civitatem misit ocius nuntios ducibus regni ut sibi festinarent in auxilium, quatinus Ro- 70 Di6r manorum gens de regno exterminaretur, ne amplius dominium 11 eorum super se paterentur. Ad edictum vero illius venerunt Demeti, Venedoti, Deiri et Albani et quicumque ex genere Britonum erant. Cumque omnes C48r simul convenissent, machinis muro diversis || admotis, cum ballistis et sagit- tariis civitatem undique invadentes, dirutis muris ac portis, urbem in- 75 grediuntur, stragem de Romanis non modicam facientes. Interfectis itaque Romanis praeter unam legionem, suaserunt Gallo ut deditioni se et eos traderet, quatinus vivi abscedere sinerentur. Assensum ergo praebens Gallus, tradidit se cum ceteris, fide interposita, ut vivi Britanniae fines ex- irent. Cumque Asclepiodotus eis misericorditer assentiret, supervenerunt 80 Venedoti et, facto impetu, omnes decollaverunt super rivum qui per mediam fluit civitatem, qui postea de nomine ducis britannice Nant Gallim, saxo- nice vero Gallebroc nuncupatus est. Triumpho itaque peracto, cepit Asclepiodotus regni diadema et, populo concedente, capiti suo imposuit 78 fide interposita: cf. Sallust, BJ. 32.1: interposita fide. 56 Allectum) allectu E; virum fortem)fortem virum DE. 57 tyrannum ilium) tyrannidem Karausii H. 59 Carausio) Karausio H (also for line 60). 60 vero)igitur DEH; id om E. 61 non)graviter DEH; sibi in regem) in regem sibi H; in om DE. 61 assensu) consilio DE; inveneruntque) et invenerunt H. 62-63 Londoniis)Londoniae DE; Lundoniae H. 63 Asclepiodoti)Adsclepiodoti C. 64 comperisset corr. mt ex comperissent C; statim dimisso) intermisso DEH. 65 suis)sua gente DE; gente sua H. 66 vero) ergo DEH. 67 urbe) urbem H. 68 At om DEH; Asclepiodotus) Adsclepiodotus C. 69-70 Romanorum gens) gens Romanorum DEH. 71 vero) ergo DEH. 72 Deiri)Deirici C; Deeri E; erant)eorum C; omnes after simul (73) DE. 73 convenissent) advenissent C; diversis om DEH. 75 de Romanis non modicam) non modicam de Romanis D; itaque) igitur DE. 78 Britanniae fines) de regno Britanniae DEH. 79 eis misericorditer) misericorditer illis DEH. 81 fluit) currit E; Nant Gallim) Nantgallin D; Nentgallin E; Venegalli H. 82 vero om C; Gallebroc) Galesbroc D; Galasbroc E; Galabroc H; est om C. 83 populo — capiti suo) et capiti suo, populo concedente H; suo om C. Liber Quintus 89 rexitque terram cum pace et iustitia decem annis, latronum atque raptorum saevitiam compescens. 8s 4. His diebus orta est persecutio Diocletiani in Christianos et, edicto eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens ergo dira haec exsequitur examinatio usque in Britanniam, trucidatis episcopis atque sacer- dotibus nee non et de populo innumeris. Cuius imperio omnes subversae 90 sunt ecclesiae et cunctae sacrae scripturae quae inveniri poterant in mediis (foris) exustae. Magnificavit igitur misericordiam suam nobis Deus, qui gratuito munere, persecutionis tempore, ne penitus crassa atrae noctis caligine populus Britonum obfuscaretur, clarissimas lampades sanctorum martyrum || ei accendit: quorum nunc sepulturae et passionum loca non 95 C 48V minimum divinae caritatis ardorem intuentium mentibus incutere(n)t, si non lugubri barbarorum divortio civibus ade(m)pta fuissent. Inter ceteros utriusque sexus summa magnanimitate in acie Christi perstantes, passus est Albanus Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives. Quorum Albanus, caritatis gratia fervens, confessorem (suum) Amphiba- 100 lum, a persecutoribus insectatum et iamiamque comprehendendum, primum in domo sua occuluit et deinde, mutatis vestibus, sese discrimini mortis obtulit, imitans in hoc Christum, animam suam pro ovibus ponentem. Ceteri autem duo, inaudita membrorum discerptione lacerati, ad supernae Ierusalem regna felicia cum martyrii triumpho gloriose convolaverunt. 105 5. Surrexit interea Coel, dux Caercolun, in regem Asclepiodotum et, (5.6) conserto proelio, interfecit eum regnique diademate insignitur. Quod ubi 103 animam—ponentem: cf. Joan. 10.15: et animam meam pono pro ovibus meis. 84 pace et iustitia) iustitia et pace DEH. 84-85 latronum — saevitiam) latronum saevitiam atque raptorum H. 84-91 latronum atque — sunt ecclesiae om DE. After annis (84), omission mark in D; on bottom of f. 16 r, nit, the passage is found in this form: latronum saevitiam atque impiorum compescens. Hiis diebus orta est persecutio Dyoclitiani in Christianos et, edicto eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens itaque haec examinatio usque in Britanniam trucidatis episcopis atque sacerdotibus necnon de populo innumeris. 86 Diocletiani )Dioclitiani H. 89 exsequitur om H; examinatio om C; usque om C; Britanniam) Britannia C; atque )ac H. 90-97 Cuius — fuissent om H. 91-105 et cunctae — convolaverunt om DE; 97-99 Inter—Legionum cives is found in D, on bottom of f. 16 r, mt, in an abbreviated form: Inter ceteros passus est sanctus Albanus Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives. 91 nobis for nobiscum in C. 93 crassa atrae for crassatrae in C. 97 lugubri for lugubris in C. 98 utriusque sexus — perstantes om H. 99 Verolamius) Verolanus C. 100-105 Quorum Albanus — convolaverunt om H. ioz occuluit for occubuit in C. 103 imitans for imitads in C. 106 CoeUCohel DE\ Choel H; Caercolun)Kaercolim DE; Kaercolin, id est Kolocestriae H. 107 insignitur)se insignivit DEH. 90 Historia Regum Britanniae Romae nuntiatum est, gavisus est senatus de morte illius, quia per omnia Romanam potestatem turbaverat atque deleverat. Recolentes quoque dam- no num quod pro amisso tributo sustinebant, legaverunt in Britanniam Con- stantium senatorem, qui antea Hispaniam Romanis subdiderat, virum sapien- H*i' tern, audacem et | j bellicis rebus studentem, rei publicae fidelem. Porro cum Coel adventum illius in Britanniam nosset, timuit ei bello occurrere, quia fama ipsum virum fortem atque bellicosum ubique praedicabat. Direxit j C491 ergo Coel nuntios Constantio cum infra insulam applicuisset, 11 pacem petens et subiectionem cum tributo promittens. Acquievit Constantius pacemque receptis obsidibus confirmaverunt. Emenso deinde mense uno, gravi aegritudine correptus, Coel infra octo dies mortuus est. Constantius £140 ergo regni diademate insignitus, || duxit. filiam Coel, Helenam nomine, 120 pulchram valde ac formosam, artibusque liberalibus edoctam: sed et in musi- cis instrumentis non reperiebatur talis, nee erat regi Coel films, qui regni solio potiretur. Unde ita patri cara exstiterat, ut artibus omnibus imbui earn faceret, quo facilius et sapientius regnum post ilium regere nosset. Cum igitur illam in tori societatem recepisset Constantius, genuit ex ea filium 125 vocavitque eum Constantinum. Subsequente deinde tempore, cum un- decim anni praeterissent, Constantius Eboraci obiit, regnum Constantino, filio suo, relinquens. Qui, ut solio sublimatus est, probitatem patris ex- cedens, infra paucos annos magnaminus et prudens omnibus apparuit, latronum ac tyrannorum rapacitatem coercuit et iustitiam pacemque 1 jo populo donavit. (5.7) 6. Tempore itaque illo Maxentius Romani imperii curam agens, tyranni- dem gravissimam exercuit, rem publicam opprimere ac nobiles quosque senatores exterminare non destitit, donee saevitia illius exterminati, ad no pulchram — formosam: cf. Esther 1.11: Vashti . . . pulchre valde; 2.15: erat . . . formosa valde. 108 quia)qui H. 100-110 damnum)dampnum CDEH. no pro)de H; sustinebant) sus- tinuerant D. 110-111 Constantium corr. mi ex Constantinum C. in Hispaniam)Hyspaniam D. m-12 sapientem)prudentem H. 112 audacem)audacem, bellicosum H; et om H. 113 cum CoeDCohel cum DE; Choel cum H; illius) eius DE. 114 ipsum)illum DE; praedicabat)praedicaverat D. 115 Coel)Cohel DE; Choel H; Con- stantio) Constantino C; cum infra — applicuisset om DEH. 116 subiectionem)subiectom C. 118 CoeDCohel DE; Koel H; infra octo dies om C. 119 insignitus)potitus H; Coel)Cohel D; om E; Koel H. 120 artibusque)artibus EH. 120-121 sed in — talis om DEH. 121 after reperiebatur: altera deleted in red ink C; Coel)Cohel DE; Koel H. 122 ita patri)patri ita H; cara om D; exstiterat)extitit DE; imbui earn)earn imbui D. 123 regnum — illum)post ilium regnum H. 123-124 Cum igitur)Cumque (que in ras. m,) D. 124 illam) ilia E; tori societatem) societatem thori H; recepisset) suscepisset C; genuit) generavit DEH. 126 regnum after suo (127) H; Constantino after suo (127) DE. 127 sublimatus)sullimatus EH. 129 ac) atque D. 132 ac om C; quosque)quoque C. 133 destitit)desistit C; saevitia)saeviciam C. Liber Quintus 91 Constantinum in Britanniam diffugerunt. Qui ab eo honorifice recepti, querimonias graves de Maxentio ei attulerunt in haec verba: "Quousque || 135C49V calamitatem et exilium nostrum patiaris Constantine? Utquid moraris nos in natale solum restituere? Tu solus es rex generatione nostra qui quod amisimus nobis reddere expulso vales Maxentio. Quis enim princeps regi Britanniae conferri queat, sive in fortitudine robustorum militum, sive in copia auri et argenti? Obsecramus te, redde nobis possessiones nostras, 140 redde nobis coniuges et liberos nostros, dele istum tyrannum, Romam nobiscum cum exercitu petendo." Audiens ergo Constantinus, lamenta- (5-8) tionibus eorum incitatus, Romam adiit cum infinito exercitu subiugavitque illam sibi et postmodum monarchiam totius mundi obtinuit, ducens secum tres Helenae avunculos, Loelinum videlicet, Trahaern Mariumque et ipsos 145 in senatorium ordinem promovit. 7. Interea insurrexit Octavius, dux Gewisseorum, in proconsules Ro- manae dignitatis, quibus permissa fuerat a Constantino potestas Britan- niae 11 et, illis peremptis, solio regni potitus est. Cumque id Constantino D i6v nuntiatum esset, direxit Trahaern, Helenae avunculum, in Britanniam cum 150 tribus legionibus, ut ausum Octavii vindicaret. Appulsus itaque in litore iuxta urbem Kaerperis, infra duos dies recepit illam civitatem, a civibus sibi redditam. Deinde tendens Wintoniam obviavit ei Octavius cum grandi exercitu non longe a Wintonia, in campo qui britannice Maysuriam appella- tur, coepitque proeliari et victoria potitus est. Trahaern || autem, fugiens 155 c$or cum suis, naves petit ingressusque mare altum, Albaniam aequoreo itinere adiit et provinciam totam depraedatus 11 est et spoliis Albanorum ditatus H 23V est. Quod cum Octavio nuntiatum esset, resociatis suis tendit Albaniam, 135—136 Quousque — Constantine: tf. Cicero, In Cat. 1.1; Sallust, B.C. 20.9. 134 recepti) accepti DE; excepti H. 135 ei after graves D. 135-142 in haec verba — exercitu petendo om DEH. 141 coniuges corr. m, ex coniunges C. 142 Audiens ergo)Audiensque C. 143 Romam) ac Romam C; subiugavitque om DEH. 144 illam — obtinuit om DEH. 145 Helenae)EIenae E; Loelinum)Iohelinum H; videlicet)silicet C; Trahaern) et Trahern DEH; et ipsos) ipsosque H. 146 senatorium) senatorum CEH. 147 insurrexit) surrexit DEH; Gewisseorum) Geuisseorum DE; Geuuisseorum H. 147-148 Romanae)romone E. 148 permissa) promissa E. 149 peremptis)interemptis H. 150 esset)fuit D; foret E; Trahaern)Trahern DEH; Helenae) Elenae E; Helenae avunculum) avunculum Helenae H. 152 duos bis C; illam om DE; illam civitatem) civitatem illam H. 153 redditam)tradjtam redditam (del. m,) D; Wintoniam)Wyntoniam E; ei)illi DEH; grandi) exercitu DE. 154 exercitu)grandi DE; Wintonia)Wyntonia C; Maysuriam)Maisuram DEH itc Tra- haern) Trahern DEH. " 156 mare altum)altum mare DEH. 157 est et om DEH. 92 Historia Re gum Britanniae in provinciam quae Westinerilandia dicitur. At Trahaern audacter Oc- 160 tavius suscipiens, bello devicit atque fugavit insecutusque eum toto regno privavit. At ille fugiens, navigio petit Norweiam, regem Gumpertum E140 adiens, ut auxilio eius regno Britanniae || restitueretur. Interea Trah(a)ern a quodam familiari Octavii interfectus est. Edixerat enim Octavius recedens quibusdam familiaribus suis ut insidias illi pararent et se de illo vindica- 165 rent. Comes igitur oppidi municipii, qui eum prae ceteris diligebat, com- plens Octavii votum, dum Trah(a)ern quadam die ex urbe Londoniarum recederet, delimit cum centum militibus in quadam nemorosa valle, qua ille transiturus erat, atque inopinatum insultum faciens, ipsum praetereun- tem inter commilitones interfecit, mittensque post Octavium nuntiavit ei 170 rei eventum. Octavius igitur gaudens reversus est in Britanniam et, dissi- patis Romanis, solium regni recuperavit. Exinde regnum cum pace obtinuit copiamque auri et argenti divitiasque innumeras congregans, in thesauro reposuit. Regnum itaque Britanniae ab illo tempore usque in diebus Gratiani et Valentiniani f eliciter rexit. «75 <5-9> P. Denique, senio confectus, Octavius cogitavit de regno || disponere, C5°v qualiter post mortem suam pace hereditaria frueretur. Neque enim ei erat filius, sed unicam habens filiam optabat earn posse in regni solio sub- limari. Consilium igitur inde a familiaribus fidelibus sumens, fuerunt qui filiam alicui nobilium Romanorum locare laudarent, ut firmiori pace regnum 180 tueretur. Fuerunt quoque qui censerent Conanum Meriadocum, nepotem suum, heredem facere; filiam vero alicui principi extra regnum, cum magna 175 senio confectus: cf. Cicero, De Sen. 5.14 (quoting Ennius): senio confectus; Sallust, BJ. 9.4: morbo atque aetate confectus; Vergil, Aen. 4.599: confectum aetate; 11.85: aevo confectus. 179 filiam — locare: cf. Terence, Fhormio 645-646: quid si filiam suam unicam locaret? 159-160 in provinciam — suscipiens, bello) Sed Trahern citra Albaniam in provincia quae Westmarielanda (Westimarialanda H) dicitur evagatus audacter Octavium bello (bello Octavium H) suscipiens DEH. 161 navigio om H; petit Norweiam)Noruuegiam petit H; Norweiam)Norguegiam DE; Gumpertum) Gubtum C; Gumperium D; Guperium E. 162 restitueretur) potiretur H. 163 est)periit DEH. 164 insidias corr. nil ex insidians C; insidias illi) ei insidias DE; illi)ei H. 165 municipii) municipii H. 166 Trah(a)ern)Traharn D; quadam die after Londoniarum (Lundoniarum H) DEH. 167 qua) in qua DE. 168 ille om DE; inopinatum — ipsum omitted in text; added in marg. nti C; om DEH. 168-169 praetereuntem)praetereuntem inopinate H. 169 interfecit) inopinate interfecit DE; suos interfecit H; ei ss vii H. 171 Exinde)Exin EH. 172 copiamque)copiam CH; divitiasque)ac divitias H; innumeras) innumas E; innumerabiles H; congregans) aggregans C. 173 Britanniae)Britonum DEH. 174 Valentiniani) Valentiani DE. 176 ei)erat DEH. 177 erat)ei DEH; unicam)unam tantum DEH; habens filiam)filiam habens H; in om C. 177-178 sublimari)sullimari EH. 178 igitur om H; inde om DE; fidelibus)suis H. 178-179 qui filiam — laudarent)qui laudarent filiam locare alicui nobilium Romanorum H. 179 alicui — locare) locare alicui nobilium Romanorum D; locare alicui Romanorum nobilium E; firmiori) firmiore D. 180 Meriadocum) Meri- aducum C; Meridocum H. 181 filiam)filia C. Liber Quintus 93 auri et argenti copia copulandam. Dum ergo haec inter se ambigue gererent, surrexit Karadocus, dux Cornubiae, sententiamque dedit potiorem, qua- tinus puella donaretur Maximiano, senatori Romano, nobili ac prudenti viro, ut esset heres regni post fata Octavii. Erat autem patre Britannus, quia 18$ Loelinus, avunculus Constantini, ipsum genuerat, matre vero et natione Romanus et ex utraque parte regalem protrahebat dignitatem. Unde spes omnibus dabatur turn propter originalem cognationem, turn propter pro- sapiam imperialem, turn propter afBnitatem, turn propter puellae regalem et hereditariam dignitatem, tranquilla pace diebus eorum posse regnum 190 Britanniae florere. His auditis, Conanus, qui priorem sententiam audisse gaudebat omnique nisu ad regnum anhelabat, totam fere curiam pertur- bavit, indignans quod contra se dux Cornubiae sententiam dedisset. At || C$it Karadocus, vilipendens temerarii iuvenis ex 11 actionem, ex consilio et D171 voluntate regis misit Mauricium, filium suum, Romam, ut||ex senatus 195 consultu Maximianum adduceret. Veniens itaque Mauricius Romam, in- venit Romam turbatam et magnam 11 inquietudinem inter ipsum Maxi- E142 mianum et duos imperatores, Gratianum videlicet et fratrem suum Valen- tinianum, qui ambo vi imperii potestatem usurpaverant, repulso Maximiano ex imperii tertia parte et societate quam petebat. Mauricius ergo evocans 200 seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio pro quo venerat et in haec verba ipsum affatur: "Utquid Gratianum times, Maxi- miane, cum tibi pateat via qua ei imperium eripere poteris? Veni mecum in Britanniam insulam et diadema regni possidebis. Octavius enim rex, senio et languore gravatus, nihil aliud desiderat nisi ut aliquem talem inveniat cui 205 regnum suum cum filia donet. Masculina namque prole caret consiliumque a proceribus suis petivit, cui unicam filiam suam cum regno copularet. Et ut affectui eius parerent heroes, decreverunt ut tibi concederetur regnum cum puella direxeruntque me ad te, ut id tibi notificarem. Si igitur mecum veniens inceptum iter perpetraveris, copia auri et argenti Britanniae, per 210 185 post fata: cf. Vergil, Aen. 4.20: post fata. 205 languore gravatus: cf. Ecclesiasticus 10.11: Languor . . . gravat. 182 inter se ambigue) cum ambiguitate inter se H; ambigue) cum ambiguitate DE. 183 Karadocus)Caradocus DE; sententiamque)sententiam H. 185 ut)ut haec (del. mi) C; esset heres)heres esset DEH; quia om DEH. 186 Loelinus)Loelini filius D; Leolini filius E; filius Leolini H; avunculus) avunculi DEH; ipsum genuerat om DEH. 187 et om H; protrahebat) protraxerat C. 188 dabatur om H. 188-189 originalem cognationem — imperialem, turn propter om DEH. 189-190 regalem — dignitatem) dignitatem ac regalem et hereditariam H. 191 sententiam) de se sententiam DEH (se ss mi D). 192 anhebat)hanelabat CD. 194 Karadocus) Caradocus DE. 195 Mauricium corr. m> ex Alauricum H. 197 turbatam) perturbatam H. 198 fratrem suum om H. 198-199 Valentinianum for Valentinum in C; Valentianum DEH. 199 vi om C; in E; imperii potestatem)potestatem imperii D. 200 ex)ab H; tertia om DEH; parte et om H; et societate om DE; quam) quod E. 202-210 et in haec — Britanniae, per om DEH. 205 languore for langore in C. 207 copularet for culparet in C. 94 Historia Regum Brhanniae multitudinem etiam bellicosorum militum ibidem manentium, Romam C51V redire valebis. Sic enim egit cognatus tuus Constantinus pluresque reges || nostri, qui ad imperium ascenderunt." <5.io> U9. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem et iter 215 arripiens cum Mauricio Britanniam petebat, petendo subiugabat Fran- corum urbes, subiugando aurum et argentum coacervabat militesque sibi undique associabat. Exinde Oceanum mare ingressus, in Portum Hamonis secundis velis applicuit. Cumque id regi nuntiatum esset, expavit stupore vehementi, existimans hostilem exercitum supervenisse. Vocato igitur 220 Conano, nepote suo, iussit eum colligere omnem armatum militem insulae atque obviam hostibus procedere. Collegit igitur Conanus cunctam iuven- tutem regni venitque ad Portum Hamonis, ubi tentoria sua Maximianus erexerat. Qui, ut adventum tantae multitudinis comperit, maximis an- gustiis cruciabatur, quia ignorabat quid faceret. Paucioribus namque cater- 225 vis comitatus, dubitabat et virorum multitudinem et audaciam, quia de pace nullam spem habebat. Convocatis igitur maioribus natu et Mauricio, dicere praecepit quid contra talem eventum agendum foret. Cui Mauricius: "Non est nobis cum tot bellicosis militibus pugnandum, nee ea de causa venimus in Britanniam ut subiugaremus earn proelio. Pax roganda est et 230 hospitandi licentia, donee animum regis sciamus. Dicamus nos missos ab C52r imperatoribus eidemque Octavio mandata 11 def erre et callidis verb is populum istum mulceamus." Cumque id omnibus placuisset, assumpsit secum duodecim canutos proceres, sapientiores ceteris et ramos olivae in dextris (ferentes) venitque Conano obviam. Videntes ergo Britones viros 235 reverendae aetatis et olivam in signum pacis gestantes, assurgunt eis honori et viam patefaciunt, ut ducem liberius adeant. Mox illi, in praesentia Conani Aleriadoci stantes, salutaverunt eum ex parte imperatorum et sena- tus dixeruntque Maximianum missum ad regem Octavium ut mandata Gratiani et Valentiniani eidem portaret. Ad haec Conanus: "Utquid ergo 240 eum sequitur tanta multitudo? Non haec fades esse solet legatorum, sed supervenientium hostium, qui iniuriam inferre meditantur." Tune Mauri- cius: "Non decebat tantum virum inglorium sine commilitonibus incedere, 216 aurum — coacervabat: cf. Eccl. 2.8: coacervavi . . . argentum et aurum; see also Zttch. 9.3. 218 secundis velis: see Hist. 1.243. 218-219 expavit — vehementi: cf. Gen. 27.33: Expavit Isaac stupore vehementi. 226 Convocatis — natu: cf. Exod. 19.7: convocatis maioribus natu. 211-213 multitudinem — ascenderunt om DEH. 212 enim for etenim in C. 215 Britanniam petebat) in Britanniam venit DE; venit in Britanniam H. 215-242 petendo subiugabat—commilitonibus incedere om DEH. 217 Hamonis for Haumonis in C. 220 insulae corr. m, ex insule C. 223 comperit for coperit in C. 228 pugnandum)pungnandum C. 231 callidis for calidis in C. 237 Meriadoci for Meriodaci inC. 239 Valentiniani for Valentini in C. Liber Quintus 95 praesertim cum propter Romanam potentiam et propter actus avorum suorum pluribus regibus odiosus habeatur. Nam si raro comitatu incederet, fortasse ab inimicis rei publicae perimeretur. In pace venit pacemque petit, 245 quod ex actu suo credi debet. Ex quo namque applicuimus, sic nosmet ipsos habuimus, ut nemini iniuriam intulerimus expensamque nostram ut gens pacis ferimus, quia necessaria ementes nihil vi cuipiam subripuimus." Cumque haesitasset Conanus an pacem daret, accessit Caradocus, dux Cornubiae, accesserunt ceteri proceres et dissuaserunt Conano post hanc 250 petitionem bellum gerere. Qui licet dimicare maluisset, depositis armis, concessit eis pacem duxitque cum eis Maximianum || Londonias et rem ex C$iv ordine manifestavit. TTio. Tune Caradocus, dux Cornubiae, assumpto secum Mauricio, filio <5.u) suo, iussit astantes semoveri, regemque in haec verba adivit: "Ecce quod 255 longo tempore desiderabant qui fidelitati tuae veriori affectu oboedientiam servant, disponente Deo, successibus tuis accessit. Praeceperas namque proceribus tuis consilium dare, quid de filia tua, quid de regno tibi agendum foret, cum tua aetas in tantum repugnet his diebus ut populum tuum diutius gubernes. Alii itaque censebant Conano, nepoti tuo, tradendum 260 filiamque tuam alicubi digne maritandam, timentes civium exterminationem, si alterius linguae (princeps) superveniret. Alii censebant regnum filiae et alicui nostrae loquelae nobili, qui post obitum tibi succederet, maritandam. Maior autem pars laudabat ut ex genere imperatorum mandaretur aliquis, cui nata tua cum diademate donaretur. Promittebant enim firmam et stabi- 265 lem pacem inde proventuram, cum Romana potestas ipsos protegeret. Ecce ergo tibi dignatus est Deus subvectare iuvenem istum et ex genere Romanorum et ex regali prosapia Britonum creatum, cui filiam tuam meo consilio maritare non differas. Quamquam autem id abnegares, quid iuris tibi contra ilium in regnum Britanniae foret? Constantini etenim con- 270 sanguineus est et nepos Coel, regis nostri, cuius filiam Helenam nequimus abnegare hereditario iure regnum istud possidere." Cumque haec retulisset Caradocus, acquievit Octavius 11 communique assensu illato, regnum Bri- tanniae cum filia sua Maximiano donavit. Quod videns Conanus Meria- 248 necessaria ementes: cf. Gen. 42.2: emlte vobis necessaria; also 42.7 and 43.22. 243-272 praesertim cum — istud possidere om DEH. 246 applicuimus for amplicuimus in C. 248 quia for qua in C. 251 gerere for gerege in C. 253 manifestavit corr. mi ex manifestat C. 2J4 dux for rex in C; cf. line 249; Mauricio for Marico in C. 255 quod)quod in haec verba (del. m.) C. 257 Praeceperas for Praeceperatque in C. 272-274 Cumque haec — donavit) Rex igitur Octavius, cum honore summo suscipiens Maxi- mianum, dedit ei filiam suam et heredem regni constituit DEH (dedit ei in ras. m, H). 274-275 Meriadocus)nepos ipsius DEH. 9<5 Historia Regum Britanniae *75 docus, indignatus est ultra quam credi potest, secessitque in Albaniam et exercitum colligere vacavit ut Maximianum inquietaret. Multitudine ergo consociata, praeterivit Humbrum flumen, quasque provincias ultra et citra depopulans. Quod cum Maximiano nuntiaretur, collecta tota fortitudine potestatis suae, festinavit in obviam et cum illo proeliatus est et cum vic- 280 toria redivit. Nee tamen deficiebat Conanus, sed, resociatis iterum catervis, destructioni provinciarum imminebat. Redibat ergo Maximianus et, com- missis proeliis, quandoque cum triumpho, quandoque superatus abibat. Denique, cum alter alteri maximum damnum fecisset, concordiam, annuen- tibus amicis, fecerunt. 185 (5.1 j> 11. Post quinquennium, congregatis copiis auri et argenti ac innumera- bilium divitiarum, Maximianus navigium parat atque in Galliam transiens, Armoricum regnum, quod nunc Britannia dicitur, primitus adiit et popu- lum, qui terrain incolebat, debellare coepit. At Franci audientes, duce Humbalto, cum exercitu venerunt et congredientes pugnam fecerunt 29° Franci et Britones. Sed Franci, in maiori parte debilitati, fugam arripiunt. Britones vero insequentes, fere quindecim milia eorum, qui ex omni regno illuc convenerant, cum ipso duce Himbalto trucidaverunt. Maximianus itaque, victoria potitus, ad castra cum suis rediit, gratulans quia terram C 53V sibi subdendam leviter aestimabat. Vocato igitur ad 11 se Conano separatim 295 extra turbam, subridens ait: "Ecce subiugavimus partem Galliae potiorem Francosque devicimus. Ecce spem ad cetera subicienda nobis habemus. Festinemus ergo urbes et oppida nostro dominio subiugare, antequam fama in ulteriorem Galliam evolans adversus nos universos populos excitet. 275 ultra — potest: cf. Gen. 27.33: ultra quam credi potest. 275 est—ultra potest om EH; ultra — potest om D; secessitque)cessessitque C; et secessit D; secessit EH. 276 colligere — inquietaret) collegit quantum potuit, venitque cum DEH; ergo om DEH. 277 consociata, praeterivit) Pictorum ac Britonum trans DE; Britonum ac Pictorum trans H; ultra et citra om DEH. 278-281 Quod cum Maximiano — Maximianus et)At Maximianus, collecto fortiori exercitu, contra ilium venit et cum illo dimicans in fugam coegit et cum victoria domum rediit. Conanus, iterum resociatis turmis, inquietabat regnum Britanniae. Sed Maxi- mianus DEH. 282 superatus)victus DE; abibat)abibat (adibat E), ut assolet in dubio eventu belli (belli eventu H) DEH. 283 Denique — alteri)Tandem DEH; damnum)dampnum C. 283-284 maximum — fecerunt)annitentibus viris sapientibus et amicis eorum, Concordes facti sunt et amici ad invicem DE; Tandem annitentibus amicis eorum, Concordes facti sum ad invicem H. 286 navigium — Galliam om C. 287 regnum om E. 289 Humbalto)Inbaltho H; cum exercitu om H; pugnam fecerunt) pugnaverunt DE; fecerunt) inierunt H. 291 fere om C; after eorum H; qui — regno om DEH. 292 illuc — Himbalto om DEH. 293 gratulans quia)gratulansque C; gratulans quod D. 294 subden /// dam (eras. 3 letters) C; Vocato igitur)Vocatoque DEH. 295 ait // (eras. 2 letters) C; potiorem om DEH. 296 Francosque)Francos DEH; Ecce)ece H; subi- cienda nobis) nobis subdenda DE. 297 f ama) rumor H. 298 adversus) adversum H. Liber Quintus 97 Nam si regnum istud habere poterimus, non dubito quin totam Galliam per hoc ad libitum subdamus. Ne igitur pigeat te regnum Britanniae mihi 300 cessisse, quia quicquid in ilia amisisti, tibi in hac patria restaurabo. || Regem E 143 enim te faciam esse regni huius et erit haec altera Britannia eamque ex nostro genere, pulsis indigenis, replebimus. Terra enim haec fertilis est et omni fructu repleta, flumina piscosa et piscibus copiosa, 11 nemora et H 24V saltus venatibus apta, nee est uspiam meo iudicio gratior tellus." Ad haec, 305 submisso capite, Conanus gratias egit promisitque se omni tempore vitae suae sibi fidelem fore. Post haec, convocatis militum turmis, Redonum <5-«j> civitatem petunt, quam mox, eadem die, cives ei reddiderunt. Quidam enim eorum, audita Britonum audacia et peremptorum casu, diffugerant ad nemora, relictis mulieribus et infantibus, quippe ubicumque vi vel sponte 3'0 intrabant, quod erat masculini sexus, interficiebant, || solis mulieribus par- D17V centes. Cumque universam terram ab incolis delevissent, munierunt civi- tates et oppida suis viris armatis et castra in diversis promontoriis statue- runt. Saevitia ergo || Maximiani per ceteras Galliarum provincias divulgata, C54r timor nimius quosque duces quosque principes invadebat, ita ut nullam 315 aliam spem nisi in votis solvendis haberent. Diffugiebant itaque ab omni pago ad civitates et oppida et (ad) quaecumque loca tutum praebebant refugium. Maximianus ergo, sese timori esse comperiens, maiorem auda- ciam sumit exercitumque suum profusis donariis augere festinat. Quos- cumque enim aliena captare callebat, associabat sibi et nunc auro, nunc 320 argento ceterisque muneribus illos ditare non diffugiebat. Exinde tantam (5.14) multitudinem collegit, quantam existimabat sufficere sibi ad omnem Gal- liam subiugandam. Distulit tamen saevitiam suam paulisper ulterius in- gerere, donee sedato regno Armorico, quod ceperat, ipsum Britannico populo replevisset. Incolis quippe penitus in ore gladii, ut dictum est, iam 325 311 quod erat — parcentes: cf. Exod. 1.22: Quidquid masculini sexus natum fuerit, in flumen projicite; quidquid feminini, reservate. 315 timor — invadebat: cf. Sallust B.I. 13.1: metus invadit; see Hist. 8.54. 320 aliena captare: cf. Sallust, B.C. 12.2: aliena cupere. 325 in ore gladii: cf. Num. 21.24: in ore gladii; also Deut. 13.15, 20.13, 16. 299 istud) illud C; habere) retinere DEH. 300 hoc ad libitum)istum (hunc H) aditum potestati nostrae DEH; Ne)Nec DE; igitur)tibi CDE; te om DE. 302 esse om DE. 303 nostro genere)genere nostro DE; haec om E. 304 et om H; omni) cum DE. 305 saltus) saltibus C. 306 Conanus after egit DE; Conanus — egit)grates egit Konanus H; promisitque)et promisit H; se)se fidelem sibi H. 307 sibi fidelem om H; fore)esse C; Redonum)Rodonum C. 308 ei)eius DE; eis H. 309 casu)casum H. 310 mulieribus)mulierculis DEH; ubicum- que)ubique C. 313 viris om DEH; promontoriis)promuntoriis H. 314-325 Saevitia — populo replevisset om DEH. 315 quosque (2) for quous in C. 319 profusis for profugis in C. 321 illos for ilium in C. 325-326 Incolis quippe — iam deletis)Sed DEH. 98 . Historia Regum Britanniae deletis, deerant habitatores qui totam terrain occuparent. Misit ergo in Britanniam et edicto praecepit ut centum milia plebanorum colligerentur sparsim per regiones regni et triginta milia militum, quibus totam terram incolendam traderet. Qui, cum ad eius iussionem convenissent, distribuit 330 eos per diversas partes regni et habitatores fecit et Conanum eis in regem promovit. Ipse deinde cum suis ulteriorem Galliam penetrans, gravissimis proeliis illatis, subiugavit earn, necnon et totam Germaniam, civitate Tre- veri solium imperii sui constituens. Postea in Gratianum et Valentinianum C 54V imperatores vim sui furoris ex 11 acuens, uno perempto, alterum a Roma 335 fugavit. Ipse vero Romae imperator factus, quadragesimus ab Augusto imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theodosium, in Orien- tem fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum subinde apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit. 340 <5.i5> 12. Interea infestabant Conanum in Armorica Galli et Aquitani cre- brisque irruptionibus inquietabant. Quibus ille viriliter resistens, commis- sam sibi patriam ab eorum incursionibus protexit. Cumque sibi de omnibus cessisset victoria, volens commilitonibus suis uxores dare, ut ex eis nasceren- tur heredes qui terram hereditate possiderent, decrevit ut ex Britannia 345 sortirentur uxores quibus maritarentur. Direxit ergo legatos ad Dionotum, ducem Cornubiae, qui Karadoco, fratri suo, successerat, et curam huius negotii amicabiliter ostendit. Erat iste Dionotus totius regni custos, dum Maximianus aberat et principatum Britanniae sub eo regebat, dum Maxi- E144 mianus maioribus negotiis 11 intenderet. Habebat ipse filiam mirae pul- 350 chritudinis, quam Conanus sibi in uxorem delegerat, cui nomen erat 335-339 quadragesimus — interfecit: copied in part from Bede, Eccl. Hist. 1.9; cf. Orosius 7.35. 339 apud Aquileiam: cf. Gildas, De Excidio 13: apud Aquileiam. 344 terram— possiderent: cf. Ezech. 33.15, 26: terram hereditate possidebitis. 326 terram occuparent)occuparent terram DEH. 328 et triginta milia militum after plebanorum (327) DE. 329 traderet)contraderet DE; crederet H; iussionem convenissent)convenissent iussionem DE. 330 diversas om CDE; Conanum) Konanum H; eis) sibi C. 331 cum suis om C. 332 illatis om CE; added in marg. m% D. 332-333 civitate Treveri)civi- tatem Treverim H. 333 imperii)regni E; Valentinianum)Valentianum EH; corr. mt into Valentinianum D. 334 imperatores om C; exacuens) exactuens C; perempto) inter- empto H. 335 factus)creatus H. 336 imperium rexit)rexit imperium DE. 337 Valentinianus) Valen- tianus CEH; corr. m, into Valentinianus D. 337-338 in Orientem — per Theodosium omH. 338 Maximianum)Maximianus C. 339 Aquileiam corr. mi ex Aquileam H. 340 Conanum) Konanum H; Galli after Conanum C; Aquitani)Aquitannia C. 341 ille) ipse DEH. 343 ex om H. 345 Dionotum) Dyonotum D. 346 Karadoco) Caradoco DE; suo om DEH. 347 amicabiliter) commitabiliter E; ostendit) inpendit H; dum om DEH. 348 Maximianus — eo regebat om DEH. 349 ipse)et DEH. 350 Conanus)Konanus H; delegerat)delegaverat H. 350-351 cui — Ursula after pulchritudinis (350) DEH. Liber Qutntus 99 Ursula. Dionotus igitur, auditis Conani legationibus, paruit libens collec- <5.i6> risque per diversas provincias filiabus nobilium numero undecim milia, de plebanis vero sexaginta milia, omnes convenire in urbe 11 Londonia prae- H i$r cepit. Inde per Thamensem fluvium, navibus collocatis, in altum se dederunt et maria 11 sulcantes versus terram Armoricanorum navigabant. 355 C 55' Nee mora, insurgunt venti contrarii in classem illam et in brevi per totum pelagus dissipaverunt. Periclitatae sunt ergo quaedam, in maiori parte submersae; sed quae periculum evaserunt, applicuerunt in barbaras insulas et ab ignota et nefanda gente sive trucidatae sive carceri sunt manci- patae. Inciderant siquidem in dirum exercitum Gwanii et Melgae, quorum 360 Gwanius rex Hunnorum, Melga Pictorum rex fuerat, qui, mittente Gra- tiano, maritima Germaniae dira clade vexabant. Hi itaque, obviantes navigio praedictarum puellarum, rapuerant eas ad se, lascivire cum eis cupientes. Sed cum abhorrerent puellae eorum immundam dementiam, quaedam ab eis absque ulla pietate trucidatae sunt, quaedam ad externas 365 nationes venumdatae. Deinde, cum didicissent praedicti piratae Britanniae insulam armato milite fere evacuatam, direxerunt iter ad illam et appli- cuerunt in Albaniam. Agmine igitur facto, invaserunt regnum quod rege et defensore carebat, vulgus inerme caedentes. Nam, ut praedictum est, Maximianus omnem iuventutem validam secum abduxerat et colonos simul, 370 qui, si forte affuissent, || hostibus illis resistere potuissent. Praefati itaque Di8r tyranni, Gwanius et Melga, postquam grassati sunt pro voluntate sua super vulgus inerme, urbes et munitiones sibi subdentes, totam Britanniam suo dominio subiugaverunt. Cum igitur haec calamitas Maximiano Romae nuntiata fuisset, 11 misit Gratianum municipem cum duabus legionibus in 375 C 55V Britanniam, ut auxilium ferret oppressis. Qui venientes, disturbatis hosti- 356 insurgunt venti: cf. Vergil, Aen. 5.20: consurgunt venti. 35« igitur)ergo C; Conani)Konani H. 352 diversas provincias)provincias diversas DE. 353 vero om C; sexaginta) quadraginta H; Londonia) Lundonia H. 354 Thamensem) Thamense H; collocatis) collectis D. 355 maria) terram maria (del. mi) D; Armori- canorum) Morianorum EH. 356 in brevi)brevi E. 357 ergo om C; quaedam)quaedam et D. 358 applicuerunt) appulsae sunt DEH; insulas) nationes CDE; nationes with ss et insulas mt D. 359 et (2) ss mi C; carceri om DEH. 359-360 sunt mancipatae)mancipatae sunt DEH. 360 Gwanii) Guanii DE; Guanni H. 361 Gwanius) Guanius DE; Guannius H; Hunnorum) Hunorum DEH. 362 obviantes) navigio H. 363 navigio)obviantes H; rapuerant)rapuerunt DEH; lascivire cum eis)volentes lascivire DEH. 364 cupientes) cum eis DEH; eorum immundam) immundam eorum DE. 365 ab eis after pietate H; externas) exteras DEH. 366 praedicti)praefati H. 370 validam om C. 371 illis)istis H; PraefatDPraedicti H. 372 Gwanius) Guanius DE; Guannius H; postquam om C; grassati) crassati E. 374 suo domino) dominio suo H. 375 nuntiata) nuntiatum E; fuisset) esset DE. 376 ferret) afferret D. ioo Historia Re gum Britanniae bus qui se per totam terram tamquam municipes locaverant, acerrima caedt affectos, in Hiberniam, quotquot evasere periculum, fugaverunt. 13. Interea interfecto Maximiano Romae ab amicis Gratiani et Britoni- 380 bus qui cum eo venerant dissipatis et in parte necatis et in Armoricam, quae (6.1) Altera Britannia vocabatur, ad suos concives fugientibus, Gratianus muni- ceps regnum Britanniae adeptus est et tyrannidem non modicam in popu- E145 lum exercuit, || donee catervatim se stipantes plebani et irruentes in eum, interfecerunt ipsum. Quod audientes praedicti hostes, ex Hibernia navi- 385 gium educentes et secum Scotos, Norweienses, Dacos cum magna manu conducentes, Britanniam a mari usque ad mare ferro ac flammis vastave- runt. Mittuntur ergo legati Romam cum epistulis ad senatum, lacrimosis suspiriis postulantes auxilium, voventes se in perpetuum servituros, si ab hac dira hostium impressione liberarentur. Quibus mox committitur 390 H 25V legio, || praeteriti mali non immemor, quae ut advenit in Britanniam, cum hostibus congressa magnam multitudinem stravit atque reliquos usque in Albaniam fugere coegit. Sicque Dei nutu a tarn atroci oppressione ex- empti, vallum cum muro immensum inter Albaniam et Deiram, a mari usque ad mare, construxerunt, arcendis hostibus opportunum, indigenis vero magnum 11 tutamen et defensionem facturum. Erat autem tune Al- bania penitus incursione barbarorum vastata, ita ut, indigenis expulsis, receptaculum esset omnium perditorum. <6.2) 14. Romani ergo, depulsis hostibus, Romam reverti decreverunt, de- nuntiantes Britonibus, nequaquam se laboriosis expeditionibus posse ulterius 400 f atigari et ob erraticos latrunculos Romanam iuventutem ac potestatem terra marique tarn frequentibus expeditionibus vexari. Malle potius se toto tributo fraudari quam tot laboriosis occursionibus subiacere, sed ut potius ipsi armorum consuetudine ac viriliter dimicando terram, substantiam, coniuges, liberos et quod his maius est, libertatem vitamque totis viribus 378 Hiberniam) Hyberniam E; evasere periculum) periculum evasere H. 380 in pane om C; necatis) neccatis C. 380-381 et in Armoricam — concives fugientibus om DEH. 381-382 municeps om DEH. 383 et om C. 384 ipsum om DEH. 385 et om DEH; Scotos) Scottos DH; Norweienses)Norguegenses DE; Norguegienses H. 387 Romam after epistulis H. 389 hostium impressione)impressione hostium DE; oppressione hostium H. 390 legio with ss cui praeerat Severus m, D; mali non immemor)non immemor mali D; non om C. 391 atque) et DE. 393 Deiram) Deiriam C. 395-396 Albania corr. m, ex Albanie H. 396 incursione barbarorum)barbarorum incursione DEH. 398 Romani) Omani (no initial; r indicated in marg.) E. 399 se)se tarn H. 401 se om DEH. 402 sed — potius om DEH. 403-404 ipsi armorum — totis viribis om DEH. Liber Quintus 101 defenderent. Convocatis itaque in urbe Londonla optimatibus terrae, re- 405 pedare se Romani profitentur et sermo admonitionis Guithelino, Londoni- ensi metropolitano commissus est, qui ipsos in haec verba adivit: "Cum vos iussu astantium principum alloqui deberem, magis in fletum prorumpere cogor quam in excelsum sermonem. Miseret enim me orphanitatis et de- bilitatis quae vobis accessit, postquam Maximianus regnum illud omni milite 4«° omnique iuventute spoliavit. Vos autem reliquiae eratis, plebs ad usus belli ignara, quae ceteris negotiis, ut in terris colendis diversique commercii machinationibus, intendebat. Cum ergo supervenerunt ab alienis nationi- bus inimici, velut oves sine pastore errantes, vos ovilia 11 vestra deserere C 56V coegerunt, donee Romana potestas vos possessionibus vestris restituit. Eritne 415 ergo spes vestra semper in alieno tutamine et non instruetis manus vestras peltis, ensibus, hastis, in latrones nequaquam vobis fortiores, si segnitia et torpor abesset? lam taedet Romanos tarn assidui itineris, quo vexantur, ut pro vobis cum hostibus congrediantur. Prius omne tributum quod solvitis amittere praeeligunt, quam hoc modo diutius terra marique fatigari. Quid? 420 Si tempore militum vestrorum fueratis vulgus, putatis idcirco humanitatem a vobis diffugere? Nonne homines transverso ordine nascuntur, ita ut ex rustico generetur miles et ex milite rusticus? Miles ergo de mangone venit et mango de milite. Cum ergo sitis homines, habetote vos ut homines et invocate Christum ut audaciam adhibeat et libertatem vestram defendite 425 et cetera." U15. Post haec Romani fortia monita formidoloso populo tradunt atque (6-i) ut se ab incursione erraticorum hostium tueantur, tres turres, in litore quo navigium piratarum applicare formidabant, struendas decernunt, ut, sicut praefatus murus in terra ad munitionem erat, ita et turres sibi a man pro 430 munimento fierent. Armorum quoque instruendorum exemplaria a Ro- manis habuerunt, peltis et pilis suadentes ut se ipsos, coniuges, liberos, opes et, quod maius his erat, libertatem, vi propria atque armorum defensione || C57r 414 oves sine pastore: see Hist. 6.264. 432 peltis — suadentes: cf. Gildas, De Excidio 18: peltis ensibus hastis . . . suadentes. 405 defenderent om DEH; Londonia)Lundonia H. 406 Romani) Romam DEH. 406-427 et sermo — populo tradunt om DEH. 412 colendis) collendis C; commercii for commerciis in C. 416 instruetis for instruitis in C. 423 generetur for generatur in C. 428 tres om DEH. 429 struendas) struenda H; decernunt) discernunt C. 430 praefatus murus) murus praefatus H; sibi a mari)a mari sibi H. 431 munimento corr. nti ex monumento H; quoque) quorum C. 432 habuerunt om CH; peltis for peltibus in CDE; peltis et pilis)pellibus et pilis (del. m,) H; ut om CDE; added in marg. tnt H; opes)opesque C. 433 vi)in D; atque del. mi H; armorum om C. IO2 Historia Regum Britanniae viriliter dimicando tuerentur. Sicque vale dicto Romani, tamquam ultra 435 non reversuri, profecti sunt. Quo audito, Gwanius et Melga navibus, qui- bus fuerant in Hiberniam vecti, emergentes cum Scotis et Norweiensibus, Dacis et Pictis, omnem Albaniam murotenus capessunt. Contra hos con- E'4"5 stituuntur in edito murorum rudes||ad pugnam qui, leviter prostrati atque telorum grandine territi, muris deiciuntur et fugam arripiunt. Hostes 44° itaque, deiecto ad solum muro, fugientes persequuntur, persequendo in- terimunt, quosdam mancipatos carceribus tradunt et fit tanta strages tem- poribus illis quanta antea numquam facta fuerat. Sed in hoc immaturae mortis proficiebat supplicium eis, qui tali funere rapiebantur et fratrum pignorumque suorum miserandas imminentes poenas cito exitu devitabant. 44S O divinam ob praeterita scelera ultionem! O tot bellicosorum militum per vesaniam Maximiani absentiam! Qui, si in tanta calamitate adessent, non supervenisset populus quern non in fugam pellerent. Quod manifestum fuit, dum manebant: nam et longe posita regna adiciebant potestati suae et Britanniam cum traquillitate possidebant. Sic est cum regnum tutamini 450 rusticorum deseritur. Quid plura? Relictis civitatibus muroque celso, iterum civibus fugae, iterum dispersiones desperabiliores solito, iterum ab hoste insectationes, iterum crudeliores strages accelerant. Et sicut agni C 57V a 11 lupis, ita deflenda plebs ab inimicis discerpitur. 16. Igitur rursum nihilominus miserae Britonum reliquiae mittunt Ro- 45jD i8v mam epistulas || ad Agitium, summum Romanae postestatis virum, in hunc modum: "Agitio, ter consuli, gemitus Britonum." Et post pauca querentes adi- ciunt: "Nos mare ad barbaros, barbari ad mare repellunt. Interea oriuntur duo genera funerum: aut enim submergimur, aut iugulamur." Verum 460 H I6T Romani, nulla commoti pietate, auxilium ferre recusant, praetendentes 11 eorum saepissime laboriosam in Britanniam expeditionem et praeterea de 434 ultra)non H. 435 non)ultra H; Gwanius)Guanius DE; Guaunius H. 436 fuerant om C; Hiberniam) Hybemiam E; vecti) evecti H; Scotis) Scottis DH; Nor- weiensibus)Norguegensibus DE; Norguensibus H. 437 capessunt)capescunt C. 438 in edito)medito E; in edicto H; pugnam)pungnam C. 439 muris deiciuntur)muri prosternuntur H; arripiunt)arripiunt. Facilius est enim ex miluo accipitrem fieri, quam ex rustico subitum eruditum H. 440 persequuntur) per- secuntur et C. 441-442 temporibus illis quanta) quanta nullis temporibus DEH. 442 antea after fuerat H; numquam om DEH; fuerat corr. wzi ex fuerant H. 442-453 Sed in hoc — discerpitur om DEH. 451 civibus for civitatibus in C. 453 discerpitur for discerpatur in C. 454 nihilominus om H. 454-455 Romam epistulas) epistulas Romam DE. 459 genera funerum) funerum genera DE; iugulamur) iugulamus C; victi debellamur H. 460 praetendentes) pendentes C. 461 in Britanniam expeditionem) expeditionem in Britanniam H. Liber Quintus 103 tributis fraudationem. Legati tristes redeunt atque huiuscemodi repulsam denuntiant. 17. Inito ergo consilio, transfretavit Gwitelinus, Londoniensis metropoli- (64) tanus in Minorem Britanniam, quae tune Armorica, sive Litavia dicebatur, 465 ut auxilium a fratribus postularet. Regnabat tune in ilia Aldroenus, quar- tus a Conano, primo duce. Qui, viso tantae reverentiae viro, excepit ilium cum honore causamque adventus sui inquisivit. Cui Guitelinus: "Satis patet nobilitati tuae et te in fletum movere potest miseria quam nos, con- britones tui, passi sumus, ex quo Maximianus insulam nostram suis spoliavit 47° militibus istudque regnum, quod possides et utinam cum diuturna pace possideas, ab ipsis inhabitari praecepit. Insurrexerunt etenim in paupercu- las nostrum reliquias omnes comprovinciales insulae et insulam nostram, omni copia divitiarum || repletam, evacuaverant, ita ut universae nationes C58r totius cibi baculo, excepto venatoriae artis solatio, careant; nee fuit qui 475 obviaret, cum nullus potens nullusque bellicosus ex nostris remanserit. Nam Romani in taedium nostri versi sunt et omnino auxilium abnegave- runt. Ab omni igitur alia spe repulsi, adivimus misericordiam tuam, te implorantes ut praesidium adhibeas et debitum tibi regnum a barbarorum irruptione protegas. Quis etenim alius, te invito, diademate Constantini et 480 Maximiani coronari debeat, cum avi atque atavi tui ipso insigniti fuerint? Para ergo navigium tuum et veni: ecce regnum Britanniae in manus tuas trado." Ad haec Aldroenus: "Olim tempus erat quo non negarem insulam Britanniae recipere, si quis earn largiretur: non enim existimo alteram patriam fertiliorem fuisse, dum pace et tranquillitate frueretur. At nunc, 485 quoniam infortunia accesserunt, vilior facta est et mihi et ceteris principi- bus odiosa. Super omnia vero mala potestas Romanorum in tantum nocuit, ita ut nemo stabilem dignitatem infra illam habere queat, quin iugo servitutis oneratus libertatem amittat. Quis ergo non mallet minus 464 Inito — consilio {passim): cf. 1 Par. 30.2: Inito ergo consilio; also 32.3. 483 tempus — quo: cf. Lucan 8467: Tempus erat, quo. 462 huiuscemodi) huius C. 464 Gwitelinus) Guizelinus DEH; Londoniensis) Lundoniensis H. 465 Litavia) Licania C; Letania H. 466 a fratribus) a confratribus (a ss m>) D; confratribus E; a confratribus H; Aldroenus) Aldrogeus H. 467 Conano) Konano H. 468 causamque — inquisivit) cognitaque sui adventus causa, tristis et (ac H) maestus de per- secutione agnatorum et (del. vu H) patriae, subsidium (sub E) se ferre (ferre se H) quale posset promisit DEH. 468-487 Cui Guitelinus — principibus odiosa om DEH. 472 inhabitari for inhabitare in C. 473 nostrum for vestrum in C. 475 venatoriae for venatore in C; artis corr. m, ex aris C. 481 Maximiani for Maximiano in C; coronari bis C. 483 negarem for regnarem in C. 487-489 Super omnia — minus) tradiditque sibi Constantinum, fratrem suum bellicosum et duo milia militum (militum om DE) ex electis Britonibus DEH; after bellicosum omission mark; in marg. mt: virum D. 104 Historia Regum Britanniae 490 alias cum libertate possidere, quam divitias ipsius sub iugo servitii habere? Regnum illud, quod nunc potestati meae subditum est, cum honore et sine obsequio, quod altiori impendam, possideo. Unde istud ceteris nationibus praeferre elegi, cum illud cum libertate gubernem. Attamen quoniam ius in insulam avi et atavi mei habuerunt, trado tibi Constantinum, 495 C 58V fratrem || meum et duo milia militum, ut, si Deus permiserit, patriam a barbarica irruptione liberet et sese diademate insigniat: est enim in militia ceterisque probitatibus audacia praevia strenuus et famosus. Ampliorem autem numerum non vacat concedere, cum inquietudo Gallorum cotidie immineat." Cum rex finem sermoni dedisset, Gwitelinus gratias regi egit. 500 (6.5) Congregatis igitur militibus ac navigio iam parato, ingressi sunt mare atque in Totonesio portu applicuerunt. Nee mora, collecta multitudine senum ac iuvenum atque florentis aetatis virorum regni, cum hostibus congressi, victoriam per meritum beati viri adepti sunt. 18. Exinde confluxerunt undique Britones dispersi prius et in abditis 505 locorum latitantes, factaque inter se Cilcestriae condone, erexerunt Con- (64) stantinum in regem et regni diadema capiti suo imposuerunt. Tune erum- pens Gwintelinus pontifex, qui ilium adduxerat, in vocem laetitiae, can- tando gratulanter ait: "Christus regnat, Christus vincit, Christus imperat. Ecce quod desideravimus, ecce rex Britanniae desertae, ecce defensor 510 <6.5> noster, assit modo Christus!" Dimissa itaque contione ilia cum exsulta- tione, dederunt regi suo uxorem ex nobili genere Romanorum ortam, quam ipse Guitelinus archiepiscopus secum educaverat. De qua genuit tres filios, quorum nomina sunt Constans, Aurelius Ambrosius, Uthyrpendra- gun. Constantem primogenitum tradidit ecclesiae Amphibali nutriendum 5«5 infra Gwintoniam, ubi etiam monasticum sucepit ordinem. Ceteros, vide- 508 Christus — imperat: cf. the early Laudes Regiae of Rheims and Aries, of which the above acclamations form a part. See Laura Keeler, Geoffrey of Monmouth and the Late Latin Chroniclers 1300-1^00, pp. 8, 92 (note 15), 127-129 (Berkeley, 1946). 490-501 alias cum—Totonesio portu) Qui mare ingressi in portu Totonesio (Tottonesio H) DEH. 493 illud for ilium in C. 498 cum ss. m, C; Gallorum for Gallicorum in C. 501 applicuerunt for amplicuerunt in C. 502 atque) ac C; florentis for utriusque in CDEH. 503 per — viri om DEH. 504 Exinde)Exin DE; confluxerunt)collecti struxerunt (del. JKi[?]) D; collecti E; Britones — prius) prius dispersi Britones H. 505 inter se)intra D; in H; Cilcestriae)Cilcestriam D; Silcestriam EH. 506 et regni) regnique DEH; Tune erumpens)At C. 507 Gwintelinus) Guizelinus DEH; ilium) eum D. 508 gratulanter om E; Christus regnat after vincit DEH. 509 defensor) defensio DEH. 510 noster) nostra DEH. 511 suo om C; uxorem) coniugem DEH; genere Romanorum)Romanorum genere H. 512 Guitelinus)Guizelinus DEH; archiepiscopus om DE; genuit) progenuit DE. 513—514 Uthyrpendragun)Utherpendragon DEH. 514 Before Amphibali omission mark; in marg. m,: sancti D. 515 Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; monasti- cum) mosticum C; suscepit ordinem) ordinem suscepit H. Liber Quintus 105 licet Aurelium et Uthyrpendragun, 11 Gwitelino 11 praesuli nutriendos com- E147; C misit. Cumque decem annis regnasset Constantinus, quidam Pictus, qui in 59r obsequio suo fuerat, accessit ad eum {et) quasi secretum colloquium habi- turus, in virgulto quodam, semotis omnibus arbitris, cum cultro dolose interfecit eum. 520 19. Defuncto itaque Constantino, dissensio facta est inter regni proceres <6.6) de duobus fratribus, quis eorum in regem sublimaretur. Erant siquidem ambo adhuc pueri infra aetatem tanti culminis regendi. Cumque diu con- tendissent et alii hunc, alii ilium acclamarent, accessit vir gnarus quidem, sed dolosus, Vortigernus, dux Gewisseorum, qui et ipse ad regnum toto 525 nisu anhelabat et persuasit optimatibus regni, quatinus Constantem primo- genitum, qui in monasterio Gwintoniensi degebat, in regem eligerent. Quod cum quidam propter monasticum ordinem abhorrerent, ipse se ultro ad hoc opus praesto esse atque iuvenem de monasterio exempturum spopondit. Re || lictis ergo illis, Gwintoniam tendit, monasterium intrat atque collo- 530 H i6v quium regalis iuvenis deposcit. Cumque extra claustrum eductus esset, verba huiuscemodi auribus illius secreto instillavit: "Ecce pater tuus de- functus est et fratres tui propter aetatem in regem sublimari nequeunt, nee alium habemus praeter te de || genere tuo quern nobis regem eligamus. D i$t Acquiesce ergo consilio meo et, si possessionem meam augmentare volueris, 535 suadebo populo et in affectum convertam sublimandi te in regem et ex hoc habitu, licet ordo repugnet, mutatis vestibus te abstraham." Quod cum audisset Constans, magno exsultans gaudio, quod petebat 11 se libenter ex- C 59V sequi confessus est et quicquid callebat ipsum velle iure iurando con- 519 semotis — arbitris: cf. Sallust, B.C. 10.1: omnibus arbitris . . . amotis. 521 dissensio — inter: cf. Joan. 10.19: Dissensio . . . facta est inter . . . 524 vir gnarus: cf. Gen. 25.27: Esau vir gnarus. 532 verba — instillavit: cf. Horace, Ep. 1.8.16: praeceptum auriculis hoc instillare memento; also Juvenal 3.122: facilem stillavit in aurem. 516 et om H; Uthyrpendragun) Utherpendrag' D; Utherp. E; Utherpendragon H; Gwite- lino) Guizelino DEH. 517 annis) annos H. 518 accessit ad eum om C; secretum colloquium) colloquium secretum H. 519 cum)et cum DEH. 521 dissensio) dissencio C; regni proceres)proceres regni DEH. 522 sublimaretur)sullimaretur H. 523 adhuc om C; pueri)puerili C. 524 ilium) alium H; acclamarent) attollerent C; quidem) quidam DE. 525 Vortigernus) Vortigernus nomine DE; dux) consul H; Gewisseorum) Geuisseorum DE; Geuuisse- orum H. 526 anhelabat) hanelabat C; regni) terrae H; quatinus) ut DE. 527 Gwintoniensi) Wintoniensi D; Vintoniensi E; Guintoniensi H; in om H. 528 abhorrerent corr. m, ex abhorrent D; se om H; hoc)opus C. 528-529 ad hoc — esse)praesto ad hoc esse opus H. 529 opus)suum C; spopondit)spospondit DE. 530 Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; intrat)ingreditur DEH. 531 Cumque corr. nti ex Cum D. 532 illius secreto)eius C. 533 propter—sublimari)sublimari (sullimari E) in regem propter aetatem DE; in regem sublimari)sullimari in regnum H. 535 ergo)igitur H; consilio meo)meo consilio DE. 536 populo) populum DEH; sublimandi)sullimandi EH. 537 licet ordo repugnet om DEH; repugnet) repungnet C. 538-539 exsequi)exequi DEH. 539 callebat)volebat C. 539-540 confirmavit)firmavit C. io6 Historia Regain Britanniae 54° firmavit. Assumpsit itaque Vortigernus eum, vellent nollent monachi, atque mutato habitu regiis ornamentis mox indutum, Londonias secum duxit. Sed tune temporis, defuncto Gwitelino (archi)episcopo, ecclesia ilia carebat pontifice, nee affuit alter qui eum inungere et coronam im- ponere praesumeret, quia ex monasterio transferebatur. Arripiens igitur 545 ipse Vortigernus propter necessitatem instantem coronam, capiti ipsius manibus propriis imposuit. (6.7) 20. Sublimatus itaque Constans totam curam regni Vortigerno commisit, necnon et semetipsum consilio et moderationi eiusdem tradidit. Elapso autem tempore, cum totas regni habenas ipse Vortigernus pro voto mode- 550 raretur, coepit apud se deliberare et intenta mente excogitare, qualiter E148 quod desiderabat de regno compleret. Vide 11 bat namque congruum tempus adesse quo id ad effectum duceret, cum ei totius regni dominium cessisset et regis Constantis fatuitas pateret universis. Quippe in claustro enutritus nullam dispensationis curam vel providentiam regni gerere callebat. Aliud 555 namque regularium more didicerat, omnia Vortigerno tantum committe- bat. Duo autem fratres illius tamquam in cunis adhuc nutriebantur. Prae- terea regni proceres, maiores natu, mortibus diversis omnes fere obierant et erat terra omni consilio destituta nisi quantum in ipso erat, qui astutus et sapiens magnique erat consilii: ceteri omnes pueri et iuvenes erant. Haec 5<5oC6or itaque || in animo volvens, excogitavit fraudem pravi consilii, quo ingenio tectius atque callidius Constantem monachum deponeret, ut in locum ipsius erumperet. Quod tamen differre praeelegit, donee prius diversas nationes potestati et familiaritati (suae) submisisset. Tandem accessit ad regem Constantem dolenti similis, dicens: "Moveor propter te, carissime 560 in animo volvens: see Hist. 2.211. 564 dolenti similis: cf. Ovid. Met. 6.532: lugenti similis. 540 itaque)ergo E; Vortigernus eum)eum Vortigernus DEH (Vortig' DE); vellent erased in E, but found in marg. m,. 541 Londonias) Lundonias H. 542 Gwitelino)Guizelino DEH; (archi) episcopo)pontifice DEH. 543 pontifice om DEH; inungere)ungere {in ras.) H; et)atque DE. 544 praesumeret)praesumebat C; quia ex — transferebatur om DEH; igitur)ergo E. 545 Vortigernus)Vortig' DE; necessitatem instantem)instantem necessitatem DEH; ipsius)illius H. 546 propriis)suis DEH. 547 Sublimatus)Sullimatus EH; curam regni)regni curam DE; regni curiam H; Vortigerno) Vortig' DE. 548 semetipsum) se ipsum C. 549 autem)itaque H; Vortigernus)Vortig' DE. 550 et intenta — excogitare om C. 551 namque)namque vir C. 552 cessisset)cederet H. 553 Constantis om H. 554 gerere callebat) gerebat DEH; Aliud om DEH. 555 namque — didicerat om DEH; didicerat) didiscerat C; Vortigerno)Vortig' DE. 555-556 committebat)committens DEH. 556 in om C; nutriebantur)iacebant H. 557 obierant corr. nit ex obierat H. 558 ipso)se DEH; qui astutus oin DEH. 559 et sapiens — iuvenes erant om DEH. 560 itaque) omnia D; excogitavit) cogitavit C; quo ingenio om DEH. 561-563 tectius atque — submisisset om DEH. 563 Tandem accessit) et accessit quadam die DEH. 564 regem om DEH; Constantem) Constantium H; carissime) karissime CDEH. Liber Quintus 107 domine, quia regnum tuum inquietare affectant collaterales insulani et 565 maxime Norweienses et Daci. Rumor etenim et fama late vagans innotuit terrain hanc carere viris, et senioribus morte deletis, et te ipsum nihilominus iuvenem cum fratribus tuis puerili inniti consilio; quam ob rem te provida uti oportet deliberatione, quatinus ab imminentibus hostibus, antequam quod moliuntur incipiant, praemonitus eripiaris et regnum in pace et 570 tranquillitate perseveret." Cui Constans: "Nonne omnia disposition! tuae commisi? Fac ergo quaecumque ad salutem meam et regni pacem noveris utilia fore." Ad haec Vortigernus: "Si in manum meam commiseris muni- tiones terrae, 11 urbes et castra et cetera quibus regnum ab incursione H i^ hostium tueatur, thesauros quoque, quibus milites et viri bellicosi per 575 universas terrae regiones disponantur, non vereor te corroborari consilio ut facile caveas hostium circumvenientium temeritatem." Respondit rex: "Sicut tibi omnem curam regni commisi, ita fac, ad libitum tuum, omnia quae dixisti." Cui Vortigernus: "Dictum est mihi Pictos velle ducere Dacos et Norweienses super nos, ut inquietudinem maximam inferant." 580 "Oportet ergo te," ait ille, || "aliquos ex Pictis tecum in familia habere et C6ov curiam tuam talibus munire custodibus, qui mediatores inter te et hostes exsistant et eorum machinationes explorent, quo tutius et in domo et in curia esse possis." Hoc dicens misit ocius nuntios in Scotiam, invitans Pictos ad regis praesidium; veneruntque centum milites Picti et honorabat 585 eos Vortigernus super omnes regis familiae tirones et donariis 11 ditabat, D19V cibis et potibus, quibus gens ilia nimis indulgebat, usque ad crapulam et ebrietatem replebat, unde Vortigernum pro rege magis habebant quam ipsum Constantem. Inebriati ergo per vicos et plateas, tamquam fanatici cla || mabant: "Dignus est Vortigernus imperio, dignus est Britanniae seep- 590 E149 566 fama — vagans: cf. Vergil, Aen. 2.17: ea fama vagatur. 587-588 crapulam et ebrietatem: cf. Luc. 21.34: in crapula, et ebrietate. 589 per — plateas: cf. Cant. 3.2: per vicos et plateas. 56? insulani)insulae C. 566 Norweienses)Norguegenses DEH; etenim om DE; enim H; late vagans)longe vagans et late D; innotuit)intimavit C. 568 tuis)tuis in (del. m,) C; inniti)inviti C; meriti E; te provida)provida te DEH. 569 uti oportet) oportet uti DE. 570 quod moliuntur) moliri C; praemonitus for praemunitus in CDEH; eripiaris corr. mi ex erudiaris C; in)cum H. 571 Nonne)Nonne ait DEH. 572 quaecumque)quodcum- que D; noveris om C. 573 utilia) utiliora DE; Vortigernus) Vortig' DE. 575 tueatur) tuear DE. 576 te)eo te DE; corroborari) roborari H. 577 facile after circumvenientium DE. 578 curam regni)regni curam DEH; omnia)universa DE. 579-580 Cui Vortigernus — inferant om DEH. 579 Vortigernus)Vortiger C. 581 te after ille DEH. 583 tutius et) tutius DE; securus H. 584 Hoc) Haec DEH; ocius nuntios) nuntios ocius H. 585 praesidium — honorabat om H; veneruntque centum) quibus adductis DE; milites Pic- ti et om DE. 586 eos — regis om H; Vortigernus)Vortig' DE; super)supra DE. 587 indulgebat)indulget cotidie DE; indulgebat cotidie H. 588 unde) unde plus H; Vortigernum) Vortig' DE; pro rege magis) magis pro rege DE; magis om H. 589 ergo)vero H; vicos et plateas) plateas et vicos DEH. 590 clamabant)acclamabant DEH; Vortigernus) Vortig' DE; est (2) om H. 108 Historia Regum Britanniae tro, Constans vero indignus." Sub his autem favoribus diu latere non potuit versuti viri ac dolosi animus, utpote qui ad argumenta suae nequi- tiae haec omnia praeparabat. Quadam ergo die, dum inebriati ex more fuissent Picti, accessit Vortigernus subtristis ad eos, simulans se e regno 595 Britanniae velle recedere, ut ampliores adquireret possessiones, ut et sibi et suis possent stipendia sufficere. Neque id tantillum quod possidebat quinquaginta militibus, ut unusquisque modicum quid acciperet, satis esse dicebat. Sic loquens, Pictos ebriosos ad scelus animavit et se ad hospitium suum contulit, illos in aula regia potantes dimittens. Mi vero ad invicem 600 murmurantes quod talem tamque honoratum virum tamque munificum C6ir amitterent, arbitrantes verum esse quod ille falso ac||simulato ore pro- tulerat, dixerunt furore repleti: "Utquid monachum istum vivere permit- timus? Utquid non interficimus eum, ut Vortigernus regno potiatur? Dignus namque est imperio et regni honore, dignus etiam omni dignitate 605 (6.8) qui nos ditare non cessat." Irruentes ergo in thalamum, impetum fece- runt in Constantem et, amputato eius capite, coram Vortigerno detulerunt. Quod cum vidisset, in fletum, quasi contristatus, erupit; numquam tamen prius maiori gaudio mentaliter fluctuaverat. Vocatis igitur civibus Lon- doniae civitatis, — nam id in ea contigerat, — iussit omnes proditores alli- 610 gari atque teneri et ad ultimum decollari, qui tantum scelus perpetraverant. Vindicta itaque de Pictis peracta, fuerunt in populo qui aestimarent, etsi proloqui non auderent, proditionem illam et regis interfectionem per Vortigernum machinatam fuisse, Pictos siquidem nullatenus nisi assensu illius tale facinus ausos fuisse committere. Fueruntque qui a tali crimine 6l5 verbis ipsum contradicentibus purgarent. Re tandem in ambiguo relicta, nutri || tores duorum fratrum, assumentes eos, fugerunt in Minorem Bri- tanniam, timentes ne idem contingeret eis quod primogenito factum 601-602 simulato — protulerat: cf. perhaps Vergil Aen. 4.105: simulata mente locutam. 602 furore repleti: cf. Ecclesiasticus 39.16: furore . . . repletus. 607 quasi contristatus: cf. Psalm. 34.14: quasi lugens et contristatus. 591 Constants — indignus om DEH. 592 viri after dolosi H; ad argumenta) argumento H. 594 Picti om H; accessit) accessit Pictis H; Vortigernus)Vortig' DE; ad eos om DEH. 595 velle after simulans (594) H; recedere) discedere C; adquireret) quaereret C; ut (2) om DE. 596 et suis)suisque DEH; Neque)Neque enim H; Neque with ss enim m, D. 597 esse om CH. 598 dicebat) ducebat EH; ebriosos) ebrios DE. 599 in aula regia om DE. 600 tamque)tam C; tamque)tamquam C. 601 verum esse)quod verum esset DE. 603 Vortigernus) Vortig' DE. 604 et regni) regni et DEH. 605 ergo) itaque H; in om H. fecerunt tampered in D. 606 amputato)amputatum (corr. wi. ex amputantum) C; capite) capud C; Vortigerno)Vortig' DE. 607 numquam tamen om DEH. 608 prius — fluctuaverat om DEH; Vocatis igitur) vocatisque DE; Convocatisque H. 608- 609 Londoniae)Lundoniae H. 610 perpetraverant)perpetraverunt C. 612 proloqui) loqui DE. 613 Vortigernum) Vortig' DE. 614 committere om DEH. 615 ipsum om DEH; purgarent) pugnarent D. Liber Sextus 109 fuerat. Ibique rex Budicius eos cum honore quo decebat excepit et summa diligentia educavit. 21. At Vortigernus, diadema regni capiti suo imponens, duabus cotidie 620 (6.9) angustiis vehementer angebatur, videlicet reatus sui conscientia atque Pictorum, mortem suorum vindicare volentium, infesta contumacia. De- trimentum suae gentis non || modicum et totius regni inquietationem sus- C6iv tinens, || accedebat quoque ad cumulum doloris sui interminatio duorum £150 fratrum Constantis, quorum fama, adventare eos in proximo super se, 625 faventibus illis terrae optimatibus, divulgabatur. LIBER SEXTUS 1. Interea applicuerunt tres ciulae, quas naves longas dicimus, in parti- ,6l0. bus Cantiae, plenae armatis militibus, quorum duces Horsus et Hengistus dicebantur. Erat tune temporis Vortigernus Doroberniae, quae nunc Can- tuaria dicitur. Cui cum nuntiatum esset viros ignotae linguae magnaeque staturae in Iongis navibus advenisse, missis nuntiis, ad se venire cum pace 5 fecit. Mox ut adducti sunt, vertit oculos in duos praefatos germanos: nam ipsi prae ceteris statura et decore eminebant. Intuitusque eos ac ceteros consodales ait: "Quae patria, iuvenes, vobis materna est aut quae causa vos hue in regnum nostrum appulit? Edicite!" Cui Hengistus, ut erat prae ceteris amplioris et maturioris aetatis persona, qui et sapientia ceteris I0 praepollebat, in haec verba pro omnibus respondit: "Rex, virorum nobilis- sime, Saxonica tellus, quae una est ex regionibus Germaniae, nos editos 618 eos — excepit: cf. i Mach. 1243: excepit eum cum honore. 621 reatus — conscientia: cf. Apuleius, Met. 7.9: malae conscientiae reatum. 625-626 fama — divulgabatur: cf. Luc. 4.37: Et divulgabatur fama. 618 Budicius) Hudicius E; Gudicius H; eos after Ibique DEH. 620 Vortigernus) Vortig' DE. 621 vehementer angebatur) angebatur vehementer E; angebatur after cotidie (620) D. 624 accedebat — cumulum om C. 626 terrae optimatibus) optimatibus terrae DE; divulgabatur) divulgatur C; after divulga- batur: Explicit liber V. Incipit VI H. 4-5 Cui — advenisse: cf. Vergil. Aen. 7.167-168: Nuntius ingentes ignota in veste reportat / advenisse viros. 1 ciulae for qulae in C (cf. Gildas, De Excidio 23); cymbae D; cimbae E; cuilae H; naves longas) longas naves DEH. 2 armatis) de armatis DEH. 3 Erat — Vortigernus) Eratque Vortigernus tune temporis C; Erat) Eratque H; Vortigernus) Vortig' DE. 3-4 Cantuaria)Kantuaria H. 4 esset) fuisset H. 5 Iongis navibus) magnis navibus et Iongis E; venire cum pace) cum pace venire DE; cum pace after nuntiis H. 6 in) ad DE. 7 ipsi)et ipsi DEH; eminebant) immincbant DE; ac ceteros om DEH. 8 con- sodales om DEH; iuvenes, vobis) vobis o iuvenes DE; o iuvenes vobis H. 9 vos om DEH; appulit) appulerit H; Edicite) dicite C. 10 persona om C. IO-II qui et sapientia — haec verba om DEH. n pro)prae H; respondit)ait H; virorum)tuorum DEH. no Historia Regum Britanniae appulit hue. Causam itineris nostri et profectionis de terra nostra, si placet D 2or audire, in pacis 11 securitate disseremus." Concessa igitur a rege cum pace »5 loquendi facultate, sic orsus est: "Mos et consuetudo patriae nostrae est, bone rex, ut, cum abundantia virorum excreverit, conveniant principes terrae et totius regni iuventutem, in annos quindecim aut eo amplius ex- C62r cretam, coram se venire compellunt || positaque sorte, potiores atque for- tiores, in externas regiones tamquam exilio relegatos, dirigunt, ut patria 20 ipsa a multitudine superflua vacuetur. Est enim terra nostra fecundior hominum procreandorum ubertate quam ceterorum animalium, licet ipsa quoque ferarum abundantia atque divitiarum copia in suo genere nequa- quam fraudetur. Sic itaque a patria sorte praefata deiecti sumus, non ob aliud. Nos quoque duos germanos, quorum ego Hengistus, iste Horsus 25 nuncupamur, oboedientes decretis ab aevo sancitis, mare ingressi, o rex, ceterorum nobilissime, istis in oris, Mercurio duce, advecti sumus." Audito igitur nomine Mercurii, interrogavit rex qua religione colerent Deum. Cui Hengistus: "Deos patrios, Iovem, Saturnum, Mercurium atque ceteros quos coluerunt patres nostri veneramur atque colimus, maxime Mer- 30 curium, quern Woden lingua nostra appellamus. Huic maiores nostri quartam feriam dicaverunt, quae usque in hodiernum diem lingua nostra H28r nomen Wodenesdei de nomine ipsius sortita est. Post hunc colimus deam || inter ceteras potentissimam, nomine Fream, cui etiam dicaverunt sextam E151 feriam, quam || de nomine ipsius Fridei appellamus." "De religione vestra, 35 quae potius irreligio dici potest," ait Vortigernus, "vehementer doleo. De adventu autem vestro non modicum laetor, si moram nobiscum placuerit vobis per temporis spatium agere. Sive enim Deus, sive fortuna vos hue appulerit, congruo tempore necessitati nostrae auxilium ferre potestis. 29-30 colimus — Mercurium: cf. Caesar, B. G. 6.17.1: Deorum maxime Mercurium colunt. 37-38 Sive — appulerit: cf. Vergil, Aen. 3.715: vestris deus appulit oris; also 1.377, J-338. 7-39- 13 appulit hue) hue appulit DEH; Causam) Causa H; nostri om DE; profectionis) profec- tionis nostrae DE. 14 disseremus)diceremus C; a rege om C. 15 loquendi after rege (14) H; patriae)terrae C. 16 virorum) virorum in ea H. 17-18 excretam) excreta E. 18 compellunt) compellant H. 19 externas)exteras DEH; tamquam)tamque C; tanquam in H. 10 rpsa)jsta ipsa (del. nti) C. 21 ceterorum)ceterarum C. 22-23 ncquaquam)nequacquam C. 23 sorte praefata)praefata sorte DE; sumus om DEH; non ob om DEH. 24-26 aliud — nobilissime om DEH. 25 sancitis for sanxitis in C. 26 oris)horis CDEH. 27 colerent Deum)Deum colerent DEH. 28 Iovem — Mercurium) Mercurium, Iovem, Saturnum H. w 30 Woden) innoden (del. and corr. vtt) H; Huic) Hunc E. 31 diem om H; lingua nostra om C. 32 nomen om C; Wodenesdei) Wodenesdai D; Wod- nesday E; Wodnesdei H. 33 inter ceteras) ceteris H. 34 Fridei)Fridai DH; Friday E; appellamus)vocamus H. 35 Vortigernus) Vortig' DE. 37 temporis spatium) spatium temporis DEH; sive (2)] seu DE. ' Liber Sextus 111 Infestant enim nos quidam latrunculi, inimici nostri, undique, quos 11 vestra C 62V ope longius abigere a terra nostra et in speluncas terrae suae nequissime 40 agitare optarem aut omnino, si fieri posset, exterminare. Unde vos, quot- quot venistis, in regno meo honorifice retinebo et diversis muneribus et agris ditabo." Paruerunt barbari et, foedere firmato, curiam repleverunt proceribus et validis viris et ad bellandum strenue edoctis, stipendia ac- cepturi pro consuetudine legis suae. 45 2. Nee mora, emergentes ex Albania Picti exercitum grandem valde in fines Britannorum et ultra eduxerunt magnamque partem terrae vasta- verunt. Contra quos Vortigernus Saxones barbaros cum exercitu suorum educens, trans Humbrum obvius venit illis et congressus magnam stra- gem ex eis faciens in fugam eos coegit. Sed quia hostes consueverant pri- 5° oribus bellis esse superiores, duriter resistendo multos Britonum, plures suorum vulneratos ac telis confossos amiserunt. Rex ergo, per Saxones C5-") victoria potitus, donaria sua ampliavit eis atque Hengisto dedit agros et mansiones plurimas in Lindeseia regione, quibus se et suos commilitones sustentaret. Cumque Hengistus, ut erat vir doctus atque astutus, se neces- 55 sarium Vortigerno regi sentiret et eius amicitiam atque benivolentiam pro virtute ac probitate sua erga se pronam aspiceret, fidenter quadam die accessit ad eum in iocunditate regia dicens: "Domine mi, rex patriae, si placet, (sine) me ad te pauca proloqui de statu regni atque tuorum fideli- tate: comperi enim, ex quo tibi adhaesi, || quia undique inquietant te inimici 60 C6$i tui; pauci sunt ex tuis qui te perfecte diligant et honorem tuum defendant. Omnes fere tibi malum interminant, dicentes, nescio quos fratres, heredes regni iustiores te, in proximo ascituros de Armorico tractu, ut te deponant et illos promoveant. Nunc igitur, si tibi (bonum) videbitur consilium ut de gente nostra invitemus aliquos ad tuendam patriam ab hostium incur- 65 52 telis confossos: cf. Seneca, Troad. 559: confossa telis. 55 erat — astutus: cf. Ecclesiasticus 37.21: Est vir astutus multorum eruditor. 58 in iocunditate: cf. Judith 12.12, 17: in iucunditate; Domine — rex: cf. 1 Reg. 14.19, 20: domine mi rex. 39 vestra)longius DE. 40 ope longius)ope vestra DE; abigere)abire C. 41 agitare for latitare in CDE and actitare(?) in H. 42 in)infra H; regno meo)regnum meum DEH. 44 bellandum)bellum DEH; strenue )strenuue H; stipendia bis C. 48 Vortigernus)Vortig' DE. 49 educens) colligens C; dirigens H. 50 eos om H; hostes om DEH. 50-51 prioribus)antea prioribus H. 51 plures)pluresque D. 52 suorum)suosum in text E; in marg. m>: suorum; confossos) confectos H. 53 ampliavit) applicuit C; atque) et H. 54 Lindeseia) Lindiseia D; Lindissea H; et suos) suosque DEH; commilitones om DEH. 55 Hengistus after regi (56) DE; after necessarium (56) H; ut erat—astutus om DEH. 56 Vortigerno om DEH; amicitiam om C; atque om C; et H. 57 probitate)bonitate C. 58 patriae)pater H. 59 ad te om DE. 60 comperi corr. m> ex cooperimur H; enim om H. 60-61 undique — inimici tui om DEH. 61 ex)de C. 62 tibi malum) malum tibi DE; interminant: in in ras. m, H. 63 ascituros in text D; in marg. vn: expulsuros; de)ex DEH. 64 videbitur)videtur H. 65 tuendam)tuendum E. ii2 Histork Regum Britanniae D 20V sione et tuorum proditione, palam manifestare ne dubites, ut 11 numerus nostrorum augeatur in tuam fidelitatem et terreantur externi et privati £152 hostes, cum te ac regnum tuum || cinxerit ac protexerit fortissimorum virorum robur." Ad haec Vortigernus: "Mitte, ut dixisti, ad terram tuam 7° et invita quos volueris, tantum ut fideles vos in mea dilectione inveniam H 28V et pete 11 a me quod volueris: nullam patieris repulsam." Qui audiens regem erga se benivolum, inclinato capite, gratias multimodas de benivolentia egit et adiecit: "Ditasti," inquit, "me largis mansionibus et agris, sed cum desit civitas aut munimentum in quo me meosque in necessitate recipiam, 75 securus non sum de vita aut de possessione. Verum, nondum ditasti me honore quo decuerat, cum duces me progenuerint. Danda enim essent oppida sive civitates, ut dignior inter proceres regni tui censerer. Dignitas namque consulis sive principis adhibenda esset ex utroque genere edito." Cui Vortigernus: "Prohibitus sum huiusmodi dona largiri, quia alienigenae 80 C6jv estis et pagani, nee adhuc mores vestros et consuetudines agnosco, ut vos || concivibus meis parificem." Cui Hengistus: "Concedat ergo dominus meus rex servo suo fideli Hengisto, quantum corrigia una possit ambire terrae in aliqua mansionum mearum, ut ibi aedificem domum cum propugnaculis ad defensionem meam, si contigerit me ab hostibus circumveniri; et ego 85 interim mittam pro uxore et liberis, parentibus et amicis, ut securior de nobis, quicquid commiserim exsistam." Motus itaque rex, petitioni eius acquievit. Nee mora, missa in Germaniam Hengistus legatione, coepit corium tauri in unam redigere corrigiam nactusque saxosum locum, aptum ad munimentum, quern magna elegerat cautela, circuivit cum corrigia et 70 fideles — dilectione: cf. Sap. 3.9: et fideles in dilectione. 71 pete — repulsam: cf. Ovid, Met. 2.97: posce bonis aliquid: nullam patiere repulsam; also 3.289. 72 inclinato capite: cf. Judith 15.2; Joan. 19.30: inclinato capite. 81-82 Concedat — suo: cf. 4 Reg. 5.17: concede mihi servo tuo. 66 proditione)proditionem E; ne)non H. 67 tuam fidelitatem)tua fidelitate C; et)et augea- tur (del. mi) C. 68 cinxerit) auxerit H. 69 Vortigernus) Vortig' DE. 70 vos) vos semper D; inveniam) semper inveniam H. 71 patieris) patiens DEH. 73 Ditasti )Ditastis D; inquit, me)me, inquit H. 74 me ss m, H; in necessitate om C. 75 vita)vita mea H; de (2) om CH. 75-81 Verum, nondum — Cui Hengistus om DEH. 78 principis for principatus in C. 79 huiusmodi for huius in C. 80 vestros et for vestros in in C. 81 meus om DEH. 82 terrae om DE. 83 aliqua) aliquo C; mansionum) mansione DE; propugnaculis) propungnaculis C. 84 meam)nostram DEH; me omDEH. 85 et liberis) ac liberis DEH; parentibus) et parentibus DEH. 86 nobis) vobis C; com- miserim) commiserimus H; exsistam) existas DEH. 87 in Germaniam after legatione DE; Germaniam) Germania C; Hengistus after missa DE; Hengistus) Hengestus E. 88 saxosum) Saxones H; aptum om DEH. 89 quern for quod in CDEH. elegerat cautela) cautela elegerat H; cum om H. Liber Sextus 113 infra spatium metatum castrum aedificavit, quod aedificatum traxit nomen 90 ex corrigia, saxonice Thagcestre, vel Dwanccastre, britannice vero Kaery- garrei, quod Latino verbo Castrum Corrigiae sonat. 3. Interea, reversi e Germania nuntii, adduxerunt duodeviginti naves <6.u> electis militibus plenas. Inter quos adducta fuerat filia Hengisti, vocabulo Ronwen, pulchra facie ac venusto corpore. Patrato igitur Hengistus aedi- 95 ficio suo, invitavit ad prandium regem, ut et domum novam et novos milites videret. Qui non distulit venire privatim et absque multitudine ut delectaretur in fideli suo Hengisto. Ut autem descendit rex, laudavit opus gnaviter et quasi subito aedificatum ac milites e Germania invitatos secum retinuit. Postquam regiis epulis refecti sunt, j| egressa est puella de thalamo, 100 C64T filia Hengisti, aureum vas vino plenum manu ferens accedensque propius regi, flexis genibus lingua Saxonica ait: "Washail, Lauert King." At ille, mox visa puella, miratus faciem decoram cum venusto corpore, incaluit interrogavitque interpretem suum quid puella sermone suo dixerat et quid eodem sermone respondere deberet. Cui interpres ait: "Vocavit te domi- '°s num regem et vocabulo salutationis honoravit. Quod autem ei respondere debes illud est "Drinchail." Respondens igitur Vortigernus "Drinchail," || E'53 iussit puellam potare recepitque scyphum de manu eius et ex more Saxonico osculatus est earn et potavit. Ab illo ergo die usque in hodiernum diem remansit consuetudo ilia in Britannia inter convivantes et potantes ut per "o "Washail" et "Drinchail" se invicem salutarent. Rex autem multo || diversi H v)t 90 traxit nomen: cf. Ovid, Met. 4.291: nomen quoque traxit; also 15.57. 95 pulchra — corpore: cf. Gen. 29.17: Rachel decora facie, et venusto aspectu; Esther 2.7: Esther . . . pulchra nimis, et decora facie. 102 flexis genibus: cf. 2 Par. 6.13: flexis genibus . . . ait. 103 visa — incaluit: cf. Ovid, Met. 2.574: vidit et incaluit pelagi deus; 3.371: vidit et incaluit; also Fasti 2.307; facie — corpore: see Hist. 6.95. 91 Thagcestre)Thancastre DE; Wangcastre H; Dwanccastre)Twangcastre DE; vel Dwanccastre om H; Thancastre vel deleted in D. 91-92 Kaerygarrei)Kaercarrei DE; in marg. m%: Dynas dyn carrey, D; Kaercorrei H. 93 e)a E; duodeviginti) octodecim E. 94 fuerat) erat DE; vocabulo) nomine DE. 95 Ronwen) Ronuuen H; under corpore, in D, there is the following addition m,: cuius pulchritudo nulli secunda videbatur; Patrato)Parato C; 97 milites videret) videret milites H. 98 delectaretur) delectaret E; in) cum DEH. 99 gnaviter)graviter C; gnaviter factum et D; et quasi subito after aedificatum C; om DEH. 100 regiis om E; refecti sunt)sunt refecti DE. 101 Hengisti) Heng*. DE; propius)propitius E. 102 Saxonica)sua DEH; Washail)Washeil DE; Weshail H; Lauert)Lauerd D; Lauert King)Lauerdeing E; Hlauerd King H. 104 sermone after dixerat E (sermone in marg. mi). 105 ait after te DEH. io6tiomH. 107 illud)ita DEH; Drinchail)Drincheil DE; igitur om DEH; Vortigernus)Vortigernus ait DEH (Vortig* DE); Drinchail) Drinchaeil C; Drincheil DE. 108 iussit) et iussit DEH; puellam) earn H; receptique) cepitque C; scyphum) ciphum CDEH; ex om DE. 109 diem om H. no in Britannia om C. in Washail)Washeil DE; Weshail H; Drinchail) Drinchaeil C; Drincheil DE; salutarent coir. mt ex salutaverunt C; corr. into salutent w,(?) D. ii4 Historia Re gum Britanniae generis potu inebriatus, instigante Sathana, puellam adamavit et ut sibi daretur a patre postulavit, licet esset gentilis et non Christiana. 4. Hengistus autem, cognita regis levitate, consuluit Horsum, fratrem "5 suum, ceterosque maiores natu de gente sua, qui omnes pariter in unum consenserunt, videlicet ut fieret regis petitio et peteret ille Cantiae pro- Pi ir vinciam in dotem dari puellae. Nee [| mora, data est puella Vortigerno et Cantia Hengisto, nesciente Gorangono comite, qui in eadem provincia regnabat. Nupsit itaque rex eadem nocte paganae puellae, nil verescens 120 C64V de sua Christianitate; quae cum placuisset ei, coepit earn quasi reginam || habere ac diligere. Unde iram et inimicitiam procerum suorum et filiorum brevi temporis spatio incurrit. Genuerat namque antea filios tres, de uxore priore, quorum nomina erant Vortinerius, Karigern, Paschent. Hengistus autem accedens ad regem, ait: "Ego sum quasi pater tuus et consiliarius "5 tuus esse debeo. Noli praeterire consilium meum et omnes inimicos tuos virtute gentis meae superabis. Invitemus adhuc, si placet, Octam, filium meum e Germania, cum fratruele suo Ebissa: bellatores enim viri sunt et expugnabunt nobiscum omnes inimicos tuos maris et terrae. Da eis regiones a Pictis vastatas, quae sunt iuxta murum inter Deiram et Scotiam. Ibi enim •3° locati impetum adventantium barbarorum viriliter sustinebunt et sic in pace citra Humbrum remanebis." U5. Paruit itaque Vortigernus iussitque invitare quoscumque sciret ad munimentum militiae et augmentum valere sibi. Missis itaque ilico legatis, venerunt Octa et Ebissa et Kardich cum trecentis navibus armatorum viro- 135 rum, quos omnes suscepit rex benigne magnisque ditavit muneribus. Post iiz puellam adamavit: cf. Esther 2.17: Et adamavit earn rex. 127 bellatores — viri (passim): cf. 4 Reg. 25.4: viri bellatores; also Joel 3.9. 112 inebriatus) inebriatus est et H. 113 esset after Christiana DEH. 114 Hengistus) Heng' DE; autem) ergo DEH; Horsum after suum (IIJ) H. 116 consenserunt)concenserunt C; Cantiae)Kantiae H. 117 Vortigemo)Vortig' DE. 118 Cantia) Kantia H; Hengisto) Heng' DE; Gorangono) Gorangano DE; provincia om DEH. 119 paganae puellae) puellae paganae DE; verescens)verens H. 120 quae)quod H; quasi)tamquam DEH. 121 diligere corr. mi ex diligeret C. 122 brevi)in brevi H; Genuerat)Generaverat H; filios tres)tres filios D. 123 priore)priori H; Vortinerius)Vortimerus D; Vortimer EH; Karigern)Katigernus D; Katigern E; Kartigern H; Paschent in text D; in marg. mr. Pascentius; Paskent H; Hengistus) Heng' DE. 124 tuus)tibi DEH; consiliarius) consiliator H. 125 Noli) Noli ergo H. 126 meae corr. m, ex me C; Invitemus) Invitemus igitur DEH; adhuc after placet H; Octam) Ottam D. 128 expugnabunt) expungnabunt C; nobiscum om H; tuos)nostros C. 129 Deiram) Deiriam C. 130 impetum)impetum Pictorum et H. 131 remanebis)remanebunt H. 132 itaque om H; Vortigernus)Vortig' DE; iussitque) con- cessitque H. 133 munimentum)monumentum D; movimentum(?) E; valere sibi)sibi valere DEH; itaque om H; ilico om DE. 134 Octa)Otta D; Ebissa) Hebissa C; Kardich) Cherdic in text D; in marg. m,: Cheldric; Cherdich EH; trecentis)trecentum E. Liber Sextus 115 hos autem alii atque alii per invitationem Hengisti venerunt et paulatim to- tam terram repleverunt. Quod cum vidissent Britones, timentes proditionem dixerunt regi nimium se indulgere et credere Saxonibus paganis in tantum ut iam fere totam terram cooperirent mixti cum Christianis; rogaveruntque ut ipsos e finibus regni sui expelleret, quia non decebat paganos communi- 140 care Christianis nee intromitti, quia lex Christiana hoc prohibebat, nee mutua subire connubia, || quod et ipsi ad invicem iam fecerunt. Unde non erat C6;r iam facile dinoscere qui forent pagani, qui Christiani. Insuper tanta mul- titudo emerserat ut omnibus essent terrori. Dissuadebant ergo et adiudica- bant || neminem illorum amplius suscipere, sed et de his qui supervenerant 145 £154 aliquos emittere, ne proditione aliqua cives supergrederentur. At Vorti- gernus, quia diligebat uxorem suam, flliam Hengisti, diligebat et gentem suam et consiliis eorum acquiescere renuit. Videntes itaque Britones se apud regem esse despectui et consilia eorum fore derisui, omnes unanimiter adversus ilium insurrexerunt et statim convenientes Londoniae, Vortineri- i50 um, filium suum, erexerunt in regem. 11 Qui mox, congregato exercitu non H 29V modico, in Saxones barbaros atque paganos aciem tendit et quater cum eis, patre adhaerente, bella gessit atque devicit. Primum proelium fuit super fluvium Derwend; secundum super vadum Episford, ubi simul congressi Horsus et Catigernus, alter filius Vortigerni, congressuque facto, ambo 155 corruerunt, alterutrum se letaliter vulneraverunt. Tertium bellum super litus maris Cantiae, iuxta naves ipsorum Saxonum. Diffugientes itaque ab Albania per longum Britanniae usque illuc contriti proeliis et afflicti im- petum Britonum sustinere non valentes, naves ingressi sunt et insulam Thanet pro refugio adierunt. At Britones nihilominus insequentes navali 160 cotidie illos proelio infestabant et undique telis ac sagittis circumvenie- bant. Cumque diutius talem insultum sustinere nequirent, coartati undique et fame iam || afflicti, miserunt Vortigernum regem suum, qui in omni- C6$v 136 autem om DE; etiam H; per invitationem — venerunt) venerunt invitati ab Hengisto C; Hengisti) Heng* DE. 138 et) atque DH. 139 iam after totam H; rogaveruntque om DEH. 140-141 ut ipsos — fecerunt om DEH. 142 Unde)nec DEH; non om DEH. 143 iam om H. 144 ergo et adiudicabant bis C. 145 amplius om H; et om DEH. 146 ne proditione — supergrederentur om DEH. 146-147 Vortigernus)Vortig' DE. 147 uxorem)coniugem H; Hengisti)Heng' D; diligebat et)et per earn DEH. 148 et om DEH; eorum) ipsorum E; itaque) ergo DE; igitur H; se after regem (149) H. 150 ilium) eum C; insurrexerunt) surrexerunt C; Londoniae) Lundoniae H. 150-151 Vor- tinerium)Vortimerum D; Vortimer EH. 151 erexerunt in regem)in regem erexerunt DEH; congregato — non om C. 152 modico om C; quater) quattuor H. 153 Primum proelium) Proelium primum DE; fuit om DEH. 154 fluvium) flumen DE; Derwend in text D; in marg. m, (?): Derwerin; Deruuent H; secundum)secundum autem DE; Episford)Episfrod DE; in marg. m, (?): Epilford D; Epiford H. 155 Catiger- nus) Katigernus DE; Kartigernus H; Vortigerni) Vortig' DE; congressuque — ambo om DEH. 156 corruerunt om DEH. 157 itaque)enim DEH. 158 usque)huc atque H; et) atque H. 160 Thanet in text D; in marg. mt: Thaneth; Tharneth H. 161 cotidie illos)illos cotidie DE; illos proelio)proelio illos H. 162 talem insultum)tale assultum H; insultum)assultum D; coartati)coarctati D; coarti E. 163 fame iam) iam fame E; Vortigernum) Vortig' DE; qui) qui cum illis DEH. n6 Historia Regum Britanniae bus bellis illis afFuerat socius, ad filium suum Vortinerium, petentes licen- 165 tiam abeundi absque detrimento sui. Et dum colloquium inde Britones cum Vortigerno haberent, Saxones elapsi ingressique ciulas suas, maria sulcare remis et vento coeperunt relictisque mulieribus suis et liberis DHV Germaniam 11 redierunt. <<5-i4> 6. Victoria itaque potiti Britones cum rege suo Vortinerio possessiones 170 <6.i3> concivibus suis ereptas reddere primo non distulerunt. Deinde iubente et annuente sancto Germano Antissiodorensi episcopo, ecclesias Christi diru- tas renovare et fidem Christi in quibusdam locis corruptam restaurare non destiterunt, donee ad perfectum reconciliati fuerunt. Ad confirmandam enim fidem quae per haeresim, primum Arianam et Pelagianam, deinde per »75 istos gentiles Saxones in Britannia corrupta erat, venerat sanctus Germanus, cum Lupo, Trecacensi episcopo, missi a papa Romano, ut verbo prae- dicationis et luce evangelii gens quae errorum tenebris et ignorantia a statu fidei susceptae deciderat, iterum eorum admonitionibus, Deo per omnia cooperante, corroboraretur et Ecclesiae Catholicae redderetur. Multa autem 180 per eos Deus fecit miracula in regno Britanniae, quae Gildas in tractatu suo luculenter exposuit. E'55 7. Postquam ergo || restituta est fides Christi per totum regnum Britan- ' niae ad integrum hostesque deleti qui et fidem et populum impugnabant, C66r invidia diaboli Ronwen, novercam Vortinerii ad hoc nefas |j instigavit ut l85 neci ipsius immineret. Accitis igitur universis veneficiis suis, dedit per quendam familiarem suum venenum potare, quern innumerabilibus donariis corruperat. Quod cum hausisset inclitus bellator ille Vortinerius, subita infirmitate gravatus est ita ut nullam spem vivendi haberet. Convocans ergo 184 invidia diaboli: cf. Sap. 2.24: Invidia autem diaboli. 164 bellis illis om DEH; suum om C; Vortinerium) Vortim' DE; Vortimerium H. 166 Vortigerno)Vortig' DE; ingressique — suas om DEH; ciulas for qulas in C. 167 mulieribus) mulierculis DH; et liberis om H. 168 redierunt om C. 169 Vortinerio) Vortim' D; Vort' E; Vortimerio H. 170 concivibus) cum civibus CH; ereptas) eleptas C. 171 ' annuente) annitente DEH; Antissiodorensi) Altisiodorensi D; Autusiodorensi E; Autisio- dorensi H; Christi om H. 172 locis om C. 173 destiterunt) destituerunt E; reconciliati) reconsiliati C; confirmandam) confirmandum E. 174 Arianam for Arrianam in CDEH; et)vel DE; et Pelagianam om H. 176 Trecacensi)Treverensi C. 177 gens quae errorum) genus errorum quod E; gens errorum quod (del. nn; in marg. vtt quae, to follow gens) D; et ignorantia) ignorantiae DE; et ssmtD; et ignorantiae H. 178 iterum)iterum erat (del. m,) C; iterum eorum)eorum iterum D; per omnia om C. 179 corroboraretur) corroborarentur H; autem om DEH. 180 Deus — miracula) miracula fecit Deus H; Gildas)Gildad H. 182 ergo)igitur D; fides Christi om C. 184 diaboli) diaboli qui DEH; Ronwen)Ronuuen H; Vortinerii)Vortim' DE; Vortimerii H; ut)veneno DEH. 185 neci — immineret) periit Vortimerius(Vortim' D) DEH; Accitis for Ascitis in C; uni- versis) universis suis C. 185-188 Accitis — haberet om DEH. 188 Convocans corr. m, ex Convocatis C; ergo) itaque Vortimerius (Vortim') DE; ergo om H. Liber Sextus 117 milites et bellatores per quos vicerat, indicata morte, distribuit aurum et argentum eis et quicquid ab atavis in thesauris suis antea congestum fuerat, >9° exhortans ut pro patria pugnantes earn ab hostili irruptione tuerentur. Prae- cepit quoque pyramidem in litore maris a parte Germaniae || strui in qua, H 3or collocato eius corpore, terrori esset Saxonibus et universis barbaris. Dice- bat enim neminem illorum audere propius accedere, si etiam bustum ipsius aspiceret. O maximam viri audaciam, qui eis, quibus vivens terrori fuerat, 195 post obitum etiam ut timerent optabat. At ubi defunctus est, postposita pyramide, in urbe Trinovantum ilium sepelierunt. Vortigernus postea in (6.15) regem restitutus, precibus coniugis suae misit in Germaniam pro Hengisto, ut iterum in Britanniam rediret, sed privatim et cum paucis, ne iterum discordia inter se et Britones oriretur. 200 8. Hengistus ergo, audito obitu Vortinerii, laetus efficitur et parato navigio cum trecentis milibus armatorum sulcavit maria usque in Britan- niam. Sed cum tantae multitudinis exercitus Vortigerno et principibus regni nuntiatus esset, expavit rex et ceteri indignati sunt || initoque con- C66v silio, memores admonitionis Vortinerii, constituerunt proeliari tamquam *°5 cum hostibus et a litoribus expellere antequam terram occuparent. Quod cum Hengisto a filia per internuntios nuntiatum esset, excogitavit malignum apud se consilium illudque per complices suos, sceleris sui conscios, trac- tare coepit, videlicet ut regem et gentem suam sub specie pacis adoriretur prodere. Misit itaque legatos ad regem iussitque nuntiare, quod non con- 210 duxerat tantam multitudinem virorum ut vel secum in regno remaneret, vel violentiam aliquam cum eis patriae ingereret: eratque causa cur earn conduxisset quia existimabat Vortinerium vivere, cui per eos affectabat resistere si ilium expugnare incepisset. Quoniam autem non haesitabat ipsum tune esse defunctum, promittebat quod se et suum populum disposi- 21$ 208 sceleris — conscios: cf. Ovid, Met. 10.367: sceleris . . . conscia virgo; Sallust, B. C. 34.2: tanti sceleris conscius; also Terence, Phormio 156: audacis . . . facinoris conscius. 190 eis after distribuit (189) DEH; atavis) athavis C; in — suis) suis in thesauris DE. 191 pugnantes) pungnantes C. 191-192 Praecepit quoque)Praecepitque C. 193-196 Dicebat — optabat om DEH. 197 pyramide)apiramide C; Vortigernus)Vortig' DE. 198 Hengisto) Heng' DE. 201 Hengistus) Heng' DE; ergo) autem E; Vortinerii) Vortimeri D; Vortim' E; Vortimerii H; parato after navigio (202) DEH. 202 maria) aequora DEH. 203 Vortigerno) Vortig' DE. 204 sunt om DE; initoque) Inito C. 205 memores admonitionis)prudentiores ammonitione C; seniores admonitione DE; Vorti- nerii) Vortig' DE; Vortimerii H; tamquam om H. 206 et om C; et)atque H; a litori- bus om C; litoribus) litore DH. 207 Hengisto) Heng' DE; a filia om DEH; nuntiatum) intimatum D; indicatum H; esset)foret EH; fuisset D. 208 conscios)socios C; concios E; for sceleris — socios see Sallust, B.l. 33.3: socios sceleris sui. 209 videlicet after regem H; adoriretur) adiret DE. 210 prodere om DEH. 210-15 Misit itaque — suum populum om DEH. 212 ingereret for ingererent in C. 213 Vortinerium corr. per ras. ex Vortigernum C. 214 expugnare) expungnare C. 215-216 disposition!) et dispositioni EH; et se disposition! D. u8 Historia Re gum Britanniae tioni regis et optimatum regni committeret, quatinus de tanto numero Saxonum suorum quot vellent secum remanere, quot in Germaniam redire sub obtentu pacis decernerent. Pacem enim quaerebat et cum pace et tranquillitate in regno Britanniae, in quo plurimum ante laboraverat cum 220 ipsis, degere toto corde suo affectabat. Et si id Vortigerno placuisset, tune petebat ipse ut diem et locum nominasset Vortigernus, quo pariter con- venirent et omnia ex voluntate sua disposuissent. Quod cum per nuntios regi suisque manifestasset, placuit eis optio huiuscemodi, nihil verentes de proditione Saxonum, quia et invitus rex sineret Hengistum abire. Pos- «5 tremo iussit et cives et Saxones Kalendis Maii, quae iam instare incipiebant, in pago Ambrii convenire, ut ibidem praedicta statuerentur. o. Die igitur statuta mandavit rex Hengisto per legatos ut cum paucis C6yr adveniret. Interea Hengistus, || nova proditione usus, praecepit commili- tonibus suis quos ad illud facinus ex omni multitudine elegerat ut unus- 230 quisque cultrum ex utraque parte incidentem infra caligas in vaginis reconderet, ut, cum ventum foret ad colloquium, dato a se signo hoc pro- D UT ditionis "Nimeth 11 or sexes," statim extractis cultris universos occuparent £156 inermes et interficerent. Nec||mora, die praestituta, quae fuit Kalendis Maii, iuxta coenobium Ambrii convenerunt Saxones et Britones, sicut 235 condictum fuerat, sine armis pacem constituere. Ut autem horam prodi- tioni suae aptam nactus fuisset Hengistus, vociferatus est lingua sua: "Nimeth or sexes." Ipse autem regem per chlamydem arripiens tenuit, donee in alios scelus perficeretur inceptum. Extractis ilico cultris, sicut 218 sub obtentu: cf. Marc. 1240; Act. 27.30: sub obtentu. 220 toto corde: cf. 1 Reg. 15.13: Toto corde. 227 Die — statuta: cf. Act. 12.21: Statuto autem die. 216 optimatum) optumatum E. 217 suorum om C; vellent) vellet E; om H; secum remanere, quot om H. 218 decernerent)descemerent C; quaerebat)quaerebant DEH. 219 plurimum ante)iam plurimum DE; ante om H; laboraverat for laboraverunt in C; laboraverant DEH. 220 corde)desiderio DE; aevo H; affectabat for affectabant in CDEH. 220-222 Et si — disposuissent omitted in text; added on bottom of f. 66 v, m> C; om DEH. 222 cum om C; nuntios)internuntios DEH. 223 manifestasset)manifestassent H; optio) optatio C; nihil) nil DE. 224-226 quia et invitus — statuerentur om DEH. 227 statuta)statuto DE; statuta cum legatis H; Hengisto per legatos)cum legatis Heng' DE; per legatos om H. 228 Hengistus)Heng' DE. 228-229 commilitonibus suis)suis commilitonibus H. 229 illud)id DEH; facinus)fascinus C; ex omni multitudine)cum multitudine omni DE; corr. mt into ex omni multitudine D. 231 ut)et DEH; hoc om H. 232 Nimeth or sexes)Nimat ore(hore D) saxas DE(in D, mt also: Nymeth oure); Nimat eoure sexas H. 233 mora om E; die praestituta)praestatuta die C; die praestatuta D. 234 Saxones et Britones)Britones et Saxones H. 235 pacem om C. 236 aptam)idoneam H; Hengistus)Heng' DE. 237 Nimeth or sexes)Nimat ore saxas DE; Nimat eoure sexas H; chlamydem for clamidem in CDEH. 238 scelus om E; inceptum)regem inceptum {del. mi) C; om H; ilico) itaque C. Liber Sextus 119 praemoniti fuerant, universos fere principes, nihil tale metuentes, iugu- laverunt, circiter quadringentos sexaginta, omnes barones et consules, quo- 140 rum corpora beatus Eldadus postea sepelivit atque Christiano more huma- vit (non) longe a Karadouc, quae nunc Salesburia dicitur, in cimiterio quodam iuxta coenobium Ambrii abbatis, qui olim fundator ipsius exstiterat. Omnes enim sine armis advenerant, nee aliud nisi de pace tractanda ex- istimabant. Unde ceteri, qui propter proditionem accesserant, ipsos in- 245 ermes, nihil tale praemeditatos, leviter interficere potuerunt. Non impune tamen hoc egerunt pagani, quia multi eorum perempti fuerunt, dum neci ceterorum imminerent. Dum enim fieret quasi de ovibus haec caedes, Britones qui evadere [ | potuerunt periculum aut fugiendo aut lapides in H 30V hostes mittendo aut palis et||fustibus (sese) defendendo, plures intere- 250 C 67V merunt. 10. Eldol autem, consul Claudiocestriae, sustulit palum quo fortiter se < 246 Non impune: see Hist. 241 and cf. Ovid, Met. 6.318, it.67: non impune. 254 nee— destitit: cf. Vergil, Aen. 1.192: nee prius absistit. 239 nihil)nil DEH; tale om C. 240 et)aut DEH. 240-248 quorum corpora — imminerent om DEH. 246 leviter) leve C. 248 enim)autem DEH; caedes)sedes C. 249 potuerunt periculum)periculum potuerunt DEH; aut (1) om C. 250 aut)et DEH. 250-251 interemerunt)interimerunt E. 252 autem )vero DEH. 252-253 quo fortiter — et sic)quem forte tenebat et DE; above forte reference mark; in marg. m>: casu invenerat D; quern forte offenderat et H. 253 et multos) quod multos C; cervicibus)visceribus C. 254 bracchiis — cruribus om DEH. 255 palo suo interfecit) palo interfectis DE; interfecit) interfectis H; tantae) tantae multira- dine (del. m,) C. 255-256 Cum autem — nequivisset om DEH. 256 divertit om C. i$j ascendens) conscendens C; inscendens D; quam) quo C; adiit) adivit E. 258 et mortem) mortemque DEH. 259 sibi civitates) civitates sibi H. 260 tradi) sibi contradi DE; contradi H; id om C. 261 confirmasset corr. mt ex firmasset D; eum om DE. 262 Lincoliam) Lindicolium (Lin- dicolinum D) civitatem DE; Lincolinum H; necnon) sed C; om DE. 262-263 Win- toniam)Wentanam H. 263 civitatem — cives om DE; quasque provincias — cives om H. 120 Hist or ia Re gum Britanniae quemadmodum lupi oves, quas pastures deseruerunt. Ut ergo ab eis 265 evadere potuit Vortigernus, secessit in partes Kambriae, ignorans quid {6.17> sibi agendum foret contra nefandam gentem. Vocatis denique magis suis, consuluit quid faceret. Dixerunt omnes pariter ut aedificaret sibi turrim fortissimam quae foret sibi munimentum contra hostes nefandos, qui dolo regnum sibi surripuerunt. Peragratis igitur quibuscumque locis ut in con- *7° gruo loco turrim statueret, venit tandem ad montem Eryri, ubi coadunatis C68r caementariis et 11 artificibus diversis, coepit fundamenta turris iacere. Et cum ponerentur lapides in fundamento cum caemento, quicquid in die ponebatur in nocte absorbebatur a tellure, ita ut nescirent quare suum opus evanesceret. Cumque id Vortigernus comperisset, consuluit iterum 275 magos ut rei causam indicarent. Qui dixerunt ut iuvenem sine patre quae- reret quaesitumque interficeret ut sanguine ipsius caementum et lapides aspergerentur. Quod profecto asserebant certissimum experimentum ut fundamentum staret. Nee mora, mittuntur legati per universas provincias E157 et specialiter per provinciam Demetiae quaerere talem 11 hominem. Qui 280 cum in urbem quae Kaermirdin nunc dicitur venissent, invenerunt pueros et iuvenes utriusque sexus ante portam civitatis ludentes, accesseruntque ad ludum ut aspicerent cum ceteris explorantes quod quaerebant. 11. Interea lis oritur inter duos iuvenes, quorum unus Merlinus dice- batur, alter Dinabutius. Certantibus ergo illis dixit Dinabutius ad Mer- 285 linum: "Quid mecum, fatue, contendis? Non est aequa nobis nativitatis prosapia: ego enim ex regibus originem duxi, tu autem ignoras quis tibi pater sit." Audientes itaque legati, exploratores Vortigerni, iuvenes in hunc modum decertantes, intuentes in Merlinum quaesierunt a circumstanti- 264 oves — deseruerunt: cf. Judith 11.15: sicut oves quibus non est pastor; also 2 Par. 18.16; Matth. 9.36; Marc. 6.34. 265 secessit — partes: see Hist. 2.58. 266 Vocatis — magis: cf. Matth. 2.7: Herodes . . . vocatis Magis. 264 quemadmodum — deseruerunt om DEH; ergo)autem DE. 265 Vortigernus)Vortig' DE; partes) partibus H. 266 Vocatis denique) Vocansque (del. m) Vocatisque C. 267 Dixerunt) dixeruntque DEH. 268 sibi) sibi in C; hostes nefandos) nefarios hostes DE; nefandos) nefarios H. 269 surripuerunt) surripuerant DH; Peragratis)Peragatis C; ut om C. 270 statueret) statu- erent C; Eryri)Erir DEH; in vtarg. m,: Ereri D; ubi corr. m, ex ut H. 272 lapides after fundamento DEH. 273 a tellure om DEH; nescirent) nesciret E; quare) quorsum DEH; suum om DEH. 274 Vortigernus)Vortig' DE. iy;-iy6 quaereret)quaererent C. 276 quaesitumque)inven- tumque H; interficeret) interficerent C; ut for et in CDEH; sanguine corr. m, ex sanguinem C; sanguine ipsius) ipsius sanguine H; caementum) lapides DE; lapides) caementum DE. 277 aspergerentur)aspergerent C; Quod)Quo C; Id H; asserebant after experimentum H; certissimum experimentum) experimentum certissimum DE. 278 universas om DEH. 279 et specialiter—provinciam om DEH; specialiter for spaliter in C. 280 Kaermirdin) Kaermerdin DEH; nunc om DEH. 281 sexus) aetatis DE. 282 ut aspicerent om H; explorantes) explorabant H. 283 oritur) exoritur DE. 283-284 dicebatur after Dinabutius (284) DE. 284 Dinabutius after Merlinum (285) DE. 285 fatue)faune C; aequa om E; aequa nobis)nobis aequa H. 286 originem duxi) duxi originem H. 287 Vortigerni) Vortig' DE. Liber Sextus 121 bus quis esset et unde oriundus. Responderunt dicentes quia nesciretur quis ei pater esset, sed mater quae eum genuerat, filia regis Demetiae, in ecclesia 11 290 D 22V sancti Petri mo II nialis, adhuc in eadem urbe viveret. Festinantes igitur <68>tf r venerunt ad urbis 11 praefectum praeceperuntque ex parte regis ut Merlinus cum matre sua ad regem mitteretur. Praefectus ilico complevit iussum regis mittens Merlinum matremque eius ad eum. Cumque in praesentia eius adducti fuissent, excepit illos rex et diligenter coepit a matre perquirere 295 de quo viro iuvenem concepisset. Cui ilia ait: "Vivit anima tua, rex, et vivit anima mea, quia neminem agnovi qui ilium in me generaverit. Unum autem scio, quia cum essem in thalamo parentum puella, apparuit mihi quidam in specie formosi iuvenis, ut videbatur, et amplectens me strictis bracchiis saepissime osculabatur et statim evanescebat, ita ut indicium 300 hominis non appareret loquebaturque aliquando non comparens. Cumque in hunc modum me diu frequentasset, tandem in specie humana miscuit se mihi et gravidam dereliquit. Sciat ergo prudentia tua, me aliter non co- gnovisse virum." Admirans autem Vortigernus hos mulieris sermones, ad se vocari fecit Maugantium magum, ut sibi ediceret si id quod dixerat 3°s mulier fieri potuisset. Adductus ergo magus coram rege auditisque his quae mater Merlini dixerat, inquit: "In libris philosophorum et (in) pluri- mis historiis repperimus multos huiuscemodi habuisse generationem. Nam ut Apuleius de deo Socratis perhibet, inter lunam et terram habitant ma- ligni et immundi spiritus quos incubos daemones vocant. Hi partim habent 310 naturam hominum, partim vero angelorum et cum volunt assumunt sibi humanas figuras et cum || mulieribus coeunt. Forsitan aliquis illorum huic C6yc mulieri stuprum intulit et in ea iuvenem hunc generavit." 296-297 Vivit — tua: cf. i Reg. 1.26: vivit anima tua, domine; also I Reg. 17.55. 297-298 Unum — quia: cf. Joan. 9.25: unum scio, quia . . . 303-304 cognovisse virum: cf. Num. 31.35: quae non cognoverant viros; 3 Reg. 14: rex vero non cognovit earn. 310 immundi spiritus: cf. Marc. 3.11, 5.13: spiritus immundi. 313 mulieri — intulit: cf. Cicero, De Officiit 3.9.38: reginae stuprum intulit. 289 et)vel DEH; nesciretur)nescierunt DE. 290 ei pater)pater ei DE; esset)fuisset H. 291 monialis)sanctimonialis DE. 292 urbis)urbem H; praefectum)praefatam H. 293 ius- sum) iussa H. 294 eum)regem H. 295 eius)regis H; illos ont DE; et diligenter)diligenter eos et DE; diligenter et H. 297 generaverit)generavit DE. 299 formosi)formosa qui DEH; ut om DEH. 300 osculabatur) deosculabatur DEH; indicium)iudicium C 301 apparareret)apparebat D; loquebaturque)loquebatur DE. 304 virum after aliter (303) DEH; Vortigernus)Vortig' DE. 305 vocari)vocare DE; Maugantium)Magantium in text D; in marg. mt: Mauganum; Ma- gantium E; si) quod si E. 307 dixerat) edixerat DEH. 308 repperimus)reperimus CDE; multos)multas C; generationem)generationes C. 309 Apuleius) Appuleius H; Socratis) sacratis H; terram) solem H. 309-310 maligni et om DEH. 310 immundi spiritus) spiritus immundi DEH. 311 vero om C. 312 figuras om D; naturas figuras (del. m,) E; illorum)eorum DEH. 122 Historia Regrnn Britanniae (6.19) fli2. Cumque omnia haec auscultasset Merlinus, accessit ad regem et ait: 315 £158 "Utquid in || praesentia tua hue adducti sumus?" Cui rex: "Magi," inquit, "mei dederunt mihi consilium ut hominem sine patre perquirerem, quatinus opus inceptum sanguine ipsius irroratum firmius staret. Volens enim tur- rim aedificare non possunt fundamenta eius in loco isto constare, quin quod in die construitur, in nocte a terra devoretur." Tune ait Merlinus: 320 "lube magos tuos adesse et convincam illos per omnia mentitos." Acciti ergo magi sederunt coram rege. Quibus ait Merlinus: "Nescientes quid fundamenta inceptae turris impediat, laudavistis regi ut sanguis meus fun- deretur in caementum, quasi opus ideo constare deberet. Sed dicite mihi, si magi estis, quid sub f undamento lateat? Nam aliquid sub illo esse oportet, 315 quod structuram stare non permittit." Attoniti ergo magi conticuerunt Hjiv omnes. Tune intendens Merlinus in || regem, ait: "Domine mi rex, voca operarios tuos et iube fodere terram loci huius usque quo perveniatur ad stagnum quod subtus latet, pro quo opus stare non valet." Quod cum factum esset, repertum est stagnum, sicut dixerat Merlinus et credidit illi 330 rex in his et aliis quae locutus est postea. Vertens se deinde Merlinus ad magos: "Dicite," inquit, "mendaces et fatui, si nostis, quid lateat sub stagno?" C69V Qui, nee unum verbum proferentes, obmutuerunt. "Praecipe," ait||ad regem Merlinus, "hauriri stagnum per rivulos et videbis in fundo duos concavos lapides et in illis duos dracones dormientes." Credidit ergo rex, 335 quia verum prius dixerat de stagno et fecit hauriri stagnum. Sed super omnia Merlinum admirabatur; admirabantur etiam cuncti qui aderant tantam in eo || sapientiam, existimantes numen esse in illo. 320 convincam — mentitos: cf. Daniel 13.61: convicerat enim eos Daniel ex ore suo falsum dixisse testimonium. 322-323 ut — caementum: cf. 1 Reg. 26.20: Et nunc non effunda- tur sanguis meus in terram; Act. 22.20: cum funderetur sanguis. 325-326 conticuerunt omnes: cf. Vergil, Aen. 2.1: Conticuere omnes. 332 nee — verbum: cf. Jos. 2143: Ne unum quidem verbum. 314 auscultasset) ascultasset CDE. 315 hue om C. 316 mihi om DEH. 317 Volens) Volentes C; / suggest the reading Volente me; read therefore: Volente enim me turrim, etc. 318 constare)consistere DEH; quin)nam H. 319 quod)quicquid H; a)in E devoretur) devoratur H; ait)ait regi H. 320 tuos)istos H; om C; Acciti for Astiti in C; Asciti DE; Astantes H. 322 inceptae turris)turris inceptae DE. 322-323 funderetur) fundare- tur£. 324 sub(i)] in DE. 325 quod)quod et C. 326 in)ad DE; ait)dixit DEH. 327 tuos om DEH; usque quo)quousque H. 328 opus stare)stare opus H. 329 dixerat)dixit C; illi)ei DE; illi)rex H. 330 rex)illi H; postea)Merlinus C; postea Merlinus H. 331 inquit)quid C; lateat)sit H. 332 Qui)Illi vero DE; om H; nec)non DE. 334 ergo om H. 336 admirabatur corr. mi ex ammirabantur H. After illo (337): Explicit liber VI. Incipit VII H. Liber Septimus 123 LIBER SEPTIMUS 1. Nondum autem ad hunc locum historiae perveneram, cum, de Mer- <7-») lino divulgato rumore, compellebant me undique contemporanei mei pro- phetias ipsius edere, maxime autem Alexander Linconensis episcopus, vir summae religionis et prudentiae. Non erat alter in clero sive in populo cui tot nobiles famularentur, quos mansueta pietas ipsius et benigna largitas 5 in obsequium suum alliciebat. Cui cum satisfacere praeelegissem, prophetias transtuli et eidem cum huiusmodi litteris direxi: 2. "Coegit me, Alexander, Lincoliensis episcopus, nobilitatis tuae dilec- (7-2) tio prophetias Merlini de Britannico in Latinum transferre, antequam historiam perarassem, quam de gestis regum Britannorum inceperam. 10 Proposueram enim illam prius perficere etillud opussubsequenter explanare, ne, dum uterque labor incumberet, sensus meus ad singula minor fieret. Attamen quoniam securus eram veniae quam discretio subtilis ingenii tui donaret, agrestem calamum meum libello apposui et plebeio modulamine ignotum tibi interpretatus sum sermonem. Admodum autem admiror '5 quia id pauperi stilo dignatus eras committere, cum tot doctiores, tot di- tiores virga potestatis 11 tuae coerceat, qui sublimioris carminis delecta- C7°r mento aures Minervae tuae mulcerent. Et ut omnes philosophos totius Britanniae insulae praeteream, tu solus es, quod non erubesco fateri, qui prae ceteris audaci lyra caneres, nisi te culmen honoris ad cetera negotia *° vocaret. Quoniam ergo placuit ut Galfridus Monumutensis fistulam suam in hoc vaticinio sonaret, modulationibus suis favere non diffugias et, si quid inordinate sive vitiose protulerit, ferula Camenarum tuarum in rectum advertas concentum." 14 agrestem calamum: cf. Vergil, Eel. I.IO: calamo . . . agresti. 21-22 fistulam—sonaret: cf. Copa 10: rustica ... fistula . . . sonat. 1-24 Nondum autem — advertas concentum ont DH; in E, however, chapters 1 and 2 were added in marg. by a later scribe, who also composed a partial commentary on the Prophetia. For an edition of this commentary, see Hommages a Joseph Bidez et a Franz Cumont, pp. iu-no (Brussels, 1949). 2 undique after mei E. 3 ipsius) eius E; Linconensis)Lincoln E. 5 famularentur) famulabantur C. 6 satisfacere)satis esse E; praeelegissem) elegissem C. 7 huiusmodi) huius C. 8 Alexander) Alex' C; Lincoliensis) Lincoln E. 11 et illud)istud quia E; explanare) explicare E. 12 minor for minus in CE. 14 agrestem) agrestum C; libello)labellis E; plebeio modulamine)plebeia modulatione E. 15 admiror)admiro C. 16 quia)quod (corr. into quia) E; eras)es; in marg. eras E; ditiores)discretiores E. 18 Minervae)misericordiae(?) E; totius om C. 19 quod)quem C. 20 ceteris) cunctis E. 21 Galfridus) Gaufridus C. 23 Camenarum) Carmenarum C. 124 Historia Regum Britannlae *5 <7-3> 3. Sedente itaque Vortigerno super ripam exhausti stagni, egressi sunt duo dracones de praedictis rupibus concavis, quorum unus erat albus, alter vero rubeus. Cumque in vicem appropinquassent, commiserunt diram pugnam, cernentibus cunctis, ita ut ignis de ore eorum et naribus exhalaret. Praevaluit autem albus draco rubeumque usque ad extremitatem lacus fuga- 30 vit. At ille, cum se expulsum doluisset, fecit impetum in album ipsumque retroire coegit. Illis ergo in hunc modum certantibus, praecepit rex Am- brosio Merlino, — sic enim cognomen erat ei — dicere, quid proelium draconum portenderet. Mox ille in fletum erumpens spiritum hausit prophetiae et ait: "Vae rubeo draconi, nam exterminatio eius festinat. 35 Cavernas ipsius occupabit albus draco, qui Saxones quos invitasti significat. E159 Rubeus vero gentem 11 designat Britanniae, quae ab albo opprimetur. Montes itaque eius ut valles aequabuntur et flumina vallium sanguine mana- C70V bunt. Cultus religionis || delebitur et ruina ecclesiarum patebit. Praevale- bit tandem oppressa et saevitiae exterorum resistet. Aper etenim Cornubiae 40 succursum praestabit et colla eorum sub pedibus suis conculcabit. Insulae Oceani potestati illius subdentur et Gallicanos saltus possidebit. Tremebit Romulea domus saevitiam ipsius et exitus eius dubius erit. In ore populorum celebrabitur et actus eius cibus erit narrantibus. Sex posteri eius sequen- tur sceptrum, sed post ipsos exsurget Germanicus vermis. Sublimabit ilium 45 aequoreus lupus quern AfTricana nemora comitabuntur. Delebitur iterum religio et transmutatio primarum sedium fiet. Dignitas Londoniae adorna- bit Doroberniam et pastor Eboracensis septimus in Armorico regno fre- H}it quentabitur. ]| Menevia pallio Urbis Legionum induetur et praedicator Hiberniae propter infantem in utero crescentem obmutescet. Pluet san- 5° guineus imber et dira fames mortales afficiet. His supervenientibus dolebit 25 Sedente — ripam: cf. Matth. 24.3: Sedente autem eo super montem. 25 Beginning with line 2$ the text follows E. Facing Sedente: Prophetia Merlini incipit H; Sedente)Edente {no initial; S indicated in marg.) E; Vortigerno)Vortig' DE; Vortigerno rege Britonum C. 26 de praedictis — concavis om C. 27 vero om DEH; in vicem) alter alteri C; appropinguassent)appropinquasset C. 28 cernentibus — exhalaret) et ignem hanelitu procreabant C; eorum after naribus H. 29 Praevaluit)Praevalebat C; autem)ergo DE; lacus)laci H. 29-30 fugavit)fugabat C. 30 fecit impetum)impetum fecit C; ipsumque)et DEH. 31 Illis)Ipsis C; certantibus) pungnantibus C. 32 sic — ei om C. 33 draconum corr. per ras. ex draconis C; portenderet)protendebat C. 35 ipsius)illius H. 36 vero)ergo DE; designat)significat C; quae)qui H. 37 ut)et C; flumina vallium)valles eius DE. 39 exterorum) exteriorum H; etenim corr. tn, ex enim D. 41 illius) ipsius CH. e 43 Sex) Sed H. 44 exsurget) exurget DEH; Sublimabit) sullimabit H. 45 quern) qm (« mi) H; Affricana)Affricani H. 46 fieOerit DEH; LondoniaeJLundoniae H. 47 pastor Eboracensis) Eboracensis pastor H; septimus) unus H. 49 HiberniaeJYberniae C; Hyberniae E. Liber Septimus 125 rubeus, sed emenso labore vigebit. Tune infortunium albi festinabit et aedificia hortulorum eius diruentur. Sceptrigeri septem perimentur et unus eorum sanctificabitur. Ventres matrum secabuntur et infantes abortivi erunt. Erit ingens supplicium hominum, ut indigenae restituantur. Qui faciet haec, aeneum virum induet et per multa tempora super aeneum 55 equum portas Londoniae servabit. Exin in proprios mores revertetur rubeus draco et in || se ipsum saevire laborabit. Superveniet itaque ultio Cyn Tonantis, quia omnis ager colonos decipiet. Arripiet mortalitas populum cunctasque nationes evacuabit. Residui natale solum deserent et exteras culturas seminabunt. Rex benedictus navigium parabit et in aula duo- <5o decim inter beatos collocabitur. Erit miseranda regni desolatio et areae messium in fruticosos saltus redibunt. Exsurget iterum albus draco et filiam Germaniae invitabit. Replebuntur iterum hortuli nostri alieno semine et in extremitate stagni languebit rubeus. Exin coronabitur Germanicus vermis et aeneus princeps humiliabitur. Terminus illi positus est quern 65 transvolare nequibit. Centum namque quinquaginta annis in inquietudine et subiectione manebit, tercentum vero insidebit. Tune exsurget in ilium aquilo et flores quos 11 Zephyrus procreavit eripiet. Erit deauratio in E160 templis, nee acumen gladiorum cessabit. Vix obtinebit cavernas || suas D23V Germanicus draco, quia ultio proditionis eius superveniet. Vigebit tan- 7° dem paulisper, sed decimatio Neustriae nocebit. Populus namque in ligno et ferreis tunicis superveniet, qui vindictam de nequitia eius sumet. Re- staurabit pristinis incolis mansiones et ruina alienigenarum patebit. Germen albi draconis ex hortulis nostris abradetur et reliquiae generationis eius 53-54 infantes — erunt: cf. perhaps 4 Esdras 6.21: praegnantes immaturos parient infantes. 66-67 Centum namque — insidebit: cf. Gildas, De Excidio 23: certo . . . praesagio, quod ter centum annis patriam . . . insideret, centum vero quinquaginta . . . saepius va- staret. 51 vigebit) rugebit H. 52 Sceptrigeri septem) Septem sceptrigeri eius C. 53 secabuntur) seccabuntur C. 55 faciet) facit H. 56 Londoniae)Lundoniae H; Exin)Exinde CH; Exinde corr. ntt ex Exin E. 58 Arripiet) Accipiet DE. 59-60 Residui — seminabunt place before Erit (61) C. 60 navigium parabit)parabit navigium CH. 60-61 duodecim)duodecimi H. 61 collocabitur) annumerabitur CH; regni om H. 61 in a mi H; fruticosos) furticosos C; fructuosos H. 62-63 Exsurget—invitabit om DEH. 64 Exin) Exinde CH; corr. m, into Exinde E. 65 humiliabitur) humabitur DE. 66 quingua- ginta)quinquagincta C. 67 et)et in C; exsurget) exurget DEH; ilium) illo C. 68 Zephyrus) Zephirus CE. 69 acumen) accumen C (also for line 115). 72 et)et in C; ferreis tunicis) tunicis ferreis H. 73 mansiones)nationes C. 126 Historia Re gum Britanniae 75 C7«v decimabuntur. Iugum perpetuae servitutis ferent matremque || suam ligo- nibus et aratris vulnerabunt. 4. "Succedent duo dracones, quorum alter invidiae spiculo suffocabitur, alter vero sub umbra nominis redibit. Succedet leo iustitiae, ad cuius rugi- tum Gallicanae turres et insulani dracones tremebunt. In diebus eius aurum 80 ex lilio et urtica extorquebitur et argentum ex ungulis mugientium manabit. Calamistrati varia vellera vestibunt et exterior habitus interiora signabit. Pedes latrantium truncabuntur, pacem habebunt ferae, humanitas suppli- cium dolebit. Findetur forma commercii, dimidium rotundum erit. Peri- H}iv bit miluorum 11 rapacitas et dentes luporum hebetabuntur. Catuli leonis 85 in aequoreos pisces transformabuntur et aquila eius super montem Aravium nidificabit. Venedotia rubebit materno sanguine et domus Corinei sex fratres interficiet. Nocturnis lacrimis madebit insula, unde omnes ad omnia provocabuntur. Nitentur posteri transvolare superna, sed favor novorum sublimabitur. Nocebit possidenti ex impiis pietas, donee sese 90 genitore induerit. Apri enim dentibus accinctus, cacumina montium et umbram galeati transcendet. Indignabitur Albania et convocatis collaterali- bus sanguinem effundere vacabit. Dabitur 11 maxillis eius frenum, quod in Armorico sinu fabricabitur. Deaurabit illud aquila rupti foederis et tertia nidificatione gaudebit. Evigilabunt rugientes catuli et postpositis 95 nemoribus infra civitatum moenia venabuntur. Stragem non minimam ex obstantibus facient et linguas taurorum abscident. Colla rugientium onera- 75-76 matremque — vulnerabunt: for the thought see Livy 1.56.12; Ovid, Fasti 2.719. 78 sub umbra nominis: cf. Lucan 1.135: Stat magni nominis umbra. 81 Calamistrati: see Speculum 12 (1937). 503-508. 84 Catuli leonis: cf. Job 4.11: et catuli leonis. 92 Dabitur — frenum: cf. Ezech. 294, 38.4: Et ponam frenum in maxillis tuis. 94 rugientes catuli: cf. Psalm. 103.21: catuli leonum rugientes. 75 decimabuntur om E; after eius omission mark (74); in marg. mr. decimabuntur D; perpetuae servitutis)servitutis perpetuae H. 78 nominis)novi H; iustitiae omitted in text; added in marg. mt D. 80 lilio) lollio C; manabit corr. per ras. ex manabunt C. 81 varia vellera) vellera varia H. 82 truncabuntur) truncabuntur et exterior habitus interiora significabit. Pedes latrantium truncabuntur C. 83 dimidium) et dimidium H. 86 rubebit)rudebit in text D; in marg. m,: rubebit; sex) VII H. 88 After provocabuntur: Vae tibi, Nestria, quoniam in te cerebrum leonis effundetur et dissipatis membris a marino solo eliminabitur (for elimabitur) C; Vae tibi, Neus- tria, quia in te cerebrum leonis effundetur in marg. m, D. The commentary on the Prophetia in E contains the following comment (bottom p. 160): Vae tibi, Neustria, clamor lugentium leonis in te cerebrum effundet et transsecatis membris a paterno solo eliminabitur turpiter. 88-89 Nitentur—sublimabitur om H. 89 sublimabitur) sullimabitur E. 90 AprDAper C; enim)igitur CDH. 92 vacabit) non vacabit H. 93 aquila) acquila C. 94 rugientes)rugientis CH; rugientes in text D; in marg. m,: regentis(?). 95 infra)in(?) C; civitatum)civitatem D; civitatum moenia)moenia civitatum CH. Liber Septimus 127 bunt catenis et avita tempora renovabunt. Exin de primo in quartum, de quarto in tertium, de tertio in secundum rotabitur pollex in oleo.|| Et6t 5. "Sextus Hiberniae moenia subvertet et nemora in planitiem mutabit. Diversas portiones in unum reducet et capite leonis coronabitur. Princi- I0° pium eius vago affectui subiacebit, sed finis ipsius ad superos convolabit. Renovabit namque beatorum sedes per patrias et pastores in congruis locis locabit. Duas urbes duobus palliis induet et virginea munera virginibus donabit. Promerebitur inde favorem Tonantis et inter beatos collocabitur. Egredietur ex eo lynx penetrans omnia, quae ruinae propriae gentis immi- I05 nebit. Per illam enim utramque insulam amittet Neustria et pristina dig- nitate spoliabitur. Deinde revertentur cives in insulam, nam discidium alienigenarum orietur. Niveus quoque senex in niveo equo fluvium Peri- ronis divertet et cum Candida virga molendinum super ipsum metabitur. Cadwaladrus vocabit Conanum et Albaniam in societatem accipiet. Tune »o erit strages alienigenarum, tune flumina sanguine manabunt, tune erumpent Armorici montes et diademate 11 Bruti coronabuntur. Replebitur Kambria c 7iV laetitia et robora Cornubiae || virescent. Nomine Bruti vocabitur insula et Div nuncupatio extraneorum peribit. Ex Conano procedet aper bellicosus, qui infra Gallicana nemora acumen dentium suorum exercebit. Truncabit "5 namque quaeque maiora robora, minoribus vero tutelam praestabit. Treme- bunt ilium Arabes et Affricani, nam impetum cursus sui in ulteriorem Hispaniam protendet. Succedet hircus Venerii castri, aurea habens cornua et argenteam barbam, qui tantam ex naribus suis efflabit nebulam, quanta tota superficies insulae obumbrabitur. Pax erit in tempore suo et ubertate I2° glebae multiplicabuntur segetes. Mu||lieres incessu serpentes fient et omnis gressus earum superbia replebitur. Renovabuntur castra Veneris nee cessabunt sagittae Cupidinis vulnerare. Fons Amne vertetur in san- guinem et duo reges duellum propter leaenam de Vado Baculi committent. 97 Exin)Exinde C. 99 Hiberniae) Hyberniae CE; moenia) moenie E. 101 affectui) effectui C; subiacebit) succumbet CH; convolabit) convalabit C. 102 namque)quoque C; locis)sedibus H. 106 Neustria )Nestria C. 108-109 Perironis)Peryronis H. 109 cum om C. no Cadwaladrus) Kaduualadrus H; vocabit Conanum) Conanum vocabit CH. 111 diademate) dyademati D. 113 virescent corr. mi into revirescent D. 115 acumen tampered in text; added in marg. m, E. 116 quaeque om H. 118 Hispaniam)Yspaniam H; Venerii)Venerei CD. 119 tantam after naribus H; suis om H; tantam — suis)e naribus suis tantam C. 120 tota om C; insulae) terrae E; terrae in text D; in marg. m,: insulae. 121-122 Mulieres — replebitur om DE; added in marg. m, D; incessu)in incessu D. 122 omnis)omnes H; earum)eorum H; replebitur) replebuntur H. 123 Amne om C; Amne in text D; in marg. m,: Ampne; Anne H; vertetur)revertetur C. 124 leaenam)lenam C; Vado)vallo DE. 128 Historia Regum Britanniae I25 Omnis humus luxuriabit et humanitas fornicari non desinet. Omnia haec tria saecula videbunt, donee sepulti reges in urbe Londoniarum propala- buntur. Redibit iterum fames, redibit mortalitas et desolatione urbium dolebunt cives. Superveniet aper commercii, qui dispersos greges ad amissa pascua revocabit. Pectus eius cibus erit egentibus et lingua eius 130 sedabit sitientes. Ex ore ipsius procedent flumina, quae arentes hominum Ei6i-,C fauces rigabunt. Exin super turrim Londoniarum j| procreabitur arbor, || 73r quae tribus solummodo ramis contenta superficiem totius insulae latitudine foliorum obumbrabit. Huic adversarius Boreas superveniet atque iniquo flatu suo tertium illi raraum eripiet. Duo vero residui locum exstirpati '35 occupabunt, donee alter alterum foliorum multitudine annihilabit. Deinde vero locum duorum obtinebit ipse et volucres exterarum regionum sus- tentabit. Patriis volatilibus nocivus habebitur, nam timore umbrae eius liberos volatus amittent. Succedet asinus nequitiae in fabricatores auri velox, sed in luporum rapacitatem piger. In diebus illis ardebunt quercus 140 per nemora et in ramis tiliarum nascentur glandes. Sabrinum mare per septem ostia discurret et fluvius Oschae per septem menses fervebit. Pisces illius calore morientur et ex eis procreabuntur serpentes. Frigebunt Ba- donis balnea et salubres aquae eorum mortem generabunt. Londonia necem viginti milium lugebit et fluvius Thamensis in sanguinem mutabitur. 145 Cucullati ad nuptias provocabuntur et clamor eorum in montibus Alpium audietur. <74> 6. "Tres fontes in urbe Wintonia erumpent, rivuli quorum insulam in tres partes, seu portiones, secabunt. Qui bibet de uno, diuturniori vita fruetur nee supervenienti languore gravabitur. Qui bibet de altero, in- >5° deficienti fame peribit et in facie ipsius pallor et horror sedebit. Qui bibet C73V de tertio, morte subita periclitabitur 11 nee corpus ipsius subire poterit sepulchrum. Tantam ingluviem vitare volentes, diversis tegumentis earn 139 In — illis: cf. I Reg. 16.23: in diebus illis. 141-142 Pisces — morientur: cf. Exod. 7.18: Pisces . . . morientur. 144 fluvius — mutabitur: cf. perhaps Psalm. 104.29: Convertit aquas eorum in sanguinem; also Exod. 7.17. 126 saecula)scelera C; Londoniarum)Lundoniarum H. 127 desolatione)desolationcm CH. 131 ExinExinde C; Londoniarum) Lundoniarum H. 132 quae)qui H; est erased after contenta C. 133 foliorum corr. m, ex filiorum H; Boreas) Borias E. 136 ipse om H; exterarum erased in text; added in marg. m> E. 137 erit deleted before habebitur E. 141 Oschae) Osce C. 142 illius) ipsius C. 143 balnea)balnia E; eorum om DE; Londonia)Lundonia H. 144 milium)miliorum DEH; milium virorum C; fluvius om C; fluvius Thamensis) Thamensis fluvius H. 147 Tres)Res(wo initial; t indicated in marg.) E; Wintonia)Wintoniae C; Guintonia H; rivuli quorum) quorum rivuli CH. 148 partes, seu om CDH; secabunt)seccabunt C; de)ex C; diuturniori)diuturnior E. 149 supervenienti)superveniente CH; languore)langore CH; de)ex C. 149-150 indeficien- ti)indeficiente C. 150 ipsius) eius C; pallor) semper pallor H; sedebit) insidebit H. 151 morte subita)subita morte CH; periclitabitur corr. mi ex periclitatur C; subire poterit) poterit subire C. 152 vitare om H; eam)eum E. Liber Septimus 129 occultare nitentur. Quaecumque ergo moles superposita fuerit, formam alterius corporis recipiet. Terra namque in lapides, lapides in lignum, lignum in cineres, cinis in aquam, si superiecta fuerint, vertentur. Ad haec '55 ex urbe Canuti nemoris eliminabitur puella ut medelae curam adhibeat. Quae, ut omnes artes inierit, solo anhelitu suo fontes nocivos || siccabit. D24V Exin, ut sese salubri liquore refecerit, gestabit in dextera sua nemus Coli- donis, 11 in sinistra vero murorum Londoniae propugnacula. Quocumque H 33V incedet passus sulphureos faciet, qui duplici flamma fumabunt. Fumus ille 160 excitabit Rutenos et cibum submarinis conficiet. Lacrimis miserandis manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam. Interficiet earn cervus decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt. Sex vero residui in cornua bubalorum ver||tentur, quae nefando sonitu tres in- Ei6j sulas Britanniae commovebunt. Excitabitur Danerium nemus et in huma- «6j nam vocem erumpens clamabit: 'Accede, Kambria, et iunge lateri tuo Cornubiam et die Wintoniae: absorbebit te tellus; transfer sedem pastoris ubi naves applicant et cetera membra caput sequentur. Festinat || namque C^^t dies qua cives ob periurii scelera peribunt. Candor lanarum nocuit atque tincturae ipsarum diversitas. Vae periurae genti, quia urbs inclita propter '7° earn ruet.' Gaudebunt naves augmentatione tanta et unum ex duobus fiet. Reaedificabit earn hericius oneratus pomis, ad quorum odorem diversorum nemorum convolabunt volucres. Adiciet palatium ingens et sescentis turri- bus vallabit illud. Invidebit ergo Londonia et muros suos tripliciter auge- bit. Circuibit earn undique Thamensis fluvius et rumor operis transcendet '75 Alpes. Occultabit infra earn hericius poma sua et subterraneas vias ma- chinabitur. In tempore illo loquentur lapides et mare quo ad Galliam 162-163 cervus — gestabunt: cf. Apoc. 12.3: draco . . . habens capita septem, et cornua decem, et in capitibus eius diademata septem; also 13.1. 177 In — illo: cf. Deut. 10.1: In tempore illo; also 3 Reg. 8.65; loquentur lapides: cf. 4 Esdras 5.5: et lapis dabit vocem suam. 153 occultare) occutare volentes (del. m,) C; Quaecumque) Cuicumque H; ergo om C. 154 lignum) lingnum E; limpham H. 156 Canuti)Kanuti H; nemoris ss mt D; om E. 157 anhelitu)hanelitu CD; nocivos)vicinos in text D; in marg. m,: nocivos; vicinos E. 158 Exin)Exinde C; sese)se H; sese after liquore C; sua)manu sua C. 158-159 Colidonis)Calidonis D; Kalidonis H. 159 Lon- doniae)Lundoniae H; propugnacula)propungnacula C; Quocumque)Quacumque CD. 160 fumabunt) flammabunt H. 161 excitabit) excaecabit DE; Rutenos) Ruthenos C. 163 quorum)quarum C; diademata)cornua in text D; in marg. m>: diademata; cornua E. 165 Danerium)Daneium C; Danerium in text D; in marg. m,: Daneum; Daverium H. 166 Accede)Ascende with ss Accede m, D; Ascende EH. 167 Wintoniae)Wyntoniae C; Guintoniae H; pastoris with ss pastoralem mi D. 168 sequentur) sequantur DE; Festinat) Festinant D. 169 qua om DE; periurii scelera) scelera periurii CH; nocuit)pdocebit H. 170 tincturae om DE; tincturae)rerum H; urbs corr. per ras. ex urbes C. 171 eam)ipsam C. 173 convolabunt volucres) volucres convolabunt H; volucres) aves C; sescentis) centum in text D; in marg. mt: sescentis; centum E. 174 vallabit illud)illud vallabit C; Lon- donia) Lundonia H. 175 Thamensis)Tamensis DH; rumor)ru C. 176 eam)illam C; sua ss mi D; om E: subterraneas) subterranias E. 130 Hist or ia Re gum Britanniae navigatur infra breve spatium contrahetur. In utraque ripa audietur homo ab homine et solidum insulae dilatabitur. Revelabuntur occulta sub- 180 marinorum et Gallia prae timore tremebit. Post haec ex Calaterio nemore procedet ardea, quae insulam per biennium circumvolabit. Nocturno clamore convocabit volatilia et omne genus volucrum associabit sibi. In culturas mortalium irruent et omnia genera messium devorabunt. Sequetur fames populum atque dira mortalitas famem. At cum calamitas tanta 185 cessaverit, adibit detestabilis ales vallem Galabes atque earn in excelsum montem levabit. In cacumine quoque ipsius plantabit quercum atque infra C74V ramos nidificabit. Tria || ova procreabuntur in nido, ex quibus vulpes et lupus et ursus egredientur. Devorabit vulpes matrem et asininum caput gestabit. Monstro igitur assumpto terrebit fratres suos ipsosque in Neus- '9° triam fugabit. At illi excitabunt aprum dentosum in ilia et navigio revecti cum vulpe congredientur. Quae, cum certamine victa fuerit, finget se defunctam et aprum in pietatem movebit. Mox adibit ipse cadaver, dumque superstabit anhelabit in oculos eius et faciem. At ipsa, non oblita praeteriti doli, mordebit sinistrum pedem illius totumque ex corpore evellet. Saltu I95H34T quoque || facto eripiet ei dextram aurem et caudam et infra cavernas montium delitebit. Aper ergo illusus requiret lupum et ursum ut ei amissa membra restituant. Qui, ut causam inierint, promittent ei duos pedes et £164 aures et caudam || et ex eis porcina membra component. Acquiescet ipse promissamque restaurationem exspectabit. Interim descendet vulpes de 200 montibus et sese in lupum mutabit et quasi colloquium habitura cum apro, ad || ibit ilium callideque ipsum totum devorabit. Exin transvertet sese in aprum et quasi sine membris exspectabit germanos. Sed et ipsos, postquam advenerint, subito dente interficiet atque capite leonis coronabitur. In diebus eius nascetur serpens qui neci mortalium imminebit. Longitudine 178 mare — contrahetur: cf. perhaps Horace, Carm. 3.1.33: contracta pisces aequora sentiunt; Ovid, Met. 2.262: et mare contrahitur. 180 Calaterio) Cholaterio C. 181 circumvolabit)convolabit in text D; in marg. m,\ circumvolabit; convolabit E. 183 culturas)culturis DEH; irruent)irruet C; genera)grana C; genera in text D; in marg. w«: grana. 184 calamitas tanta) tanta calamitas H. I8J Galabes) Galathes C; Galabes in text D; in marg. nw. Galaes; Galahes H. 186 infra) inter C. 187-188 et lupus om C, but lupus u mt. 188 asininum)asinum D; asinium E. 190 illi)ilia E; illa)illam CH; revecti om C; corr. mi ex advecti D. 191 certamine victa fuerit) certamen inierit CDH; certamine victa fuerit in text D; in marg. m,: certamen inierit. 192 dumque) dum CDE. 193 anhelabit) hanelabit C. 194 illius)eius C; ipsius H; ex)a C. 195 dextram)dexteram CD. 195-198 et infra — et caudam bis E, but deleted by vacat. 198 caudam) caudam vulpis C; ex ss m, D; ex eis)ei E; Acquiescet) Acquiescit C. 201 callideque)callide C; ipsum)ipsumque C; om DE; Exin)Exinde C; sese)se H. 203 ad- venerint) supervenerint, corr. m, into superadvenerint E; subito om E. 204 neci)nesci C. Liber Septimus 131 sua circuibit Londoniam et quos(cum)que praetereuntes 11 devorabit. Bos *oj Cyst montanus caput lupi assumet dentesque suos in fabrica Sabrinae dealbabit. Associabit sibi greges Albanorum et Kambriae, qui Thamensem potando siccabunt. Vocabit asinus hircum prolixae barbae et formam ipsius mutua- bitur. Indignabitur ergo montanus vocatoque lupo cornutus taurus in ipsos fiet. Ut autem saevitiae indulserit, devorabit carnes eorum et ossa, sed in *'° cacumine Uriani cremabitur. Favillae rogi mutabuntur in cygnos, qui in sicco, quasi in flumine natabunt. Devorabunt pisces in piscibus et homines in hominibus deglutient. Superveniente vero senectute efficientur submarini lynces atque submarinas insidias machinabuntur. Submergent navalia et argentum non minimum congregabunt. Fluctuabit iterum Thamensis con- 2I5 vocatisque fluminibus ultra alvei metas procedet. Urbes vicinas occultabit oppositosque montes subvertet. Adhibebit sibi fontem Galabes, dolo et nequitia repletum. Orientur ex eo seditiones provocantes Venedotos ad proelia. Convenient nemorum robora et cum saxis Geuisseorum congredien- tur. Advolabit corvus cum miluis et corpora peremptorum devorabit. Super "° muros Claudiocestriae nidificabit bubo et in nido suo procreabitur asinus. Educabit ilium serpens Malverniae et in plures dolos commovebit. Sumpto diademate transcendet excelsa et horrido rugitu populum patriae terrebit. In diebus eius titubabunt montes Pachaii 11 et provinciae nemoribus suis c 75V spoliabuntur. Superveniet namque vermis ignei anhelitus, qui emisso "5 vapore comburet arbores. Egredientur ex eo septem leones capi || tibus El6S hircorum turpati. Foetore narium mulieres corrumpent et proprias com- munes facient. Nesciet pater filium proprium, quia more pecudum lasci- vient. Superveniet vero gigas nequitiae, qui acumine oculorum terrebit universos. Exsurget in ilium draco Wigorniae et eum exterminare cona- *3° bitur. Facto autem congressu superabitur draco et nequitia victoris op- 105 Londoniam)Lundoniam H; quos(cum)que)quousque C; quosque DEH. 206 dentesque) dentes C. 208 siccabunt) exsiccabunc D; hircum omitted in text; added in marg. mt D. 208-209 mutuabitur)mutuabit H; mutabit C. 209 ergo)igitur CH\ cornutus taurus)cornutarius C. 210 saevitiae) fini saevitiae H. 212 sicco)cicco C. 213 deglutient)conglutient C; vero senectute)senectute vero C. 214 lynces: / adopt lynces, found in many manuscripts, in place of the meaningless luces in CDEH. 215 Thamensis)Thamensis fluvius H. 216 alvei metas) metas alvei CH. 217 oppositosque) optimosque C; fontem) fontes H. Galabes) Galahes H. 218 replctum) repleti EH; repletum in text D; in marg. mr. repleti; Venedotos) Venedocos D. 219 Geuisseorum)Geuuisseorum CH. 220 Advolabit) Avolabit C; corvus)couuis C. 222 ilium) eum DEH; in plures) implures C. 223 rugitu)racanatu C; rechanatu H. 224 titubabunt)titulabunt E; titubabunt in text D; in marg. mi(?): titulabunt; Pachaii om EH; Pachay added in marg. m, D. 225 anhelitus)hanelitus CD. 227 turpati)turbati in text D; in marg. mr. turpati; corrumpent)erumpent DE. 228-229 Iascivient)lacivient E. 229 vero)ergo C; acumine oculorum)oculos nequicie acqui (del. m,) accumine C; oculo- rum acumine H. 230 Exsurget)Exurget DEH; WigorniaeHVyrgorniae C; Wygorniae E. 132 Historia Re gum Brttanniae primetur. Ascendet namque draconem et exuta veste insidebit nudus. Feret ilium ad sublimia draco erectaque cauda verberabit nudatum. Resumpto H 34V iterum vigore, gigas fauces illius cum gla 11 dio confringet. Implicabitur 2iS tandem sub cauda sua draco et venenatus interibit. Succedet post ilium Totonesius aper et dira tyrannide opprimet populum. Eliminabit Claudio- cestria leonem, qui diversis proeliis inquietabit saevientem. Conculcabit eum sub pedibus suis apertisque faucibus terrebit. Cum regno tandem litigabit leo et terga nobilium transcendet. Superveniet taurus litigio et 24° leonem dextro pede percutiet. Expellet eum per regni diversoria, sed cornua sua in muros Exoniae confringet. Vindicabit leonem vulpes Kaer- C 76r dubali et totum dentibus suis consumet. Circumcinget earn Lindicolinus 11 coluber praesentiamque suam multis draconibus horribili sibilo testabitur. Congredientur deinde dracones et alter alterum dilaniabit. Opprimet alatus 245 D 25V carentem 11 alis et ungues in genas venenatas configet. Ad certamen con- venient alii et alius alium interficiet. Succedet quintus interfectis et resi- duos diversis machinationibus confringet. Transcendet dorsum unius cum gladio et caput a corpore separabit. Exuta veste ascendet alium et dextram caudae laevamque iniciet. Superabit eum nudus, cum nihil indutus pro- 250 fecerit. Ceteros tormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet. Superveniet leo rugiens, immani feritate timendus. Ter quinque portiones in unum reducet et solus possidebit populum. Splendebit gigas colore niveo ac candidum populum generabit. Deliciae principes enervabunt et subditi in beluas mutabuntur. Orietur in illis leo humano cruore turgidus. Sup- *55 ponetur ei in segete falcifer, qui, dum laborabit mente, opprimetur ab illo. Sedabit illos Eboracensis auriga expulsoque domino in currum quern ducit ascendet. Abstracto gladio minabitur Orienti et rotarum suarum ves- 232 draconem)draco — nequicje (corr. and del. m,) C; exuta)arma C. 233 sublimia)sulli- mia EH. 234 iterum)itaque DE. 235 cauda sua)sua cauda C. 236 Totonesius)tottonesius H. 236-237 Claudiocestria)Claudiocestra C. 237 saevientem)serpentem C. 238 sub)cum DE; faucibus)thesauri? faucibus {del. mi) C; tandem)tamen DEH. 239 litiga- bit) ligabit C; litigio) ligio C. 240 eum) ilium H; diversoria) diversatoria in text D; in tnarg. m>: diversoria. 241 muros)muris C; Exoniae)Oxoniae C. 241-242 kaerdubiali {del. m,) D. 242 dentibus suis) suis dentibus CH; Lindicolinus) Lindocolinus CH. 243 praesentiamque) praesentiam C; multis draconibus) draconibus multis CH; horribili) hor- rido D. 244 deinde om C; dilaniabit) dilaniet EH. 245 ungues) ungues venenatos C; venenatas om C. 246 quintus) V H; et om DE. 246-247 et residuos)residuosque C. 247 confringet) interficiet confringet (del. m,) D; dorsum unius) unus DE; vivus H. 248 dextram) dexteram CDH. 249 laevamque) et laevamque C. 249-250 profecerit)proficeret DE. 250 tormentabit a dorso) a dorso tormentabit C; regni om C. 251 rugiens om C; feritate)ferocitate C; timendus) timendus. Ceteros tormen- tabit a dorso et in rotunditatem regni compellet C. 252 gigas om DEH. 253 ac)et C; generabit) germinabit C; enervabunt) enumerabunt in text D; in marg. my. enervabunt; subditi)subiti DE; corr. m, into subditi D. 255 qui, dum)quidem C. 256 auriga om C. Liber Septimus 133 tigia replebit sanguine. || Fiet deinde piscis in aequore, qui sibilo serpentis E166 revocatus coibit cum illo. Nascentur inde tres tauri fulgurantes, qui consumptis pascuis convertentur in arbores. Gestabit primus flagellum 260 vipereum || et a primogenito dorsum suum divertet. Nitetur ipse flagellum C76V ei eripere, sed ab ultimo corripietur. Avertent mutuo a sese facies, donee venenatum scyphum proiecerint. Succedet ei colonus Albaniae, cui a dorso imminebit serpens. Vacabit ipse tellurem subvertere, ut patriae segetibus candeant. Laborabit serpens venenum diffundere, ne herbae in l6s messes proveniant. Letali clade deficiet populus et moenia urbium deso- labuntur. Dabitur in remedium urbs Claudii, quae alumnam flagellantis interponet. Stateram namque medicinae gestabit et in brevi renovabitur insula. Deinde duo subsequentur sceptrum, quibus cornutus draco ministra- bit. Adveniet alter in ferro et volantem equitabit serpentem. Nudato 27° corpore insidebit dorso et dexteram caudae iniciet. Clamore ipsius excita- buntur maria et timorem secundo inicient. Secundus itaque sociabitur leoni et, exorta lite, congressum facient. Alutuis cladibus succumbent mu- tuo, sed feritas || beluae praevalebit. Superveniet quidam in tympano et #35r cithara et demulcebit leonis saevitiam. Pacificabuntur ergo nationes regni *75 et leonem ad stateram provocabunt. Locata sede ad pensas * studebit, sed palmas in Albaniam extendet. Tristabuntur igitur aquilonares provinciae et ostia templorum reserabuntur. Signifer lupus conducet turmas et Cor- nubiam cauda sua || circumcinget. Resistet ei miles in curru, qui populum C77r ilium in aprum mutabit. Vastabit igitur aper provincias, sed in profundo 28° Sabrinae occultabit caput. Amplexabitur homo leonem in vino et fulgor auri oculos intuentium excaecabit. Candebit argentum in circuitu et diversa torcularia vexabit. Imposito vino inebriabuntur mortales postpositoque caelo in terram respicient. Ab eis vultus avertent sidera et solitum cursum confundent. Arebunt segetes his indignantibus et umor convexi negabitur. 285 281 occultabit caput: cf. Ovid, Met. 2.255: occuluitque caput. 284-301 Ab eis — confident: for the source, see Lucan 1.651—669. 258 replebit) implebit D; replevit H. 259-260 inde tres — convertentur in om H. 261 primogenito)postgenito CH; divertet) convertet C. 262 ei eripere) eripere ei C; mutuo a sese) a sese mutuo C; a sese ss mi H; facies) facies suas H. 263 scyphum) ciphum CDEH; ei)eis C. 264 ipse)ille H. 267 urbs tampered D; urbis E; alumnam) alumpnam CDEH. 270 volantem) volabit EH; volabit in text D; in marg. m,: volantem; equitabit) equitantem H. 272 inicient)iniciet C; itaque)igitur C. 273 et)sed C; exorta)extorta C. 276 Locata )Locuta E. 277 igitur) ergo C; aquilonares for acquilonis in C; aquilonales DH; aquilones E. 278 reserabuntur) reserabunt H; conducet) conducit C. 280 mutabit) minabit DH; aper) aprum aper (del. mi) C; mmabit E; prof undo) f undo C. 281 vino)humo C; fulgor)fulgur E. 283 vino)uil vino (del. m,) C. 284 in om C. 285 his indignantibus) indignantibus his H. 134 Historia Regum Britanniae Radices et rami vices mutabunt novitasque rei erit in miraculum. Splendor Solis electro Mercurii languebit et erit horror inspicientibus. Mutabit D i6t clipeum Stilbon Archadiae, vocabit Venerem galea Martis. j | Galea Martis umbram conficiet, transibit terminos furor Mercurii. Nudabit ensem 190 £167 Orion ferreus, || vexabit nubes Phoebus aequoreus. Exibit Iuppiter licitas semitas et Venus deseret statutas lineas. Saturni sideris livido corruet et falce recurva homines perimet. Bis senus numerus domorum siderum de- flebit hospites ita transcurrere. Omittent Gemini complexus solitos et urnam in fontes provocabunt. Pensa Librae oblique pendebunt, donee 295 Aries recurva cornua sua supponat. Cauda Scorpionis procreabit fulgura C77V et Cancer cum Sole litigabit. Ascendet Virgo dorsum || Sagittarii et flores virgineos obfuscabit. Currus Lunae turbabit Zodiacum et in fletum pro- rumpent Pleiades. Officia Iani nulla redibunt, sed ianua clausa in crepi- dinibus Adriannae delitebit. In ictu radii exsurgent aequora et pulvis 300 veterum renovabitur. Confligent venti diro sufflamine et sonitum inter sidera conficient." LIBER OCTAVUS *8lI> 1. Cum igitur haec et alia plurima prophetasset Merlinus, ambiguitate' verborum suorum astantes in admirationem commovit. Vortigernus vero prae ceteris admirans et sensum iuvenis et vaticinia collaudat. Neminem enim praesens aetas produxerat, qui ora sua in hunc modum coram ipso 5 solvisset. Scire igitur volens modum exitus sui ex hac vita, rogavit iuvenem ut indicaret quod intelligent. Cui Merlinus: "Ignem filiorum Constantini cave, si valueris. lam naves parant, iam Armoricum litus deserunt, iam vela per aequora pandunt: petent Britanniam, invadent Saxonicam gentem, 187 electro Mercurii ss m, D; om E. 288 clipeum om H; Stilbon)Stylbon H. 287-292 Mutabit — perimet: metrical. 290 Orion) orizon C. 291 sideris)sidus H; sideris in text D; in marg. m,: sidus. 292 homines)mortales C. 293 transcurrere)discurrere C; Gemini)genua EH; gemini tampered D; solitos or solidos C. 294 urnam) urinas H; pendebunt) pendebit H. 295 sua om C. 298 Pleiades)Pliades C; Plyades H; Officia)Officio E; Iani)iam CE; redibunt)ridebunt D; ianua clausa) clausa ianua CH. 299 Adriannae) Adrianae C; delitebit) delitebunt C; radii) radii deljte (del. mi) C; exsur- gent) surgent D; exurgent EH. 300 renovabitur corr. mi ex renovabuntur C; sufflamine) flamine CH. 301 After conficient: Explicit prophetia Merlini. Liber VII. Incipit V(III) H. 4-5 ora — solvisset: cf. Vergil, Aen. 3.457: atque ora resolvat; also Georg. 4452. 7-8 vela — pandunt: cf. Vergil, Aen. 3.520: velorum pandimus alas. 1 Cum)Vm (no initial; c indicated in marg.) E; plurima om CDH. 1 Vortigernus)Vortig' DE; vero)ergo rex C. 4 ora)hora C. 5 modum — vita)vitae suae exitum C. 6 ut)ut sibi H; ut indicaret — intellegeret)sibi indi- care quod sciebat C; quod)quid D; Cui)Ad haec C. 7 cave)diffuge C; valueris)diffu- gere valueris C; volueris H; Armoricum) armoricanum CH; deserunt) deserent DE. 8 Britanniam)Britannicam insulam C; Saxonicam)Saxonicanam H. Liber Octavus 135 nefandum populum subiugabunt; sed prius te intra turrim inclusum com- burent. 11 Alalo tuo patrem eorum prodidisti et Saxones contra eos in- 10 H 35V vitasti. Invitasti eos tibi in praesidium et ecce supervenerunt in tuum suppli- cium. Imminent tibi duo funera, nee est promptum quod prius vites. Hinc enim regnum tuum devastant Saxones et leto tuo incumbunt. Hinc autem applicant duo fratres, Aurelius et Uther, qui mortem fratris sui in te vindicare nitentur. Quaere || tibi diffugium, si potes: eras Totonesium portum tenebunt. Rubebunt sanguine Saxonum facies et interfecto Hen- gisto Aurelius Ambrosius coronabitur. Pacificabit nationes, restaurabit ecclesias, sed veneno deficiet. Succedet ei germanus suus Utherpendragon, cuius dies anticipabuntur veneno. Aderunt tantae proditioni posteri tui, quos aper Cornubiae devorabit." Nee mora, cum crastina dies illuxit 20 applicuerunt fratres in loco quo praedixerat Merlinus. 13 leto — incumbunt: cf. Lucan 2.198: infesto . . . occumbere leto. 20 cum—illuxit: cf. 1 Reg. 20.27: Cumque illuxisset dies secunda; Jerem. 20.3: Cumque illux- isset in crastinum. 9 nefandum populum) populum nefandum H; subiugabunt after gentem (8) C; prius te)te prius C; intra) infra C. 10 contra eos)infra insulam C. 11 eos tibi)tibi ipsos C; in)ad H; et ecce)sed C. 12 vites) vitabis C; evites H. 13 enim ovi H; leto corr. mi ex lecto C; Hinc)Hunc C. 14 fratris )patris CH. 15 nitentur)nituntur H; potes)poteris C; Totonesium)tottonesium H. 16 portum) litus C; Rubebunt) Rudebunt in text D; in marg. m»: rubebunt. 16-17 Hengisto) Heng' DE. 17 Ambrosius otn DEH. 20 devorabit) deyastabjt devorabit (del. m,) C; cum om DE; illuxit) illuxit et DE. 21 quo) quern H; applicuerunt — Merlinus) applicuit Aurelius Ambrosius cum germano suo, decem milibus militum comitatus C. 136 Historia Re gum Britanniae TEXT C (8.2) 2. Rumore itaque adventus sui divulgato, convenerunt undique Britones, qui in tanta clade dispersi fuerant et, societate concivium suorum roborati, hilariores solito efficiuntur. Convocato igitur clero inunxerunt Aurelium *5 in regem et sese sibi more solito submiserunt. Cumque impetum in Saxones fieri cohortarentur, dissuasit rex: nam prius Vortigernum persequi affecta- verat. Adeo enim propter proditionem patri illatam doluerat, quia nil agere videretur nisi prius ipsum vindicaret. Affectum itaque suum ex- sequi desiderans, convertit exercitum suum in Kambriam, oppidumque 30 Genorium petivit. Diffugerat enim eo Vortigernus, ut tutum refugium haberet. Erat autem oppidum illud in natione Hergigni, super fluvium Gwaiae, qui et Cloartius nuncupatur. Ut igitur pervenit ad illud Ambro- sius, proditionis patri ac fratri illatae reminiscens, Eldol, ducem Claudio- C 78V cestriae, 11 afFatur: "Respice, dux nobilis, huius urbis turres et moenia, 35 utrum poterint Vortigernum protegere, quin gladii mei mucronem infra viscera ipsius recondam. Promeruit enim necem, nee tibi ignotum esse existimo ipsum earn meruisse. O hominem omnium sceleratissimum! O ineffabilibus tormentis perdendum! Primo prodidit patrem meum Con- stantinum, qui ipsum et patriam a Pictorum irruptione liberaverat; deinde 4° Constantem, fratrem meum, quern ut proderet in regem promovit. Denique cum ipsemet versutia sua insignitus fuisset, intromisit cum concivibus paga- nos, ut ipsos qui fidelitati meae adhaerebant exterminaret. Sed permittente Deo in laqueum, quern fidelibus suis paraverat, incautus cecidit. Nam ut nequitiam ipsius compererunt Saxones, eiecerunt ilium e regno, quod 45 neminem pigere debet. Illud vero dolendum censeo, quod nefandus populus, quern nefandus ille invitavit, fertilem patriam devastavit, nobiles cives exterminavit, sacras ecclesias destruxit et Christianitatem fere a mari usque ad mare delevit. Nunc igitur, cives, viriliter agite et vindicate vos in istum prius, per quern haec omnia accesserunt! Deinde vertamus arma 5° in hostes imminentes et patriam ab eorum ingluvie liberemus." Nee mora, diversis machinationibus incumbunt, moenia diruere nituntur. Postremo, cum cetera defecissent, ignem adhibuerunt, qui cum alimentum repperisset non quievit ad || auctus, donee turrim et Vortigernum exarsit. Quod cum Hengisto Saxonibusque suis relatum esset, invasit eum timor, quia probi- 55 tatem Aurelii timebat. Tanta namque virtus et audacia viro inerat, quod, dum Galliarum partes frequentaret, non erat alter qui cum illo congredi auderet. Nam si congressum f ecisset aut hostem ab equo prosterneret, aut hastam in frusta confringeret. Praeterea largus erat in muneribus dandis, 54 invasit — timor: see Hist. 5.315. 33 reminiscens for rememiniscens in C. 35 quin for qui in C. 55 virtus for viri in C. 58 frusta for frustra in C. Liber Octavus 137 sedulus (in) divinis obsequiis, modestus in cunctis et super omnia mendacium vitans, fortis pede, fortior equo et ad regendum exercitum doctus. Tales &> probitates ipsius, dum adhuc in Armoricana Britannia moraretur, fama assiduis volatibus in insulam detulerat. Timuerunt igitur eum Saxones et sese trans Humbrum receperunt. In partibus illis munierunt civitates et oppida, nam patria ilia semper refugiosis patuerat. Vicinitas enim Scotiae adhibebat tutelam, quae in omne damnum civium imminere consueverat. *>s Natio namque ad inhabitandum horribilis, evacuata civibus, tutum re- ceptaculum alienigenis praestaverat. Siquidem Pictis, Scotis, Dacis, Nor- veigensibus et ceteris qui ad vastandam insulam applicuerant, situ locorum admittente, patuerat. Securi igitur affinitatis patriae, versus illam dif- fugerant, ut, si opus fuisset, sese infra, quasi in propria castra recepissent. 7° Cumque id Aurelio indicatum fuisset, audacior effectus spem victoriae recepit. ^3. Ocius ergo convocatis civibus exercitum suum augmentavit || atque versus aquilonares provincias iter arripuit. Et cum nationes praeter- iret, inspiciens eas desolatas, condoluit, maxime autem propter ecclesias 75 usque ad solum destructas; quibus restaurationem promittebat, si tri- umpho potiretur. At Hengistus, cum adventum ipsius comperisset, revocata <8-4> audacia, commilitones suos elegit atque unumquemque inanimans, eos viriliter resistere nee congressum Aurelii abhorrere (hortabatur). Dicebat autem ipsum paucos ex Armoricanis Britonibus habere, cum numerus eorum 8° ultra decem milia non procederet. Insulanos vero Britones pro nihilo reputabat, cum totiens eos in proeliis devicisset. Proinde promittebat suis victoriam et ob ampliorem numerum et ob terrae securitatem. Aderant enim circiter ducenta milia armatorum. Et cum omnes hoc modo inani- masset, ivit obviam Aurelio in campo qui dicebatur Maesbeli, quo ipse 85 Aurelius transiturus erat. Affectabat namque in ipsum subitum et fur- tivum facere impetum Britonesque non praemeditatos occupare. Quod tamen non latuit Aurelium, nee idcirco distulit campum adire, sed festi- nantius ingressus est. Ut igitur hostes prospexit, disposuit turmas suas: tria milia ex Armoricanis iussit equis adesse ceterosque cum insulanis mix- 90 tim in acies constituit; Demetas in collibus, Venedotos in prope sitis ne- moribus locavit. Erat autem causa, ut, si Saxones ad ea loca difFugerent, adessent qui obviarent. ^4. Interea accessit Eldol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait: "Sola <8J> dies || pro omnibus diebus vitae meae mihi sufficeret, si congredi cum 95C8or 61-62 fama — volatibus: cf. Claudian, Cons. Man. Theod. 270: celeri iam Fama volatu. 65 damnum) dampnum C. 67 Dacis) Dacis et (del. mi) C. 74 aquilonares) acquilonares C; arripuit corr. vtt ex arripiunt C. 138 Historia Re gum Britanmae Hengisto Deus concederet: nempe succumberet alter nostrum, dum (gladiis) insisteremus. Reminiscor namque illius diei qua convenimus quasi pacem habituri; cumque de concordia ageretur, prodidit omnes qui aderant et cum cultris interfecit, praeter me solum, qui reperto palo evasi. Suc- 100 cubuerunt ilia die quadringenti octoginta barones ac consules, qui omnes inermes advenerant. In periculo subvectavit (mihi) Deus palum, quo de- fensus ego evasi." Talia referebat Eldol: sed Aurelius socios hortabatur totam spem suam in filium Dei ponere, hostes deinde suos audacter invadere, pro patria unanimiter pugnare. At Hengistus econtra turmas suas compone- IOJ bat, componendo proeliari docebat, docendo singulas perambulabat ut omni- bus unam pugnandi audaciam ingereret. Dispositis tandem in utraque parte cuneis, congrediuntur acies, mutuos ictus ingeminant, cruorem non mini- mum effundunt. Hinc Britones, hinc Saxones vulnerati moriuntur. Hortatur Aurelius Christianos, monet Hengistus paganos; et cum talem 110 decertationem facerent, nitebatur semper Eldol habere aditum congrediendi cum Hengisto, sed non habuit. Nam Hengistus, cum vidit suos succumbere, Britones vero nutu Dei praevalere, confestim diffugit petivitque oppidum Kaerconan, quod nunc Cunegeburc appellatur. Insequitur eum Aurelius et quoscumque in itinere reperiebat, vel in interitum vel in servitutem • 15 compellebat. Cum ergo vidisset Hengistus quia insequeretur eum Aurelius, holuit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo iterum proe- C 8ov liari disposuit. 11 Quippe sciebat quod oppidum nequaquam Aurelio re- sisteret et quod omne tutamen suum in gladio et hasta consisteret. Denique, cum supervenisset Aurelius, composuit et ipse socios in turmas et acerrimam 120 pugnam ingessit. Porro Saxones unanimiter resistunt et invicem letaliter vulnerantur. Diffunditur sanguis utrobique, clamor morientium in iram ducebat vivos. Postremo praevaluissent Saxones, nisi equestris turma Armaricanorum Britonum supervenisset. Constituerat namque earn Aure- lius sicut in primo proelio fecerat. Superveniente ergo ilia cesserunt ei 125 Saxones et, aliquantulum dilapsi, vix iterum sese consociaverunt. Acrio- res deinde incumbunt Britones et hostes unanimiter infestant. Non cessa- bat Aurelius socios monere, obviantes vulnerare,- fugientes insequi atque hoc modo consolari. Similiter Eldol, nunc hac nunc iliac discurrens, infestis vulneribus adversarios suos afficiebat. Quicquid autem ageret, 130 <8.6> aestuabat semper habere copiam congrediendi cum Hengisto. Dum itaque diversas irruptiones diversae turmae facerent, convenerunt forte pariter et 107 ictus ingeminant (passim): cf. Vergil, Aen. 5457: ingeminans ictus; 12.713-714: crebros ensibus ictus/congeminant. 104 pugnare )pungnare C. 106 pugnandi) pungnandi C. 112 diffugit) diffugiit C. 120 pugnam) pungnam C. 131 forte for sorte in C. Liber Octavus 139 mutuos ictus ingeminare coeperunt. O viros prae ceteris pugnaces! Qui dum mutuos enses alter in alterum immitterent, prosiliebant ex ictibus ignes, ac si tonitrua coruscationes procrearent. Diu dubium fuit cui praestantior vigor inerat: quandoque enim praevalebat Eldol et cedebat Hengistus; 135 quandoque cedebat Eldol et praevalebat Hengistus. Dum in hunc modum decertarent, || supervenit Gorlois, dux Cornubiae, cum phalange cui prae- C8ir erat, turmas diversorum infestans. Quern cum aspexisset Eldol, securior effectus, cepit Hengistum per nasale cassidis atque totis viribus utens ipsum infra concives extraxit. Maximo igitur gaudio fluctuans, excelsa voce 140 dicebat: "Desiderium meum adimplevit Deus: prosternite, viri, obstantes ambrones prosternite! Vobiscum est in manu victoria: vicistis enim devicto Hengisto." Inter haec Britones non cessant paganos expugnare, saepius ac saepius invadere et cum retrocedebant iterum renovata audacia re- sistere. Nee in hunc modum pugnare quieverunt, donee potiti sunt victoria. 145 Diffugerunt itaque Saxones quo impetus quemque ducebat: alii urbes, alii montana nemorosa, alii naves petebant. At Octa, filius Hengisti, cum maiori multitudine Eboracum adivit; Cosa vero, cognatus eius, urbem Alclud atque earn innumeris armatis munierunt. Ut itaque triumphavit Aurelius (8.7) cepit urbem Conani quam supra memoraveram et ibidem tribus diebus 150 moratus est. Interea iussit peremptos sepeliri, vulneratos curari, fatigatos requiescere et eosdem levaminibus reficere. Post haec, convocatis ducibus, decernere praecepit quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldadus, Claudio- cestrensis episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hie cum Hengistum coram rege stantem aspiceret, iussit ceteros tacere et in 155 hunc modum locutus est: "Et si omnes istum liberare niterentur, ego eum in frusta conciderem. Insequerer namque prophetam Samuelem, qui, cum Agag, regem Amalec, in potestate 11 tenuisset, concidit ilium in frusta C8iv dicens: 'Sicut fecisti matres sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine liberis inter mulieres.' Sic igitur facite de isto qui alter Agag exstitit." Ac- » 150-151 ibidem — est: cf. 3 Reg. 11.16: sex enim mensibus ibi moratus est. 157 in — conciderem: cf. Lev. 8.20: in frusta concidens; 1 Reg. 11.7: concidit in frusta. See line 158 and Hist, I.JII. 159-160 Sicut — mulieres: see 1 Reg. 15.33. 132 fecerunt erased before coeperunt C; pugnaces)pungnaces C. 143 expugnare)expung- nare C. 145 pugnare )pungnare C. 146 Diffugerunt)Diffugierunt C. 149 earn for eis in C. 157 frusta for frustra in C (also for line 158); Insequerer for Insequeret in C. 158 potestate for potestatem in C. 163 tumulum for cumulum in C; super)super ter (del. mt) C. 140 Historia Re gum Britanniae <8.8> fl5. Deinde duxit Aurelius exercitum suum ad Eboracum ut Octam, filium I6J Hengisti, expugnaret. Cumque civitatem obsideret, dubitavit Octa resis- tere et urbem contra tantam multitudinem defendere. Communicato itaque consilio, egressus est cum nobilioribus qui secum aderant, gestans catenam in manu et sablonem in capite et sese regi in haec verba praesentavit: "Victi sunt dii mei Deumque tuum regnare non haesito, qui tot nobiles ad te 170 venire compellit. Accipe ergo nos et catenam istam et nisi misericordiam adhibueris, habe nos ligatos et ad quodlibet supplicium voluntarie paratos." Motus igitur Aurelius pietate, iussit adiudicari quid in illos agendum foret. Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit Eldadus episcopus et sen- tentiam hoc sermone disseruit: "Gabaonitae voluntarie venerunt ad filios •75 Israel petentes misericordiam et impetraverunt. Erimus ergo Christiani peiores Iudaeis, abnegantes misericordiam? Misericordiam petunt: mise- ricordiam habeant. Ampla est insula Britanniae et in pluribus locis deserta. Foederatos itaque illos sinamus saltern deserta inhabitare et nobis in sempi- C82r ternum serviant." Acquievit itaque || rex Eldadi sententiae et misericor- ,80 diam de eis habuit. Exemplo etiam Octae venit Cosa ceterique qui dif- fugerant et misericordiam impetraverunt. Dedit ergo eis nationem iuxta Scotiam et foedus cum eis confirmavit. (8.9) 116. Triumphatis itaque hostibus, convocavit consules ac principes regni infra Eboracum praecepitque eis restaurare ecclesias quas gens Saxonum 185 destruxerat. Ipse vero metropolitanam sedem illius urbis atque ceteros episcopatus provinciae reaedificare incepit. Emensis denique quindecim diebus, cum operarios diversos in diversis locis statuisset, adivit urbem Londoniae, cui hostilis irruptio non pepercerat. Condolens igitur ipsius excidium, revocat undique cives residuos et earn restituere aggreditur. 190 Ibidem disposuit de regno suo legesque sopitas renovat, amissas avorum possessiones nepotibus distribuit. Quae autem in tanta calamitate heredes amiserant, largitus est commilitionibus suis. Tota intentio ipsius versaba- tur circa regni restaurationem, ecclesiarum reformationem, pacis ac legis renovationem, iustitiae compositionem. Exinde petivit Wyntoniam, ut 195 earn, sicut ceteras, restitueret. Cumque in restaurationem eius quae ponenda erant posuisset, monitu (Eldadi) episcopi ivit ad monasterium prope Kaer- caradoc, quae nunc Salesberia dicitur, ubi consules ac principes iacebant quos nefandus Hengistus prodiderat. Erat ibi coenobium trecentorum fratrum in monte Ambrii, qui, ut fertur, fundator eiusdem olim exstiterat. »oo Ut igitur locum, quo defuncti iacebant, circumspexisset, motus pietate in 166-167 Communicato — consilio: cf. Sallust, B.C. 18.5: consilio communicato. 174-175 Gabaomitae — impetraverunt: see Jos. 9. 165 expugnaret)expungnaret C. contra)contra talem (del. mi) C, 169 Deumque for dium- que (or, perhaps dominumque) in C. 188 irruptio bis C. Liber Octavus 141 lacrimas solutus est. Postremo, in diversas meditationes 11 inductus, delibera- C 8iv vit apud se qualiter locum faceret memorabilem: dignum namque memoria censebat caespitem, qui tot nobiles, pro patria defunctos protegebat. Con- <8.io> vocatis igitur undique artificibus lignorum et lapidum, ingeniis praecepit uti novamque structuram adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum 205 in aevum constaret. Cumque omnes, ingeniis suis diffidentes, repulsam in- tulissent, accessit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus ad regem et ait: "Si uspiam est qui praeceptum tuum aggredi voluerit, Merlinus, vates Vortigerni aggredietur. Quippe non aestimo alterum esse in regno tuo, cui sit clarius ingenium sive in futuris dicendis, sive in operationibus 210 machinandis. lube eum venire atque ingenio suo uti, ut opus quod affectas constet." Cum itaque de eo multa interrogasset Aurelius, misit diversos nuntios per diversas nationes patriae, ut inventum ilium adducerent. Qui, peragratis provinciis, invenerunt eum in natione Gewisseorum, ad fontem Galabes, quem fuerat solitus frequentare. Indicato autem quid vellent, 215 duxerunt eum ad regem. Excepit ilium rex cum gaudio iussitque futura dicere, cupiens miranda audire. Cui Merlinus: "Non sunt revelanda huius- modi mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in deri- sionem sive vanitatem proferrem, taceret spiritus qui me docet et, cum opus superveniret, recederet." Denique, cum omnibus repulsam intulisset, 220 noluit rex infestare eum de futuris, sed de 11 operatione praemeditata allo- cutus est. Cui Merlinus: "Si perpetuo opere sepulturam virorum decorare volueris, mitte pro Chorea Gigantum, quae est in Killarao monte Hiberniae. Est etenim ibi structura lapidum quam nemo huius aetatis construeret, nisi ingenium artem subvectaret. Grandes sunt lapides nee est aliquis cuius "5 virtuti cedant: qui si eo modo, quo ibidem positi sunt, circa plateam loca- buntur, stabunt in aeternum." Ad verba ipsius solutus est Aurelius in <8.n> risum, dicens: "Qualiter id fieri posset, ut tanti lapides ex tarn longinquo regno adveherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem sufficerent?" Ad haec Merlinus: "Ne moveas, rex, vanum risum, quia haec 230 absque vanitate profero. Mystici sunt lapides et ad diversa medicamenta salubres. Gigantes olim asportaverunt eos ex ultimis finibus Affricae regionis et posuerunt in Hibernia, dum in ea inhabitarent. Erat autem 203-204 Convocatis — lapidum: cf. z Reg. 5.11: Misit . . . Hiram . . . artifices lignorum, artificcsque lapidum. 218 necessitas incubuerit: cf. 1 Cor. 9.16: necessitas enim mihi incumbit. 226-227 qui — aeternum: cf. Jos. 4.7: idcirco positi sunt lapides isti in monumentum fili- orum Israel usque in aeternum. 227-228 solutus — risum (passim): cf. Vergil, Georg. 2.386: risu soluto. 202 dignum for dignam in C. 203 qui for quae in C. 217-218 huiusmodi for huius in C. 223 Hiberniae)Hyberniae C. 233, 243 and 244 Hibernia)Hybernia C. 142 Historia Regum Britanniae causa ut balnea infra ipsos conficerent, cum infirmitate gravarentur. Lava- 235 bant namque lapides et infra balnea diffundebant, unde aegroti curabantur. Miscebant etiam cum herbarum confectionibus, unde vulnerati sanabantur. Non est ibi lapis qui medicamento careat." Cumque haec audissent Bri- tones, consuluerunt pro lapidibus mittere populumque Hiberniae proelio infestare, si ipsos detinere niterentur. Postremo eligitur Utherpendragon, 240 frater regis et quidecim milia armatorum ut huic negotio pareant. Eligitur C 83V et ipse Merlinus, ut ipsius ingenio et consilio agenda tractentur. Paratis 11 deinde navibus, mare ingrediuntur et prosperis ventis Hiberniam adeunt. <8.i2> 177- Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanius, iuvenis mirae pro- bitatis. Hie cum audisset quia in Hibernia applicuissent Britones, collegit j4J exercitum grandem et eis obviam perrexit. Cumque didicisset causam ad- ventus eorum, astantibus arrisit et ait: "Non miror si ignava Saxonum gens insulam Britonum devastare potuit, cum Britones bruti sint et stulti. Quis etenim huiusmodi umquam stultitiam audivit? Numquid meliora sunt saxa Hiberniae quam Britanniae, ut regnum nostrum pro ipsis ad proeliandum 1J0 provocetur? Armate vos, viri et defendite patriam vestram, quia, dum mihi vita inerit, non auferent nobis etiam minimum lapidem Choreae." Uther igitur, ut vidit ipsos ad proeliandum paratos, festinante agmine in eos irruit. Nee mora, praevaluerunt Britones, Hiberniensibusque laceratis ac interfectis Gillomanium in fugam propulerunt. Potiti autem victoria 2JJ exegerunt Kyllarium montem lapidumque structuram adepti, gavisi sunt et admirati. Circumstantibus itaque cunctis, accessit Merlinus et ait: "Uti- mini viribus vestris, iuvenes, ut in deponendo lapides istos appareat utrum ingenium virtuti an virtus ingenio cedat." Ad imperium igitur eius in- dulserunt unanimiter multimodis machinationibus et aggressi sunt Choream jto deponere. Alii funes, alii restes, alii scalas paraverunt, ut quod affectabant perficerent, nee ullatenus perficere valuerunt. Deficientibus itaque cunctis C 84r solutus est Merlinus 11 in risum suasque machinationes confecit. Denique cum quaeque necessaria apposuisset, levius quam credi potest lapides de- posuit, depositos autem fecit deferri ad naves et interponi et sic cum gaudio z(55 in Britanniam reverti coeperunt, necnon prosperantibus ventis applicant sepulturasque virorum cum lapidibus petunt. Quod cum indicatum fuisset Aurelio, diversos nuntios per diversas partes direxit iussitque clerum ac populum submonere, submonitos vero in monte Ambrii convenire ut (cum) gaudio et honore sepulturam praedictam repararent. Ad edictum vero 247 Britones — sint: cf. Isidore, Etym. 9.2.102: Brittones . . . eo quod bruti sint. 234 conficerent for conficeret in C. 238 Hiberniae) Hyberniae C. 239 si for se in C. 241 tractentur for tractarentur in C. 241 Hiberniam) Hyberniam C. 245 didicisset) didiscisset C. 248 huiusmodi for huius in C. 249 Hiberniae) Hyberniae C. 254 fugam for fuga in C. 258 an for ac in C. 258-259 indulserunt)indulgerunt C. 262 machinationes corr. m, ex machinationibus C. 263 lapides)lapides deposuisset (del. mt) C. Liber Octavus 143 illius venerunt pontifices et abbates et ex unoquoque ordine qui ei subditi 270 fuerant. Et cum omnes convenient, instante die quae praedestinata fuerat, imposuit Aurelius diadema capiti suo festumque Pentecostes regaliter cele- bravit tribusque sequentibus diebus continuae celebrationi vacavit. Interea honores qui possessoribus carebant domesticis suis largitur ut eis laborem obsequii sui remuneraret. Evacuatae erant duae metropolitanae sedes, 275 Eboraci videlicet atque Urbis Legionum, a pastoribus suis: quibus communi consilio populorum consulere volens, concessit Eboracum Sampsoni, illustri viro summaque religione famoso; Urbem vero Legionum Dubricio, quern divina providentia in eodem loco praefuturum elegerat. Cumque haec et cetera in regno suo statuisset, praecepit Merlino lapides circa sepulturas 280 erigere, quos ex Hibernia asportaverat. At ille, praeceptis eius oboediens, eo modo quo in Killario monte Hiberniae positi fuerant, erexit illos circa sepulturas 11 ingeniumque virtuti praevalere comprobavit. C 84v T|8. Eodem tempore, Pascentius, filius Vortigerni, qui in Germaniam dif- <8.i3) fugerat, commovebat omnem armatum militem regni illius in Aurelium 285 Ambrosium patremque suum vindicare volebat. Promittebat autem in- finitam copiam auri et argenti, si auxilio eorum Britanniam sibi subdidissent. Denique, cum promissis suis universam iuventutem corrupisset, paravit maximum navigium applicuitque in aquilonaribus partibus insulae ac eas vastare incepit. Cumque id regi nuntiatum fuisset, collegit exercitum suum 290 obviamque perrexit atque saevientes hostes ad proelium provocavit. Qui ultro ad bellum venientes, commiserunt pugnam cum civibus, sed volente Deo devicti fuerunt et in fugam compulsi. Pascentius ergo in fugam pro- (8.14) pulsus, non ausus est redire in Germaniam, sed retortis velis adivit Gillo- manium in Hiberniam et ab illo receptus est. Et cum infortunium suum 295 notificasset, miseratus Gillomanius pactus est ei auxilium, conquerens de iniuria quam Uther, frater Aurelii, sibi intulerat, dum Choream Gigantum perquireret. Confirmato tandem inter eos foedere, paraverunt sibi naves et ingressi in eas in Meneviam urbem applicuerunt. H9. Quo divulgato, Utherpendragon, excita armatorum copia ivit in 300 Kambriam, ut cum eis pugnaret. Frater etenim suus Aurelius in Gwintonia urbe morbo gravatus iacebat nee poterat ipsemet adire. Cumque id Pas- centio et Gillamonio Saxonibusque qui aderant compertum fuisset, || gavisi C851 sunt valde, quia aestimabant propter infirmitatem eius regnum leviter sub- dendum. Et dum murmuratio inde per populos fieret, accessit unus ex 305 Saxonibus vocabulo Capa ad Pascentium et ait: "Quibus donariis ditabis hominem qui Aurelium Ambrosium tibi interficiet?" Cui Pascentius: "O si quempiam repperissem cui hoc in animo staret, darem ei mille libras argenti 281 Hibernia) Hybernia C. 182 Hiberniae) Hyberniae C. 289 aquilonaribus) acquilonaribus C. 301 pugnaret) pungnaret C. 144 Historia Re gum Britanniae familiaritatemque meam, dum viverem. Et si fortuna permiserit ut dia- 310 demate regni potiar, faciam ilium centurionem et hoc iuramento confir- mabo." Ad haec Capa: "Didici linguam Britannicam moresque hominum scio, in medicina arte peritus sum. Si ergo ea quae promittis exsecutus fueris, fingam me Christianum et Britannum et quasi medicus praesentiam regis nactus, ei potionem qua obibit conficiam. Et ut citius aditum re- 315 periam, faciam me monachum religiosissimum et omni dogmate eruditum." Cumque haec promisisset, pepigit Pascentius foedus cum eo et ea quae spoponderat iuramento confirmavit. Rasit igitur Capa barbam suam, capi- teque tonso monachalem cepit habitum et vasis medicamentorum suorum oneratus iter versus Gwintoniam arripuit. Urbem postremo ingressus 320 obtulit obsequium suum clientibus regis et gratiam in oculis eorum invenit: nihil enim desiderabilius exspectabant quam medicum. Exceptus itaque et in praesentia regis ductus, promisit se redditurum ei sanitatem, si potionibus suis frueretur. Nee mora, potionem conficere iussus, submiscuit venenum C 85V et regi porrexit. Quod cum cepisset Aurelius et hausisset, 11 iussus est con- 325 festim a nefando ambrone sub coopertorio suo delitescere atque obdormire, ut magis potio detestanda profecisset. Paruit itaque rex monitis proditoris illius et, quasi sanitatem recepturus, obdormivit. Nee mora, illabente veneno per poros corporis et venas, consecuta est mors soporem, quae nemini parcere consuevit. Interea ille nefandus proditor inter unum et alium 3j0 elapsus, in curia nusquam comparuit. If 10. Haec dum Wintoniae gererentur, apparuit Stella mirae magnitudinis et claritatis, uno radio contenta. Ad radium vero erat globus igneus in similitudinem draconis extensus et ex ore eius procedebant duo radii, quorum unus longitudinem suam ultra Gallicana climata videbatur ex- 335 tendere, alter vero versus Hibernicum mare vergens, in septem minores radios terminabatur. Apparente itaque praefato sidere, percussi sunt omnes metu et admiratione qui istud inspiciebant. Uther etiam, frater regis, hosti- lem exercitum in partibus Kambriae petens, non minimo terrore percussus, quosque sapientes adibat, ut quid portenderet Stella notificarent. Inter 340 ceteros iussit vocari Merlinum, nam et ipse in exercitum venerat, ut consilio ipsius res proeliorum tractarentur. Qui ut in praesentia ducis astitisset, iussus est significationem sideris enucleare. Mox ille, in fletum prorumpens, re- 316 pepigit—eo: cf. Gen. 15.18: pepigit Dominus foedus cum Abram. 320 gratiam — invenit: cf. 1 Reg. 16.22: invenit . . . gratiam in oculis meis. 333 ex — procedebant: cf. Job 41.10: De ore eius lampades procedunt. 315 religiosissimum corr. nil ex regiosissimum C. 321 quam) quam monachum (del. mi) C. 333 extensus for excensus in C. 335 Hibernicum)Hybernicum C; septem corr. int ex semp- tem C. 336 metu for met in C. Liber Octavus 145 vocato spiritu exclamavit et ait: "O damnum irrecuperabile! O orbatum populum Britanniae! O nobilissimi regis migrationem! Defunctus est in- clitus rex Britonum, Aurelius Ambrosius, cuius obitu obibimus 11 omnes, nisi 345 C 86r Deus auxilium subvectaverit. Festina igitur, dux nobilissime, Uther, festina et conflictum f acere cum hostibus ne differas: victoria tibi in manu erit et rex eris totius Britanniae. Te etenim sidus significat et igneus draco sub sidere. Radius autem qui versus Gallicanam plagam porrigitur portendit tibi filium futurum et potentissimum, cuius potestas omnia regna quae protegit 35° habebit. Alter vero significat filiam, cuius filii et nepotes regnum Britan- niae succedenter habebunt." At Uther, in dubio exstans an verum pro- <8.i6> tulisset Merlinus, in hostes, ut coeperat, progreditur. Advenerat namque prope Meneviam, ita ut iter medietatis diei restaret. Cumque adventus eius Gillomanio, Pascentio Saxonibusque qui aderant nuntiatus fuisset, 355 egressi sunt ei obviam, ut cum ipso congrederentur. Porro, ut sese con- spexerunt in vicem, statuerunt agmina sua in utraque parte comminusque accedentes pugnaverunt: pugnantes autem interficiuntur milites hinc et inde, ut in tali eventu fieri solet. Denique cum multum diei praeterisset, prae- valuit Uther interfectisque Gillomanio et Pascentio, triumpho potitus est. 360 Fugientes itaque barbari festinaverunt ad naves suas, sed in fugiendo a per- sequentibus civibus trucidabantur. Cessit prorsus victoria duci favente Christo, qui post tantum laborem quam citius potuit profectus est Gwin- toniam. Praevenerant namque nuntii, qui casum regis indicaverant ipsum- que iam ab episcopis patriae sepultum fore prope coenobium Ambrii, infra 365 Choream Gigantum, quam vivens 11 fieri praeceperat. Audito enim ipsius c 86v obitu, convenerant in urbe Gwintoniae pontifices et abbates atque totus clerus eiusdem provinciae et, ut tantum regem decebat, funus ipsius pro- curaverunt. Et (quia) vivens adhuc praeceperat ut in cimiterio quod ipse paraverat sepeliretur, tulerunt corpus eius ibidem atque cum regiis ex- 370 sequiis humaverunt. At Uther, frater eius, convocato regni clero et populo, <8-'7> diadema insulae cepit: annuentibusque cunctis sublimatus est in regem. Reminiscens autem expositionis quam Merlinus de supradicto sidere fecerat, iussit fabricari duos dracones ex auro ad similitudinem draconis quern in radio stellae inspexerat. Qui ut mira arte fabricati fuerunt, obtulit unum 375 in ecclesia primae sedis Gwintoniae, alterum vero sibi ad deferendum in proelia retinuit. Ab illo itaque tempore vocatus fuit Utherpendragon Bri- 343 damnum) dampnum C. 344 nobilissimi corr. mi ex nobilissime C. 348 significat omitted in text; added in marg. mt C. 356 sunt corr. mt ex sum C. 358 pugnaverunt) pungnaverunt C; pugnantes) pungnantes C. 359 multum for tumultum in C. 361 baibari)barbari hie et jnde (del. mt) C. 363 potuit for potest in C; est) est in {del. nti) C. 367 totus corr. per ras. ex totius C. 368 funus corr. m, ex fumus C. 370 tulerunt for tuleruntque in C. 146 Hist or ia Re gum Britanniae tannica lingua; caput draconis latine sonamus. Idcirco vero hanc appella- tionem receperat, quia Merlinus eum per draconem in regem prophetaverat. 38o(8.i8> If 11. Interea Octa, filius Hengisti atque Cosa, cognatus suus, cum soluti essent a foedere quod Aurelio Ambrosio pepigerant, moliti sunt inferre inquietudinem regi atque nationes suas dilatare. Associabant namque sibi Saxones quos Pascentius conduxerat nuntiosque suos propter ceteros in Germaniam dirigebant. Maxima itaque multitudine stipatus aquilonares 385 C87r provincias invasit, nee saevitiae suae indulgere quievit, donee urbes || et promontoria ab Albania usque Eboracum destruxit. Postremo, cum urbem obsidere ineepisset, supervenit Utherpendragon cum tota fortitudine regni et cum illo proeliatus est. Restiterunt viriliter Saxones irruptionesque Bri- tonum tolerantes ipsos in fugam propulerunt. Victoria autem potiti, in- 390 secuti sunt eos cedentes usque ad montem Damen, id est Wingates, super caput Chochem, dum sol diem stare permittebat. Erat autem mons ille arduus, in cacumine coruletum habens, in medio vero saxa praerupta, latebris ferarum habilia. Occupaverunt eum Britones totaque nocte infra saxa et coruleta commanserunt. At cum Arctos temonem vertere coepit, 395 praecepit Uther consules suos atque principes ad se vocari, ut consilio eorum tractaret qualiter in hostes irruptionem faceret. Convenerunt citius cuncti in praesentia regis iussique dicere quid consiliarentur, Gorloi, duci Cornubiae, prius sententiam suam proferre praeceperunt. Erat enim magni consilii atque aetatis maturae. "Non opus est," inquit, "ambagibus vanis 400 atque sermonibus, dum adhuc noctem stare conspicimus. Utendum nobis {est) audacia et fortitudine, si vita et probitate diutius voluerimus frui. Magna est paganorum multitudo et pugnandi avida, nos vero rariores ex- sistimus. Si autem diem supervenire expectaverimus, non censeo nobis utile ut cum eis congrediamur. Eia ergo, dum tenebrae durant, densatis 405 C 87V turmis incedamus 11 ipsosque infra castra sua subito impetu invadamus. Nam, dum nihil haesitaverint, nee nos hoc modo ventures existimaverint, si unanimiter irruentes usi fuerimus audacia, triumpho since dubio potie- mur." Placuit regi omnibusque sententia illius monitisque suis paruerunt. Statuti namque per turmas et armati, castra hostium petunt et unanimi 382 nationes — dilatare: cf. 1 Macb. 14.6: Et dilatavit fines gentis suae. 389-390 insecuti — Damen: cf. 1 Much. 9.15: et persecutus est eos usque ad montem Azoti. 398-399 Erat—maturae: cf. Ovid, Met. 8.617: animo maturus et aevo; Vergil, Aen. 5.73; aevi maturus Acestes. 399 Non opus — vanis: cf. Ovid. Met. 4.476: non longis opus est ambagibus. 408 Placuit—illius: cf. Jos. 22.33: Placuitque sermo cunctis audientibus; 2 Reg. 17.4: Placuitque sermo eius Absalom, et cunctis maioribus natu Israel. 380 filius for filium in C. 384 dirigebant for dirigebat C; aquilonares) acquilonares C. 38$ et)et proyincias (del.m,) C. 386 promontoria)et promontaria C. 387 tota for toto in C. 394 Arctos for Archos in C. 397 iussique for iussique sunt in C; Gorloi for Goroli in C. 402 pugnandi) pungnandi C. Liber Octavus 147 affectu in ipsos irruere proponunt. At, dum prope incederent, com- 410 pererunt vigiles adventum eorum, qui soporatos socios sonitu lituorum evigilaverunt. Turbati itaque et stupefacti partim armare sese festinant, partim formidine praeoccupati, quo impetus ducebat, discurrebant. At Britones, densatis turmis incedentes, ocius adeunt castra, invadunt, reper- toque aditu nudatis ensibus in hostes irruunt. Qui ita ex improviso occupati, 4'5 non utiliter dederunt proelium, cum ceteri audaciam cum praemeditatione repperissent. Porro Britones irruere acriter intendunt, trucidare conantur et paganos ad milia interficiunt. Denique capti sunt Octa et Cosa et Sax- ones penitus dissipati. U12. Post illam vero victoriam petivit urbem Alclud, provinciaeque illi 420 (8.19) disposuit pacemque ubique renovavit. Circuivit etiam omnes Scotorum na- tiones rebellemque populum a feritate sua deposuit. Tantam namque iusti- tiam exercebat per patrias quantam alter antecessorum suorum non fecerat. Tremebant ergo in diebus eius quicumque perverse agebant, cum sine miseri- cordia plecterentur. Denique, pacificatis aquilonaribus 11 provinciis, ivit 425 C88r Londoniam iussitque ibidem Octam et Eosam in carcere servari. If 13. Festo etiam paschali superveniente, praecepit proceribus regni in eadem urbe convenire, ut, sumpto diademate, tantum diem cum honore celebraret. Paruerunt ergo cuncti, et diversi ex diversis civitatibus veni- entes, instante f estivitate convenerunt. Celebravit itaque sollemnitatem rex 430 ut proposuerat et gaudio cum proceribus suis indulsit. Laetitiam agebant cuncti, quia ipsos laeto animo receperat. Advenerant namque tot nobiles cum coniugibus suis et filiabus, laeto convivio digni. Aderat inter ceteros Gorlois, dux Cornubiae, cum Ingerna, coniuge sua, cuius pulchritudo mulieres omnes Britanniae superabat. Cumque inter alias inspexisset earn 435 rex, subito incaluit amore illius, ita ut, postpositis ceteris, totam inten- tionem suam circa earn verteret. Haec sola erat cui fercula incessanter dirigebat, cui aurea pocula familiaribus internunriis mittebat. Arridebat ei multotiens (et) iocosa verba interserebat. Quod cum comperisset maritus, confestim iratus ex curia sine licentia recessit. Non affuit qui eum re- 440 vocare quivisset, cum id solum amittere timeret, quod super omnia dilige- bat. Iratus itaque Uther praecepit ei redire in curiam suam, ut de illata iniuria rectitudinem ab eo sumeret. Cui cum parere refugisset Gorlois, admodum indignatus est iuravitque iure iurando se vastaturum nationem 436 incaluit: see Hist. 6.103. 421 disposuit corr. mi ex disposuit C. 425 aquilonaribus) acquilonaribus C; beginning with provinciis an entire folio is missing in C. The text from provinciis (425) to nationem (444) follows that of Faral, pp. 221- 223. 148 Historia Re gum Britanniae 445 ipsius, nisi ad satisfactionem festinasset. Nee mora, praedicta ira inter eos manente, collegit exercitum magnum petivitque provincias Cornubiae atque ignem in urbes et oppida accumulavit. At Gorlois non ausus est congredi cum eo, quia eius minor erat armatorum copia. Unde praeelegit munire oppida sua, donee auxilium ab Hibernia impetrasset, et, cum magis pro 450 uxore sua quam pro semet ipso anxiaretur, posuit earn in oppido Tintagol, in litore maris, quod pro tutiori refugio habebat. Ipse vero ingressus est castellum Dimilioc, ne, si infortunium supervenisset, ambo insimul peri- clitarentur. Cumque id regi nuntiatum fuisset, ivit ad oppidum quo inerat Gorlois et obsedit illud, omnemque aditum ipsius praeclusit. Emensa tan- 455 dem hebdomada, reminiscens amoris Ingernae, vocavit Ulfin de Ridcara- doch, familiarem sibi commilitonem, indicavitque in haec verba quod aifectaverat: "Uror amore Ingernae, nee periculum corporis mei evadere existimo, nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe consilium quo voluntatem meam expleam; aut aliter internis anxietatibus interibo." Ad haec Ulfin: 460 "Et quis tibi consiliari valuerit, cum nulla vis accedere queat, qua earn infra oppidum Tintagol adeamus? Etenim situm est in mari et undique circumclausum ab ipso, nee est alter introitus nisi quern angusta rupes praebeat. Ipsum tres armati milites prohibere queunt, licet cum toto regno Britanniae astitisses. Attamen, si Merlinus vates operam insisteret dare, 465 arbitror te posse consilio ipsius desiderio tuo potiri." Credulus itaque rex C88r iussit vocari Merlinum: || nam et ipse ad obsidionem venerat. Vocatus con- festim Merlinus, cum in praesentia regis astitisset, iussus est consilium dare quo rex desiderium suum cum Ingerna expleret. Qui, comperta anxietate, quam rex patiebatur pro ea, commotus est super tanto dolore ipsius et ait: 470 "Ut voto tuo potiaris, utendum est tibi novis artibus et tempore tuo in- auditis. Scio tibi cum medicaminibus meis dare figuram Gorlois, ita ut per omnia ipse videaris. Si itaque parueris, faciam te prorsus simulare eum, Ulfin vero Iordanum de Tintagel, familiarem suum. Alia autem specie sumpta, adero tertius, poterisque tuto adire oppidum ad Ingernam atque 475 aditum habere." Paruit ilico rex diligentemque animum adhibuit. Postremo commissa familiaribus suis obsidione, commisit se medicaminibus Merlini et in speciem Gorlois transmutatus est. Mutatus est etiam Ulfin in Iorda- num, Merlinus in Bricaelem, ita ut nemini quod fuerant apparerent. Deinde aggressi sunt viam versus Tintagel et cum crepusculo ad oppidum vene- 480 runt. Indicato ocius ianitori quod consul adveniret, apertae sunt ianuae et intromissi sunt viri. Quid enim aliud accidisset, cum ipse Gorlois repu- taretur adesse? Commansit itaque rex ea nocte cum Ingerna et sese desi- 457 Uror amore: cf. Ovid, Met. 3464: uror amore. 445-466 ipsius — Merlinum taken from FaraVs text, due to loss of a folio in C. In line 455 / have adopted the reading amoris, instead of amore. Liber Octavus 149 derata Venere refecit. Deceperat namque earn falsa specie quam acceperat, deceperat etiam ficticiis sermonibus, quos ornate componebat. Dicebat enim se egressum furtim ab obsesso oppido, ut sibi, tarn dilectae rei atque 48j oppido suo disponeret. Unde ipsa credula nihil quod poscebatur abnega- vit. Concepit quoque eadem nocte ilium celeberrimum 11 Arthurum, qui c 88v postmodum, ut Celebris foret, mira probitate promeruit. . Interea, cum compertum esset per obsidionem regem non adesse, ex- (8.20) ercitus inconsulte agens muros diruere conatur et obsessum comitem ad 490 proelium provocare. Qui etiam inconsulte faciens egressus est cum commili- tonibus suis, arbitrans parva manu tot armatis se posse resistere. Pugnantes ergo hinc et inde inter primos interfectus est Gorlois et socii sui dissipati. Captum est quoque oppidum quod obsederant et opes interpositae non aequa sorte divisae. Nam, ut cuique administrabat fortuna et fortitudo, 495 capaci ungue rapiebat. Peracta tamen huius ausi saevitia, venerunt nuntii ad Ingernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum indicarent. Sed cum regem in specie consulis iuxta earn residere inspexissent, erubescentes admirabantur ipsum, quern in obsidione deseruerant, ita incolumem prae- venisse. Nesciebant enim quae medicamenta Merlinus confecerat. Ad 500 tales ergo rumores arridebat rex atque cum his verbis comitissam amplexaba- tur: "Non equidem interfectus sum sed ut vides, vivo. Doleo tamen oppidi mei destructionem sociorumque meorum caedem: unde nobis timendum est ne superveniat rex et nos in oppido isto intercipiat. Ibo igitur sibi prius in obviam et me pacificabo cum ipso, ne nobis deterius contingat." Egressus j0J itaque petivit exercitum suum et exuta specie Gorlois in Utherpendragon redivit. Cumque omnem eventum didicisset, ob caedem || Gorlois doluit, C891 sed ob Ingernam a maritali toro solutam gavisus est. Reversus itaque ad oppidum Tintagel, cepit Ingernam et voto suo potitus est. Commanserunt deinde pariter non minimo amore ligati progenueruntque filium et filiam. 510 Fuit autem nomen filii Arthurus, nomen vero filiae Anna. Cumque dies et tempora praeterissent, occupavit infirmitas regem (8.21> eumque multis diebus vexavit. Interim vero custodes carceris quo Octa et Cosa, quos supra memoravi, taediosam vitam ducebant, diffugerunt cum eis in Germaniam terroremque per regnum intulerant. Asserebat namque 515 496-497 venerunt — indicarent; cf. 2 Par. 20.2: Veneruntque nuntii et indicaverunt. 505 ne — contingat: cf. Joan. 5.14: ne deterius tibi aliquid contingat. 509 voto potitus: cf. Ovid, Met. 9.313: potiturque . . . voto; 13.251: votisque potitus. 483 specie for species in C. 485 furtim for furtum in C. 491 Qui for Quod in C. 493 primos bis, the first seemingly deleted C. 496 Peracta for Pacta in C. 503 nobis for vobis in C. 506 petivit for petunt in C. 510 amore corr. m, ex lamorei and underscored in red ink, C. 150 Historia Re gum Brittmniae rumor ipsos commovisse Germaniam classemque maximam paravisse in exitium insulae redituri. Quod et factum est. Redierunt enim cum maxima classe sociisque innumerabilibus et partes Albaniae ingressi, civitates atque cives igne accenso afficiunt. Committitur itaque exercitus Britanniae Loth 520 de Lendeseia, ut hostes longius arceret. Erat autem ille consul milesque strenuissimus, sapientia et aetate maturus. Probitate ergo ipsius acclamante, dederat ei rex Annam, filiam suam regnique curam, dum infirmitati sub- iaceret. Hie cum in hostes progressus fuisset, multotiens repulsus est ab eis, ita ut sese infra civitates reciperet; saepius ergo fugabat illos atque 525 dissipabat et nunc ad nemora, nunc ad naves diffugere cogebat; fuitque inter eos dubia proeliorum decertatio, ita ut nesciretur cui proveniret vic- toria. Superbia enim civibus nocebat, quia dedignabantur praeceptis con- C 89V sulis oboedire. Unde debiliores 11 insistentes nequibant imminentes hostes <8.22) triumphare. Vastata itaque fere insula, cum id regi nuntiaretur, ultra 530 quam infirmitas expetebat iratus est iussitque cunctos proceres convenire, ut ipsos de superbia et debilitate sua corriperet. Et cum omnes in prae- sentia inspexisset, convicia cum castigantibus verbis intulit iuravitque quod ipsemet eos in hostes conduceret; praecepit itaque fieri sibi feretrum quo asportaretur, cum gressum alterius modi abnegaret infirmitas. Praecepit 535 etiam cunctos paratos esse ut, cum opportunitas accederet, inimicos aggre- derentur. Nee mora, paratum est feretrum, parati sunt omnes diesque <8.23> opportunus instabat. Interposito itaque rege Verolamium perrexerunt, ubi praedicti Saxones universum populum affligebant. Cumque edocti essent Octa atque Cosa adventum Britonum regemque in feretro advectum, 540 dedignati sunt cum eo proeliari, quia in vehiculo advenerat. Aiebant enim ipsum semimortuum esse nee tantos viros cum huiusmodi homine pugnare decere. Receperunt itaque sese infra urbem et valvas, quasi nihil timerent, dimiserunt apertas. At Uther, cum id sibi relatum fuisset, iussit ocius obsidere civitatem atque moenia undique invadere. Paruerunt ergo cives 545 et urbem obsederunt et moenia invaserunt. Stragem autem Saxonibus dantes, fere dirutis muris, ingressi sunt, nisi Saxones ad ultimum resistere incepissent. Praevalentibus namque civibus, piguerat eos inceptae super- biae; unde se defendere institerunt. Scandentes itaque muros omnimodis telis Britones repe || Uebant. Denique, cum utrimque decertarent, super- 550 venit nox, quae singulos ab armis ad quietem invitat. Quietem desiderabant multi, plures vero consilium quo adversarios perderent. At Saxones, cum inspexissent superbiam suam sibi nocuisse, Britones fere triumphasse, pro- posuerunt cum diluculo egredi inimicosque suos ad campestre proelium provocare. Quod et factum est. Nam ut Titan protulit diem, egressi sunt 554 Nam — diem: cf. Lucan 6.333-334: diem . . . attollit Titan; 571-572: Titan . . . duck . . . diem; Vergil, Aen. 4.118-119: ubi primos crastinus ortus/extulerit Titan. 529 fere)terra fere (del. vti) C. 539 feretro corr. mt ex feretrum C. 541 huiusmodi for huius in C. 544 ergo)undj ergo (del. /»,) C. Liber Octavus 151 dispositis catervis, ut propositum suum exsequerentur. Quod videntes 555 Britones diviserunt milites suos per turmas atque in obviam venientes prius invadere coeperunt. Resistunt Uico Saxones, invadunt Britones et mutuam necem utrobique conficiunt. Postremo, cum multum diei praeterisset, cessit victoria regi Britonum interfectisque Octa et Cosa, terga dederunt Saxones. Cepit inde tanta laetitia regem, ita ut, cum prius sine iuvamine s60 alterius sese erigere nequiret, levi conamine erectus, resedit in feretro, ac si subitam sanitatem recepisset. Solutus etiam in risum, hilari voce in hunc sermonem prorumpebat: "Vocabant me ambrones regem semimortuum, quia infirmitate gravatus in feretro iacebam. Sic equidem eram. Malo tamen semimortuus ipsos superare quam sanus et incolumis superari, se- 565 quenti vita perfuncturus. Praestantius est enim mori cum honore quam cum pudore vivere." Devicti autem Saxones non idcirco a malitia sua (8.24) destiterunt, sed aquilonares provincias ingressi 11 populum incessanter in- C90V festabant. Quos Uther rex, ut proposuerat, affectabat insequi, sed dis- suaserunt principes, quia eum gravior infirmitas post victoriam occupaverat. 57° Unde audaciores insistentes, hostes omnibus modis regnum subdere nitun- tur. Proditioni etiam solitae indulgentes, machinantur, qualiter regem dolo interficiant, et, cum alter aditus defecisset, statuerunt ilium veneno perdere: quod factum est. Nam cum in urbe Verolamii iaceret, direxerunt in paupere cultu legatos, qui statum curiae addiscerent. Qui cum totum 57s esse didicissent, inter cetera compererunt unum, quod proditioni ipsius praeelegerunt. Erat namque prope aulam fons nitidissimae aquae de quo rex solitus erat potare, cum ceteros liquores propter infirmitatem abhor- reret. Fontem itaque aggressi sunt nefandi proditores ipsumque undique infecerunt veneno, ita ut manans aqua corrumperetur. Ut igitur potavit 580 ex ea rex, festinae morti succubuit. Succubuerunt etiam centeni homines post ilium, donee, comperta fraude, cumulum terrae super apposuerunt. Cum autem obitus regis divulgatus fuisset, advenerunt pontifices cum clero regni et tulerunt corpus eius ad coenobium Ambrii et infra Choream Gigan- tum, iuxta Aurelium Ambrosium regio more humaverunt. 585 LIBER NONUS TEXT C ft 1. Defuncto igitur Utherpendragon, convenerunt ex diversis provinces <9-«> proceres Britonum in civitatem Cilcestriae, || Dubricio, Urbis Legionum C<>ir archiepiscopo suggerentes, ut Arthurum, filium eius in regem consecraret. 584-585 et tulerunt—humaverunt: cf. 1 Reg. 2.32: Tuleruntque Asael, et sepelierunt eum in sepulcro patris sui in Bethlehem. 568 aquilonares) acquilonares C. 574 perdere for prodere in C. 152 Historia Re gum Britanniae Angebat enim eos necessitas, quia audito praefati regis obitu, Saxones con- 5 cives suos ex Germania invitaverant et, duce Colgrino, ipsos exterminare nitebantur. Subiugaverant etiam sibi totam partem insulae, quae a flumine Humbri usque ad Katanesium mare extenditur. Dubricius ergo, calami- tatem patriae dolens, associatis sibi episcopis, Arthurum regni diademate insignivit. Erat Arthurus quindecim annorum iuvenis, inauditae virtutis 10 atque largitatis. In quo tantam gratiam innata bonitas praestiterat, ut a cunctis fere populis amaretur. Insignibus itaque regiis initiatus, solitum morem servans, largitati indulsit. Confluebat ad eum tanta multitudo militum, ut ei quod dispensaret deficeret. Sic cui naturalis inest largitio, licet ad tempus indigeat, nullatenus tamen ei continua paupertas nocebit. 15 Arthurus ergo, quia in eo probitas largitionem comitabatur, statuit Saxones inquietare, ut eorum opibus, quae ei famulabatur, ditaret familiam. Com- monebat etiam id rectitudo, cum totius insulae monarchiam debuerat hereditario iure obtinere. Collecta deinde sibi subdita iuventute, Eboracum petivit. Cumque id Colgrino compertum esset, collegit Saxones, Scotos et 20 Pictos, venitque obvius ei cum multitudine maxima iuxta flumen Duglas, ubi, facto congressu, utrorumque exercitus in maiori parte periclitatus fuit. C91V || Victoria tandem potitus Arthurus, Colgrinum fugientem insecutus est ingressumque infra Eboracum obsedit. Audita itaque fratris sui fuga, Baldulfus, cum sex milibus virorum, obsidionem petivit, ut ipsum inclusum 2J liberaret. Erat autem tune ipse, quando frater pugnaverat, exspectans ad- ventum Cheldrici ducis iuxta maritima, qui ex Germania in auxilium ven- turus erat. Cum autem esset spatio decem miliariorum ab urbe, statuit nocturnum iter arripere, ut furtivam irruptionem faceret. Quod edoctus Arthurus iusserat Cadorem, ducem Cornubiae, cum sescentis militibus et 30 tribus milibus peditum eadem nocte illi obviare. Qui, viam qua hostes praeteribant, nactus, inopinum impetum fecit dilaceratisque ac interfectis Saxonibus, fugam facere coegit. Qui ultra modum anxius, quia fratri suo auxilium subvectare nequiret, deliberavit apud se qualiter colloquio ipsius frueretur. Existimabat enim aditum salutis utrorumque consilio 35 machinari posse, si illius praesentiam adire quivisset. Cum igitur alterius modi aditum non haberet, rasit capillos suos et barbam cultumque iocula- toris cum cithara cepit. Deinde infra castra deambulans, modulis quos in lyra componebat, sese citharistam exhibebat. Cumque nulli suspectus esset, accessit ad moenia urbis paulatim, coeptam simultatem faciens. Pos- 40 tremo, cum inclusis compertus esset, tractus est funiculis infra muros et ad 5 ipsos for ipse in C. 15 largitionem for largitiom in C. 21 exercitus) excercitus C 25 pugnaverat) pungnaverat C. 26 Cheldrici (cf. line 44) for Cledrici in C. 29 militibus for milibus in C. 36 modi for huiusmodi in C. Liber Nonus 153 fratrem conductus. Ex tune, viso germano, osculis et amplexibus 11 desidera- tis sese refecit. Denique, cum post multimodas deliberationes in desperati- onem egrediendi incidissent, remeabant iam legati ex Germania, qui, duce Cheldrico, sescentas naves milite forti oneratas in Albaniam conduxerant. Quo audito dissuaserunt consiliarii sui Arthuro obsidionem diutius tenere ne, 45 si tanta multitudo hostium supervenisset, dubium certamen commisissent. Paruit igitur Arthurus domesticorum suorum consilio recepitque sese infra (9.2) urbem Londoniarum. Ibi convocato clero et primatibus totius potestatis suae, quaerit consilium, quid optimum quidve saluberrimum contra paga- norum irruptionem faceret. Communi tandem assensu illato, mittuntur 50 Armoricam nuntii ad regem Hoelum, qui ei calamitatem Britanniae noti- ficarent. Erat autem Hoelus filius sororis Arthuri, ex Buducio, rege Armo- ricorum Britonum generatus. Unde audita inquietatione quae avunculo ingerebatur, iussit navigium suum parari collectisque quindecim milibus armatorum, proximo ventorum flatu in Portu Hamonis applicuit. Excepit 55 ilium Arthurus quo decebat honore, mutuos amplexus saepissime innectens. Emensis postmodum paucis diebus, urbem Kaerlwydcoed petunt, a paga- <9.3) nis, quos supra memoravi, obsessam. Haec autem in Lindeseiensi (pro- vincia) inter duo flumina locata, alio nomine Lindicolinum nuncupatur. Ut autem cum omni multitudine sua eo venerunt, proeliati sunt cum Saxo- 60 nibus, inauditam caedem inferentes. Ceciderunt 11 namque ex illis ea die CQIV sex milia, qui, partim fluminibus submersi, partim telis percussi, vitam amiserunt. Unde ceteri stupefacti, relicta obsidione, fugam fecerunt. Quos Arthurus insequi non cessavit, donee in nemore Calidonis venerunt. Ibi, undique ex fuga confluentes, conati sunt Arthuro resistere. Conserto ita- 6$ que proelio stragem de Britonibus faciunt, sese viriliter defendentes. Usi etenim arborum auxilio tela Britonum vitabant. Quod Arthurus intuens, iussit arbores circa illam partem nemoris incidi et truncos ita in circuitu locari, ut egressus eis abnegaretur. Volebat autem ipsos inclusos tarn diu obsidere, donee fame interirent. Quo facto, iussit turmas suas ambire 70 nemus mansitque tribus diebus ibidem. Cum igitur Saxones quo vesceren- tur indigerent, ne subita morte perirent, petierunt eo pacto egressum, ut, relicto omni auro et argento, cum solis navibus in Germaniam redire sinerentur. Promiserunt quoque se daturos ei tributum obsidesque inde 49-50 quaerit — faceret: cf. Gildas, De Excidio n: initur namque consilium, quid optimum quidve saluberrimum ad repcllendas tarn ferales . . . gentium irruptiones praedasque decerni deberet. 55-56 Excepit — honore: see Hist. 5.618. 63-64 Quos — venerunt: cf. 1 Mach. 16.9: Joannes autem insccutus est eos, donee venit Cedronem. 44 sescentas) secentas C. 58 obsessam for obcessam in C. 59 flumina for fluvia in C. 154 Historia Re gum Britanniae 7$ mansuros. Tune Arthurus, quaesito consilio, petitioni eorum acquievit. Retinuit namque ipsorum opes reddendique vectigalis obsides solumque abscessum largitus est. Tf2. Cumque illi in redeundo domum aequora sulcarent, piguit eos prae- tactae pactionis retortisque velis ambierunt Britanniam et Totonesium litus 80 adiverunt. Nacti deinde tellurem, patriam usque ad Sabrinum mare depopu- lant, colonos letiferis vulneribus afficientes. Inde, arrepto itinere versus pagum Badonis, urbem obsident. 11 Idque cum regi nuntiatum esset, ad- mirans ultra modum ipsorum facinus, iudicium fieri iussit de illorum obsi- dibus brevi mora suspendendis. Praetermissa etiam inquietatione qua Scotos 8j et Pictos opprimere inceperat, obsidionem dispergere festinavit. Maximis vero angustiis cruciatus est, quoniam Hoelum, nepotem suum, gravatum morbo in civitate Alclud deserebat. Postremo, Sumersetensem provinciam ingressus, visa comminus obsidione, in haec verba locutus est: "Quoniam impiissimi atque invisi nominis Saxones fidem mihi dedignati sunt tenere, 90 ego, fidem Deo meo conservans, sanguinem concivium meorum in ipsos hodie vindicare conabor. Armate vos, viri, armate et proditores istos viri- <94) liter invadite, quos procul dubio auxiliante Christo triumphabimus." Haec eo dicente, sanctus Dubricius, Urbis Legionum archiepiscopus, ascenso cuiusdam montis cacumine, in hunc modum celsa voce exclamavit: "Viri 95 Christiana prof essione insigniti, maneat in vobis concivium vestrorum pietas et patriae, qui, proditione paganorum exterminati, vobis sempiternum erunt opprobrium, nisi ipsos defendere institeritis. Pugnate pro patria et mortem, si supervenerit, ultro pro eadem patimini. Ipsa enim victoria est et animae remedium. Quicumque enim pro confratribus suis mortem 100 inierit, vivam hostiam se praestat Deo Christumque insequi non ambigitur, qui pro fratribus suis animam suam dignatus est ponere. Si aliquis igitur vestrum in hoc bello mortem subierit, sit mors ilia sibi omnium delictorum suorum paenitentia et absolutio, dum earn hoc modo recipere non dif- C93V fugerit." 11 Nee mora, beati viri benedictione hilarati, festinavit quisque 105 armare se et praeceptis eius parere. Ipse vero Arthurus, lorica tanto rege condigna, indutus, auream galeam simulacro draconis insculptam capiti adaptavit. Umeris quoque suis clipeum, vocabulo Prydwen, imposuit, in quo imago sanctae Mariae, Dei genitricis, inerat picta, quae ipsum in 101 animam — ponere: see Hist. 5.103. 105-107 lorica — imposuit: cf. Vergil, Aen. 9.364-366: haec rapit atque umeris . '. . aptat. / turn galeam . . . decoram / induit; 12.88-89: circumdat loricam umeris, simul aptat habendo / ensemque clipeumque. . . . 75 consilio) consito consilio C. 77 abscessum for abcessum in C. 87 Sumersetensem for Sumercetensem in C. 97 Pugnate) pungnate C. 105 armare for armari in C. Liber Nonus 155 memoriam ipsius saepissime revocabat. Accinctus etiam Caliburno, gladio optimo, in insula Aval(l)onis fabricato, lancea dexteram suam decorat, no quae Ron nomine vocabatur: haec erat ardua lataque lancea, cladibus apta. If3. Deinde, dispositis catervis, Saxones suo more in cuneos dispositos audacter invasit. Ibi tota die viriliter resistebant, Britones usque proster- nentes. Vergente tandem sole ad occasum, proximum occupant montem, pro castro eum habituri. Multitudine etenim sociorum confisis solus mons uj sufficere videbatur. At, ut posterus sol diem reduxit, ascendit Arthurus cum exercitu suo montis cacumen, sed in ascendendo multos suorum amisit. Saxones namque ex summitate occurrentes facilius ingerebant vulnera, dum ipsos citior cursus in descensu ageret. Britones tandem cacumen maxima vi adepti, dextris hostium dextras (suas) confestim conserunt. Quibus 120 Saxones pectora praetendentes, omni nisu resistere nituntur. Cumque in hunc modum multum diei praeterisset, indignatus est Arturus ipsis ita successisse nee sibi victoriam advenire. || Abstracto ergo Caliburno gladio, C94r nomen sanctae Mariae proclamat et sese cito impetu infra densas hostium acies immisit. Quemcumque attingebat, Deum invocando, solo ictu perime- 125 bat, nee requievit impetum suum facere donee quadringentos septuaginta viros solo Caliburno peremit. Quod videntes Britones, densatis turmis ipsum secuntur, stragem undique facientes. Ceciderunt ilico Colgrinus et Baldul- fus, frater eius et multa milia aliorum. At Celdricus, viso sociorum peri- culo, continuo in fugam cum ceteris versus est. Rex igitur, potitus victoria, 130 (9.5) Cadorem, ducem Cornubiae iussit persequi illos, dum ipse Albaniam petere festinaret. Nuntiatum enim illi fuerat Scotos atque Pictos obsedisse Hoelum in urbe Alclud, in qua ipsum supradixi infirmitate gravatum (remansisse). Quocirca properabat ei in auxilium, ne a barbaris occuparetur. Dux itaque Cornubiae, decem milibus comitatus, fugientes Saxones nondum insequi 135 voluit, immo naves eorum festinanter exigere, ut ipsis ingressum prohiberet. Mox, ut ipsis potitus est, munivit eas militibus optimis, qui introitum ab- negarent paganis, si ad easdem confugerent. Deinde festinat hostes insequi, sectatos sine pietate trucidare, praeceptum Arthuri facturus. Qui modo genuina feritate fulminabant, nunc timido corde fugientes, aliquando oc- 140 culta nemorum, aliquando montes et cavernas montium petebant, ut spatium vivendi haberent. Postremo, cum nihil eis tutamini accessisset, 109-110 Accinctus — fabricato: cf. i Reg. 17.39: Accinctus ergo David gladio; 2 Reg. 20.8: accinctus gladio . . . qui fabricatus. . . . 111 haec — apta: metrical. 116 sol — reduxit: cf. Vergil, Aen. 1.143: solemque reducit. 119 descensu for decensu in C. 120 conserunt for conferunt in C. 134 Quocirca for Quo circo in C. 136 ipsis for ipsius in C. 140 genuina for gemina in C; timido for timodo in C. 156 Hist or ia Re gum Britanniae insulam Tanet lacerato agmine ingrediuntur. Insequitur eos ibidem dux C94V Cornubiae, || solitam caedem inferens nee requievit donee, perempto Chel- 145 drico, cunctos deditioni compulit, receptis obsidibus. {9.6) 1T4- Pace itaque firmata, profectus est Alclud, quam Arturus iam a bar- barica oppressione liberaverat. Deinde duxit exercitum Murefeiam, ubi obsidebantur Scoti et Picti, qui tertio contra regem nepotemque suum dimicati, [ipsos] usque ad eandem provinciam diffugerant. Ingressi autem 150 stagnum Llumonoy, occupaverunt insulas quae infra erant, securum refu- gium quaerentes. Hoc autem stagnum, sexaginta insulas continens, sexa- ginta flumina recipit, nee ex eo nisi unum solum ad mare decurrit. In insulis vero sexaginta rupes ma [| nifestum est esse, totidem aquilarum TEXT CH nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in 155 regno venturum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ad has itaque insulas confugerant praedicti hostes, ut praesidio stagni fruerentur: sed parum illis profuit. Nam Arturus, collecto navigio, flumina circuivit ipsosque per quindecim dies obsidendo tanta afflixit fame, ut ad milia mo- rerentur. Dumque illos in hunc modum opprimeret, Gillamurius, rex 160 Hiberniae, cum maxima barbarorum classe supervenit, ut ipsis oppressis auxilium subvectaret. Praetermissa itaque obsidione coepit Arturus arma vertere in Hibernienses, quos sine pietate laceratos coegit domum refre- tare. Potitus ilico victoria vacavit iterum delere gentem Scotorum atque C9jr Pictorum, incommutabili saevitiae indulgens. || Cumque nulli prout reperie- 165 batur parceret, convenerunt omnes episcopi miserandae patriae, cum omni clero sibi subdito, reliquias sanctorum et ecclesiastica sacra nudis pedibus ferentes, misericordiam regis pro salute populi imploraturi. Mox, ut prae- sentiam ipsius habuerunt, flexis genibus deprecati sunt ut pietatem super contrita gente haberet. Satis etenim periculi intulerat nee erat opus per- 170 paucos, qui remanserant usque ad unum delere. Sineret illos portiunculam habere patriae, perpetuae servitutis iugum ultro gestaturos. Cumque regem in hunc modum rogavissent, commovit eum pietas in lacrimas sanctorumque 166 nudis pedibus: cf. 1 Reg. 15.30: nudis pedibus. 168 flexis genibus: see Hist. 6.102. 144 caedem for sedem in C. 149 diffugerant tampered and corr. mt ex diffugaverant C. 150 stagnum for insulas in C. 153 rupes: with f. 42 r a new hand begins in H, with a text almost identical with C. C and H will appear together beginning with this page. 154 continentes)sustentantes H; prodigium corr. mi ex prodium C. 156 fruerentur) fer- verenmr H. 160 barbarorum) barbarorum copia H. 162 laceratos)laceros H. 162-163 refretare)reverti H. 163 ilico)igitur H; vacavit)vocavit H; iterum) igitur H; atque) et C. t66 nudis corr. mt ex nudibus C. 166-167 pedibus ferentes) ferentes pedibus H. 167 populi) populi sui H. 168 ipsius) illius H. 169 etemm)enim C. 169-170 perpaucos)per paucos H. 171 habere patriae)patriae habere H. Liber Nonus 157 virorum petitioni acquiescens, veniam donavit. His itaque gestis explorat (9.7) Hoelus situm praedicti stagni admiraturque tot flumina, tot insulas, tot rupes, tot nidos aquilarum numero adesse. Cumque id in mirum contulis- 175 set, accessit Arturus dixitque 111! aliud stagnum magis esse mirandum in eadem provincia. Erat quippe haud longe illinc, latitudinem habens viginti pedum eademque mensura longitudinem, cum quinque pedum altitudine. In quadrum vero, sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera piscium infra quatuor angulos procreabat nee in aliqua partium pisces 180 alterius partis reperiebantur. Adiecit etiam aliud stagnum in partibus Gwalliarum, prope Sabrinam esse, quod pagenses Llynlligan appellant. Quod cum in ipsum mare fluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendo- que fluctus nullatenus repletur, ut riparum marginem operiat. At, dum mare decrescit, eructat ad instar montis absorptas aquas, quibus demum || 185 C 95V ripas tegit et aspergit. Interim, si gens totius regionis illius facie versa prope astaret, recepta infra vestes undarum aspergine, vel vix vel num- quam elabi valeret quin a stagno voraretur: tergo autem verso non est irroratio timenda, etiam si in ripis astaret. %. Data igitur venia Scotorum populo, petivit rex Eboracum, instantis 190 (9.8) natalis Domini festum celebraturus. Cumque urbem ingrederetur, visa sacrarum ecclesiarum desolatione, condoluit. Expulso namque beato Samp- sone archiepiscopo ceterisque sanctae religionis viris, templa semiusta ab officio Dei cessabant: tanta etenim paganorum insania praevaluerat. Exin convocato clero et populo, Piramum, capellanum suum, metropolitanae 195 sedi destinavit. Ecclesias usque ad solum destructas renovat atque religiosis coetibus virorum ac mulierum exornat. Proceres autem inquietatione Saxo- num || expulsos patriis honoribus restituit. Erant ibi tres fratres regali pro- (9.9) H 42V sapia orti, Loth videlicet atque Urianus necnon et Auguselus qui, antequam Saxones praevaluissent, principatum illarum partium habuerant. Hos 200 igitur, ut ceteros paterno iure donare volens, reddidit Auguselo regiam potestatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Murefensium insignivit. Loth autem, qui tempore Aurelii Ambrosii sororem ipsius dux- 173 His — gestis: cf. 1 Mach. J.II: His itaque gestis. 185 ad — aquas: cf. Josue 3.16: . . . aquae . . . ad instar montis intumescentes. 196 usque — solum: cf. Lev. 19.9, 23.22: usque ad solum. 198 Erant—fratres: cf. 1 Reg. 2.18: Erant autem ibi tres filii. 176 esse om C. 178 cum om H. 179 sive (1)] sine H; sive (2)] sine C. 180 infra om. C; pisces)pices C. 181 stagnum)stangnum C. 182 Gwalliarum)Gualiarum H; Llynlligan)Linligwan H. 184 marginem)maginem C. 185 absorptas)absortas C; ob- sortas H. 186 regionis) patriae H; illius om H. 187 aspergine tampered mi H. 188 elabi)alabi H; valeret)valerent C; verso)averso C. 190 igitur om H. 191 celebraturus corr m, ex celebratus H; ingrederetur) intrasset H. 192-193 Sampsone)Samsone H. 195 suum corr. vti ex sumum C. 196 sedi corr. per ras. ex sedis C. 197 inquietatione)inquietudine H. 201 reddidit) reddit C. 158 Historia Re gum Britanniae erat, ex qua Gwaluanum et Modredum genuerat, ad consulatum Lodone- 205 siae ceterarumque comprovinciarum, quae ei pertinebant, reduxit. Denique cum || totius patriae statum in pristinam dignitatem reduxisset, duxit ux- orem Gwenheinaram, ex nobili Romanorum genere editam, quae in thalamo Cadoris, ducis Cornubiae, educata, totius insulae mulieres pulchritudine superabat. no (9.10) fl6. Adveniente deinde aestate sequenti, paravit classem suam adivitque Hiberniae insulam, quam sibi subdere desiderabat. Applicanti autem sibi, praedictus rex Gillamwrius cum innumerabili gente obvius venit, contra ilium dimicaturus. Cumque proelium incepisset, confestim gens eius, nuda et inermis, misere lacerata confugit quo ei locus refugii patebat. Nee 215 mora, captus est etiam Gillamwrius et deditioni coactus. Unde ceteri principes patriae stupefacti, exemplo regis deditionem fecerunt. Subiugatis itaque totius Hiberniae partibus, classem suam direxit in Islandiam eamque debellato populo subiugavit. Exinde divulgato per ceteras insulas rumore quod ei nulla provincia resistere poterat, Dodlanius, rex Gothlandiae et 220 Gunuasius, rex Orcadum, ultro venere promissoque vectigali subiectionem fecerunt. ^7. Emensa deinde hieme, reversus est in Britanniam statumque regni in (9.11) firmam pacem renovans, moram duodecim annis ibidem fecit. Tune in- vitatis quibusque probissimis ex longe positis regnis, coepit familiam suam 225 augmentare tantamque facetiam in domo sua habere, ita ut aemulationem longe manentibus populis ingereret. Unde nobilissimus quisque incitatus C96V nihili pendebat se, nisi sese sive in induendo || sive in arma ferendo, ad modum militum Arturi haberet. Denique, fama largitatis atque probitatis illius per extremos mundi cardines divulgata, reges transmarinorum reg- 230 norum nimius invadebat timor, ne inquietatione eius oppressi, nationes sibi subditas amitterent. Mordacibus ergo curis anxiati, urbes atque urbium turres renovabant, oppida in congruis locis aedificabant, ut si impetus Arturum in illos duceret, refugium, si opus esset, haberent. Cumque id 204 Gwaluanum)Walguanum H; Modredum)Modrenum H. 205 ceterarumque: rumque in ras. mt H; comprovincianim)provinciarum (prov in ras. mi) H. 207 Gwenheinaram) Guenuuaram H; Romanorum genere) genere Romanorum H. 208 Cor- nubiae om H. 210 aestate sequenti)sequenti aestate H. 211 autem)ergo H. 212 Gillamwrius)Gillamurius (also for line 215) H. 214 misere)mire H. 215 et om H. 216 patriae om C. 217 Hiberniae)Hyberniae C. 218 Exinde)Exin H; insulas)provincias C. 219 Dodlanius) Doldavius H; Gothlandiae) Godlandiae H. 224 quibusque probissimis)promtissimis quibusque H. 225 facetiam)fascesciam C. 226 incitatus corr. per ras. et mi ex invitatus C. 227 in arma) arma C. 228 largitatis)probitatis H; atque)ac C; probitatis)largitatis H. 230 inquietatione corr. nit ex inequietatione H\ eius)ipsius H. Liber Nonus 159 Arturo notificatum esset, extollens se quia cunctis timori erat, totam Europam sibi subdere afFectabat. Paratis deinde navigiis, Norwegiam prius 135 adivit, ut illius diademate Loth, sororium suum, insigniret. Erat autem Loth nepos Sichelini, regis Norwegiencium, qui ea tempestate defunctus regnum suum eidem destinaverat. At Norwegienses, dedignati ilium reci- pere, erexerant iam quendam Riculfum in regiam potestatem munitisque urbibus Arturo se posse resistere existimabant. Erat autem tune Gwalua- 240 nus, filius praedicti Loth, duodecim annorum iuvenis, 11 obsequio Sulpicii H w papae ab avunculo traditus, a quo arma recepit. Ut igitur Arturus, sicut dicere inceperam, in Norwegensi litore applicuit, obviavit ei rex Riculfus cum universo patriae populo proeliumque commisit. Et cum multum cru- oris in utraque parte diffusum esset, praevaluerunt tandem Britones fac- 245 toque impetu Riculfum cum multis aliis peremerunt. Victoria igitur potiti, civitates accumulata 11 flamma invaserunt dispersisque pagensibus C97 saevitiae indulgere non cessaverunt, donee totam Norwegiam necnon et Daciam dominio Arturi submiserunt. Quibus subactis, cum Loth in regem Norwegiae promovisset, navigavit Arturus ad Gallias, factisque turmis 250 patriam undique vastare incepit. Erat tune Gallia provincia Romae Frol- loni tribuno commissa, qui earn sub Leone imperatore regebat. Qui, cum adventum Arturi comperisset, collegit omnem armatum militem qui potes- tati suae parebat et cum Arturo proeliatus est, sed minime resistere quivit. Nam Arturum iuventus omnium insularum quas subiugaverat comitabatur, 255 unde tantum perhibebatur habere exercitum, quantus erat difficilis ab ullo posse superari. Famulabatur quoque ei melior pars Gallicanae militiae quam sua largitate sibi obnoxiam fecerat. Frollo igitur, cum sese in deteri- orem partem proelii incidere vidisset, relicto confestim campo, Parisius cum paucis diff ugit. Ibi, resociato dilapso populo, munivit urbem iterumque 260 affectavit cum Arturo dimicare. At, dum exercitum suum vicinorum auxilio roborare intenderet, venit ex improviso Arturus et ipsum infra civitatem obsedit. Emenso deinde mense, cum Frollo gentem suam fame perire doluisset, mandavit Arturo, ut ipsi soli duellum inissent et cui victoria proveniret alterius regnum obtineret. Erat enim ipse magnae staturae et 265 258 sibi—fecerat: cf. Sallust, B.C. 14.6: dum illos obnoxios fidosquc sibi faceret. 234 cunctis)in cunctis H. 235 affectabat)affectat H; Norwegiam)Norguegiam H. 237 Nor- wegencium)Norguegensium H; qui corr. mt ex que H. 238 Norwegienses)Norguegenses H; dedignati)indignati H. 240 autem om H; Gwaluanus)Walguainus H. 243 Norwegensi)Norguegensi H\ applicuit corr. mt ex aplicuit H. 245 tandem Britones) Britones tandem H. 246 aliis om H. 248 Norwegiam) Norguegiam H. 249 regem corr. m, ex rege H. 250 Norwegiae)Norguegiae H. 251 Gallia)Gallie (e «. m,) H. 231-252 Frolloni)Flol- loni H. 254 quivit)quievit H. 255 iuventus tampered m, H. 257 posse om H. 258 quam corr. mt ex qua H; Frollo)Flollo H. 259 partem after proelii H. 262 et ipsum) ipsumque H. 263 Emenso) Emerso H; Frollo) Flollo H. 265 magnae after fortitudinis (266) H. 160 Historia Regum Britanniae audaciae et fortitudinis, quibus ultra modum confisus ista mandaverat, ut hoc modo aditum salutis haberet. Quod cum Arturo nuntiatum fuisset, C97V placuit ei vehementer affectus 11 Frollonis renuntiavitque sese paratum fore praedictam conventionem tenere. 27° 1J8. Dato igitur in amba parte foedere, conveniunt uterque in insulam, quae erat extra civitatem, populo spectante quid de eis futurum erat. Ambo erant decenter armati, super equos etiam mirae velocitatis residentes, nee erat facile dinoscere cui triumphus proveniret. Ut itaque erectis lanceis in adversis partibus steterunt, confestim subdentes equis calcaria sese maxi- 275 mis ictibus percusserunt. At Arturus gestans cautius lanceam, Frollonem in summitate pectoris infixit eiusque telo vitato, quantum vigor sinebat, ilium in terram prostravit evaginatoque ense festinabat eum ferire, cum Frollo velocius erectus, praetensa lancea occurrit illatoque infra pectus equi Arturi letifero vulnere, utrumque concidere coegit. Britones, ut regem 280 suum prostratum viderunt, timentes eum peremptum esse, vix potuerunt retineri quin foedere rupto in Gallos unanimiter irruerent. At dum metam pacis iam egredi meditarentur, erectus est ocius Arturus praetensoque clipeo imminentem sibi Frollonem cito cursu petivit. Instantes ergo comminus, H 43V mutuos ictus ingeminant, alter neci alterius insistens. Denique 11 Frollo, 185 invento aditu, percussit Arturum in frontem et nisi collisione cassidis mucronem hebetasset, mortiferum vulnus forsitan induxisset. Manante itaque sanguine, cum Arturus loricam et clipeum rubere vidisset, ardentiori C98r ira succensus est atque erecto totis viribus Caliburno, impressit || eum per galeam in caput Frollonis, quod in duas partes dissecuit. Quo vulnere 290 cecidit Frollo, tellurem calcaneis pulsans et spiritum in auras emisit. Cum- que id per exercitum divulgatum fuisset, concurrerunt cives apertisque valvis civitatem Arturo tradiderunt. Qui deinde victoria potitus, divisit exercitum suum in duo et unam partem Hoelo duci commisit praecepitque illi ut ad expugnandum Guitardum, Pictavensium ducem, iret; ipse vero 271 populo spectante: cf. Jud. 9.39: spectante . . . populo. 281 foedere rupto: cf. 2 Par. 16.3: rupto foedere. 288 ira succensus: cf. Silius, Punica 1.169: succensi ira. 290 tellurem — emisit: cf. Vergil, Aen. 10.730-731: sternitur infelix Acron et calcibus atram / tundit humum exspirans; spiritum — emisit: cf. Psalm. 103.30: Emittes spiritum tuum; in auras: cf. Statius, Theb. 7.292; Vergil, Aen. 4-176, 9.52 and 11.617: in auras. 268 affectus corr. mt ex afflectus H; Frollonis)Flollonis H. 270 in ss m, H; uterque)utrique C. 271 spectante) expectante H. 272 etiam om C. 273 facile) promptum H. 274 adversis)diversis C. 275 Arturus gestans) Arcurus gestando C; Frollonem)Flollonem H. 277 evaginatoque) evaginato quoque H; Frollo) Flollo H. 280 suum om H. 282 meditarentur)meditabantur C. 283 sibi om H; Frollonem)Flollonem H. 284 ictus ingeminant)ingeminant ictus H; neci corr. per ras. ex nesci C; Frollo) Flollo H. 287 itaque) igitur H. 289 in)infra C; Frollonis)Flollonis H. 290 Frollo)Flollo H. 291 apertisque corr. m, ex aptisque H. 294 ad om H; expugnandum)pungnandum C. Liber Nonus 161 cum reliqua parte ceteras provincias sibi rebelles subiugare vacavit. Mox 295 Hoelus Acquitanniam ingressus, urbes patriae invasit Guitardumque pluri- bus proeliis anxiatum deditioni coegit. Gvasconiam quoque ferro et flamma depopulans, principes eiusdem subiugavit. Emensis igitur novem annis, cum totius Galliae partes potestati suae submisisset, venit iterum Arturus Parisius tenuitque ibidem curiam, ubi, convocato clero et populo, statum 300 regni pace et lege confirmavit. Tune largitus est Beduero, pincernae suo, Neustriam, quae nunc Normannia dicitur; Kaio dapifero Andegavensium provinciam; plures quoque alias provincias nobilibus viris, qui in obsequio eius fuerant est largitus. Deinde, pacificatis quibusque civitatibus et populis, incipiente vere in Britanniam reversus est. 305 flo. Cum igitur sollemnitas Pentecostes advenire inciperet, post tantum (9.12) triumphum maxima laetitia fluctuans, Arthurus affectavit curiam ilico tenere regnique diadema capiti suo imponere, reges etiam et duces sibi subditos ad ipsam festivitatem convocare, ut et illam venerabiliter celebraret et inter proceres suos firmissimam || pacem renovaret. Indicato autem familiaribus 310 C 98V suis quod affectaverat, consilium cepit ut in Urbe Legionum suum ex- sequeretur propositum. In Gladmorgantia etenim, super Oscam fluvium, non longe a Sabrino mari, amoeno situ locata, prae ceteris civitatibus divitiarum copiis abundans, tantae sollemnitati apta erat. Ex una namque parte prae- dictum nobile flumen iuxta earn fluebat, per quod transmarini reges et prin- 315 cipes qui venturi erant, navigio advehi poterant. Ex alia vero parte pratis atque nemoribus vallata, regalibus praepollebat palatiis, ita ut aureis tecto- rum fastigiis Romam imitaretur. Duabus autem eminebat ecclesiis, quarum una in honore Iulii martyris erecta, virgineo Deo dicatarum puellarum choro perpulchre ornabatur; alia vero in beati Aaron, eiusdem socii, honore 320 fundata, canonicorum conventu subnixa, tertiam metropolitanam sedem Britanniae habebat. Praeterea gymnasium ducentorum philosophorum habebat, qui astronomia atque ceteris artibus eruditi, cursus stellarum diligenter observabant et prodigia eo tempore ventura regi Arturo veris 295 rebelles om H\ vacavit) vacaret C. 296 Acquitanniam) Equkaniam H; Guitardumque) Gwitardumque C. 297 Gvasconiam quoque) Gasconiamque H; flamma corr. m, ex flama C. 298 igitur) deinde H. 301 Beduero) Peduero H; pincernae) piscernae C. 302 Neustriam) Estrusiam H; Normannia)Normia C; Kaio)Kaioque H; Andegavensium) Andegave- vensium H. 303 provinciam) provincium C; provincias) civitates H; nobilibus) nobili- oribus H. 304 est largitus om H. 306 sollemnitas) sollempnitas CH. 307 Arthurus) Arturus H. 308 etiam om C. 311 quod tampered m, H\ cepit corr. nu into praecepit H. 312 Gladmorgantia) Glamarganna H; fluvium reinked and tampered mt H. 314 sollem- nitati )sollempnitati CH. 315 nobile flumen) namque (del. mi) flumen nobile H. 319 Deo om C; puellarum om C. 320 vero)quidem H; honore)nomine H. 321 conventu) conventui C. 322-323 Praeterea — habebat) Erant etiam ibi (« mi) H. 324 eo om H. 162 Historia Re gum Britanniae 325 argumentis praedicebant. Tot igitur delicianim copiis praeclara, festivitati praedictae disponitur. Missis deinde in diversa regna legatis, invitantur tarn ex Galliis quam ex collateralibus insulis Oceani, qui ad curiam venire 335-336 languore — sanaret: cf. Matth. 4.23: et sanans omnem languorem. 325-326 festivitati praedictae)praedictae festivitati H. 329-336 Venerunt autem — sanaret om H. 332 metropolitanarum for metropolitarum in C. 333 ex)et ex C. 334 primas for primae in C. 335 languore)langore C. 336 Morut)Morvid H. 337 Maurud)Maurpn H; Wigornensis)Guigornensis H; Anaraud) Anaraut H; Salesberiensis) Saleberiensis C; Archal) Archgal H. 338 Kaerguiensis)Cargueirensis H; Warvic)Warwic H; Leicestria)Legccestria H. 338- 339 Kursalem ex Kaicestria) Cursalem ex Caicestria bis H; once deleted mt. 339 Kyn- varch)Kinmare H; Galluc)Gualauc H; Roffensis)Salesberiensis H; Urbgennius) Urb- gensis C. 340 Dorocestrensis) Dorecestrensis H; Doso Ridochensis om C; id est om C; Oxenef ordiae )Orenef ordiae C. 341 praedictos om H. 341-342 Donaut — Pabo)Donavit mappapo H; map)mab C. 342 Keneus) Cheneus H; map) ab C; Coel)Coil H; map(3)] ab C; mab H; Eridut)Eridur H; Grufut)Grifud H; map(4>] mab C; Negoid)Nogoid H. 343 Reigyn)Regiu H; map)ab C; ClauODaut H; map)mab C; Cleduit)Cledauc H; Kyngar)Kincar H\ map)mab CH. 343-344 Kynnarch) Kinmare H. 344 map Goit)masgoit CH; Glofaut) Clofaut H; map (2)] mab C; Neton)Ueton H; Kynvelin)Kinbelin H: map(3)] mab C; mamp H. 345 True- nat)Trunat H; Cadchelcus)Cathleus H; map)mab C; Cadell) Cadell' C; Tatel H; Kinllith) Kinlith H; map)vab C. 347 Gillamwrius) Gillamuri, corr. m$ into Gillamurius H; Maluasius) Masuasius H; Dol- dauius) Dolauius H. 347-348 Gothlandie)Godlandiae H. 348 Norwegiae)Norguegiae H; Achillus) Aschillus H. Liber Nonus 163 Dacorum. Ex transmarinis quoque partibus Holdinus, dux Rutenorum; Leodegarius, consul Holondiae; Bedwerus pincerna, dux Normanniae; 350 Borellus Cenomanensis; Kaius dapifer, dux Andegavensium; || Gwidardus C99V Pictavensis; duodecim quoque pares Galliarum, quos Gerinus Carnotensis conducebat; Hoelus, dux Armoricanorum Britonum, cum proceribus sibi subditis, qui tanto apparatu ornamentorum, mularum et equorum incede- bant, quantum difficile est describere. Praeter hos non remansit princeps 355 alicuius pretii citra Hispaniam, quin ad istud edictum veniret. Nee mirum: largitas namque Arthuri per totum mundum divulgata cunctos in amorem ipsius allexerat. fin. Omnibus denique in urbe congregates, sollemnitate instante, archi- {9.13) praesules ad palatium ducuntur, ut regem diademate regali coronent. Dubri- 360 cius ergo, quia in sua diocesi curia tenebatur, paratus ad celebrandum ob- sequium, huius rei curam suscepit. Rege tandem insignito, ad templum metropolitanae sedis ornate conducitur. A dextro enim et a laevo latere duo archipontifices ipsum tenebant. Quatuor autem reges, Albaniae videli- cet atque Cornubiae, Demetiae et Venedotiae, quorum ius id fuerat, qua- 365 tuor aureos gladios ferentes, ante ilium praeibant. Conventus quoque vel concentus multimodorum ordinatorum miris modulationibus praecinebat. Ex alia autem parte reginam suis insignibus laureatam archipraesules atque pontifices ad templum dicatarum puellarum conducebant. Quatuor quo- que praedictorum regum reginae, quatuor albas columbas more debito 370 praeferebant. Mulieres autem quae aderant, illam cum maximo gaudio sequebantur. Postremo, peracta processione, tot organa, tot cantusHin Cioor utrisque fiunt templis, ita ut prae nimia dulcedine milites qui aderant ne- scirent quod templum prius peterent. Catervatim ergo nunc ad hoc, nunc ad illud ruebant: nee, si totus dies celebrationi vacaret, taedium aliquod 375 ipsis generaret. Divinis tandem obsequiis in utroque celebratis, rex et regina diademata sua deponunt assumptisque levioribus ornamentis, ipse ad pala- tium suum cum viris, || ipsa ad aliud cum mulieribus epulatum incedunt. H44V Antiquam namque consuetudinem Troiae servantes, Britones consueverant 359 sollemnitate instante: cf. 1 Mach. 12.31: die solemni . . . instante. 349 dux)rex C; Rutenorum) Rutinorum H. 350 Holondiae)Holoniae H; Bedwerus)Beduerus H; pincerna)piscerna C. 351 Cenomanensis)Cenomannensis (C reinked m,) H; Gwidardus)Guitardus H. 352 duo- decim)Duo duodecim (del. mt) C; Carnotensis)Karnotensis H. 354 apparatu: pp reinked mt H. 355 describere: scribere reinked mt H. 357 Arthuri)Arturi H; cunctos)cum C. 358 allexerat)illexerat H. 359 sollemnitate)sollempnitate CH. 361 quia)quoniam H. 363 ornate om C; corr. mt into ordinate H. 366 illum)ipsum H; praeibant)ibant C; vel om H. 367 concentus om H; ordinatorum) or- ganorum C; praecinebat)praecinebant C. 370 debito om H. 371 autem)omnes C. 374 templum) templorum H. 375 vacaret)esset H. 377-378 palatium suum)suum palatium H. 164 Historia Re gum Britanniae 380 mares cum maribus, mulieres cum mulieribus festos dies separatim cele- brare. Collocatis postmodum cunctis, ut dignitas singulorum expetebat, Kaius dapifer, herminio ornatus, mille vero nobilibus comitatus, qui omnes herminio erant induti, fercula cum ipso ministrabant. Ex alia vero parte Beduerum pincernam totidem atnicti vario secuntur, qui in scyphis diver- 385 sorum generum multimoda pocula cum ipso distribuebant. In palatio quoque reginae innumerabiles ministri, diversis ornamentis induti, obse- quium suum praestabant, morem suum exercentes. Quern si omnino de- scribere pergerem, nimiam prolixitatem historiae generarem. Ad tantum etenim statum dignitatis Britannia tune reducta erat, quod copia divitiarum, 390 luxu ornamentorum, facetia incolarum, cetera regna excellebat. Quicum- que enim famosus probitate miles in eadem erat, unius coloris armis atque vestibus utebatur. Facetae etiam mulieres, consimilia vestimenta habentes, nullius amorem habere dignabantur, nisi tertio in militia probatus esset. Cioov Efficiebantur ergo castae et meliores et milites pro amore || illarum pro- 395 (9.14) biores. Refecti tandem epulis, diversi diversos ludos composituri, campos extra civitatem adeunt. Mox milites simulacrum proelii ciendo, equestrem ludum componunt; mulieres in edito murorum aspicientes, in furiales amoris flammas more ioci irritant. Alii cum caestibus, alii cum hastis, alii ponderosorum lapidum iactu, alii cum scaccis, alii cum aleis ceterorumque 400 iocorum diversitate contendentes, quod diei restabat, postposita lite prae- tereunt. Quicumque ergo victoriam sui ludi adeptus erat, ab Arturo largis muneribus ditabatur. Consumptis autem primis in hunc modum tribus diebus, instante quarta, vocantur cuncti qui ei propter honores obsequium praestabant et singuli singulis possessionibus, civitatibus videlicet atque 405 castellis, archiepiscopatibus, episcopatibus, abbatiis ceterisque honoribus <9.i5> donantur. Beatus igitur Dubricius, in eremiticam vitam anhelans, sese ab archiepiscopali sede deposuit. In cuius loco sacratur David, avunculus regis, cuius vita exemplum totius bonitatis erat his quos doctrina imbuebat. In loco vero sancti Sampsonis, Dolensis archipraesulis, destinatur Thelaius, 396 simulacrum — ciendo: cf. Vergil, Aen. 5.585: pugnaeque cient simulacra; also 5.674. 380 festos)festivos H. 380-381 separatim celebrare om C. 382 vero nobilibus)nobilibus vero C. 383 erant om H. 384 pincernam) picernam C; scyphis) ciphis CH. 385 multimoda om C. 387 suum exercentes)non jxercentes H; exercentes corr. m, ex exercebantes C. 389 etenim) enim C. 390 luxu)luxuria H; facetia incolarum om C. 391 enim)vero H. 391-392 armis atque vesti- bus) vestibus atque armis H. 392 vestimenta) indumenta H. 394 castae)et castae H; meliores)mulieres H. 396 ciendo)sciendo C; equestrem)equestrum H. 398 amoris)amores H; flammas)famas ( corr. mi ex fames) H; more om H; caestibus for peltibus in C; celtibus H; hastis)hasta H. 399 scaccis)saxis H. 401 vic- toriam— sui) ludi sui victoriam H. 402-403 tribus diebus) diebus tribus H, 406 eremiticam) heremeticam H; anhelans) hanelans C; anehlans H; sese)se H; ab om H. 409 Sampsonis)Samsonis H\ Dolensis)Dalensis H; Thelaius)Thebaus H. Liber Nonus 165 illustris presbyter Landaviae, annitente Hoelo, rege Armoricanorum Bri- 410 tonum, cui vita et boni mores virum commendaverant. Episcopatus quoque Cilcestriae Maugannio et Gwintoniae Duviano decernitur. Decernitur quoque pontificalis infula Alclud Eledenio. fli2. Dum haec inter eos distribueret, ecce duodecim viri, maturae aetatis, reverendi vultus, ramos olivae in signum Iegationis in dextris ferentes, 415 moderatis || passibus ingrediuntur et, salutato rege, litteras ei ex parte Lucii Cioir Hiberi in haec verba obtulerunt: "Lucius, rei publicae Romanae procurator, Arturo regi Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super tuae tyrannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae intulisti recolligens, indignor quod, extra te egressus, earn cognoscere 420 diffugias 11 nee animadvertere f estines quid sit iniustis actibus senatum off en- H 4jr disse, cui totum orbem famulatum debere non ignoras. Etenim tributum Britanniae, quod tibi senatus reddere praeceperat, quia Gaius Iulius cete- rique Romanae dignitatis viri illud multis temporibus habuerunt, neglecto tanti ordinis imperio, detinere praesumpsisti. Eripuisti quoque illi Gal- 425 Ham, eripuisti Allobrogum provinciam, eripuisti omnes Oceani insulas, quarum reges, dum Romana potestas in illis partibus praevaluit, vectigal veteribus meis reddiderunt. Quia ergo de tantis iniuriarum tuarum cumulis senatus rectitudinem petere decrevit, mediantem Augustum proximi anni terminum praefigens, Romam te venire iubeo, ut, dominis tuis satisfaciens, 430 sententiae quam eorum dictaverit iustitia, acquiescas. Sin autem, ego ipse Britanniae partes adibo et quicquid vesania tua rei publicae eripuit, eidem mediantibus gladiis restituere conabor." Quae ut in praesentia regum et consulum recitata fuerunt, secessit Arturus cum eis in giganteam turrim, quae in introitu erat, tractaturus quae contra talia mandata disponi deberent. 435 At, dum gradus ascendere incepisset, Cador, dux Cornubiae, ut erat laeti animi, in hunc sermonem cum risu coram rege solutus est: "Hucusque timore 11 territus fueram, ne Britones, longa pace quietos, otium quod ducunt ignavos faceret famamque militiae qua ceteris gentibus clariores censen- tur, in eis omnino deleret. Quippe, ubi usus armorum videtur abesse, aleae 440 autem et mulierum inflammationes ceteraque oblectamenta adesse, dubitan- 412 Maugannio)Mauganio H; et om H; Gwintoniae)Wintoniae H. 413 infula)insula H; Alclud)Alehlud H. 414 duodecim)XXII H. 415 Iegationis) legationum C; in om C. 417 Hiberi) Hiberii H; Romanae om H. 420 indignor corr. m, ex indignior H. 421 fes- tines) festinas H. 423 reddere om H. 425 illi om H. 426 Allobrogum)Allobrum H; omnes om H; Oce- ani) Doceani H. 430 praefigens) praefingens C; te)tibi C 431 dictaverit) dictavit H; iustitia) sententia H. 432 Britanniae partes) te in partes tuas H. 434 recitata) recitatum H. 435 quae in introitu erat om C; tractaturus) intus tractatus C; disponi) respondi H. 436 At) Ac H. 438 timore) in timore H\ territus om H. 439 qua) quae C. 440 armorum) armatorum C; aleae) alfarum H. 441 autem) vero H. 166 Historia Regum Britanniae dum non est ne id quod erat virtutis, quod honoris, quod audaciae, quod famae, ignavia commaculet. Fere namque transacti sunt quinque anni ex quo praedictis deliciis dediti, exercitio Martis caruimus. Deus igitur, ne 445 nos debellaret segnities, Romanos in hunc affectum induxit, ut in pristinum statum nostram probitatem reducerent." Haec et his similia illo cum ceteris dicente, venerunt tandem ad sedilia, ubi collocatis singulis Arturus in hunc modum illos affatus est. <9.i6> fl13. "Consocii," inquit, "prosperitatis et adversitatis, quorum probitates 45° hactenus et in dandis consiliis et in militiis agendis expertus sum, adhibete nunc unanimiter sensus vestros et sapienter praevidete quae super talibus mandatis nobis agenda esse noveritis. Quicquid enim a sapiente diligenter praevidetur, cum ad actum accedit, facilius toleratur. Facilius ergo in- quietationem Lucii tolerare poterimus, si communi studio praemeditati 455 fuerimus quibus modis earn debilitare institerimus. Quam non multum nobis timendam esse existimo, cum irrationabili causa exigat tributum quod ex Britannia habere desiderat. Dicit enim ipsum sibi dari debere, quia Iulio Caesari ceterisque successoribus suis redditum fuerit, qui, discidio veterum nostrorum invitati, cum armata manu applicuerunt atque patriam 460 Cio2r domesticis || motibus vacillantem suae potestati vi et violentia submiserunt. Quia igitur earn hoc modo adepti fuerunt, vectigal iniuste ex ilia ceperunt. H45V Nihil enim || quod vi et violentia acquiritur iuste ab ullo possidetur. Qui ergo violentiam intulit irrationabilem causam praetendit, qua nos iure sibi tributaries esse arbitrator. Quoniam autem id quod iniustum est a nobis 465 praesumpsit exigere, consimili ratione petamus ab illo tributum Romae et, qui fortior supervenerit, ferat quod habere exoptavit. Nam si, quia Iulius Caesar ceterique Romani reges Britanniam olim subiugaverunt, vectigal nunc debere sibi ex ilia reddi decernit, similiter ego censeo quod Roma mihi tributum dare debet, quia antecessores mei earn antiquitus obtinuerunt. 470 Belinus etenim, serenissimus ille rex Britonum, auxilio fratris sui usus, Brennii videlicet, ducis Allobrogum, suspensis in medio f oro viginti quatuor nobilibus Romanis, urbem ceperunt captamque multis temporibus pos- 450-451 adhibete — sensus: cf. Ovid, Met. 15.238; Vergil, Aen. 11.315: animos adhibete. ne 442 )ne (del. and ssm,) H. 445 debellaret)liberaret H; segnities )segnitia (con. m,) H; induxit) deduxit C. 448 illos after Arturus (447) H. 450 hactenus corr. m% ex actenus H. 452 esse)esset C. 457 enim om C. 458 Caesari corr. mt ex Cezari H; successoribus corr. m, into praedeces- soribus H. 460 motibus) montibus C. 461 igitur) ergo H; earn) cum H; iniuste ex ilia) ex ea iniuste H. 463 ergo om H; irrationabilem) irrationabilem esse H. 467 Caesar) Cezar H. 471 Allobrogum) Allobrumgum H; quatuor om G 472 nobilibus)nobilioribus H. Liber Nonus 167 sederunt. Constantinus etiam Helenae filius necnon et Maximianus, uterque mihi cognatione propinquus, alter post alterum diademate Britanniae in- signitus, thronum Romani imperii adeptus est. Censetisne ergo vectigal ex 475 Romanis petendum? De Gallia autem sive collateralibus insulis non est respondendum, cum illas diffugeret defendere, quando easdem potestati eorum subtrahebamus." fl 14. Haec et his similia eo dicente, Hoelus, rex Armoricanorum Brito- num, ceteros praecedere visus, in haec verba respondit: "Licet unusquisque 480 (9.17) nostrum totus in se reversus omnia et de omnibus animo retractare valeret, non existimo eum praestantius consilium posse invenire quam istud quod modo discretio sollertis providentiae tuae redoluit. Provide etenim || pro- CIOIV vidit nobis tua deliberatio Tulliano liquore lita, unde constantis viri affectum, sapientis animi effectum, optimi consilii profectum laudare in- 485 desinenter debemus. Nam, si iuxta praedictam rationem Romam a dire volueris, non dubito quin triumpho potiamur, dum libertatem nostram tueamur, dum iuste ab inimicis nostris exigamus quod a nobis iniuste petere inceperunt. Quicumque enim sua alteri eripere conatur, merito quae sua sunt per eum quern iniuste impetit amittit. Quia ergo Romani 490 nostra nobis demere affectant, sua illis procul dubio auferemus, si licentia congrediendi nobis praestabitur. En congressus cunctis Britonibus desi- derandus; en vaticinia Sibyllae, quae veris assertionibus testamur, ex Bri- tannico genere tertio nasciturum qui Romanum obtinebit imperium. De duobus autem adimpleta sunt ipsius oracula, cum manifestum sit praeclaros, 495 ut dixisti, principes, Belinum atque Constantinum imperii Romani gessisse insignia. Nunc vero te tertium habemus, cui tantum culmen honoris pro- mittitur. Festina ergo recipere quod Deus non differt largiri; festina subiugare quod ultro vult subiugari; festina nos omnes exaltare, qui, ut exalteris, nee vulnera recipere, nee vitam amittere diffugiam. Ut autem hoc 500 perficias, decem milibus armatorum praesentiam tuam comitabor." Auguse- (9.18) lus etiam, rex Albaniae, ut Hoelus finem dicendi fecerat, quod super hac re affectabat, in hunc modum manifestare perrexit: "Ex quo dominum meum ea quae dixit affectare || conieci, tanta laetitia meo animo illapsa est, quantum nequeo 11 in praesentiarum exprimere. Nihil enim in transactis de- 505 C 505 in praesentiarum: cf. Gen. 50.20: in praesentiarum. 473 et om H. 474 diademate Britanniae)Britanniae diademate H. 477 diffugeret defendere) defendere diffugerint C; easdem) eas C. 480 visus)exorsus H. 481 animo om C. 482 quod om C. 483 redoluit) resolvit(es in ras. nit) H. 484 Tulliano)Iuliano C. 485 animi om C. 490 iniuste o?n H. 491 nostra nobis)nobis nostra H. 492 congrediendi nobis)nobis con- grediendi H. 492-493 desiderandus) desideramus C. 493 Sibyllae) Sibillae CH; asser- tionibus om H. 495 autem om C; ipsius om H. 496 imperii Romani) Romani imperii H. 497 tantum om H. 501-502 AuguseIus)Augelus H. 504 meo om H. 168 Histork Regujn Britanniae bellationibus, quas tot et tantis regibus intulimus, egisse videmur, dum Romani et Germani illaesi permaneant, nee in illos clades, quas olim no- stratibus ingesserunt, viriliter vindicemus. At nunc, quoniam nobis licentia congrediendi permittitur, gaudens admodum gaudeo et desiderio diei quo 510 conveniemus exaestuans, sitio cruorem illorum, quemadmodum fontem, si triduo prohiberer ne biberem. O si illam lucem videbo, quam dulcia erunt vulnera quae vel recipiam vel inferam, quando dextras conseremus! Ipsa etiam mors dulcis erit, dum earn in vindicando patres nostros, in tuendo libertatem nostram, in exaltando regem nostrum perpessus fuero. Aggredi- 515 amur igitur semiviros illos et aggrediendo perstemus ut, devictis ipsis, eorum honoribus cum Iaeta potiamur victoria. Exercitum autem nostrum duobus (9.19) milibus armatorum militum, exceptis peditibus augebo." Postquam autem ceteri ad hoc, quod dicendum erat, dixerunt, promiserunt ei singuli quot in obsequium suum debebant, ita ut praeter eos quos promiserat rex 520 Armori(c)ae, ex sola insula Britanniae sexaginta milia omnibus armis arma- torum computarentur. At reges ceterarum insularum, quoniam non duxe- rant in morem milites habere pedites, quot quisque debebat promittunt, ita ut ex sex insulis, videlicet Hiberniae, Islandiae, id est Islandicar, Gaut- landiae, id est Gautir, Orcadum, Norwegiae, id est Norener atque Daciae, 525 id est Danscet, sexies viginti milia essent annumerata. Ex Galliarum autem C103V ducatibus, 11 Ruthenorum, Portinensium, Neustriensium, Cenomannorum, Andegavensium, Pictavensium, octoginta milia. Ex duodecim autem con- sulatibus illorum, qui cum Gerino Carnotensi aderant, duodecies centum, quod inter totum fuerunt centum octoginta milia et tria milia, praeter 530 (9.20) pedites, qui sub numero leviter non cadebant. Rex igitur Arturus, intuens omnes in obsequium suum unanimiter paratos, praecepit eis celeriter re- patriare et exercitum promissum disponere et in Kalendis Augusti ad portum Barbae Fluvii festinare, ut illinc Allobrogum fines cum ipso adituri Romanis in obviam venirent. Imperatoribus autem per eorundem legatos mandavit se 53s nequaquam eis redditurum tributum nee ob id ut sententiae eorum ac- 510 sitio cruorem illorum: cf. Claudian, Bell. Got. 604: miles sitiens haurire cruorem. 516 Iaeta — victoria: cf. Horace, Serm. 1.1.8: victoria Iaeta. 509 permittitur) promittitur C. 510 conveniemus) convenimus H. 514—515 Aggrediamur:ur in ras. m> H. 515 perstemus) trucidamus H. 517 militum om C; autem) etiam H. 518 quod dicendum erat) quae dicenda erant H\ quot) quod C. 519 debebant) debeant H. 519-520 rex Armori(c)ae)dux Armoricae H. 521 computarentur) computarent C. 522 quot)quotquot C; debebat)debebant H. 523 sex om C; videlicet Hiberniae om C; Islandiae) Islandia C; Hislandiae H; id — Islandicar om H. 523-524 Gautlandiae)gaul Gautlandie (del. mi) C; Godlandiae H. 524 id — Gautir om H\ Norwegiae)Norgue- giae H; id—Norener om H. 525 id — Danscet om H; sexies) secies C; Galliarum) Gallicarum H. 526 Ruthenorum) Rucenorum H; Portinensium) Portenensium H; Neustriensium) Estrusien- sium H. 529 fuerunt) fuit H; tria milia) tria milia ducenti H. 530 intuens) videns H. Liber Nonus 169 quiesceret Romam aditurum, immo ut ex illis peteret quod ab illo iudicio suo appetere decreverant. Digrediuntur ergo legati, digrediuntur reges, digrediuntur proceres et quod eis praeceptum fuerat perficere non dif- ferunt. LIBER DECIMUS TEXT CH 1. Lucius igitur Hyberius, agnita sententia huius responsi, iussu senatus (io.i> orientalibus edixit regibus ut parato exercitu secum ad subiugandam Britanniam venirent. Convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum; Mutensar, rex AfTricanorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacius, rex Parthorum; Boccus Medorum; Sertorius Libyae; Xerses, rex Itureorum; 5 Pandrasus, rex Aegypti; Micipha, rex Baby || loniae; Politetes, dux Bithy- //46v niae; Teucher, dux Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ypolitus Cretae, cum ducibus et proceribus sibi subditis. Ex sena || torio quoque ordine Lucius Catellus; Marius Lepidus; Gaius Metellus Cocta; Quintus Milius Catulus; Quintus Carucius; tot etiam alii, quod inter totum quadrin- 10 genta milia et sexaginta et centum computati fuerunt. Dispositis itaque 00.2) quibusque necessariis, incipientibus Kalendis Augusti, iter versus Britanniam arripiunt. ff2. Comperto igitur adventu ipsorum Arturus, Modredo nepoti suo et Gwenhonarae reginae Britanniam ad conservandum committens, cum ex- «5 ercitu suo Portum Hamonis adivit, ubi tempestivo ventorum flatu mare ingressus est. Dum ergo innumeris circumsaeptus navibus, prospero cursu et cum magno gaudio altum mare secaret, quasi media hora noctis instante, gravissimus somnus eum intercepit. Sopitus etiam per somnium vidit iirsum quendam in aere volantem, cuius murmure tota litora intremebant; io 536 peteret) appeteret H. 537 appetere)petere C; Digrediuntur ergo legati am C. 538-539 differunt corr. mi ex diferunt H; after differunt: Explicit IX. Incipit X H. 1 Hyberius) Hiberus H; agnita — responsi) agnito huius responsi edicto H. 4 Mutensar)Mustensa H; Hispaniae) Hyspaniae C. 5 Parthorum) Partorum H; Libyae) Libiae CH; Xerses) Serses H. 6 Aegypti Egipti C; Egypti H; Micipha) Micipsa H; Babyloniae)Babilonie C. 6-7 Bkhyniae)Bitiniae C; Bitinniae H. 7 Teucher)Theuther H; Phrygiae) Frigiae CH; Syriae) Siriae CH; Boeotiae) Boetiae CH. 8 ducibus) ducentibus C; sibi om H. 9 Lucius) Lucus H; Marius — Metellus om C; Cocta) Quotta H; Quintus) quinta quintus (quintus corr. mt ex quinta) H. 10 Milius)Milluus H; after Milius: Marius Lepidus, Gaius Metellus C; Carucius)Carucius H. 14 Comperto corr. m, ex Comperito H; Comperto igitur)Compertoque C; et)atque H. 15 Gwenhonarae) Gannumarae H; conservandum) conservandam H; committens) permittens C. 16 flatu)afflatu H. 17 ergo om H; circumsaeptus)circumceptus C; circumsaeptus navibus) navibus circumsaeptus H. 18 magno om H; mare om H. 19 somnus) sompnus CH; intercepit om C; etiam) autem H; somnium) sompnium CH. 170 Historia Re gum Britanniae terribilem quoque draconem ab Occidente advolare, qui splendore oculo- rum suorum patriam illuminabat; alterum vero alteri occurrentem miram pugnarn committere; sed praefatum draconem, in ursum saepius irruentem, ignito anhelitu comburere combustumque in terrain prosternere. Experge- 25 factus ergo Arturus astantibus quod somniaverat indicavit. Qui exponentes dicebant draconem significare eum; ursum vero aliquem gigantem, qui cum ipso congrederetur; pugnam autem eorum portendere bellum quod inter ipsos futurum erat; victoriam vero draconis illam quae ei proveniret. At Arturus aliud coniectabat, existimans ob se et imperatorem talem visionem 30 contigisse. Rubente tandem post cursum noctis aurora, in portu Barbae Fluvii applicuerunt. Mox tentoria sua figentes, exspectaverunt ibidem in- C1047 sulanos 11 reges et comprovincialium provinciarum duces venturos. 56-57 florem — consumet: cf. Claudian, In Ruf. 1.140-141: iuventae / consumis florem. 60 Pro — fata: see Hist. 1.358. 67 At ille — commotus: cf. Gildas, De Excidio 17: at illi, quantum humanae naturae pos- sible est, common. 72 Direxerunt gressus: cf. Psalm. 118.133: Gressus meos dirige; Seneca, Phoen. 120: dirige hue gressus pedum; Vergil, Aen. 1.401, 5.162: dirige gressum. curn an ss m su 55 l° )moHum ^' ^ * "' bvectat) subvectebat C; passure) passurus C. 56 tuae iuventutis)iuventutis tuae H. 57 Aderit corr. m, (?) ex Aderat H. 58 neptem)neptim C. 59 advexit)aspexit C. 60 Pro)Proth C; Proh H; tristia corr. tn, ex tristicia H\ alumna)alumpna CH; Namque om C. 61 timore)tumore C. 61-62 diuturni- ore)diuturniori C. 63 deturpare corr. per ras. ex deturparet C. 66 hoc corr. m, into hie H. 67-68 amicabilibus) amicis H. 68 festinati) festinantis C. 72 gressus om H. 74 illitus)illitus ad ignem (del. mi) C; corr. mi ex Hiatus H. 75 partim(i) om C. 75-76 suppositis) super positis; corr. m, into super positos H. 80 malae om H; (super) interpositum) in praepositum(prae ss m,) H. 172 Historia Regum Britanniae clipeum tanto conamine percussit, quod sonitu ictus et tota litora replevit et aures eiusdem ultra modum hebetavit. Arturus vero, acri ignescens ira, erecto in frontem ipsius ense, vulnus intulit, etsi non mortale, unde tamen sanguis in faciem et oculos eius profluens, eorundem excaecavit aciem. Inter- 85 posuerat namque clavam ictui et frontem suam a letali vulnere muniverat. Excaecatus autem profluente sanguine, acrior insurgit et velut aper per venabulum in venatorem, ita irruit per gladium in regem et complectendo H47V eum per me || dium, coegit ilium genua humi flectere. Arturus itaque re- vocata virtute ocius elabitur et celeriter nunc hinc nunc illinc nefandum 90 gladio diverberabat nee requievit, donee letali vulnere illato totum mucro- nem capiti impressit, qua cerebrum testa protegebatur. Exclamavit ergo invisus ille et velut quercus ventorum viribus eradicata, cum maximo sonitu corruit. Cio6r flj. Rex ilico in risum solutus praecepit Beduero || amputare ei caput et 95 uni armigerorum dare ad deferendum ad castra, ut spectaculum intuenti- bus fieret. Dicebat autem se non invenisse alium tantae virtutis, postquam Rithonem gigantem in Aravio monte interfecit, qui ipsum ad proeliandum invitaverat. Hie namque ex barbis regum quos peremerat fecerat sibi pelles et mandaverat Arturo ut barbam suam diligenter excoriaret atque 100 excoriatam sibi dirigeret ut in honore eius ceteris barbis superponeret quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus. Sin autem, provocabat eum ad proelium et qui fortior supervenissct, pelles et barbam devicti tulisset. Inito itaque certamine triumphavit Arturus et barbam alterius cepit et spoliavit et postea nulli fortiori isto obviaverat, ut superius asserebat. Vic- 105 toriam igitur, ut praedictum est, adepti, in secundae noctis diluculo ad tentoria sua cum capite remeaverunt, ad quod admirandum catervatim concurrebant, ei ascribentes laudes, qui patriam a tanta ingluvie libera- 82 ignescens ira: cf. Vergil, Aen. 9.66: ignescunt irae. 90 letali — illato: cf. Vergil, Aen. 11.749: vulnus letale ferat. 92 ventorum — eradicata: cf. Sap. 4.4: a nimietate ventorum eradicabuntur. 92-9} cum — corruit: cf. Ovid, Met. 8.774-776: . . . labefactaque tandem/ictibus innumeris . . . arbor/corruit; Vergil, Aen. 11.614: sonitu ingenti. 82 eiusdem) eius C. 83 etsi) tamen etsi (del. nti) H. 84 profluens) perfluens C. 85 muniverat)munierat C. 88 flectere corr. m, ex fectere H; itaque)autem C. 89 ocius) eius H. 90 diverberabat) diverberat C. 90-91 mucronem)gladium (del. mi) vel mucronem(vel mucronem in marg. nti) C. 91 im- pressit) ingessjt impressit (del. mi) C; ergo) vero H. 95 dare before uni H. 98 peremerat corr. mt ex perimerat H. 99 barbam suam) suam barbam H. 99-100 atque excoriatam) et C. 100 ut in — superponeret) et H. 101 quemadmodum — regibus in marg. m, C; quemadmodum tampered m, H; regibus) regibus, ita in honore eius ceteris barbis suam (« mt) superponeret H. 103 certamine) consilio certamine (del. mi) C. 104 spoliavit)spolium H; nulli: i added mt H. 104-105 Victoriam) Victoria H. 105 adepti )potitus ut (del. nil) H; secundae) secundo H. 106 remeaverunt)remearunt C. 107-108 hberaverat)superaverat liberaverat (del. mt) C. Liber Decimus 173 verat. At Hoelus, ob occasum neptis suae tristis, praecepit aedificari basili- cam super corpus eius in monte quo iacebat, qui nomen ex tumulo puellae nactus, Tumba Helenae, usque in hodiernum diem, vocatur. no fi6. Congregatis tandem cunctis quos exspectaverat, Arturus illinc Augus- (104) tudunum progreditur, quo imperatorem adesse existimabat. Ut autem ad Albam fluvium venit, nuntiatum est ei ilium castra sua non longe posuisse et tanto incedere exercitu, quanto, ut aiebant, resistere nequiret. Nee idcirco perterritus coeptis suis desistere voluit, sed super ripam || fluminis "5 Cio6v castra sua metatus est, unde posset exercitum suum libere conducere et sese infra ea, si opus accidisset, recipere. Duos etiam consules, Bosonem de Vado Bourn et Gerinum Carnotensem, Gwaluanum etiam, nepotem suum, Lucio Hiberio direxit, ut suggererent ei quatinus recederet a finibus Galliae aut in postero die ad experiendum veniret quis eorum maius ius in no Galliam haberet. Iuventus ergo curiae, maximo gaudio fluctuans, coepit instimulare Gwaluanum ut infra castra imperatoris inciperet, quo occasi- onem haberent congrediendi cum Romanis. U7. Perrexerunt illi ad Lucium et praeceperunt ei a Gallia recedere aut in postero die ad pugnandum venire. At, dum responderet eis quod non 125 deberet recedere, immo ad regendum illam accedere, interfuit Gaius Quin- tilianus, eiusdem imperatoris nepos, qui dicebat Britones magis iactantia atque minis abundare quam audacia et probitate valere et quod linguae eorum longiores erant quam gladii ipsorum. Iratus ilico Gwaluanus, evaginato gladio, quo accinctus erat, irruit in eum et, eiusdem capite am- 130 putato, ad equos cum sociis digreditur. Insecuntur itaque Romani, partim equis, partim pede, 11 ut concivem suum in legatos, omni nisu diffugientes, H 48r vindicent. At Gerinus Carnotensis, dum quidam eorum ipsum attingere inciperet, ex improviso reversus direxit lanceam suam atque ipsum per arma et medium corpus foratum humi, quantum potuit, prostravit. Invidit ergo 135 127-129 Britones magis — gladii ipsorum: see Livy's opinion of the Greeks (8.22.8): gente lingua magis strenua quam factis; 3144.9: Athenienses . . . litteris verbisque, quibus solis valent, bellum ad versus Philippum gerebant; also perhaps Ovid, Met. 9.29: melior mihi dextera lingua; Sallust, BJ. 44.1: exercitus . . . lingua quam manu promptior. 108 occasum) casum H; aedificari) aedificare C. 109 eius)ipsius H. 113 Albam)Album H; ei om H. 114 aiebant)aiebat C; con. m, ex aiebat H. 115 sed)et C; ss mt H; super)supra C. 116 suum ovi C. 117 sese infra ea after accidisset H; recipere)reciperet C; Duos)Duo C; Bosonem)Baso- nem C. 118 Gwaluanum)Walguanium H. 119 suggererent) suggerent C. 121 Galliam) Gallia {ab- breviation erased) H; fluctuans corr. nit ex fluctans H. 122 G\valuanum)Walguainum (corr. vt, ex Walgruanium) H; inciperet with ss aliquid m, H. 125 At)Ac C. 126-127 Quintilianus)Quintillianus H. 127 imperaroris om H. 128-129 et quod — ipsorum om H. 129 ilico)itaque H; Gwaluanus)Walguainus H. 130 gladio) ense H; eiusdem om C. 131 digreditur) dirigitur C. 132 equis partim pede)pede partim equis H. 133 Carnotensis om H; ipsum om C. 134 in- ciperet) inciperent C. 135 Invidit) Ut vidit C. 174 Historia Regum Britanniae Boso de Vado Boum, quoniam tantam probitatem fecisset Carnotensis et retorquens ipse equum suum, cui primo obviavit 11 ingessit lanceam sibi infra guttur et letaliter vulneratum cocgit caballum deserere quo eum insequebatur. Interea Marcellus Mucius, maximo affectu volens Quintili- 140 anum vindicare, Gwaluano iam imminebat a tergo atque coeperat retinere, cum ipse continuo reversus galeam cum capite usque ad pectus gladio quern tenebat abscidit. Praecepit etiam ei Quintiliano, quern infra castra trucidaverat, in inferno renuntiare, Britones minis et iactantiis hoc modo abundare. Sociis deinde resociatis, hortatur ut pari impetu reversi quisque i45 suum prosternere laboraret. Acquiescentes igitur ei revertuntur et quisque unum prosternit. At Romani usque insequentes, quandoque cum gladiis, quandoque cum lanceis percutiebant eos, sed nee retinere nee prosternere praevalebant. Dum autem prope quandam silvam, ut dictum est, inse- querentur, confestim egrediuntur ex ilia circiter sex milia Britonum, qui, 150 fugam consulum comperti, infra earn delituerant, ut eis auxilium subvec- tarent. Egressi autem subdiderunt calcaria equis suis et aera clamore replentes et clipeos pectoribus praetendentes, Romanos ex improviso invadunt et confestim in fugam compellunt. Sed et unanimiter insequentes quosdam eorum cum lanceis suis ex equis seiungunt, quosdam autem reti- 155 nent, quosdam interficiunt. Quod cum Petreio senatori nuntiatum est, decem milibus comitatus, subvenire sociis suis festinavit et coegit Britones ad silvam ex qua egressi fuerant recurrere, nee sine detrimento suorum: difFugiendo enim Britones revertebantur in strictis locis atque insequentibus C107V stragem ingerebant maximam. Quibus hoc modo cedentibus, Hyderus, || J6O filius Nut, cum quinque milibus accelerabat, ut eisdem subveniret. Resistunt ergo ipsi et quibus terga paulo ante dederant, nunc pectora opponentes, validos ictus viriliter inferre elaborabant. Resistunt etiam Romani et quan- doque eos prosternunt, quandoque vero ab illis prosternuntur. At Britones 151-152 aera — replentes: cf. Lucan 8.638-639: aethera complet / vocibus. 161 validos ictus (passim): cf. Lucan 3.678: validos . . . ictus; Ovid, Met. 3.64: validos . . . reppulit ictus. 136-137 et retorquens) retorquens et C. 137 ipse om H. 138 guttur)gulam H; deserere)desere C. 139 Mucius)Mutuus H. 139-140 Quintilianum) Quintillianum H. 140 Gwaluano) VValwano (corr. m, ex Walano) H. 142 abscidit) abcidit H; ei om H; Quintiliano)Quintilliano H; castra om C. 143 inferno)infernum H; iactantiis) iactantia H. 144 resociatis) resociatus C. 146 quandoque cum gladiis om H. 147 sed om C; nec(i) om H; nec(i) in ras. H. 149 egrediuntur)congrediuntur H. 151 subdiderunt)subduxerant H. 152 replentes) complentes H; pectoribus bis C; ex improviso om C. 153 compellunt) propellunt H; et om H. 154 cum lanceis — seiungunt) cum (del. mi) equis suis cum (del. m,) seiungunt cum (ss m,) lanceis H. 155 interficiunt) autem inter- ficiunt H; senatori)senatore H; est ss. m, C. 156 et coegit)coegitque H. 158 enim)etenim H; locis, corr. mt into loris H. 159 Hyderus)Hiderus H. 160 Nut)Nud H. 161 nunc)nec C; opponentes)apponentes H. 162 viriliter inferre) inferre viriliter H; elaborabant) elaborant C; Resistunt corr. per ras. and m, ex Resisterunt H. Liber Decimus 175 toto affectu desiderabant militiam, sed nee multum curabant in quern eventum inciderent, dum earn incipiebant. Romani autem sapientius age- 165 bant, quos Petreius Cocta, more boni ducis, nunc ad invadendum, nunc ad diffugiendum sapienter edocebat et ita maximum damnum ceteris impende- bat. Quod cum Bosoni compertum esset, plures sociorum, quos audaciores noverat, seiunxit a ceteris et eos hoc modo affatus est: "Quoniam nesciente Arturo istud proelium incepimus, cavendum nobis est ne in peiorem partem 170 incepti nostri decidamus. Nam si in illam deciderimus et maximum damnum militum nostrorum incurremus et regem nostrum ad exsecrandum nos commovebimus. Resumite audaciam et sequimini me per catervas Romano- rum, ut, si fortuna faverit, 11 Petreium capiamus sive interficiamus." H48V Subduxerunt itaque calcaria equis suis et cuneos hostium pari impetu 175 penetrantes, ad locum quo Petreius socios suos commonebat pervenerunt. In quern ocius Boso irruens, eundem per collum amplectitur et sicut prae- meditatus fuerat, cum illo in terram corruit. Concurrerunt ergo Romani ut eum hostibus eriperent; concurrunt autem Britones ut Bosoni auxilien- tur. Fit itaque inter eos maxima caedes, fit clamor, fit turbatio, dum illi 180 ducem suum liberare, illi eundem 11 retinere conarentur. Invicem ergo C io8r vulnerabant et vulnerabantur, prosternebant et prosternebantur. Illic itaque videri poterat quis hasta, quis gladio, quis telo praevaleret. Denique Bri- tones densata caterva incedentes impetumque Romanorum ferentes sese infra fortitudinem proelii sui cum Petreio recipiunt. Sed confestim im- 185 petum fecerunt in illos, iam rectore suo orbatos, iam in maiori parte de- bilitatos, iam etiam dilapsos atque terga eisdem ostendentes. Incumbentes igitur, ipsos a tergo caedunt, caesos prosternunt, prostratos despoliant, despoliatos praetereunt ut ceteros insequantur. Sed et plures capiunt, quos regi praesentare affectant. Postremo, postquam satis periculi ipsis inges- 190 serunt, cum spoliis et captivis ad castra redeunt et indicantes quod sibi 180 fit clamor: cf. Ovid, Met. 12.387: fit clamor. 184 densata caterva: cf. Vergil, Aen. 12.264: densate catervas. 165 earn) eum C. 166 Cocta) Coita H. 167 edocebat) docebat H; damnum) dampnum (also for line 171) CH. 168 sociorum) eorum H. 169 et eos) quos C. 172 incurremus corr. nti ex incurremur C; regem nostrum) nostrum regem H. 174 capiamus sive interficiamus) interficiam sive capiam C. 176 suos om C; commonebat) commovebat C; pervenerunt) venerunt H. 178 Concurrerunt) Cucurrerunt H; Romani) Romaniani C. 179 eriperent) eripiant C; con- currunt) concurrerunt C. 180 illi)ii H. 181 retinere)liberare retinere (del. mt) C; eundem retinere)retinere eundem H; conarentur)conorentur C. 182 vulnerabantur) vulnerabatur C. 183 quis telo after hasta H; praevaleret) prevalebat C. 184 ferentes)petentes H. 185 reci- piunt corr. m, ex recepiunt C; Sed)et C. 186 orbatos corr. m, ex robatos H. 186-187 debilitatos)deliberatos debilitatos (del. m,) C. 187 eisdem) eis C. 188 despoliant) dispoliant CH. 189 despoliatos) dispoliatos H; quos) quos et C. 190 satis periculi) periculi satis H. 191 cum) remeaverunt cum H; redeunt om H. 176 Historia Re gum Britanniae contigerat, Petreium Coctam cum ceteris captivis Arturo cum laetitia victoriae obtulerunt. Quibus ille congratulans et honores et honorum augmentationes promisit, quoniam eo absente tantam probitatem egerant. 195 Captivos autem in carceribus trudere volens, ad se vocavit quosdam qui eos in crastinum Parisius ducerent et custodibus oppidi servandum trade- rent, donee ex illis aliud fieri praecepisset. Iussit etiam Cadorem ducem Bedwerum(que) pincernam necnon et duos consules, Borellum et Richerium, cum famulis suis ipsos conducere, donee venirent eo quo minime disturba- 200 tionem Romanorum timuissent. (10.5) fl8. At Romani forte comperientes apparatum istum, imperatore iubente elegerunt quindecim milia suorum, qui nocte ilia iter eorum praecederent Cio8v atque cum || ipsis congressuri suos liberare perstarent. Ipsis quoque prae- fecerunt Vulteium Catellum et Quintum Carucium senatores, Euandrum 205 etiam, regem Syriae et Sertorium regem Libyae, qui nocte ilia cum prae- dictis milibus iussum iter arripuerunt et locum latibulis convenientem adepti, delituerunt, quo ipsos ituros arbitrabantur. Mane autem facto, Britones viam ineunt cum captivis et iam prope locum incedunt, nescii quos dolos versuti hostes instituerant. Cum vero praeterire incepissent, 2,0 egressi ex improviso Romani ipsos, nihil tale praemeditatos, occupaverunt et penetraverunt. At illi, tametsi ex improviso occupati et dissipati fuissent, tandem tamen resociati, viriliter resistunt et quosdam circa captivos statu- unt, quosdam autem per catervas distribuunt, qui cum hostibus congredi- antur. Agmini autem illi quod ad conservandum captivos statuerant, 21J Richerium et Beduerum praefecerunt. Cador vero, dux Cornubiae atque Hw Borellus ceteris praeponuntur. Sed Romani omnes sine || ordine eruperant, nee curabant suos per turmas disponere, immo omni nisu perstantes Bri- tonibus stragem dabant, dum turmas disponere, dum semetipsos defendere elaborarent. Unde ultra modum debilitati, illos quos conducebant turpiter 220 amisissent, nisi fortuna optatum eis auxilium accelerasset. Gwitardus 207 Mane — facto: see Hist. 4.345. 192 Coctam corr. m, into Coitam H; cum ceteris captivis) et ceteros captivos H. 195 autem) etiam H; ad ss in red ink C. 196 oppidi) opidum C. 197 etiam om C. 198 Bedwerum(que))Beduerum H\ pincernam) piscernam C; Borellum) Botellum H; Richerium) Richerinum C. 199 famulis)familiis H; ipsos corr. in, ex ipsis H. 199-200 disturbationem)desturbationem H. 201 imperatore iubente after suorum(2O2) H. 203 perstarent)pstarent C. 205 Syriae)Siriae CH; Sertorium)Certorium C; regem Libyae)Libiae regem H; Libyae) Libiae C. 206 milibus) militibus H. 208 prope) ppe C; corr. m% ex prole H. 209 praeterire) penetrare with ss locum in, H. 211 et)et (del. and ss m,) H; penetraverunt) praemeditaverunt H. 212 resistunt reinked m, H. 215 Richerium) Richerrinum C. 218 semetipsos)seipsos C. 219 modum corr. m, into niodo dum H. 220 eis auxilium) auxilium eis H; accelerasset) acceleraret C; Gwitardus) Guitardus H. Liber Decimus 177 etenim, dux Pictavensium, comperto praedicto dolo, cum tribus milibus advenerat, cuius Britones freti auxilio tandem praevaluere et vicem prae- dictae stragis impudentibus grassatoribus reddidere. 11 Attamen multos suorum in primo congressu amiserunt. Amiserunt etenim ilium inclitum Cenomanorum consulem Borellum, qui, dum cum Euandro, rege Syriae 225 congrederetur, lancea ipsius infra gulam infixus, vitam cum sanguine eruc- tavit. Amiserunt quoque quatuor proceres nobiles: Hireglas de Perirut, Mauricum Cadorcanensem, Aliduc de Tindagel, Er, filium Hyder, quibus audaciores non facile reperiri poterant. Nee tamen audaciae suae desistentes sibi desperaverunt, sed omni nisu instantes et captivos custodire et inimicos 230 prosternere intendebant. Romani tandem congressum eorum ferre non valentes, ocius reliquerunt campum et castra sua petere coeperunt. At Britones usque insequentes stragem inferunt, complures capiunt, nee re- quieverunt, donee Vulteio Catello et Euandro, rege Syriae peremptis, ceteros penitus dissipaverunt. Habita igitur victoria, captivos quos duce- 235 bant miserunt Parisius atque cum illis quos recenter ceperant ad regem suum repedantes, spem summae victoriae promittebant, cum admodum pauci de tot supervenientibus hostibus triumphum habuissent. 9. Lucius autem Hyberius, tales casus moleste ferens, animum suum (10.6) diversis cruciatibus vexatum, nunc hue nunc illuc revolvit, haesitando an 240 coepta proelia cum Arturo committat aut, infra Augustudunum receptus, auxilmm Leonis imperatoris exspectet. Acquiescens tandem formidini, nocte sequenti, praedictam civitatem aditurus, Lengrias cum exercitibus suis ingreditur. Quod ut Arturo || compertum est, affectans iter eius prae- C109V cedere, eadem nocte, relicta a laeva civitate, quandam vallem qua Lucius 245 transgressurus erat ingreditur, quae Siessia vocabatur. Commilitones igitur suos per catervas disponere volens, Iegionem unam, cui praefecerat Moriud, consulem Claudiocestriae, iussit adesse, ut, si opus accidisset, sciret ubi posset sese recipere et, resociatis turmis, iterum hostibus proelia ingerere. 226-227 vitam — eructavit: cf. Vergil, Aen. 2.532: multo vitam cum sanguine fudit. 239-240 animum — revolvit: see Hist. 1.1. 222 Britones om H; tandem om C; vicem)vindcem C. 225 Cenomanorum)Cenomannorum H; dum om H; Syriae)Siriae CH. 226 cum)in H. 227 Hireglas)Hirelgas H; Perirut)Perirun H. 228 Tindagel)Tintagol H; Er)Her H; Hyder) HiderH. 229 tamen om C. 230 nisu corr. m, ex nisi H. 232 reliquerunt)relinquunt C. 234 Vulteio)Wlteio H; Syriae)Siriae CH. 236 recenter om C. 239 Hyberius) Hibertus H. 240 revolvit) se revolvit C. 242 formidini) fortitudini C. 243 aditurus corr. 7»» ex Arturus H. 244 eius om H. 246 Siessia) Siesia H. 247 disponere) jegjo disponere (del. vii) C. 178 Hist or ia Re gum Britanniae 250 Ceteros etiam per catervas septenas distribuens, in unaquaque caterva quin- quies mille et quingentos et quinquaginta quinque viros omnibus armis in- structos collocavit. Pars quoque statutarum turmarum disponitur equestris, pars autem altera pedestris daturque praeceptum tale inter eos ut, dum pedestris turma ad invadendum intendat, equestris ilico ab obliquo super- 255 veniens, stricto agmine dissipare hostes nitatur. Erant autem pedestres catervae Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae; quarum uni Auguselus, rex Albaniae et Cador, dux Cornubiae, unus in dextro cornu et alius in sinistro cornu praeficiuntur; alii vero duo insignes H49V consules, || Gerinus videlicet Carnotensis et Boso de Rydychen, quae lin- 260 gua Saxonum Oxoneforde nuncupatur; tertiae vero turmae Achillus, rex Dacorum atque Loth, rex Norwegensium; quartae Hoelus, rex Armori- canorum Britonum atque Gwaluanus, nepos regis. Post has autem quatuor fuerunt aliae quatuor a dorso statutae, quarum uni praeponuntur Kaius Cnor dapifer et Beduerus pincerna; 11 alii autem praeficiuntur Holdinus, dux 265 Ruthenorum et Gwidardus, dux Pictavensium; tertiae Iugenius de Leicestria et Ionathal Dorecestrensis atque Cursalem de Caicestria; quartae vero Urb- genius de Badone. Ipse vero post hos elegit sibi et uni legioni, quam sibi adesse affectaverat, locum quendam, in quo aureum draconem infixit, quern pro vexillo habebat, ubi vulnerati et fatigati, si necessitas compulisset, quasi 170 ad castra diffugerent. Aderant autem in ilia legione quam secum habebat sex milia et sescenti sexaginta sex. 250 etiam erased H. 251 et(2> om H. 253 daturque)datur H. 255 nitatur)nitantur C. 256 statutae) stante C. 257 Auguselus)AugeIus H. 258 et alius) alius C; praeficiuntur) prae- ficitur C; duo)dum C; insignes)insigni C. 259 videlicet om H\ Rydychen)Richiden H. 260 Oxoneforde) Oxeneford H; Achillus) Achil H. 261 Loth rex)rex Loth H; Norwe- gensium) Norguegensium H; Hoelus)rex Hoelus (del. m,) C; rex)dux H. 261-262 Armoricanorum Britonum) Armoricorum H. 262 Gwaluanus)Walgainus H; autem)etiam C. 264 pincerna)dapifer piscerna (del. mt) C. 265 Ruthenorum)Rutenorum H; Gwidardus)Guitardus H; Iugenius)Iugenis H\ Leicestria) Legecestria H. 266 Ionathal) Ionatal H; Dorecestrensis) Dorocestris C. 266-267 Urbgenius) Urbgennius H. 267 vero) quoque H; uni legioni) legioni uni H. 268 quendam corr. per ras. ex quandam H\ in om H. 270 castra) castrum C; diffugerent) diffugissent H; ilia legione)legione ilia H. 271 et om C. 272 praefatur corr. per ras. and m, into profatur H. 273 mei)dei H. 274 quam corr. m, ex quatinus C. 275 otii)occii C. 276 hactenus om C. 277 de- generavistis) degenerastis C. 278 affectaverunt) affectaverant C. Liber Decimus 179 ampliori numero incedentes, ingerere proelia coeperunt, qui congressui vestro resistere non valentes, sese turpiter infra civitatem istam receperunt, *8o ex qua ad praesens egressuris et per istam vallem Augustudunum petituris obviam poteritis adesse et nihil tale praemeditatos, velut pecudes occupare. Sane orientalium gentium segnitiem in vobis esse existimabant, dum patriam vestram facere tributariam et vosmet ipsos subiugare affectarent. Numquid noverunt quae bella Dacis atque Norwegiensibus Gallorumque ducibus 285 intulistis, || quos meae subdidistis potestati et ab eorum pudendo dominio Cnov liberavistis? Qui igitur in graviore decertatione praevaluimus, in hac leviori sine dubio praevalebimus, si pari affectu semiviros illos elaboraveri- mus opprimere. Quantos honores quisque vestrum possidebit, si voluntati meae atque praeceptis meis, ut fideles commilitones acquieveritis! Subiuga- *9° tis etenim ipsis, continuo Romam petemus, petitam capiemus, captam autem possidebimus et sic aurum et argentum, palatia, turres et oppida, civitates et ceteras victorum divitias habebitis." Adhuc autem eo dicente talia, omnes uno clamore assentiunt, parati mortem prius recipere, quam vivente ipso campum diffugiendo relinquere. *95 ff 11. At Lucius Hiberius, comperiens insidias quae ei parabantur, noluit, <'°-8> ut affectaverat, diffugere, sed revocata audacia ipsos in eandem vallem adire. Denique duces suos convocavit atque his verbis allocutus est eos: "Patres venerandi, quorum imperio et orientalia et occidentalia regna subici deberent, veterum vestrorum memores estote, qui, ut adversarios rei 3°° publicae superarent, non abhorrebant effundere sanguinem suum, sed ex- emplum probitatis et militiae posteris suis relin 11 quentes, ita decertabant, H sot ac si in proelio Deus non providisset eos morituros. Triumphabant ergo saepius et triumphando mortem evadebant, quia nulli alia mors erat pro- ventura quam quae ex providentia Dei condescendebat. Augebatur itaque 305 res || publica, augebatur eorundem probitas et quod honestatis, quod ho- Cmr noris, quod largitatis in generosis esse solebat, in eis diutius vigens, ipsos et 293 Adhuc — dicente: cf. 3 Reg. 1.42: Adhuc illo loquente. 280 sese — istam)civitatem istam turpiter C. 282 nihil)nil H; velut (u mi) H. 283 segnitiem)segnitiam H. 284 facere om H; subiugare affectarent)subiugarent H; affec- tarent for affectaverunt in C. 285 Norwegiensibus) Norguegensibus H. 287 liberavistis)liberastis C; graviore)graviori H; decertatione)de certamine (del. in,) H; praevaluimus)valuimus H. 288 sine)sub C; praevalebimus)quod valebimus (del. mt) H; illos)istos C. 292 et sic)sic C; et(2) om H; et oppida)oppida H. 293 eo)ipso H; talia om C. 294 assen- tiunt) ascenciunt C. 296 Hiberius) Hiberus H; noluit) voluit H. 297 vallem) evallem (del. vu) H. 298 adire) aditurus H; Denique om H; eos om H. 301 effundere)diffundere C. 304 triumphando)triumpho C; nulli)nulla C; mors ss ?n»(}) H. 305 quae ss mi (?) H. 305-306 Augebatur — res publica om H. 307 vigens) viges C. 180 Historia Regum Britanniae ipsorum posteros in dominium totius orbis promovebat. Id igitur in vobis excitare desiderans, hortor vos ut avitam bonitatem revocetis atque 310 in eadem perstantes, inimicos vestros in valle qua vobis insidiantur petatis et quod vestrum est ab illis exigere contendatis. Ne existimetis me idcirco infra civitatem hanc receptum esse, ut vel eos vel congressum eorum ab- horruissem, immo arbitrans quod nos stulte prosequerentur et ut prose- quentibus ex improviso obviaremus atque ipsos, segregatim irruentes, magna 315 strage infestaremus. Nunc autem, quoniam aliter quam rati eramus fecerunt et nos aliter faciamus. Petamus etenim illos et audacter invadamus, vel, si convaluerint, unanimiter resistamus primumque impetum toleremus et sic procul dubio triumphabimus. In pluribus etenim decertationibus, qui in primo congressu perstare potuit, cum victoria saepissime abivit." Ut his 320 itaque et pluribus aliis finem dicendi fecit, omnes uno assensu faventes, socias quoque manus iure iurando promittentes, ad armandum sese festinant. Armati tandem Lengrias egrediuntur atque praedictam vallem adiverunt, ubi Arturus catervas suas statuerat. Porro et illi duodecim cuneata agmina atque omnia pedestria fecerunt, quae Romano more ad modum cunei ordi- 325 nata, sex milia militum cum sescentis sexaginta sex singula omnia contine- Cmv bant. Sed et unicuique suos ductores dederunt, 11 ut monitu eorum et invaderent et ceteris irruentibus resisterent. Uni etenim praefecerunt Lucium Catellum et Alifatimam, regem Hispaniae; alteri vero Hirtacium, regem Parthorum et Marium Lepidum senatorem; tertiae Boccum, regem 330 Medorum et Gaium Metellum senatorem; quartae Sertorium, regem Libyae et Quintum Milvium senatorem. Haec quatuor agmina in prima acie statuta fuerunt; post ipsa vero alia quatuor dorso, quorum uni Sexsem, regem Itu- reorum praeposuerunt; alii vero Pandrasum, regem Aegypti; tertiae Poli- tetem, ducem Bithyniae; quartae Teucrum, ducem Phrygiae. Post haec 335 quoque alia quatuor et cuidam illorum dederunt Quintum Carutium sena- torem; alii autem Lelium Hostiensem; tertiae etiam Supplicium Subulcum; quartae Mauricium Silvanum. Ipse autem inter eos nunc hac nunc iliac 309 avitam)habitam H; atque)et C. 310 vestros)nostros H. jio-311 petatis et)petentes H. 311 Ne)Nec C. 312 congressum) ingressum H. 313-314 et ut prosequentibus )prosequentibus vero C. 316 vel) > (del. and ss mi) H. 317 primumque) et primum H. 320 finem dicendi) ,jjcent:™ finem (del. and ss mt) H. 322 Lengrias)Lengria C; vallem corr. mt ex vallet C; adiverunt)adierunt H. 325 singula omnia)exercimm suum disponentes H. 326 et(2) om C. 328 Alifatimam)Aliphaciam C. 329 Marium)Maurium C; Boccum)Bocum C. 330 Libyae) Libiae CH. 332 post)et post H; vero om H; quorum)quarum C; Sexsem (corr. mi ex Sexem)C; Ser- sem H. 333 alii vero)alteri C; Aegypti)Egipti C; Egypti H. 334 Bithyniae)Bitiniae C; Frigiae H; quartae corr. mt ex quartam C; Teucrum)Teverum H; Phrygiae) Frigiae C; Bitinniae H. 336 Supplicium)Sulpicium H; Subulcum)Subulum H. 337 Mauricium)Mautreium H. Liber Decimus 181 incedebat, suggerendo, docendo qualiter sese haberent. In medio autem auream aquilam, quam pro vexillo duxerat, iussit firmiter poni et quos- cumque casus segregasset submonuit ut ad earn reverti conarentur. 340 fli2. Postquam tandem in adversa parte, hinc Britones, illinc Romani (10.9) erectis steterunt telis, confestim audito classicorum sonitu, agmen illud, cui praeerat rex Hispaniae et Lucius Catellus, in catervam illam quam rex Scoriae et dux Cornubiae ducebant, audacter irruit: sed illam stricte irru- entem nequaquam disgregare potuit. Cui itaque saevissime 11 invadenti 345 H 50V occurrit caterva quam Gerinus et Boso regebant et dum alia, ut praedictum est, resisteret, subito || cursu equorum impetum in eandem fecit et, pene- Cii:r trata ilia, obviavit agmini quod rex Parthorum ducebat contra turmam Achilli, regis Dacorum. Nee mora, concurrunt undique hinc et inde catervae et sese mutuo penetrantes maximam pugnam lacessunt. Fit itaque 350 miseranda caedes inter eos cum supremo clamore et terram vertice et calcaneis pulsantes, vitam in utraque parte cum sanguine eructant. Sed prius damnum Britonibus illatum est, quia Bedverus pincerna peremptus est et Kaius dapifer letaliter vulneratus. Nam, dum Bedverus Bocco, regi Medorum, obviaret, lancea eiusdem confossus inter hostiles catervas per- 355 emptus corruit. Kaius autem dapifer, dum ipsum vindicare conaretur, infra Medorum turmas circumdatus, mortiferum vulnus recepit. Qui tamen, more boni militis, cum ala quam ducebat viam aperiens, caesis et dissipatis Medis, sese infra suos integra caterva recepisset, nisi in obviam venisset agmini regis Libyae, cuius irruptio illos quos ducebat omnino dis- 360 gregavit: utcumque tamen cum paucis retrocedens, ad aureum diffugit draconem cum corpore Bedueri. O quanta lamenta Neustrensium, dum corpus Bedueri, sui ducis, tot vulneribus dilaniatum aspicerent! O quantos etiam Andegavensium planctus, dum Kaii, consulis sui vulnera pluribus modis tractarent! Sed non opus erat querela, quia undique sanguinolentae 365 35O-351 Fit — caedes: cf. Vergil, Aen. 11.885: oriturque miserrima caedes. 352 vitam — eructant: see Hist. 10.226-227. 338 autem)etiam H. 339 aquilam) acquilam C; et)ut C. 343 praeerat after Catellus H; rex Hispaniae (Hysp. C) et]ex Hispania H. 344 sed) sed in C; illam) ilia C; stricte) districte C. 345 nequaquam) necquaquam H; dis- gregare) disggare C. 347 eandem)eadem C. 349 concurrunt)incurrerunt C; undique om C. 350 pugnam)pung- nam C; lacessunt)lascesserunt C; lascessunt H. 351 miseranda)miranda C. 352 cal- caneis) calcaribus H; eructant) eructabant C. 353 damnum)dampnum CH; Bedverus)Beduerus H (also for line 354); pinccrna)piscerna C. 354 est)fuit H; Kaius) Caius H. 356 autem om C; dum om C. 360 agmini (corr. m, ex agmen) C; agmen H; Libyae) Libiae CH; omnino)omnes H. 361 tamen om C. 362 Neustrensium) Extrusiensium H. 363 Bedueri om H. 364 etiam om H; planctus) planc- tum C; Kaii) Cay Kaii (del. nu) C. 365 opus erat) erat opus H; sanguinolentae corr. m, ex sanguinolentus C. 182 Historia Re gum Britanniae acies, mutuo irruentes, non permittebant eis spatium praedicti gemitus, C iiiv quin ipsos ad defendendum sese coegissent. Hirelgas || ergo, nepos Bedueri, ultra modum ob mortem illius commotus, trecentos suorum associavit sibi et velut aper infra turmas canum, sic per hostiles catervas subito cursu 37o equorum locum, ubi vexillum regis Medorum aspexerat, petivit, parum ex- cogitans quid sibi contingere posset, dum avunculum suum vindicaret. Adeptus tandem locum quern affectaverat, praedictum regem peremit peremptumque ad socios suos deportavit, deportatum autem iuxta corpus pincernae omnino dilaniavit. Deinde maximo clamore concivium suorum 375 turmas inanimando hortabatur in hostes irruere crebrisque infestare irrup- tionibus, dum eis virtus recenter fervebat, dum illis formidolosis pectus tremebat, dum comminus imminentes sapientius quam ceteri per catervas dispositi essent atque crudelius damnum ingerere saepius valuissent. Inani- mati igitur hortamine illius, impetum in hostes undique fecerunt, quo max- 380 ima strages utrisque facta fuit. In parte namque Romanorum, exceptis innumerabilibus aliis, Alifatima, rex Hispaniae et Mecipsa Babyloniensis, Quintus quoque Milvius et Marius Lepidus senatores corruerunt. Cor- ruerunt etiam in parte Britonum Holdinus, dux Ruthenorum et Leodegarius Bolonensis; tres etiam consules Britanniae, Cursalem Kaicestrensis, Anaraut 385 Salesbruensis et Urbgenius de Badone. Unde turmae quas conducebant H 5ir ultra modum debilitatae retrocesserunt, donee venerunt 11 ad aciem Armori- Cii3r canorum Britonum, quam Hoelus et Gwaluanus regebant. Quae || itaque, velut flamma ignescens, impetum facit in hostes et, revocatis illis, qui retro- cesserant, illos qui paulo ante insequebantur diifugere coegit. Sed et usque 390 insequentes nunc ipsos diffugientes prosternit, nunc interficit, nee stragem ingerere cessat, donee ad turmam imperatoris venit, qui visa calamitate 423 audita — suorum: cf. Vergil, Aen. 9.778: audita caede suorum. 397 illorum)eorum H; dum)et dum H. 387-398 Gwaluano)\Valganio H. 400 circumsaepti) circumcepti C; milibus) consulibus H. 401 conciderunt) ceciderunt H; Gwaluanus) Walgainus H. 403 et erased before nunc H; alia parte) alia H. 404 Gwaluanus) Walgainus H. 406 hostes penetrabat om H. 408 fulminabat) fulminat C; etiam om C. 410 Non facile — excederet om C. 411 Gwaluanus)Walgainus H; caedendo om H; invenit)invadens invenit H. 412 in om C. 414 habebat)haberet C; nihilque)nilque H. 415 experiri coegisset) coegisset experiri H. 416 ergo)itaque H; Gwaluano)Walgaino H. 417 audierat) audiverat H; diutius after se H. 420 faciunt after Armoricanos H; Armoricanos)Armonicanos H; suo om C. 421 Gwalu- anum) Walgainum H. 422 agmini eiusdem) eiusdem agmini H; ex improviso om C. 423 strage suorum)suorum strage H; eisdem om C. 424 legione) legione sua (sua ss mi) H\ irruerat) irruebat (corr. mi ex irrueret) H; his om 184 Historia Regum Britanniae 425 verbis commilitones suos inanimabat, inquiens: "Quid facitis viri? Ut quid muliebres permittitis illaesos abire? Ne abscedat ullus vivus! Mementote H 51V dextrarum vestrarum, quae tot proeliis exercitatae, terdena 11 regna potestati Cup meae || subdiderunt. Mementote avorum vestrorum, quos Romani, dum fortiores erant, tributarios fecerunt. Mementote libertatis vestrae, quam 430 semiviri isti et vobis debiliores a vobis demere affectant. Ne abeat ullus vivus, ne abeat! Quid facitis?" Haec et plura alia vociferando irruebat in hostes, prosternebat, caedebat et cuicumque obviabat, aut ipsum aut ipsius equum uno ictu perimebat. Diffugiebant ergo ipsum velut beluae fero- cem leonem, quem saeva fames instimulat ad devorandum quicquid casus 435 subvectat. Arma sua nihil eis proficiebant, quin Caliburnus, dextra tarn virtuosi regis vibratus, cogeret ipsos animas eructare cum sanguine. Duos reges, Sertorium Libyae Bithyniaeque Politetem, infortunium ei obvios fecit, quos, abscisis capitibus ad Tartara direxit. Viso igitur rege suo in hunc modum decertare, Britones maiorem audaciam capessunt, Romanos 440 unanimiter invadunt, densata caterva incedunt et dum hoc modo ex una parte pedestres infestarent, equestres ex alia prosternere et penetrare cona- bantur. Resistunt tamen acriter Romani et monitu Lucii, illustris regis, vicem illatae cladis Britonibus reddere elaborant. Tanta igitur vi in utraque parte pugnatur, ac si tune primum recenter convenirent. Hinc autem 445 Arturus saepius ac saepius, ut praedictum est, hostes percutiens, Britones ad perstandum hortabatur. Mine vero Lucius Hiberius Romanos suos et C114V monebat et in praeclaras 11 probitates multotiens inducebat. Nee ipse cessa- bat ferire, sed in omnes partes turmas suas circumeundo, quemcumque ho- stem casus offerebat, vel gladio vel lancea perimebat. Fiebat itaque in 450 utraque parte caedes abhorrenda, quia quandoque Britones, quandoque Romani versa vice praevalebant. Postremo, dum talis decertatio inter eos fieret, ecce Moriud, consul Claudiocestriae, cum legione quam esse infra 433-434 Diffugiebant—devorandum: cf. Vergil, Aen. 9.339-340: impastus seu plena leo per ovilia turbans/suadet enim vesana fames, manditque trahitque. 440 densata caterva: see Hist, 10.184. 426 muliebres) mulieres H; permittitis corr. nti ex permittitos C. 430 vobis)nobis C; a vobis om H. 433 perimebat)interficiebat H; ipsum)illum H. 433-434 ferocem leonem)leonem feroccm H. 435 nihil)nil H; tam)tam forti (del. ?n,) C. 437 Libyae)Libiae CH; Bithyniaeque)Bitiniaeque (corr. vtt ex bitiniemque) C; Bitinniae- que H; Politetem corr. m, ex Polimitetem H. 437-438 obvios fecit)obtulit H. 438 Viso corr. tn, ex Visio H. 439 capessunt) capescunt C. 440 hoc modo after pedestres (441) H. 441 infestarent) e an decertarent C; prosternere corr. w/, ex prostere C. 441-442 coneDantur W '- & « m) H. 444 pugnatur)pungnatur C; recenter om C. 446 Illinc vero)Hinc autem C; Hiberius)Hiberus H. 446-447 et monebat)et monebat (del. nti) H. 447 inducebat corr. mi ex ducebat H. 447-448 multotiens — partes om C. 448 ferire corr. mt ex ferre H; circumeundo) circuendo (corr. mi ex circumeundo) C. 449 vel gladio vel lancea) vel lancea vel gladio H. 452 Moriud) Moruid H. Liber Decimus 185 colles superius dixi, subito cursu occurrit et hostes, nihil tale praemeditatos, a dorso invasit, invadens penetravit, penetrans dissipavit atque maximam stragem fecit. Tune multa milia Romanorum conciderunt. Tune tandem 455 Lucius imperator, infra turmas occupatus, cuiusdam lancea confossus in- teriit. At Britones usque insequentes victoriam licet maximo labore habue- runt. Disgregati igitur Romani partim devia et nemora cogente timore (10.12) carpebant, partim ad civitates et ad oppida et ad quaeque tutissima loca diffugiebant. Quos Britones omni nisu insequendo miserabili caede afficiunt, 460 capiunt, despoliant; ita quod maxima pars eorum ultro protendebant manus suas muliebriter vinciendas, ut pauxillum spatium vivendi haberent. Quod divinae potentiae stabat loco, cum et veteres eorum priscis temporibus avos istorum iniustis inquietationibus infestassent et isti nunc libertatem, quam illi eisdem demere affectabant, tueri instarent, abnegantes tributum quod 465 ab ipsis iniuste exigebatur. 14. Habita denique victoria ilia, Arturus corpora procerum suorum ab (IO.IJ) hostilibus cadaveribus || iussit separari, separata autem regio more parari, Cu$t parata vero ad comprovinciales abbatias deferri, ut ibidem honorifice sepeli- rentur. At Beduerus pincerna ad Baiocas, civitatem 11 suam, quam Beduerus 470 H $it primus et proavus suus aedificaverat, ab Neustrensibus cum maximis lamentationibus deportatur. Ibi in quodam cimiterio, quod in australi parte civitatis erat, iuxta murum honorifice positus fuit. Keudo autem ad Camum oppidum, quod ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur et paulo post eodem vulnere defunctus, in quodam nemore, in coenobio 475 eremitarum, qui ibidem non longe ab oppido erant, ut decuit Andegaven- sium ducem, humatus est. Holdinus quoque, dux Ruthenorum, Flandrias delatus, in Tervana, civitate sua, sepultus est. Ceteri autem consules et proceres, ut praeceperat Arturus, ad vicinas abbatias delati sunt. Hostes quoque suos miseratus, praecepit indigenis sepelire eos corpusque Lucii 480 461-462 protendebant — vinciendas: cf. Gildas, De Excidio 6: manusque vinciendae mulie- briter protenduntur. 472-473 in — parte: cf. Num. 8.2: in australi parte. 453 superius)supra H; nihil) nil H. 454 invasit) invadit C. 455 tandem) etiam H. 457 insequentes)insistentes H. 458 nemora)nemora et (del. m,) C. 459 ad oppida) oppida H. 461 ita quod)itaque C; protendebant) protendebat H. 462 suas om C; vinciendas) vincendas C; pauxillum) pausillum C; haberent) haberet C. 464 nunc) tune C. 467 denique)igitur C. 468 hostilibus) hostibus, corr. mt into hostium H; iussit separari) separari iubet H; autem — parari om C. 469 parata om C. 470 pincerna)piscerna C 471 Neustrensibus)Estrusiensibus (corr. m> ex Estruensibus) H. 1US 472 lamentationibus)lamentis H. 473 Keudo) /-;U JO (del. and ss mi) II. 474 asportatur) deportatur H. 47J est) fuit H; quoque om C; Ruthenorum) Rutenorum H; Flandrias) Flandreas C. 479-480 Hostes quoque) Hostesque H. 4S0 praecepit) praeceperat C; Lucii corr. vti ex Licii H. 186 Historia Re gum Britannlae ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi. Deinde post subsequentem hiemem in partibus illis moratus est et civitates Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente vero aestate, dum Romam petere affectaret et montes transcendere incepisset, nuntiatum est ei, 485 Moddredum, nepotem suum, cuius tutelae Britanniam permiserat, eiusdem diademate per tyrannidem et proditionem insignitum esse et reginam Gwenhwyraram, violato iure priorum nuptiarum, eidem nefanda venere Cii5v copulatam fuisse.|| LIBER UNDECIMUS TEXT CH (u.i) !• Nec hoc quidem, consul auguste, Galfridus Monemutensis tacebit, sed, ut in praefato Britannico sermone invenit et a Waltero, Oxonefordensi archidiacono, in multis historiis peritissimo viro, audivit, vili licet stilo, breviter tamen propalabit, quae proelia inclitus ille rex, post victoriam 5 istam in Britanniam reversus, cum nepote suo commiserit. Ut igitur in- famia praenuntiati sceleris aures ipsius attigit, continuo dilata inquietatione quam Leoni, regi Romanorum, ingerere affectaverat dimissoque Hoelo, duce Armoricanorum, cum exercitu Galliarum, ut partes illas pacificaret, confestim cum insulanis tantummodo regibus eorumque exercitibus Bri- 10 tanniam reversus est. Praedictus autem sceleratissimus proditor ille Mod- dredus, Cheldricum, Saxonum ducem, Germaniam direxerat, ut in ilia quoscumque posset associaret sibi et associatis quibusque iterum citissimis velis rediret. Spoponderat autem se ipsi hoc pacto daturum partem illam insulae quae a flumine Humbri usque ad Scotiam porrigebatur et quicquid IJ in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus possederant. At ille, peracto ipsius praecepto, octingentis navibus plenis armatis paganis appli- '•';> cuerat et, foedere dato, huic proditori quasi regi suo parebat. Associaverat quoque sibi Scotos, Pictos et Hibemienses et quoscumque callebat habuisse Cn6r suum avunculum odio. Erant autem omnes numero quasi octoginta || milia, 482 subsequentem)sequentem C. 484 nuntiatum est)nuntiatur H. 485 Moddredum) Modredum H; Britanniam permiserat) permiserat Britanniam H; permiserat) promiserat C. 486 et reginam) reginamque H. 487 Gwenhwyraram) Ganumaram H. 488 After fuisse: Explicit X; Incipit XI H. 1 hoc om C. 2 Oxonefordensi) Oxenefordensi H. 3 archidiacono om H; audivit) adivit C. 6 sceleris) celeris H; attigit) attingit C; dilata corr. m, ex dilatia H. 7 regi Romanorum) Romanorum regi H. dimissoque) dimisso H. 10 reversus est) remeavit H. 10-11 Moddredus)Modredus H. 11 Cheldricum) Chelricum H, 13 velis) vends C; autem) etiam H. 15 Vortigerni corr. m> ex Vortegirni H. 16 octingentis) cum octingentis (cum ss mi) H. 17 suo om C. 18 et(i) om H; Hibemienses corr. m, ex Hibernenses H\ Hybernienses C. 19 autem om H. Liber Undecimus 187 tarn paganorum quam Christianorum, quorum auxilio fretus, [quorum 20 multitudine comitatus,] Arturo in Rutebi portu applicanti in obviam venit et, commisso proelio, maximam stragem dedit applicantibus. Auguselus etenim, rex Albaniae et Gwaluanus, nepos regis cum innumerabilibus aliis in die ilia corruerunt. Successit autem Auguselo in regnum Huivenius, filius Uriani, fratris sui, qui postea in decertationibus istis multis probi- 25 tatibus praeclaruit. 11 Postquam tandem, tametsi magno labore, litora adepti H 52V fuerunt, mutuam reddendo cladem, Modredum et exercitum eius propu- lerunt in fugam. Assiduis namque debellationibus usi, sapienter turmas suas disposuerant, quae partim pede partim equo distributae, tali modo decertabant, quod, cum pedestre agmen ad invadendum vel resistendum 30 intenderet, equestre ilico ab obliquo irruens, omni nisu hostes penetrare conaretur; unde eos ad diffugiendum coegerunt. Periurus ergo ille, re- vocatis undique suis, insequenti nocte Gwintoniam ingressus est. Quod ut Gwenhuuarae reginae nuntiatum est, confestim desperans, ab Eboraco ad Urbem Legionum diffugit atque in templo Iulii martyris, inter monachas 35 habitum eiusdem religionis suscepit et caste vivere proposuit. ^2. At Arturus, acriori ira accensus, quoniam tot centena commilitonum <".2) suorum amiserat, in tertia die, datis prius peremptis sepulturae, civitatem adivit atque infra receptum nebulonem obsedit. Qui tamen coeptis suis desistere nolens, sed ipsos, qui ei adhaerebant, pluribus modis inanimans, 4° cum agminibus suis || egreditur atque cum avunculo suo proeliari disponit. Cn6v Inito ergo certamine, facta est magna caedes in utraque parte, quae tandem magis in partem ipsius illata, coegit eum campum turpiter deserere. Qui deinde, non multum curans quae sepelitio peremptis suis fieret, cito remige fuga evectus, versus Cornubiam iter arripuit. Arturus autem interna 45 anxietate cruciatus, quoniam totiens evasisset, confestim persecutus est eum in praedictam patriam usque ad flumen Kambri, ubi ille adventum eius exspectabat. Porro Modredus, ut erat omnium audacissimus et semper ad invadendum celerrimus, confestim milites suos per catervas distribuit, 21 Rutebi) Rutupi H; in (2) del. mi H. 22 Auguselus) Augelus H. 23 Gwaluanus) Walgainus H. 24 autem om C; Auguselo) Augelo H; Huivenius)Lugenus H. 29 pede partim om C. 32 conaretur)conabatur (corr. mt ex conatur) H; unde — coegerunt om C. 33 undique corr. mi ex unque H; Gwintoniam) Wintoniam H. ' 34 Gwenhuuarae) Ganhumarae H; desperans) sibi desperans C. ' habitum 36 habitum — proposuit) eiusdem caste vivere proposuit et yitam (del. and ss mi) sus- cepit H. 38 peremptis sepulturae)sepulturae peremptis H. 39 receptum om C. 42 magna)maxima H. 43 partem)parte C; deserere)relinquere H. 45 fuga for fugae in Cll. 46 persecutus) prosecutus C. 47 flumen Kambri)fluvium Cambla H\ ille)ipse C. 188 Hist or ia Re gum Britanniae 50 affectans prius vincere vel mori quam praedicto modo diutius fugere. Remanserant ei adhuc ex praedicto numero sociorum suorum quadraginta milia, ex quibus fecit sex turmas et in unaquaque posuit sex milia armatorum et sescentos sexaginta sex. Praeterea vero fecit unam turmam ex ceteris qui superfuerant et, unicuique aliarum ductoribus datis, earn tutelae suae 55 permisit. His itaque distributis, quemque eorum inanimabat, promittens ceterorum possessiones eis, si ad triumphandum perstarent. Arturus quo- que suum exercitum in adversa parte statuit, quern per novem agmina divisit pedestria, cum dextro ac sinistro cornu quadrata et, unicuique praesi- dibus commissis, hortatur ut periuros et latrones interimant, qui monitu 60 proditoris sui de externis regionibus in insulam advecti, suos eis honores demere affectabant. Dicit etiam diversos diversorum regnorum barbaros Cii7r imbelles atque || belli usus ignaros esse et nullatenus ipsis, virtuosis viris et pluribus debellationibus usis, resistere posse, si audacter invadere et virUiter decertare affectarent. Ipsis itaque commilitones suos hinc et inde 65 cohortantibus, subito impetu concurrent acies et commisso proelio cre- bros ictus innectere elaborant. Fiunt ilico in utrisque partibus tantae strages, tanti morientium gemitus, tanti invadentium furores, quantos et laboriosum et dolorosum est describere. Undique etenim vulnerabant et H 5jr vul 11 nerabantur, perimebant et perimebantur. Postquam autem multum 70 diei in hunc modum duxerunt, irruit tandem Arturus cum agmine uno, in quo sex milia sescentos sexaginta sex posuerat, in turmam illam ubi Modre- dum esse sciebat, et viam gladiis aperiendo earn penetravit atque tristissimam caedem ingessit. Concidit namque proditor ille nefandus; corruerunt et multa milia secum. Nee tamen ob casum ipsius diffugiunt ceteri, sed ex 75 omni campo confluentes, quantum audacia dabatur resistere conantur. Committitur ergo durissima pugna inter eos, qua omnes fere duces, qui in ambabus partibus affuerant, cum suis catervis corruerunt. Ceciderunt namque in parte Modredi una cum se ipso Cheldricus, Claficus, Ebrictus, Burningus Saxones, Gillepatric, Gillamori, Gillasel, Gillarun Hibernienses, 80 Scoti etiam et Picti, cum omnibus fere quibus dominabantur. In parte autem 51 quadraginta) quadragincta C; LX H. 53 sexaginta) sexagincta (also for line 71) C. 55 itaque) ita H. 57 quern) quam H. 57-58 agmina divisit) divisit agmina H. 60 externis) externis suis {del. mi) C. 61 barbaros) barones C. 62 belli) in belli C. 63 aucdacter (del. m%) H. 64 decertare affectarent) affectarent decertare C. 65 concurrunt)occurrerunt C. 66 Fiunt: Fiu in ras. m, H. 67-6% et laboriosum after dolorosum(68) H. 70 in(i) ss m, H; \a(i) om H. 71 sescentos)et sexcentos H. 72 esse sciebat)sciebat esse H. 73 corruerunt om H. 74 ob casum) occasum H; ipsius) eius H. 75 dabatur) dabat C. 76 durissima)dirissima H; pugna)turba pungna (del. mt) C. 77 Ceciderunt)Corruerunt H. 78 namque) etenim H; una cum se ipso om H; Cheldricus) Chelricus H; Claficus) Elaf us H; Ebnctus)Egbrictus H. 79 Burningus) Bruningus H; Gillepatric) Gillapatric H; Gillamori, Gillasel om H; Gillarun) Gillaruum H; Hibernienses) Hybernienses C; Hibernenses H. 80 etiam) autem C; quibus)quorum H. Liber Undecimus 189 Arturi Odberictus, rex Norwegiae, Asschillus, rex Daciae, Cador Llumenic, Cassibelaunus, cum multis 11 milibus suorum tarn Britonum quam ceterarum C117V gentium quas secum adduxerat. Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen de Candulas. Sed et ille inclitus rex Arturus letaliter vulneratus est, qui, illinc ad sananda vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino, 85 cognato suo et filio Cadoris, ducis Cornubiae, diadema Britanniae con- cessit, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. 3. Illo igitur insignito, insurrexerunt Saxones et duo filii Modredi nee 130 Inito — foedere: cf. Jos. 9.15: inito foedere. 133 moram faceret: cf. Exod. 32.1: moram faceret. 134-135 et cum — iniit: cf. 2 Par. 23.1: ec iniit cum eis foedus. m suum)alium H. 113 tertioque) secundoque H. 113-114 Vortiporius)Wortiponus H. 114 concives)cives H. 115 iniit)inivit H. 116-117 populum — diligentia) populum quatuor annis gubernavit cum diligentia et pace H. 118 ducum om H. 120 Sodomitica) sodomitana H. 122 insulas Oceani) Oceani insulas H; Islandiam)Hislandiam H. 123 Norwegiam)Norguegiam H; durissimis)dirissimis H; suae potestati)potestati suae H; adiecit after Daciam H. 124 Carecius) Careticus H. 125 iverunt) inerunt, corr. mt into miserunt H. 126 Affricanorum regem) regem Affricanorum H. 130 assidue corr. mt ex assiude H; tandem)igitur H. 131 oppugnavit)opungnavit C; Careu- cium)Kareticum H; bella)proelia H. 132 Cicestriam)Cirecestriam H. 133 Dum — faceret) Ubi H; Ysembardus) Isenbartus H; Lodowici) Lodewici H. 134 navigio vectus om H; vectus) vectus fuit (del. mi) C; de Francia om H. 135 iniit) inivit H; et) et cum (del. m,) C; pro)et pro H; si)ut H. 135-136 suo auxilio) auxilio suo H. 136 aiebat corr. mi ex agebat H. Liber Undecimus 19' iniuste erat expulsus. Capta tandem praedicta civitate quam obsederat et succensa, commisit proelium cum Carecio et fugavit eum ultra Sabrinam in Gwallias. Moxque Gwidmundus, depopulans agros, accumulat ignem in finitimas quasque civitates, urbes et oppida, municipia, vicos et castella 14° necnon et monasteria et omnes regionis ecclesias depraedatus est et ferro et igne ad terram diruit colonosque cum mulieribus partim necavit, partim abduxit nee quievit accensus, donee paene cunctam superficiem insulae, a mari usque ad mare exussit, ita ut cunctae coloniae crebris arietibus omnesque coloni cum sacerdotibus ecclesiae, mucronibus undique micanti- 145 bus ac flammis crepitantibus, simul humi prosternerentur. Diffugiebant ergo presbyteri et episcopi sanctorum reliquias secum deportantes; sed et monachi et moniales ac ceteri omnes quotquot Affricanorum gladium || Cngr evadere potuerunt tantis cladibus affecti, quocumque tutamen ipsis cedenti- bus patebat et desolata est terra ab omni defensione sua et colonia. Quid, 150 <"-9> otiosa gens, pondere immanium scelerum oppressa, quid semper civilia proelia sitiens, tete domesticis in tantum debilitasti motibus, quae, cum prius longe posita regna potestati tuae subdidisses, nunc, velut bona vinea degenerata, in amaritudinem versa, patriam, coniuges liberosque nequeas ab inimicis tueri? Age ergo, age civile discidium, parum intelligens evange- 155 licum illud: "Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur et domus supra domum cadet." Quia ergo regnum tuum in se divisum fuit, quia furor civilis discordiae et livoris fumus mentem tuam hebetavit, quia superbia tua uni regi oboedientiam ferre non permisit, cernis idcirco patriam tuam ab impiissimis paganis desolatam, domos etiam eiusdem supra 160 domos ruentes, quod posteri tui in futurum lugebunt. Videbunt etenim barbarae leaenae catulos, oppida, civitates ceterasque eorundem posses- siones obtinere, ex quibus misere expulsi, prioris dignitatis statum vel num- quam vel vix recuperabunt. 144 crebris arietibus: see Hist. 1.139. 150 et—terra: cf. Ezech. 19.7: et desolata est terra. 156-157 "Omne — cadet": see Matth. 12.25; Luc. n.17. 137 quam obsederat om H. 138 Carecio)Caretico (corr. rm ex Cartico) H. 139 Gwallias) Gualias H; Moxque) Mox H; Gwidmundus om H; accumulat ignem) ignem cumulavit H. 140 finitimas) infinitimas C. 140-143 urbes et oppida — partim abduxit nec)Qui non H. 141 et(i)] sed et C. 143 paene om H. 144 exussit corr. nu ex excussit H; coloniae) colone C; corr. mt ex calonie H. 146 prosternerentur) sternerentur H; Diffugiebant corr. m, ex Diffugientibus C. 147 presbyteri et episcopi om H. t47-i49 sanctorum — potuerunt) reliquiae H. 149 affecti) affectae H. 150 patebat corr. m, ex petebat C; et desolata — et colonia om H. 151 otiosa) occisa C; pondere om C. 152 debilitasti)debilitastis C. 154 coniuges)et coniuges H; liberosque)hberos C. 155-156 evangelicum) eugelicum H. 159 cernis om H. 161 quod erased H; lugebunt cor. m, ex lugebant H. 162 barbarae corr. m, ex barbarie H; ceterasque) atque ceteras H. 192 Historia Re gum Britanniae 165 (11 .io> U7. Postquam autem, ut praedictum est, infaustus tyrannus cum innumera- bilibus Affricanorum militibus toram fere insulam vastavit, maiorem partem H 54r eius quae Loegria vo || cabatur, praebuit Saxonibus, quorum proditione applicuerat. Secesserunt itaque Britonum reliquiae in occidentales regni partes, Cornubiam videlicet et Gwallias, unde crebras et ferales irruptiones 170C119V hostibus frequenter fecerunt. || Tune igitur archipraesules Theonus Lon- doniensis et Tadioceus Eboracensis, cum omnes ecclesias sibi subditas usque ad humum destructas vidissent, cum omnibus ordinatis qui in tanto discrimine superfuerant, diffugerunt ad tutamina nemorum in Gwalliis cum sanctorum reliquiis, timentes ne barbarorum irruptione delerentur 175 tot et tantorum veterum sacra ossa, si ipsa in imminenti periculo desererent et sese instanti martyrio offerrent. Plures etiam Armoricanam Britanniam magno navigio petiverunt, ita ut tota ecclesia duarum provinciarum, Loe- griae videlicet et Northamhumbriae, a conventibus suis desolaretur. Sed 166 militibus) milibus H; totam corr. m, ex tantam H. 168 Britonum corr. m, ex Britones C; occidentales) occidentalibus C. 169 partes) partibus C; et Gwallias) atque Gualias H; crebras et)et crebras H. 170 hostibus frequenter) incessanter hostibus H; igitur om H. 170-171 Londoniensis)Lundoniensis H. 172 Tadioceus) Cadioceus H. 173 Gwalliis) Gualiis H. 174 sanctorum reliquiis) reliquiis sanctorum H. 175 desererent) deserentC. 176 offerrent corr. mt ex offerent H. 177 magno navigio) navigio magno H. 178 Northamhumbriae)Northamhimbriae H; desolaretur) desolarentur C. 179 exulatione) exultatione C. 180 regni om C. 182 adhuc om C. 185 inquietationem Britonibus) Britonibus inquietationem H; inferebant) ingerebant H. 187 Anglis) Aglis C; ilia (corr. per ras. ex illam) H; illam C. 188 parte)partem C. 190-191 Augustinus venit)venit Augustinus H. 191 provinciam)provincia H; invenit after venit H; episcopates (deL and " md H- 193 vivendi om H; autem om H. Liber Undecimus 193 tate Bangor quaedam nobilissima abbatia, in qua tantus fuisse fertur numerus monachorum, ut, cum in septem portiones esset cum praepositis sibi priori- 195 bus monasterium divisum, nulla harum portio minus quam trecentos mo- nachos haberet, qui omnes labore manuum suarum vivebant. Abbas autem eorum Dinoet vocabatur, miro modo liberalibus artibus eruditus. Qui Augustino, petenti ab episcopis Britonum subiectionem et suadenti ut secum genti Anglorum communem evangelizandi laborem susciperent, 200 diversis monstravit argumentis ipsos ei nullam debere subiectionem nee suam praedicationem inimicis impendere, cum et suum archipraesulem haberent et gens Saxonum propriam patriam eisdem auferre perstarent. Unde eos summo habebant odio perfecto fidemque et religionem eorum pro nihilo habebant nee in aliquo perfidis Anglis magis quam canibus com- 205 municabant. Edelbrictus ergo, rex Cantiorum, qui per Augustinum cum <".i3> suo regno ad Christi fidem iam conversus fuerat, ut vidit Britones dedig- nantes subiectionem Augustino facere et eosdem suam praedicationem spernere, hoc gravissime ferens, Edelfridum, regem Northamhumbrorum et ceteros regulos Saxonum instimulavit ut, collecto grandi exercitu, in 210 civitatem Bangor abbatem Dinoet et ceteros monachos et clericos, qui eos despexerant, perditum irent. Acquiescentes ergo consilio eius, col- legerunt mirabilem exercitum et provinciam || Britonum petentes venerunt C120V Legecestriam, ubi Brochvail, consul urbis, adventum eorum exspectabat. Venerant autem ad eandem civitatem ex diversis Britonum provin || ciis 215 H54V innumerabiles monachi et eremitae et maxime de civitate Bangor, ut pro salute populi sui orarent. Collectis itaque undique exercitibus, Edelfridus, rex Northamhumbrorum, proelium iniit cum Brochvail, qui, pauciori numero militum resistens, ad ultimum relicta civitate, sed prius maxima strage hostibus illata, diffugit. At Edelfridus, civitate capta, cum intellexis- 220 197 labore — suarum: cf. Deut. 24.19: opere manuum tuarum; also Jer. 32.30. 204 odio perfecto: cf. Psalm. 138.22: Perfecto odio oderam illos. 212 perditum irent: cf. Sallust, B.C. 364: perditum irent. 194 abbatia) domina in text C; in marg. in later hand: abbatia; abbatia and domina om H; fuisse fertur) fertur fuisse H. 196 portio )portionum C. 198 Dinoet) Dinoot H; eruditus) eruditis C. 201 monstravit argumentis) argumentationibus probabat (probabat ss mt) H; debere subiectionem) subiectionem debere H. 203 propriam patriam) patriam propriam H. 204 summo) sumo C; perfecto om H. 205 perfidis om H. 206 Edelbrictus) Edelbertus H; Cantiorum) Canticorum C; Canticorum (del. m,) H. 206-207 qu' — fuerat om H. 207 ad corr. m, ex a C. 208 eosdem)eisdem' impendere C; suam after praedicationem H. 209 Northamhumbrorum)Northamhim- brorum H. 211 Dinoet) Dinoot H; monachos et om H. 212 despexerant) spreverunt H; perditum)perdituri C; irent)erant irent (del. vi,) C; ergoHgitur H. 214 Broch- vail) Brochmail H. 215 Britonum provinces)provinces Britonum H. 217 itaque)igitur H. 218 Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; iniit)inivit H\ Brochvail) Bri- tonibus H. 219 resistens)resistentes H. 220 diffugitJdifFugiunt H; At om H. 194 Historia Re gum Britanniae set causam adventus praedictorum monachorum, iussit primum arma in eos verti et sic mille ducenti eorum in ipsa die martyrio coronati, regni caelestis adepti sunt aedem. Deinde, cum praedictus Saxonum tyrannus Bangor- nensium urbem peteret, audita ipsius insania, venerunt undique obviam illi 225 duces Britonum, Beldericus videlicet, dux Cornubiae et Morgadud, rex Demetarum, Cadvanus rex Venedotorum et, conserto proelio, ipsum vul- neratum in fugam propulerunt; sed et tantum numerum exercitus eius peremerunt, ita quod decem milia circiter et sexaginta sex corruerent. In parte etiam Britonum cecidit Baldericus, dux Cornubiae, qui ducatum in 2jo eisdem proeliis ceteris praestabat. (i2.i> U9. Exinde convenerunt omnes principes Britonum in civitate Legeces- triae communemque assensum habuerunt, ut Cadvanum facerent sibi regem ipsoque duce Edelfridum ultra Humbrum insequerentur. Insignito itaque illo regni diademate, undique confluentes Britones Humbrum praeterierunt. 235 Cmr Cumque || id Edelfrido nuntiatum esset, associavit sibi omnes reges Sax- onum et obvius Cadvano perrexit. Deinde, cum catervas suas in utraque parte statuerent, venerunt amici eorum talique pacto pacem inter eos fecerunt, ut Edelfridus trans Humbrum, Cadvanus vero citra fluvium Bri- tanniam possideret. Cum autem conventionem suam obsidibus cum iure 240 iurando confirmassent, orta est tanta amicitia inter eos, ut omnia sua communia haberent. Interea contigit ut, expulsa propria coniuge, Edelfri- dus aliam duceret expulsamque tanto haberet odio, ut earn ex regno Northamhumbrorum expelleret. Porro ilia, in utero puerum habens regis, Cadvanum adivit, orans ut eius interventione marito suo resociaretur. Cum- 245 que id ab Edelfrido nullatenus impetrari potuisset, remansit ilia in thalamo Cadvani, donee dies partus filium quern conceperat in mundum produxit. Natus est etiam paulo post Cadvano regi filius ex regina, uxore sua; nam et ilia eodem tempore gravida facta fuerat. Exinde nutriti sunt pueri ut 231 Exinde — principes: cf. Psalm. 2.2: et principes convenerunt in unum. 221-222 primum — verti) in eos primum arma verti H. 222 coronati)decorati H; caelestis)caelestis sedem H. 223 aedem corr. per ras. ex sedem C; omH. 223-224 Bangornensium)Bangornencium C. 225 Beldericus)Beldricus H; Morgadud)Margadud H. 116 Demetarum)Demetorum H; rex om H; Venedotorum) Venedorum H. 228 peremerunt) perimerunt C; sexaginta sex)sexagincta C; corruerent) corruerunt H. 229 BaIdericus)BIedericus, corr. m, into Beldricus H. 231 Exinde)Exin H; omnes om H. 233 insequerentur)sequerentur H; Insignito itaque)Insignitoque H. 234 Britones om H. 236 et obvius)obviusque H. 237 eorum)eius eorum {del. vti) C; inter)in H. 238 vero citra) ultra C. 240 eos)illos H. 243 ilia corr. mt ex illam C; puerum after ilia H\ regis)regem H. 245 Edelfrido)Elfrido C; illa)natha ilia C; ilia om H. 246 dies om C. 247 paulo post after regi H; uxore om H. Liber Undecintus 195 regium genus decebat, quorum alter, scilicet Cadvani filius, Cadwallo nuncupatur, alius vero Edwinus. Interea cum progressior aetas ipsos in 250 adolescentiam promovisset, miserunt eos parentes ad Salomonem, Armori- canorum Britonum regem, ut in domo sua documenta militiae ceterarumque curialium institutionum consuetudinem addiscerent. Excepti itaque diligen- ter ab eo, in familiaritatem ipsius accedere coeperunt, ita ut non esset alter eorum aetatis in curia qui posset cum rege aut esse secretius aut loqui 255 iocundius. Denique frequenter ante || ilium in proeliis congressum cum C121V hostibus faciebant virtutemque suam praeclaris probitatibus famosam agebant. Succedente tandem tempore, defunctis parentibus, reversi sunt (12.2) in Britanniam susceptoque regni gubernaculo earn amicitiam quam prius patres eorum exercuerunt exercere coeperunt. 260 If 10. Emenso deinde biennio, rogavit Cadwallonem Edwinus ||ut sibi H$$r diadema habere liceret celebraretque statutas sollemnitates in partibus Northamhumbrorum, quemadmodum ipse citra Humbrum antiquo more consueverat. Cumque inde iuxta flumen Dufglas colloquium facere in- cepissent, disponentibus sapientioribus ut melius fieri poterat, iacebat Cad- 265 wallo in alia parte fluminis in gremio cuiusdam nepotis sui quern Brianum appellabant. Et, dum legati hinc et inde mutua responsa deferrent, flevit Brianus lacrimaeque ex oculis eius manantes ita ceciderunt ut faciem regis et barbam irrorarent. Qui, imbrem cecidisse ratus, erexit vultum suum vidensque iuvenem in fletum solutum, causam tarn subitae maestitiae in- 270 quisivit. Cui ille: "Flendum mihi est gentique Britonum perpetue, quae a tempore Malgonis barbarorum irruptione vexata nondum talem adepta est principem qui earn ad pristinam dignitatem reduceret. Adhuc etiam id tantillum honoris quod ei remanebat, te patiente, minuitur, cum advenae Saxones, qui semper proditores eius exstiterant, in uno cum illo regno dia- 275 demate incipiant insigniri. Nomine etenim regis elati, famosiores per patriam ex qua venerunt 11 efficientur citiusque concives suos invitare Cmr 249 scilicet)videlicet H; Cadvani filius om H; Cadwallo)Caduallo H. 250 alius)alter H; Edwinus)Eduuinus H, 251 adolescentiam)adolescentia C. 252 regem after Salomonem(251) H. 253 institutionum om H\ consuetudinem)consuetudinum H. 255 eorum aetatis)aetatis eorum H. 258 tandem)itaque C; reversi sunt after Britanniam(259) H. 260 exercuerunt om C. 261 Cadwallonem Edwinus) Eduuinus Caduallonem H. 161 sollemnitates) sollempnitates CH. 263 Northamhumbrorum) Northamhimbrorum H; ipse "with ss vel patres eius mt H; Humbrum om C. 264 consueverat) consueverant H; Dufglas)Duglas H. 265 sapientioribus)sapientibus C. 265-266 Cadwallo) Caduallo H. 266 in alia parte fluminis after sui H. 267 Et)Ac H. 268 ut)in C. 269 barbam)barbam ut C. 271 perpetue)perpetuo H. 272 talem om H. 275 exstiterant)extiterunt C; illo)illa H; 275-276 diademate incipiant)incipiant diademate H. 276 Nomine)Nonne C; regis elati) reges illi C. 277 ex)e C; efficientur)efficerentur C. 196 Historia Regum Britanniae poterunt, qui genus nostrum exterminare insistent. Consueverunt namque proditionem semper facere nee ulli firmam fidem tenere: unde a nobis »8o opprimendos, non exaltandos esse censerem. Cum ipsos primo rex Vor- tigernus retinuit, sub umbra pacis remanserunt, quasi pro patria pugnaturi: sed cum nequitiam suam manifestare quiverunt, malum pro bono reddentes, prodiderunt eum populumque regni saeva clade affecerunt. Prodiderunt deinde Aurelium Ambrosium, cui post horribilia sacramenta, una cum eo 285 convivantes, venenum potare dederunt. Prodiderunt quoque Arturum, quando cum Modredo, nepote suo, postposito iure quo obligati fuerant, contra ilium dimicaverunt. Postremo Carecio regi fidem mentientes, Gor- mundum, Affricanorum regem, super ipsum conduxerunt, cuius irrup- tione et patria civibus erepta est et praedictus rex indecenter expulsus." 290 (12.3) Haec eo dicente, paenituit Cadwallonem inceptae pactionis mandavitque Edwino quod nullatenus a consiliariis suis impetrare poterat ut permisissent eum petitioni illius acquiescere. Aiebant enim contra ius veterumque tra- ditionem esse insulam unius coronae duobus coronatis subici debere. Iratus igitur Edwinus, dimisso colloquio, secessit in Northamhumbriam, 295 dicens sese sine licentia Cadwallonis regali diademate initiandum. Quod cum Cadwalloni indicatum esset, nuntiavit ei per legatos se amputaturum C122V illi caput sub diademate, si infra regnum Britanniae || coronari praesume- (124) ret. Orta igitur inter eos discordia, cum utrorumque homines sese pluri- mis decertationibus inquietavissent, convenerunt ambo ultra Humbrum 300 factoque congressu amisit Cadwallo multa milia et in fugam versus est; arrepto quoque per Albaniam itinere, Hiberniam insulam adivit. TJn. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit, duxit exercitum suum per provincias Britonum combustisque civitatibus cives et colonos pluribus tormentis affecit. Dum igitur sic saevitiae suae indulgeret, conabatur Cad- 305 wallo semper in patriam navigiis reverti, nee poterat, quia quocumque H 55V portu applicare incipiebat, obviabat illi Edwinus cum multitu 11 dine sua 282 malum — reddentes: cf. 1 Reg. 25.21: et reddidit mihi malum pro bono; also Prov. 17.13, 3'-"- 278 poterunt)potuerunt C. 279 nec)ut C; ulli)illi C. 280 esse after opprimendos H. 280-281 Vortigernus corr. ?n, ex Vortegirnus H. 286 cum om C. 287 Carecio) Caretico H; mentientes) immutantes (corr. mt ex immutentes) H. 288 ipsum)ilium H. 288-289 irruptione)inquietatione H. 2S91CX omH. 290 Cadwallonem) Caduallonem H. 291 Edwino)Eduuino H. 292 enim om C. 293 subici)summitti H. 294 Edwinus) Eduuinus H; Northamhumbriam)Northamhimbriam H. 295 Cadwallonis) CaduaUonis H. 296 Cadwalloni)Cadualloni H. 299 inquietavissent)inquietassent H. 300 Cadwallo) Caduallo H. 301 Hiberniam) Hyberniam C. 302 At)Et C; Edwinus) Edu- uinus H. 303 pluribus)plurimis H. 304 affecit) amciebat C; igitur sic)autem H. 304-305 Cadwallo) Caduallo H (also for line 312). 305 semper om C; quocumque)quoque C. 306 illi)ei C; Edwinus)Eduuinus H (also for line 310). Liber Undecimus 197 introitumque auferebat. Venerat namque ad eum quidam sapientissimus augur ex Hispania, vocabulo Pellitus, qui volatus volucrum cursusque stel- larum edoctus, praedicebat ei omnia infortunia quae accidebant. Unde reditu Cadwallonis notificato, obviabat ei Edwinus navesque suas illi- 310 debat, ita ut, submersis sociis, eidem omnem portum abnegaret. Nescius itaque Cadwallo quid faceret, cum fere in desperationem revertendi inci- disset, tandem apud se deliberat quod Salomonem, regem Armoricanorum Britonum, adiret rogaretque auxilium et consilium ab illo, quo in regnum suum reverti quivisset. Cumque vela versus Armoricam dirigeret, ruunt 3'5 ex improviso tempestates validae disperguntque naves sociorum suorum, ita ut in brevi nulla cum altera remaneat. Invasit ilico timor nimius rectorem navis regis, || quam relicto remige, disposition! fortunae permisit. Ut igitur cum periculo mortis tota nocte inter obstantes undas nunc hue nunc illuc expulsa fuit, in sequentis diei aurora applicuerunt in quandam insulam 310 quae Garnareia nuncupatur, ubi maximo labore nacti sunt tellurem. Occu- pavit continuo Cadwallonem tantus dolor et ira ob amissionem sociorum suorum, ita ut tribus diebus et noctibus cibo vesci aspernaretur ac in lecto infirmatus iaceret. Quarta deinde die instante, cepit eum maxima cupiditas edendi ferinam carnem vocatoque Briano indicavit quod concupiscebat. 325 Ast ille, sumpto arcu cum pharetra, coepit ire per insulam, ut, si casus aliquam feram offerret, escam illi ex ea acquireret. Cumque earn totam peragrasset nee id quod quaerebat repperisset, maximis cruciatus est an- gustiis, quia domini sui subvenire nequiret affectui. Timebat enim ne mors infirmitatem ipsius subsequeretur, si appetitum suum explere non valuisset. 33° Usus igitur arte nova, scidit femur suum et abstraxit inde frustum carnis paratoque veru torruit illud et ad regem pro venatione portavit. Mox ille ferinam carnem esse existimans, coepit ea vesci et sese reficere, admirans quod tantam dulcedinem in aliis carnibus non repperisset. Satiatus tandem hilarior factus est et levior, ita ut post tres dies totus sanus fieret. Incum- 335 bente deinde congruo vento, armamenta navis parant erectoque velo aequoreum iter aggrediuntur et in Kidaletam urbem || applicant. Deinde C123V venientes ad regem Salomonem, suscepti sunt ab illo benigne et ut decebat 334—335 Satiatus — est: cf. Ruth 3.7: Cumque comedisset Booz . . . et factus esset hilarior. 307 quidam om C. 308 Pellitus corr. m, ex Pelltus C. 310 Cadwallonis) Caduallonis H; obviabat) obviavit C. 310-311 navesque suas illidebat om C. 312 itaque) igitur H. 314 rogaretque) rogaretque ilium H; ab illo om H. 315 dirigeret) dirigerent H. 315- 316 ruunt ex improviso)ex improviso fiunt (fiunt ss nti) H. 317 remaneat)remaneret H. 318 remige )regimine H. 320 sequentis)sequenti C. 321 Garnareia)Gargareia H. 322 Cadwallonem)Caduallonem H. 324 die instante)instante die H. 326 insulam)silvam C. 329 sui om H. 330 subsequeretur)sequeretur C. 332 paratoque for parataque in CH. 333 ea)eam H. 337 urbem bis C. . 198 Historia Regum Britanniae venerati. Et cum causam adventus eorum didicisset, auxilium eis in hunc 340 (12.5) sermonem promisit: "Dolendum nobis est, egregii iuvenes, patriam avorum nostrorum a barbara gente oppressam esse et vos ignominiose expulsos esse. Et cum ceteri homines regna sua tueri queant, mirum est populum vestrum tarn fecundam insulam amisisse nee genti Anglorum, quam nostrates pro vili habent, resistere posse. Cum gens huius meae Britanniae una cum 345 vestratibus in vestra Britannia cohabitaret, dominabatur omnium provin- cialium regnorum, nee uspiam fuit populus, praeter Romanos, qui earn subiugare quivisset. Romani autem, licet earn ad tempus subditam habuis- H $6r sent, amissis rectoribus suis ac interfectis, cum dedecore 11 expulsi absces- serunt. Sed, postquam Maximiano et Conano ducibus ad hanc venerunt 350 provinciam, residui qui remanserunt numquam earn deinceps habuerunt gratiam ut diadema regni continue haberent. Quamquam enim multi prin- cipes eorum antiquam patrum dignitatem servarent, plures tamen debiliores heredes succedebant, qui earn penitus invadentibus hostibus amittebant. Unde debilitatem populi vestri doleo, cum ex eodem genere simus et sic 355 Britones nominemur, sicut et gens regni vestri, quae patriam quam videtis, (11.6) omnibus vicinis adversatam, viriliter tuetur." Postquam his et aliis finem dicendi fecit, aliquantulum verecundans Cadwallo in hunc modum re- Ci24r spondit: "Grates multimodas 11 tibi ago, rex, regibus atavis edite, quia auxilium mihi promittis, ut regnum meum recuperem. Hoc autem quod 360 dicebas, mirum esse gentem meam non servasse avorum dignitatem, post- quam Britones ad has provincias venerunt, nequaquam admirandum censeo. Nobiliores namque totius regni praedictos duces secuti fuerunt et ignobiles remanserunt, qui ipsorum potiti sunt honoribus. Qui, cum locum nobilium obtinere coepissent, extulerunt se ultra quam dignitas expetebat et ob 365 affluentiam divitiarum superbi, coeperunt tali et tantae fornicationi indul- gere, qualis nee inter gentes audita est, et ut Gildas historiographus testatur, non solum hoc vitium, sed omnia quae humanae naturae accidere solent perpetraverunt et praecipue, quod totius boni evertit statum, odium veri- tatis cum assertoribus suis, amorque mendacii cum fabricatoribus suis, 37O susceptio mali pro bono, veneratio nequitiae pro benignitate, exceptio 358 regibus — edite: cf. Horace, Carm. 1.1.1.: atavis edite regibus. 366 Gildas — testatur: see De Excidio 21. 339 didicisset)didiscisset C. 341 nostrorum for vestrorum in CH; esse(2) om H. 342 sua) vestra C. 344 gens) genus C. 346 uspiam fuit) fuit uspiam H. 348-349 abscesserunt)abcesserunt C. 349 postquam)postquam cum (cum ss m,) H. 354 populi)regni H; ex eodem corr. nti ex exodem H; simus)sumus H\ sic)si C. 355 nominemur)nominentur H; vestri)nostri H. 357 verecundans) verecundus C; Cadwallo) Caduallo H. 358 rex)rex a(a ss mi) H. 359 mihi)tibi C; quod)quod si C. 363 locum)vicem H. 366 his- toriographus) hystorigraphus C; historicus H. 367 accidere) accedere H. 368 perpetra- verunt om C; evertit) everti H. Liber Undecimus 199 Sathanae pro angelo lucis. Ungebantur reges non propter Deum, sed qui crudeliores ceteris exstarent et paulo post ab unctoribus non pro veri examinatione trucidabantur, aliis electis trucioribus. Si quis vero eorum mitior et veritati aliquatenus propior videretur, in hunc quasi Britanniae subversorem omnium odia telaque torquebantur. Denique omnia, quae 375 Deo placebant et displicebant, aequali lance inter eos penderent, si non graviora essent displicentia. Itaque agebantur cuncta quae saluti con- traria fuerant, ac si nihil medicinae a vero omnium || medico largiretur. C124V Et non solum hoc saeculares viri sed et ipse grex Domini eiusque pastores sine discretione faciebant. Non igitur mirandum est degeneres tales, Deo 380 ob talia scelera invisos, patriam illam amittere, quam praedicto modo macu- laverant. Volebat enim Deus vindictam ex ipsis sumere, dum externum populum supervenire passus est, qui eos a patriis agris exterminaret. Dignum tamen esset, si Deus permitteret, cives pristinae dignitati restituere, ne generi nostro opprobrium sit, nos debiles fuisse rectores, qui tempore 385 nostro in id non desudaverimus. Idem etenim nobis atavus fuit, unde et auxilium tuum securius postulo. Malgo namque, summus ille rex Bri- tanniae, qui post Arturum quartus regnaverat, duos filios generavit, quorum unus Enianus, alter vero Run vocabatur. Enianus autem genuit Belin, Beli Iagonem, Iago Cadvanum, patrem meum. Run vero, qui post obitum 390 fratris expulsus fuit inquietatione Saxonum, hanc provinciam adivit dedit- que filiam suam Hoelo duci, filio magni Hoeli, qui cum Arturo patrias subiugaverat. Ex ilia natus est Alanus, ex Alano Hoelus, pater tuus, qui, dum vixit, toti Galliae non minimum ingerebat terrorem." Interea hiemante 431 Cadwallo)Caduallo H. 432 Salomon rex)rex Salomon H. 433 rex) dux C; autem om C; perrexit) prospexit C. 435 Penda) Peanda H. 436 se om C; Cadwalloni) Cadualloni H. 438 Cadwallo)Caduallo H. 438-439 Northamhumbriam)Northamhimbriam H. 440 Anglorum) angelorum H. 441 Helafled)Hedfeld H. 443 Odfridus)Osfridus H. 444 itaque) igitur H; Cadwallo) Caduallo H. 444-445 provincias Anglorum) angelorum provincias H. 449 ipsum)illum H. 450 Cadanum)Eadanum H; Scotorum)Scothorum H; auxiliari)auxiliri C. 450-451 advenerat) venerat C. 45*~453 Northamhumbrorum corr. m, ex Nothamhumbrorum C; Northamhimbriae H. 453 Cadwallo) Caduallo H; a provincia om H. 454 inter corr. viiQ) ex in H. 454-455 Scotiamque corr. mi ex Scotamque H. 455 Pendam) Peandam H. 456 illo)eo H. 457 a om H; Penda) Peanda H. 458 Hevenfled) Hedfeld H. 202 Historia Re gum Britanniae crucem Domini et indixit commilitonibus suis, ut suprema voce in haec 460 verba clamarent: "Flectamus genua omnes et Deum omnipotentem, unum ac verum, in commune deprecemur ut nos ab exercitu superbo Britannici C126V regis et eiusdem nefandi ducis Pendae || defendat. Scit enim ipse, quia iusta bella pro salute gentis nostrae suscepimus." Fecerunt omnes sicut iusserat et sic, incipiente diluculo in hostes progressi, iuxta meritum suae 465 fidei victoria potiti sunt. Quod ut Cadwalloni nuntiatum fuit, acri ira ignescens, collegit exercitum suum et sanctum regem Oswaldum insecutus est et, collato proelio, in loco qui Burne vocatur, irruit in ilium Penda atque (12.11) interfecit. Perempto igitur Oswaldo cum multis milibus suorum, successit ei in regnum Northamhumbrorum Oswi, frater eius, qui multa donaria 470 auri et argenti Cadwalloni toti iam Britanniae imperanti donans, pacem eius adeptus est et sese sibi submisit. Nee mora, insurrexerunt in eum Al- fridus, filius eius et Oidwaldus, fllius fratris sui et cum perstare nequi- vissent, diffugerunt ad Pendam, regem Merciorum, ipsum implorantes ut, collecto exercitu, cum eis trans Humbrum iret regi Oswi regnum suum 475 auferre. At Penda, timens pacem infringere, quam Cadwallo per regnum Britanniae statuerat, distulit sine licentia sua inquietationem incipere, donee ilium aliquo modo incitaret, ut vel ipse in Oswium regem insur- geret, vel sibi copiam congrediendi cum eo concederet. Quadam igitur sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo diadema Britanniae portando 480 festum celebraret Londoniis et universi Anglorum reges, praeter Oswi solum necnon et Britonum duces adessent, adivit Penda regem et quaesivit ab eo, cur Oswi solus aberat, cum ceteri Saxonum principes adessent. Cui H 57V; cum Cadw 11 allo 11 responderet ipsum infirmitatis causa deesse, adiecit ipse, c"7r dicens, ilium misisse propter Saxones in Germaniam, ut fratrem suum 485 Oswaldum in ipsos utrosque vindicaret. Adiecit etiam ilium pacem regni infregisse, qui solus guerram inter eos inceperat, cum Edelfridum, filium 465-466 ira ignescens: see Hist. 10.82. 459 suprema) sumpta H. 462 eiusdem) eius C; Pendae) Peandae H. 463 bella — nostrae) pro salute nostrae gentis bella (nostrae gentis transposed wz. into gentis nostrae) H; sus- cepimus) suceperimus C; sicut)ut H. 465 Cadwalloni)Cadualloni H. 467 collacto (del. mi) H; Penda)Peanda H. 469 ei om C; Northamhumbrorum)Northam- himbrorum H; Oswi — eius) frater eius Oswi H. 470 Cadwalloni) Cadualloni H; toti) totius H. 472 eius om H; Oidwaldus)Oswaldus C; et (2)] sed H. 473 Pendam) Peandam H. 474 cum ss m, H; regi)regique H. 475 auferre corr. m, into auferret H; Penda) Peanda H; quam) quam ei H; Cadwallo) Caduallo H. 476 inquietationem) inquietationem suam H. 477 vel) cum illis (cum ss mt) H; Oswium (corr. m, ex Oswinum) H; Oswinum C; regem om C. 479 sollemn.)sollempnitate C; Cadwallo) Caduallo H; diadema) dyademate C. 480 Londoniis) Lundoniis H. 481 Penda) Peanda H. 483 Cadwallo) Caduallo H. 486 guerram om C. 486-487 filium suum) regem Northamhimbrorum H. Liber Undecmrus 203 suum et Oidwaldum, fratris sui filium, bellis inquietatos a patria propria expulisset. Petivit ergo licentiam ut ilium vel interficeret vel a regno fugaret. ^14. Rex igitur, in diversas meditationes inductus, familiares suos sevo- 490 (12.12) cavit praecepitque conicere quid super tali re autumarent. Conicientibus autem eis plura, Margadud, rex Demetarum, inter ceteros dixit: "Domine mi, quoniam omne genus Anglorum te ex finibus Britanniae expulsurum proposuisti, cur a proposito tuo divertens ipsos inter nos in pace manere pateris? Eia igitur permitte ut saltern ipsi inter semetipsos civile bellum et 495 discordiam habeant, ut mutuis cladibus affecti, a patria nostra exterminen- tur. Non est enim fides illi servanda qui semper insidiatur ut eum cui earn debet versutis laqueis capiat. Saxones ergo, ex quo primum patriam no- stram ingressi sunt, semper insidiantes gentem nostram prodiderunt. Quam igitur fidem eis tenere debemus? Demus inde Pendae licentiam ut in prae- s°° dictum Oswium insurgat, ut sic, civili discordia inter illos exorta, alter alterum perimens, ab insula nostra deleantur." His igitur et pluribus aliis (12.13) dictis motus, Cadwallo licentiam dedit Pendae congrediendi cum Oswio. Qui deinde, collecto innumerabili exercitu, praeterivit Humbrum et pro- vincias eiusdem patriae vastando, || praedictum regem coepit acriter in- 505 Ci 27V quietare. At Oswi, ad ultimum necessitate coactus, promisit ei innumera regia ornamenta et maiora donaria quam credi potest, ut patriam suam va- stare desineret et, praetermissa inquietatione quam inceperat, domum rediret. Cumque ille precibus eius nullatenus assensum praeberet, ille rex, ad divinum respiciens auxilium, licet minorem haberet exercitum, inivit tamen 510 proelium cum illo iuxta flumen Wuned et, Penda necnon et triginta ducibus peremptis, victoria potitus est. Interfecto igitur Penda, Wlfredus, filius eiusdem, donante Cadwallone, successit ei in regnum. Qui consociatis sibi Ebba et Edberto, Merciorum ducibus, rebellavit adversus Oswi, sed iubente tandem Cadwallone, pacem habuit cum illo. 515 492-493 Domine mi: cf. Daniel 10.16, 12.9: Domine mi. 487 Oidwaldum) Oswaldum C. 488 ergo)quoque H. 491 autumarent)autumaret C. 492 autem om H; Demetarum)Deme- torum H. 493 Anglorum) angelorum H. 495 pateris) permittit C; igitur) ergo H. 495-496 permitte — affecti om H. 496 a om H; patria tampered and corr. mi ex pertria(?) H. 497 fides 1111)illi fides H; eum cui deleted m, (?) H. 498 debet om H. 500 igitur)itaque H; Demus inde Pendae) Da ocius Peandae H. 501 Oswium) Oswynum C; illos exorta) eos orta C. 502 deleantur)deleatur C. 503 Cadwallo)Caduallo H; licentiam — Pendae)Peandae licen- tiam dedit H. 505 coepit acriter) acriter coepit H. 506 coactus om H. 509 ille rex)rex ille H. 510 tamen)tandem C. 511 Wuned)Wed H; Penda)Peanda H; necnon om C. 512 victoria potitus)victoriam adeptus H; Penda) Peanda H. 513 Cadwallone) Caduallone H. 514 Ebba)£ba H; adversus) adversum H. 515 tandem om H. 204 Hist or ia Re gum Brittmniae U15. Completis tandem quadraginta octo annis, nobilissimus ille atque potentissimus Cadwallo, rex Britonum, senio et infirmitate gravatus, XV Kalendas Decembris ab hoc saeculo migravit. Cuius corpus Britones balsamo et aromatibus conditum in quadam aenea imagine, ad mensuram 520 staturae suae fusa, mira arte posuerunt. Imaginem autem illam super aeneum equum mirae pulchritudinis armatam et super occidentalem por- tam Londonarium erectam in signum praedictae victoriae et in terrorem Saxonibus statuerunt. Sed et ecclesiam subtus in honore sancti Martini aedificaverunt, in qua pro ipso et fidelibus defunctis divina celebrantur obse- 52J (12.14) quia. Suscepit itaque regni gubernaculum Cadwaladrus, filius suus, quern Beda Cliedualam iuvenem vocat et in initio viriliter et pacifice regnum trac- Ci28r tavit. At cum duodecim 11 annos post sumptum diadema praeterisset, in infirmitatem cecidit et civile discidium inter Britones ortum est. Mater H 58r eius fuerat soror Pendae, patre 11 tantum, matre vero diversa: ex nobili 530 genere Genuuiseorum edita fuerat. Earn memoratus rex Cadwallo, post factam cum fratre concordiam in societatem tori accepit et Cadwaladrum (12.15) ex ilia progenuit. Quo igitur, ut dicere coeperam, languente, discordia afficiuntur Britones et opulentam patriam detestabili discidio destruunt. Accessit etiam aliud infortunium, quia fames dira ac famosissima insipienti 535 populo adhaesit, ita ut totius cibi sustentaculo quaeque evacuaretur pro- vincia, excepto venaticae artis solatio. Quam vero famem pestifera mortis lues consecuta est, quae in brevi tantam populi multitudinem stravit, quan- tam non poterant vivi humare. Unde miserae reliquiae patriam factis agminibus diffugientes, transmarinas petebant regiones cum ululatu magno 540 sub velorum sinibus hoc modo cantantes: "Dedisti nos Deus tamquam oves escarum et in gentibus dispersisti nos." Ipse etiam rex Cadwaladrus, cum navigio miserabili Armoricam petens, praedictum planctum hoc modo augebat: "Vae nobis peccatoribus ob immania scelera nostra, quibus Deum 519 aromatibus conditum: cf. Gen. 50.25: conditus aromatibus. 519-520 ad — suae: cf. 2 Reg. 20.8: ad mensuram habitus sui. 526 Beda — vocat: see Eccl. Hist. 4.15; cf. 4.12. 540-541 "Dedisti — nos:" see Psalm. 43.12. 517 Cadwallo) Caduallo H. 522 Londoniarum)Lundoniarum H; erectam om C. 523 sta- tuerunt)posuerunt) H; et corr. mi ex etiam C. 524 celebrantur) celebrarentur H. 525 Cadwaladrus) Cadualadrus H. 526 Cliedualam)Cliedualdam H; in ss m, H; regnum om H. 527 annos corr. m, ex annis H; et del. m, before post H. 528 cecidit corr. m,Q) into decidit H; inter Britones om C. 529 Pendae)Peandae H; tantum)tandem H. 530 Genuuiseorum)Gewissorum H; Cadwallo)Caduallo H. 531 societatem)societate H; Cadwaladrum)Cadualadrum H. 532 progenuit)genuit C. 533 destruunt) destituunt C. 535 evacuaretur) vacuaretur H. 536 venaticae) venatoriae H; vero om C. 537 populi om C. 540 sinibus) finibus C. 541 et ss m, H; etiam) etenim H; Cadwaladrus) Cadualadrus H. Liber Undechnus 205 offendere nullatenus diffugimus, dum paenitentiae spatium habebamus. In- cumbit ergo illius potestatis ultio, quae nos ex natali solo exstirpat, quos 545 nee olim Romani, nee deinde Scoti vel Picti, nee versutae proditionis Saxones exterminare quiverunt. Sed in vanum patriam super illos totiens recuperavimus, cum non fuit Dei voluntas ut || in ea perpetue regnaremus. C128V Ipse verus iudex, cum vidisset nos nullatenus a sceleribus nostris cessare velle ac neminem genus nostrum a regno expellere posse, volens corripere 550 stultos, indignationem suam direxit, qua propriam nationem catervatim deserimus. Timendum nobis valde est ne post hanc etiam caelestem patriam amittamus et aeterna privemur hereditate. Domine, miserere nobis; tempus et locum paenitentiae misericorditer concede; ne irascaris nimis, ut, si vel terrena caremus ac praesenti hereditate, ilia omnino ne frustremur, ad 555 quam omnes boni, quos in hac vita elegisti, elaborant pervenire. Vere peccavimus ultra modum coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut, conversi ad paenitentiam, terras quas incoluimus inhabitemus. Expellimur flagello iracundiae tuae, quia servi nequissimi et ingrati sprevimus, dum licuit, veniam misericordiae tuae. Experimur nunc severitatem iudicantis, 560 qui, dum tempus habuimus, noluimus flectere Iumina nostra ad paternitatem vocantis. Sed nunc Domine Deus, Pater misericordiarum et Deus totius consolationis, placabilis esto super malitiam nostram et converte luctum nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti, viventes tibi Domino, Deo nostro, cui servi esse debemus et volumus, in perpetuum famulemur. s6s Redite ergo Romani, redite Scoti et Picti; redite ambrones Saxones perfidi: ecce patet vobis Britannia ira Dei deserta, quam vos desertam facere nequivistis. Non nos fortitudo vestra expellit, sed summi regis indignatio || et potentia, quam numquam offendere distulimus." C iz9r 553 aeterna — hereditate: cf. Hebr. 9.15: aeternae hereditatis; Domine — nobis: cf. Tob. 8.10: Miserere nobis, Domine, miserere. 554 locum paenitentiae: cf. Job 24.23: Dedit ei Deus locum poenitentiae; ne irascaris: cf. Gen. 18.32: ne irascaris Domine; also 44.18 and Isaiah 64.9. 558 conversi — paenitentiam: cf. 2 Par. 6.24, 37: et conversi egerint poenitentiam. 559 flagello iracundiae: cf. Additional Prayers to Litaniae Sanctorum, Rituale Romanum (4 ed. Mane, Tours, 1928), p. 143: flagella tuae iracundiae, quae pro peccatis nostris meremur, averte. 561 flectere Iumina: cf. Vergil, Aen. 4.369: num Iumina flexit? Ovid, Met. 8.864-865: Iumina . . . flexi. 562-563 Pater — consola- tionis: cf. 2 Cor. 1.3: Pater misericordiarum, et Deus totius consolationis. 563 placabilis — malitiam: cf. Exod. 32.12: esto placabilis super nequitia populi tui. 563-564: con- verte— gaudium: cf. Esther 13.17: et converte luctum nostrum in gaudium; also Jer. 544 habebamus) habeamus C. 546 Scoti corr. m, into Scotti H. 546-547 proditionis Saxones) proditiones H. 547 quiverunt corr. per ras. ex quieverunt H. 550 nostrum om C. 551 suam om C. 552-565 Timendum — famulemur om H. 560 severitatem) severitatem tuam (del. mi) C. 566 perfidi om H. 568 indignatio om H. 569 et om H. 206 Historia Re gum Britanniae 570(12.16) ffi6. Ut igitur hos et alios gemitus rex Cadwaladrus inter navigandum expellit, in Armoricano litore appulsus fuit venitque cum tota multitudine sua ad regem Alanum, Salomonis nepotem et ab illo digne susceptus est cum omnibus suis mansitque cum illo quamdiu voluit. Britannia igitur cunctis civibus suis, exceptis paucis, quibus in Gualliarum partibus mors 575 pepercerat, desolata, per undecim annos Britonibus horrenda fuit, Saxoni- bus quoque eadem tempestate ingrata, qui in insula sine intermissione morie- bantur. Quorum residui, cum tarn feralis lues cessavisset, continuum morem servantes, nuntiaverunt concivibus suis in Germania, insulam indigena gente carentem facile illis subdendam si in illam habitaturi venirent. Quod 580 cum illis nuntiatum fuisset, nefandus populus ille, collecta innumerabili multitudine virorum ac mulierum, applicuit in partibus Northamhumbriae et desolatas provincias ab Albania usque ad Cornubiam inhabitavit. Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reli- quias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwallis commane- 585 bant. Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessavit et Angli regnare coeperunt, Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt, magistratus et potestates in urbibus constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant, subiectis populis tradi- 590 C129V derunt servandas, ducatus||et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, cum summa pace et securitate terram desiderabilem Tune Alanus, sumptis diversis libris de armariis et convocatis sa- (n.i8> pientioribus terrae suae philosophis, coepit per eos scrutari omnia de pro- phetiis aquilae quae Cestoniae prophetavit et de carminibus Sibyllae ac 610 Merlini, ut videret an revelatio Cadwaladri 11 inscriptis oraculis con- Ci3or cordaret et cum nullam discrepantiam repperisset, suggessit Cadwaladro ut divinae providentiae ac dispensationi pareret et, Britannia postposita, quod angelicus ei praeceperat monitus, perficeret. Filium autem suum Yvor ac Yni, nepotem suum, ad reliquias Britonum regendas in insulam 615 dirigeret, ne gens, antiquo genere illorum edita, libertatem barbarica irruptione amitteret. Tune Cadwaladrus, mox abiectis mundialibus pompis propter Dominum regnumque perpetuum, venit Romam, ubi a Sergio papa honoriflce susceptus, facta plena delictorum suorum confessione puro corde, confirmatus est. Inopino etiam languore correptus, duodecimo die 620 Kalendarum Maiarum, anno ab Incarnatione Domini sescentesimo octo- gesimo nono, a contagione carnis solutus, caelestis regni aulam ingressus est. Cum autem Yvor et Yni naves sibi collegissent, quos potuerunt asso- {12.19) ciaverunt sibi et applicuerunt in Kambriam et convocatis Britonum 598 veniret) venisset H; illi) ei C. 601 futuro corr. m, ex futurum C. 604 quae)qui H; barbarorum) paganorum H; invasionem) invasione C. 605 recuperarent) recuperaret C. 606 tamquam — effetus(?) om H; effetus(?) for efftus in C; as a second choice I suggest: affectus. 607 fuerat) fuit C; indicavit corr. m, ex indicabat C. 608-609 de armariis — scrutari omnia om H; sapientioribus corr. mi ex sapientibus C. 609 de)et de H. 610 aquilae om C; Cestoniae)Saxoniae H; Sibyllae)Sibillae CH. 611 Merlini)Merlini coepit scrutari omnia H; Cadwaladri)Cadualadri H. 612 Cadwaladro for Cadwadro in C; Cadualadro H. 613 providentiae ac om H. 615 Yvor)Ivor H; in insulam om C. 616 ^ ef (ss m,) H. 617 Cadwaladrus)Caduala- drus H; mox om H\ pompis om H. 618 ubi)et H. 619-620 honorifice — corde om H. 620 est om H; languore)langore C; die) autem die H. 622 a contagione — solutus om H; caelestis regni aulam)aulam caeli(caeli ss mi) H. 623 au- tem) vero C; Yvor) Ivor H; sibi om C. 624 Kambriam) insulam H. 624-625 et convocatis — adduxerant om H. 208 Historia Re gum Britanniae 6i$ reliquiis cum multitudine quam secum adduxerant, gentem Anglorum sexa- ginta novem annis saevissima inquietatione affecerunt. Sed non multum profecerunt. Ipso etenim Yvor a vita decedente, in tantum mortalitas supradicta et fames atque consuetudinarium civile discidium Britonum coegerat populum superbum degenerare quod ad clades inferendas hostes 630 longius arcere nequiverat. Barbarie etiam irrepente, iam non vocabantur Britones, sed Walenses, vocabulum sive a Walone, duce eorum, sive a C130V Galaes regina, sive a barbarie || trahentes. At Saxones sapientius agentes et etiam pacem et concordiam inter se habentes, agros colentes, civitates et oppida reaedificantes et sic, abiecto dominio Britonum, iam toti Loegriae 635 imperaverant, duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter eos diadema portavit. Degenerati autem Britanni qui in parte boreali insulae remanserunt, numquam Loegriam (recuperaverunt); sed nee Gwallenses monarchiam insulae obtinuerunt, immo nunc sibi, interdum Saxonibus ingrati, consurgentes externas ac domesticas clades incessanter agebant. 640 (12.20) fli8. Reges autem eorum, qui ab illo tempore in Gwalliis successerunt, Karadoco Llangarvanensi, contemporaneo meo in materia scribendi per- mitto. Reges vero Saxonum Willelmo Malmesberiensi et Henrico Hunte- donensi, quos de regibus Britonum tacere iubeo, cum non habeant librum ilium Britannici sermonis, quern Walterus, Oxinefordensis archidiaconus, <54J ex Britannia advexit, quern, de historia eorum veraciter editum, in honore praedictorum principum hoc modo in Latinum sermonem transferre curavi. 625-626 gentem — annis)atque LXVIIII annis gentem Anglorum H. 627 profecerunt)profuit H. 627-629 Ipso etenim — coegerat) Supradicta namque mortalitas et fames atque consuetu- dinarium discidium in tantum coegerat H. 629 quod ad for quo ad in C; quod ad—in- ferendas om H; hostes) quod hostes CH. 630 nequiverat)nequiverant H; etiam) et C; etiam added by modern hand H. 631 Walenses)Gualenses H; Walone)Gualone H. 632 et om H. 633 etiam om H; et(i) ss mi C. 635 imperaverant) imperaverunt C; Cedelstano) Adelstano H; ut—est om H. 636 Britanni — insulae) a britannica nobilitate H. 637 remanserunt numquam — Gwallenses) Gualenses numquam postea H. 638 obtinuerunt) recuperaverunt H; Saxonibus) Saxones C. 639 incessanter om C. 640 Gwalliis) Gualiis H. 641 Llangarvanensi)Loncarbanensi H; materia)materiam C. 642 Malmesberiensi)Maluies- bunensi C. 642-643 Huntedonensi)Huntendoniensi {.tampered) H. 644 Oxineforden- sis) Oxenefordensis H. 645 advexit: last word in H, followed by a blank folio. 646 After curavi: Explicit Tractatus C. Liber Octavus 209 LIBER OCTAVUS TEXT DEH 2. Rumore itaque eorum divulgato, convenerunt Britones qui in tanta || (8.2) 35 est)^n? (del. and ss m.) D. 38 Aurelius Ambrosius)Ambrosius Aurelius H; exercitum after Britanniae (39) H. 39 accepit) suscepit H. 39-40 Britonibus)Brittannibus H. 40 confluentibus) circumvenientibus H. 41 a gentilibus) a gentibus E; agentibus H. 42 Hengistus) Heng' DE. 43 hortatur) hortabatur DH; eos om H. 210 Historta Regum Britanniae et exercitatisslmos ingerere festinat. Nolite, inquam, timere eorum de diversis nationibus congregatam multitudinem, quorum experti estis in bellis multotiens imbellem valitudinem. Mementote vos victores semper H 3<5r exstitisse et de eis stragem non modicam [ | cum paucis peregisse. Dux jo quoque eorum qui indoctum ducit exercitum necdum ad virilem pervenit aetatem, magis puerilibus exercitatus lusibus quam bellis. Faventibus ergo diis nostris invictissimis et fugari et prosterni necesse est illos, qui necdum arma ferre noverunt et quorum imbecillis est bellandi astutia." Et cum omnes hoc modo animasset Hengistus, dato signo, in hostes iter tendit ut 55 subitum et furtivum impetum in illos faceret Britonesque incautos et imparatos occuparet. Sed quomodo posset imparatos reperire, qui semper E169 in armis etiam noctis excubias in castris mu || nierunt? Aurelius ergo sciens hostes prope adesse, dispositis turmis, prior campum adiit in quo bellum futurum sibi aptum existimabat. Tria milia ex Armoricanis equitibus 60 equis insidere iussit; ipse cum ceteris pedestri milite acies ordinavit et duxit. Demetas in collibus, Venedotos in prope sitis nemoribus locavit ea provi- dentia ut, si hostes ad ea diffugerent, adessent qui exciperent. (85) 4. Interea accessit Eydol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait: "Sola dies pro omnibus vitae meae diebus mini sufficeret, si congrediendi cum 6s Hengisto copiam mihi fortuna daret. Reminiscerer namque diei qua sine armis convenimus quasi pacem commissuri, in campo iuxta coenobium Ambrii, ubi proditor ille cum cultris repositis omnes peremit, praeter me solum, qui reperto palo ad defensionem vix vacavi. Iugulati sunt ea die quadringenti septuaginta inter duces et consules ac proceres, qui omnes 70 convenerant ad pacem constituendam." Dum talia referret Eydol, ecce Hengistus cum suis partem campi non modicam occupavit. Dispositis ex utraque parte cuneis congrediuntur atque mutuos ictus ingeminant. Hinc 54 iter tendit: see Hist. 2.197. 46 festinat for festinant in DEH; inquam) inquit E. 47-48 experti — multotiens) in proeliis multotiens experti estis H. 48 valitudinem)invali- tudinem E; jnvalitudinem (del. mi [?]) D; vos om DE. 53 imbecillis) imbecilla H. 54 Hengistus) Heng' DE. 57 etiam) in H; munierunt)se munierunt H. 59 futurum sibi)sibi futurum H; existimabat)existimavit H; Armoricanis corr. mi ex moricanis H; equitibus) militjbus equitibus (del. m,) E; militibus H. 60 equis — iussit) iussit equis insidere H. 61 ad)ex H. 63 Eydol after Claudiocestriae H; Eydol)EIdol in text D; in marg. m,\ Eydol; Eldol H. 64 diebus after omnibus D; mihi ss m, D; om E; congrediendi) congredi H. 65 Hengisto)Heng' DE; mihi fortuna)fortuna mihi H; daret)faceret H; Reminiscerer) Reminisceret H. 67 Ambrii)Ambrie H; peremit)interemit H. 68 vacavi)evasi H. 69 quadringenti septuaginta)CCCC LXXX DH. 70 constituendam)constituendum E; componendam H; Eydol)Eldol DH. 71 Hengistus) Heng' DE; campi after modicam D; modicam)minimam H; Dispositis)dispositisque H. 72 cuneis om E. Liber Octavus 211 Britones, hinc Saxones vulnerati cadunt: hortatur Aurelius suos ut pro patria et libertate viriliter pugnent; monet Hengistus Saxones suos quatinus omni spe fugae postposita fortiter feriant. Fit proelium anceps: nunc illi, 75 nunc isti superiores fiunt. Clamor 11 ad sidera tollitur, Christiani Deum D 27r omnipotentem invocant, illi deos suos et deas supplices exorant. Dumque diu talker decertarent, praevaluit Christianus exercitus atque Saxones fu- gere coegit. Hengistus igitur, ut vidit suos Christianis cedere, confestim fugiens petivit oppidum Kaerconan, quod nunc Conumgeburc appellatur. 80 Insequitur Aurelius et in itinere quoscumque reperit, vel in interitum, vel in servitutem redigit. Cumque vidisset Hengistus quia insequeretur eum Aurelius, noluit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo iterum proeliari disposuit, malens vitam in gladio et hasta committere quam murorum in tuitione. Adveniens itaque Aurelius, conglomeratis iterum 85 aciebus suis, coepit iterum pugnam reparare, Saxones econtra acriter re- sistere, quippe pro vita tantum dimicantes nullum sibi existimabant dif- fugium provenire. Et forte praevaluissent in illo proelio Saxones, nisi equestris turma Armoricorum supervenisset, || quae constituta in priori H$6v proelio fuerat ad praesidium. Cesserunt igitur Saxones confutati atque de 9o statione sua pulsi dilapsique fugam arripiunt quidam, quidam fortiter re- sistentes cum Hengisto se defendebant. Tune Eydol locum congrediendi cum Hengisto nactus, quod desiderabat opere complevit. || Congressi nam- <8.6> £170 que ipse et Hengistus, singulare certamen inierunt. Qui, dum enses alter in alterum immitterent, excutiebantur ex ictibus ignes, ac si fulgura corus- 95 carent. Dumque in hunc modum decertarent, supervenit Gorlois, dux Cornubiae, cum suis quibus praeerat, turmas Saxonum infestans. Quern cum aspexisset Eydol, securior factus, cepit Hengistum per nasale cassidis atque totis viribus utens, ipsum intra suorum acies extraxit magnoque fluctuans gaudio clara voce dixit: "Desiderium meum implevit Deus; pro- 100 76 Clamor—tollitur: cf. Vergil, Aen. 11.745 an<^ "-462: Tollitur in caelum clamor; ibid. 9.566-567: undique clamor/tollitur. 94 singulare certamen {passim): cf. 1 Reg. 17.8: singulare certamen; 17.10: ineat mecum singulare certamen. 74 Hengistus) Heng' DE; Saxones suos) suos Saxones H. 75 illi)isti H. 76 isti)illiH. 79 Hengistus) Heng' DE. 80 petivit)pitivit E; Kaerconan) Kaerkonan H; Conumgeburc) Kunungeburg H. 81 quos- cumque) quosquos E. 82 redigit)redegit D; Hengistus)Heng' DE. 83 in om H. 84 disposuit)disponit EH; committere)finjre committere {del. m,) D. 85 murorum in)in murorum D; in om H; iterum)simul H. 88 provenire) praevenire E. 89 Armoricorum) Armoricanorum D. 90 igitur)ergo D; atque)ac H. 91 dilapsique)delapsique H; quidam(i) om H. 92 Hengisto) Heng' DE; Eydol) Eldol DH. 93 Hengisto) Heng' DE. 94 Hengistus) Heng' DE; enses) mutuos enses H. 95 immitterent) mitterent H. 98 Eydol) Eldol DH; Hengistum) Heng' DE. 99 utens)nitens H; intra)inter D. 100 clara voce)voce clara H. 212 Historia Regum Britanniae sternite, viri, ambrones, prosternite rabidum canem atque domini sui pro- ditorem. Vobis est in manu victoria Hengisto perempto." Retento itaque eo ac vinculis mancipato, diffugerunt complices sui omnes quocumque impetus duxit. Alii montana alii nemora petebant, tantum ut manus Bri- 105 tonum ferientium duriter evadere possent. Octa vero, Hengisti filius, cum parte Saxonum Eboracum adiit et Eosa, cognatus suus, urbemque muni- <8.7> erunt. Aurelius vero victor factus ad urbem supra memoratam, Conum- gesburc, tendens, tribus ibidem diebus moratus est, se et vulneratos suos quiete reficiens. Interea mortuos iussit sepeliri et fatigatos quiescere 'io cibisque et potibus indulgere. Inter haec convocatis ducibus decernere iussit, quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldaldus, Claudiocestrensis episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hie cum Hengistum coram rege aspexisset, silentio facto, ait: "Et si omnes istum liberare decernerent, ego sum qui Samuelem prophetam insequens, hunc »5 in frusta conciderem. Nam cum Agag, regem Amalech, vivum in Saulis potestate vidisset, iratus secuit eum in frusta dicens: 'Sicut fecisti matres sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine liberis inter mulieres.' Sic igitur facite de isto, qui alter Agag exstitit." Accepit itaque Eldol gladium et, extra urbem educto Hengisto, capite privavit. At Aurelius, ut erat in 120 cunctis modestus, iussit sepeliri corpus eius ac more pagano tumulari. <8.8> 5. Post haec rex exercitum ducens Eboracum, Octam, filium Hengisti D lyv et eos qui cum eo erant in civitate obsedit. Verum ille, nil valens re 11 sistere, processit de civitate obviam regi, catenam gestans ferream in manu, pul- vere asperso capite et sese regi in haec verba praesentavit: "Victi sunt dii 125 mei Deumque vestrum regnare non haesito, qui per vos tot bellatores nos in armis devictos deditioni, amissa libertate, coegit. Suscipiat ergo celsitudo nobilitatis tuae catenam istam et nisi misericordiam ad II hibueris, habe nos 101 ambrones am E; after viri omission mark; in viarg. Wi(?): ambrones D. 102 Hengisto) Heng' DE. 103 omnes after diffugerunt H; quocumque) quo quemque D. 105 ferientium)furientium H; Hengisti)Heng' DE; Hengisti filius)filius Hengisti H. 106 et Eosa cognatus suus om H. 107 vero)autem H. 107-108 Conumgesburc)Kunungesburg H. 108 tendens)divertens H; tribus ibidem) ibidem tribus DH. 109 sepeliri)sepelire DE. m Hengisto)Heng' DE; Eldaldus)Eldadus H. m-i 12 Claudio- cestrensis episcopus) episcopus cestrensis claudio H. 113 Hengistum) Heng' DE; rege last word of line, followed by vinctum in marg. wit D; rege)rege vinctum H. 115 frusta)frustra (also for line 116) £; conciderem) consci- derem D; Amalech)AmaIec H. 116 in frusta)per frusta H; fecisti)fecisti tu H. 118 exstitit) existit H. 119 Hengisto)Heng' DE. 121 exercitum — Eboracum)Eboracum ducens exercitum H; Hengisti) Heng' DE. 125 Deumque vestrum) dominumque regem vestrum H. 125-126 bellatores —devictos)in armis bellatores nos devictos H. Liber Octavus 213 vinctos ad quodlibet supplicium, vel, si magis placet, habe nos servos foederatos omni tempore." Motus pietate Aurelius, iussit adiudicari quid in illos agendum foret. Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit 130 Eldaldus, praefatus episcopus et sententiam in eos hoc sermone disseruit. "Gabaonitae || ultro venerunt ad filios Israel misericordiam petentes et H^ impetraverunt. Erimus ergo Christiani deteriores Iudaeis, misericordiam abnegantes? Misericordiam petunt: habeant illam. Ampla est Britannia et in multis locis deserta: foederatos itaque illos sinamus saltern deserta 135 inhabitare et nobis in perpetuum serviant." Acquievit ergo rex et omnis multitudo exercitus quae aderat deditque eis rex mansionem iuxta Scotiam foedusque cum eis firmavit obsidibus acceptis. 6. Triumphatis itaque hostibus convocat rex in contione omnes proceres (8.9) et seniores atque sapientiores terrae infra Eboracum, consulens de re- 140 stauratione ecclesiarum, quae per gentem Saxonum destructae erant, de urbium quoque reparatione atque totius regni status renovatione ac ipsam primum metropolitanam Eboracensem sedem atque ceteros episcopatus provinciae illius ipse reaedificare coepit. Emensis deinde quindecim die- bus, cum operarios in diversis locis statuisset, adivit urbem Londoniae cui 145 hostes nequaquam pepercerant. Cuius condolens excidio, revocat cives undique dispersos et civitatem a concivibus restituit. Ibidem disponit de regno legesque sopitas renovat, maiorum possessiones nepotibus (eorum) distribuit qui in tanta calamitate heredes amiserant. Tota itaque eius in- tentio versabatur circa regni restitutionem, ecclesiae reformationem, pacis 150 ac legum renovationem et iustitiae compositionem. Exin petivit Win- toniam, ut earn, sicut ceteras, restitueret. Cumque haec omnia peragrasset et in restauratione urbium et ecclesiarum, quae necessaria erant, posuisset, monitu Eldaldi episcopi monasterium Ambrii adiit, quod prope Kaer- caradoc, quae nunc Salesberia dicitur, situm, consules et duces regni quos 155 128 si om H; placet)placeat H; habe om H; servos)in servos accipe H. 131 Eldaldus) Eldadus H; praefatus om H; in eos om H. 132 ultro)ultra E; misericordiam petentes)petentes misericordiam H. 136 perpetuum)sempiternum H. 139 in deleted mi H; contione om H. 140 atque)ac H. 142 ac)at D. 142-143 ipsam primum)primum ipsam H. 143 Eboracensem sedem)sedem eboracensem D. 148 renovat) revocat DE; maiorum) morum, corr. mt into mortuorum H. 149 qui)quas D; heredes amiserant)amiserant heredes H. 150 restitutionem) restaurationem H; pacis om H. 151 ac legum renovationem om H; legum)legis D; petivit)petunt H. 151-152 VVintoniam) Wyntoniam E; Guintoniam H. 152 ceteras) alias H. 153 necessaria) necesse H. 154 Eldaldi) Eldadi H; Ambrii) Ambri H; quod) quod est (est ss m,) H. 154-155 Kaer- caradoc)Kaerkaradoc H. 155 situm) quod H. 214 Historia Re gum Britanniae Hengistus interfecerat, in sepultura continet. Huius coenobii, ut fertur, fundator exstiterat Ambrius quidam olim, de cuius nomine locus appella- tus est, in quo trecenti fratres Deo famulabantur. Ut autem sepulturas in- teremptorum circumspiceret, motus pietate, in lacrimas resolutus est. Pos- 160 tea in diversas cogitationes animum educens, deliberabat apud se, qualiter <8.io> locum faceret memorabilem. Convocatis itaque artificibus lapidum et lig- £172 norum, praecepit totis ingeniis uti novamque ac mirabilem structuram || adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum in aevum constaret. Cumque omnes haesitarent ad praeceptum regis et ignorarent quid agerent, 165 surrexit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus et coram rege ait: "Si Merlinum vatem ad hoc opus mirabile, quod disponis, peragendum invitares, puto, quia ipse prae ceteris omnibus qui advocati sunt, solus D28r ingeniosus erit ad tale opus insinuandum. Quippe in toto regno tuo || non est similis eius, sive in futuris praedicendis, sive in operationibus machi- 170 nandis. lube ergo ilium venire ut ingenio suo innitaris." Missis ergo nuntiis in regione Geuisseorum ad fontem Galabes, quern solitus erat frequentare, adductus est adregem, Excepit ilium rex cum honore, rogavitque ut de futuris aliqua sibi praediceret, quatinus quae ventura erant in diebus suis praesagiret. Cui Merlinus: "Non sunt," inquit, "revelanda huiusmodi • 75 mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in derisionem aut vanam iactantiam proferrem, taceret spiritus qui me docet nee per me valerem aliter loqui quam ceteri homines. De his ergo pro quibus H37V hue adductus sum, si vultis, edicam consilium meum." Cui rex: "Novo," II ait, "et inaudito opere vellem decorare sepulturam yirorum, qui pro pace 180 statuenda hie, tamquam oves, iugulati sunt." At Merlinus: "Si desideras," inquit, "quod dicis perfecte facere, pro Chorea Gigantum mittendum est tibi, quae est in Killario monte Hiberniae. Est etenim structura lapidum quam nemo huius aetatis construeret, nisi ingenium et artem subvectaret. Grandes sunt lapides et importabiles nee est aliquis, cuius virtuti cedant nisi 160 animum educens: cf. Horace, Carm. 4.2.22-23: viris animumque . . . educit. 156 Hengistus) Heng' DE. 158 Ut autem)Ubi cum H. 159 circumspiceret in text D; in marg. m,; circumspexisset; in lacrimas om H. 160 deliberabat) diliberabat E. 163 in aevum constaret) constaret in aevum H. 165 Tremorinus)Tremorius H; archiepiscopus)episcopus H. 166 mirabile after disponis H. 167 quia) quod D; omnibus) omnibus mortalibus D. 168 tuo om H. 169 est ss vii H. 170 ergo (2)] itaque DH. 171 Geuisseorum) Geuuisseorum H; erat)fuerat H. 173 sibi praediceret) praediceret sibi H. 174 inquit om E. 176 aut vanam) ad vanam H; per om H. 177 me om H; homines) homines. Noluit ergo rex eum infestare de futuris, sed de operatione praemeditata allocutus est H (Noluit — est in modern hand). 177-178 De his — Cui rex om H. 180 statuenda)constituenda H. 181 est) tibi H. 182 tibi)est H; Killario in text D; in marg. mr. Kyllarao; Killarao H; Hiberniae)Hyberniae E; Yberniae H. 183 et om H; subvectaret)subnectaret DE. Liber Octavus 215 sit mechanica arte eruditus. Qui si eodem modo quo ibidem positi sunt 185 circa plateam hanc locabuntur, in aeternum stabunt." Ad verba haec <8.n> solutus Aurelius in risum cum aliis, qui aderant, ait nequaquam se intelli- gere posse, qualiter id fieret ut tam grandes et tam incompositi lapides ex tam longinquo veherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem sufficerent. Tune Merlinus: "Ne movearis, rex, super his quae dixi neque 19° fictum existimes, quia mystici sunt lapides isti de quibus nobis est sermo et ad diversa medicamenta salubres. Gigantes eos asportaverunt olim ex ultimis finibus Affricae et posuerunt illic, dum Hiberniam inhabitarent. Erat autem causa ut balnea infra eos conficerent, ad usus hominum salubria. Lavati enim lapides infra balnea ea aqua diffusa multorum infirmitates 195 curabant, dum balnearentur aegroti: mixta cum herbarum succis vulnera || E173 quaelibet curabant. Non est ibi lapis qui medicamento careat." Cum igitur haec audissent qui aderant Britones, hortati sunt pro lapidibus mittere. Eligitur ergo Utherpendragon, frater regis, ad id negotium, licet ipse ultro se ingereret, ut regnum, videlicet Hiberniae, videret et populum. Eligitur *oo et ipse Merlinus, cuius ingenio et auxilio agenda tractentur. Parato itaque navigio, cum quindecim milibus armatorum Hiberniam adeunt ac prosperis velis litora intrant. 7. Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanus rex. Qui cum audisset (8.12) Britones applicuisse in terra sua, collecto exercitu perrexit obviam eis. 205 Et cum didicisset causam adventus eorum, astantibus risit et ait: "Non est mirandum, si ignavam gentem Britonum Saxones devastare potuerunt, cum Britones bruti sint et fatui. Quis enim eorum satis admirari possit fatuitatem? Numquid enim meliora sunt saxa Hiberniae quam Britanniae ad quodlibet opus? Armate vos, viri et defendite patriam vestram ab 210 ignavis et brutis animalibus, quia dum mihi vita inerit, non auferent etiam minimum lapillum Choreae." Uther igitur, ut vidit illos ad proeliandum 185 mechanica in text D; in marg. ni>: mathematica; mechania H; si ss nti E; eodem) eo H. 187 nequaquam se)se nequaquam H. 188 tam(2) om EH. 190 movearis)moveris H; his)is H. 191 fktum)falsum H; quia)quibus E; isti)illi H; sermo after quibus H. 192 eos asportaverunt) asportaverunt eos H; olim after Gigantes H; om E. 193 Hiberniam) Hyberniam DE; Ybemiam H. 194 infra) inter D; salubria) salubres H. 195 infra)et infra H; diffusa)effusa H; multorum)multorum generum H. 196 curabant)curabat H. 197 curabant)sanabat H; ibi om H. 198 qui aderant om H. 199 Utherpendragon) Uterpendf E. 200 videlicet om H; Hiberniae) Hyberniae DE; Yberniae H. 202 quindecim)XII H; Hiberniam)Hyberniam DE; Yberniam H. 204 Hibernia) Hybernia DE; Ybernia H; Gillomanus in text D; in marg. m,: Gillamovius; Gillomannus H. 206 astantibus) a stantibus E. 207 ignavam in text D; in marg. m,: ignaram. 209 fatuitatem after eorum (208) H; enim om H; Hiberniae) Hyberniae DE; Yberniae H. 211 quia) quod H; mihi vita) vita mihi H; auferent) auferetur H. 212 minimum lapillum) minimus lapidum H. 216 Historia Regum Britanniae paratos, agmen suum dirigit in illos. Nee mora, praevaluerunt Britones Hiberniensibusque laceratis atque devictis regem suum Gillomanum in 215 fugam coegerunt. Potiti victoria Killaraum montem adeunt duce Merlino lapidumque structuram || secundum quod coniector eorum Merlinus edix- erat, reperiunt. Circumstantibus itaque cunctis, ait Merlinus: "Utimini viribus vestris quantum potestis et videamus si lapides istos integros de- ponere valueritis." Quod cum fecissent, nullo modo potuerunt saxa movere, vel minimum lapillum excidere. Deficientibus igitur cunctis, solutus in risum, ait Merlinus: "Ut sciatis animi ingenium fortitudini corporis prae- valere, || ecce lapidum haec structura, quae viribus vestris non cessit, levius quam credi potest nostris iam machinationibus deponetur." Et paulisper insusurrans, motu labiorum, tamquam ad orationem, praecepit ut adhiberent 225 manus et asportarent quo vellent. Depositis itaque mox lapidibus ad naves leviter delatos intus locaverunt et sic cum gaudio et admiratione in Bri- tanniam revertuntur. Rex autem Aurelius eorum congratulans reditui, ex diversis regni sui partibus iussit clerum et populum convenire, ut honore summo tantorum virorum celebrationem perficeret. Ad edictum ergo eius 230 conveniunt pontifices et clerus populusque innumerabilis in monte Ambrii et die Pentecostes rex, imposito capiti diademate, festum regaliter ibidem E174 tribus diebus celebravit 11 functique epulis cum gaudio et exsultatione hym- norum omnes affuerunt. Quarta autem die honores ecclesiasticos qui per- sonis carebant, secundum auctoritatem canonicam, distribuit. Eboracensi 235 ecclesiae, quae pastore carebat, Samsonem, illustrem et religiosum virum, metropolitanum praefecit. Urbem vero Legionum et eius ecclesiam Du- bricio, nihilominus prudenti viro, decoravit. Statutisque regni legibus atque omnibus quae in tanta celebratione constituenda erant patratis compositis- que lapidibus a Merlino in sepulturam et circa Choream, sicut prius fuerant 24o in Hibernia, dimissa contione omnes cum laetitia redierunt ad propria. 216 coniector: see Hist. 8.296. 224 motu labiorum: cf. Judith 13.7: et labiorum motu. 232 functique epulis: cf. Ovid, Fasti 2.327: sie'epulis functi; Met. 4.765: Postquam epulis functi. 213 paratos) venire paratos H; suum)suorum H. 214 Hibern.) Hybern. DE; Ybern. H; atque) et destructis atque D; Gillomanum) Gillomannum H. 217 Utimini) Utamini D. 219 potuerunt) poterant H. 220 solutus)solutus est H. 221-222 risum — praevalere) risum Merlinus et suas machinationes confecit et dixit H (entire passage in modern hand). 222 viribus vestris)vestris viribus H. 224 labiorum)labiorum suorum H. 228 sui om H. 228-229 honore summo after celebrationem (229) H. 229 perficeret)proficeret E; perficerent H. 230 monte)montem H. 231 capiti)capiti suo D; ibidem corr. m, ex ibi H. 235 Samsonem)Sampsonem D; Sansonem H; illustrem et om H. 238-239 compositisque)compositis H. 239 prius fuerant after Hibernia (240) H. 240 Hibernia) Hybernia E; Ybernia H. Liber Octavus 217 8. Eodem tempore, Pascentius, Vortigerni filius, qui in Germaniam {8.13) diffugerat, congregato undecumque exercitu navigioque comparato, appli- cuit in aquilonaribus Britanniae partibus atque eas vastare coepit. Sed rex Aurelius, ut audivit, collecto exercitu ei obviam venit et commissa pugna devictus Pascentius fugit, nee ultra ausus est redire in Germaniam, 245 <8.i4> sed cum paucis'ad Gillomanum, regem Hiberniae se contulit. Et cum in- fortunium suum ei notificasset, miseratus Gillomanus promisit se laturum auxilium, conquerens de iniuria Britonum, qui nuper Choream Gigantum de Hibernia asportaverant. Foedere itaque inter se facto, naves ingrediuntur cum suo exercitu et ad Meneviam urbem applicuerunt. 250 9. Interea rex Aurelius Wintoniae infirmatus lecto decubuit. Qui audi- ens Pascentium et Hibernienses advenisse, misit Utherpendragon, fratrem suum, cum exercitu valido in Kambriam contra illos ut de regno suo dis- turbaret. Et dum iter faceret exercitum congregando, moram fecit in itinere quod longum erat et valde laboriosum. Accedens interim unus ex 255 Saxonibus nomine Eappa, qui linguam Britonum edidicerat, ad Pascentium, ait, se regem Aurelium cito perempturum, si sibi darentur argenti mille librae. Pactus est Pascentius quod petebat et amplius, si regni diadema per eum adquireret. Ille, promissis ditatus, iter versus Wintoniam arripuit, ubi regem Aurelium infirmatum audierat esse. Obiter ille minister mortis 260 fraudis se dolo armavit, nam veste monachi se induit atque corona caput f also coronavit sicque Wintoniam veniens, 11 ad thalamum regis accessit D 29r et se medicum finxit. Quo intromisso promisit statim, infra breve tempus, regi salutem, si sibi se 11 committere vellet. Omnes qui aderant gratulati H 38V sunt et magnam ei pecuniae mercedem promiserunt, si dictis facta com- 265 pensaret. Nee mora, || potionem temperans venenatam, regi bibendam por- E175 251 lecto decubuit: cf. Ovid, Met. 11.657: turn lecto incumbens. 241 Vortigerni) Vorti^' DE; Germaniam) Germania H. 242 navigioque) navigio H; comparato) parato D. 243 aquilonaribus) aquilonalibus DEH. 244 rex Aurelius)Aurelius rex H. 246 Gillomanum) Gillomannum H; Hiberniae) Hyberniae E; om H; contulit) transtulit D. 247 Gillomanus) Gillomannus H. 249 Hibernia) Hybernia E; Ybernia H. 251 rex Aurelius) Aurelius rex H; Wintoniae)Wyntoniae E. 252 Hib.)Hyb. E; Ybernienses H; advenisse)applicuisse H; Utherpendragon)Utherp' DE; Uther H. 253-254 disturbaret)disturbarent E. 256 Eappa in text D; in marg. mt: Cappa; edidicerat) didicerat D; corr. m, ex edicerat H. 257 mille)librae H. 258 librae)mille H; est)est ei H. 259 Wintoniam) Wyntoniam E. 260 esse om H; Obiter) Ob iter DE; om H; ille om DE; minister mortis) iniustum E; iniustum del. mt D; in marg. mi: minister. 262 Wintoniam)Wyntoniam E; Uuintoniam H. 263 se)sese H; 263-264 medicum — si sibi se) promisit redditurum ei sanitatem, si potionibus suis foveretur et sine mora curae suae se H (in modern band). 264 gratulati )gtulati H. 265 mercedem) partem H. 218 Historia Regum Britanniae rexit. Qua hausta iussus est a nequissimo ambrone sabanis cooperiri atque obdormire. Paruit ille atque obdormivit, sperans salutem optatam con- sequi posse. At priusquam nox incumberet, veneno intra viscera grassante, 270 periit. Medicus autem dolosus ab oculis omnium lapsus evasit atque per fugam vitae reservatur. 10. Haec dum Wintoniae agerentur, apparuit Stella mirae magnitu- dinis et claritatis, quam cometam dicunt, uno contenta radio. A radio vero procedebat globus igneus, in similitudinem draconis extensus, de cuius 275 ore procedebant duo radii, quorum unus radiorum longitudinem ultra Gallicana regna videbatur extendere, alter vero versus Hibernicum mare (8.15) vergens, in septem minores radios terminabatur. Apparente itaque tali sidere, percussi sunt omnes metu et admiratione, qui viderunt. Uther igitur convocans Merlinum, ad radium stellae interrogabat vatem, quid talc 280 portenderet signum. Mox ille, in fletum erumpens, spiritu coepit deficere prae dolore cordis. Reversus postea in se exclamavit et dixit: "O damnum irrecuperabile! O populum orbatum Britanniae, defuncto Aurelio, no- bilissimo rege!" Uther, audiens fratris mortem, tristis factus est valde et flevit amare. Merlinus autem dolorem eius delenire volens, prosecutus *8j ait: "Festina, dux nobilissime, festina hostes praesentes devincere, nam tibi debetur dominium totius Britanniae. Victoria de his tibi parata est et multas post hos tibi subdes nationes. Te etenim sidus istud significat et igneus draco sub sidere. Radius autem qui versus Gallicanam plagam porrigitur, filium tibi futurum portendit potentissimum, cuius potestas 290 usque ad montes Alpium protendetur. Alter vero radius filiam designat nascituram, cuius filii et nepotes regnum Britanniae succedenter habebunt." (8.16) Uther igitur, nocte ilia in castris quiescens, aurora illucescente, legionibus ordinatis exercitum in hostes producit. Illi econtra copias suas producunt 269 nox incumberet: perhaps an echo of Vergil, Aen. 1.89: nox incubat atra. 272 Haec — agerentur (passim): cf. 2 Reg. 11.2: Dum haec agerentur. 267 ambrone) abrone H; atque) et H; 268 salutem om E. 269 priusquam)postquam in text D; in viarg. m,: priusquam; postquam E. 270 lapsus) elapsus D. 272 Wintoniae) Wyntoniae E. 273 cometam dicunt) dicunt Plyadem H. 276 regna videbatur) videbatur regna H; vero om EH; versus omitted in text; added in marg. mt D; Hibernicum)Hybernicum E; Ybernicum H. 278 percussi) perculsi H; for perculsi — metu cf. Sallust, BJ. 58.2: metu perculsi. 279 mterrogabat)interrogat DH; vatem om H; tale)portendat H. 280 portenderet) tale H. 281 exclamavit corr. mi ex exclamat H; damnum)dampnum DEH. 283 Uther)Uther autem (autem mi) D. 284 delenire)delinire DEH; volens)cupiens H. 286 tibi after Victoria H; parata)patrata in text D; in marg. m,\ parata; patrata E. 287 tibi omitted in text D; added in marg. mt; after multas H; significat) si gnat DH. 288 autem) vero H. 290 vero) autem H; designat) significat H. 292 illucescente) illuscente H. 292-293 legionibus — exercitum) exercitum legionibus ordi- natis H. 293 suas)suas obviam H; producunt)educunt H. Liber Octavus 219 atque invicem congrediuntur. Gladiis extractis comminus res agitur con- sertoque proelio Uther, interfectis Gillomano et Pascentio, triumpho poti- 295 tur, ut veritas coniectoris probaretur. Fugientibus igitur barbaris ad naves, magna de eis strages, antequam ad naves pervenirent, a Britonibus facta est et innumeri trucidati sunt. Dux itaque victor retro iter agens, obvios habuit nuntios, qui fratris casum nuntiaverunt ipsumque iam ab episcopis sepultum, iuxta coenobium Ambrii in Chorea Gigantum, cum ceteris ter- 300 rae || ducibus, qui ibidem, sicut praedictum est, sepulti fuerant. Ibi enim £176 rex, adhuc vivens, se sepeliri iusserat. Veniens ergo Uther Wintoniam, <8.i7> convocato clero et populo, omnibus petentibus et acclamantibus ipsum regem fieri, suscepit diadema regni Britanniae et in regem sublimatus est. Reminiscens autem interpretationis Merlini quam de sidere fecerat, iussit 305 fabricari duos dracones ex auro purissimo 11 et unum in ecclesia episcopali H w Wintoniae obtulit, alterum sibi ad ferendum in proelia retinuit. Ab illo ergo tempore ipse appellatus est Utherpendragon, hoc est bri 11 tannice D 29V caput draconis, sicut Merlinus eum in regem per draconem prophetaverat. 11. Interea Octa, filius Hengisti et Eosa, cognatus suus, cum soluti essent 310 (8.18> a foedere quod pepigerant Aurelio, moliti sunt inquietudinem toti regno Britanniae inferre, associantes sibi Saxones, quos Pascentius secum addux- erat nuntiosque suos in Germaniam mittunt ut sibi auxilia invitarent. Max- ima itaque multitudine stipati, omnes provincias ab Albania usque Eboracum occupant, ipsam urbem Eboracum obsidione valiant. Superveniens autem 315 Uther rex cum exercitu grandi obsidioni, congrediuntur Saxonibus Bri- tones, quibus viriliter primo impetu restiterunt Saxones atque eorum irrup- tiones tolerantes tandem illos in fugam propulerunt. Saxones autem insecuti sunt eos cedentes usque ad montem Damen, dum sol diem stare permitteret. Erat autem mons ille arduus, [in cacumine] coryletum habens 320 circa radicem, in cacumine saxa praerupta, latebris ferarum habilia. Ascen- 296 ut — probaretur: cf. Gen. 40.22: ut coniectoris veritas probaretur. 306 ex—purissimo: cf. Exod. 25.38 and 28.36: de auro purissimo; also 3 Reg. 10.16,21. 295 Gillomano) Gillomanno H. 299 nuntiaverunt)indicaverunt H. 301 praedictum)dictum H\ Ibi)Ita H. 302 Wintoniam) Wyntoniam E. 303 pententibus)expetentibus H; ipsum) ilium H. 304 sublimatus) sullimatus EH. 305 interpretationis)inter haec verba (haec verba in modern hand) H; quam om H; de)de supradicto H; fecerat om H. 306 purissimo) similes draconi ad stellae radium (in modern hand) H. 307 Wintoniae) Wyntoniae E; obtulit) obtulit et DE; ferendum) deferendum H; proelia) proelio H. 308 tempore om DE; ipse om H; britannice in text D; in marg. m,: latine. 309 in regem after draconem H; prophetaverat) interpretaverat E. 310 Hengisti) Heng' DE. 311 pepigerant Aurelio)Aurelio pepigerant H; inquietudinem) iniquitatem E. 315 Eboracum)eboraicam D; eboricam E. 316 rex om H. 316-317 Saxonibus Britones)Brittones Saxonibus H. 317 quibus —Saxones)sed Saxones primo impetu viriter restiterunt H. • 220 Historia Re gum Britanniae dentes vero montem Britones, pro castris se munierunt in coryletis et rupibus et nocte ibidem quieverunt. A media autem nocte excitati con- venerunt simul, ut consilium caperent qualiter hostes invaderent. Com- 325 miserunt igitur omnes Gorloi, duci Cornubiae, sententiam tractandam, qui et ipse consilii magni erat atque aetatis maturae. "Non est opus," inquit, "ambagibus vanis aut magnis circumlocutionibus, dum adhuc noctis umbra involvimur. Utendum nobis est audacia et fortitudine: necessitas haec belli non habet legem ut turmis dispositis et aciebus pugnemus. 330 Quoquo modo liberemus animas nostras et precemur Deum omnipotentem quern forte peccando offendimus ut liberet nos ab imminentibus adver- sariis, qui et ipsi inimici sunt Dei vivi et idolorum cultores. Confitentes itaque peccata nostra et emendationem promittentes, descendamus quiete E177 et sine strepitu armorum ad eos et circumveniamus eos inopi [ | nate, nil tale 335 de nobis timentes. Fugatis enim nobis et velut obsessis, securiores dormiunt, exspectantes ut in luce nos comprehendant. Paretur ergo unusquisque nostrum ocius et si qua sarcina est, hie dimittatur, ut tantum pro vita et libertate, omnibus postpositis, solliciti simus. lam si fortiter egerimus, victoria in manus nostras sita est. Nam si Deus pro nobis, quis contra 340 nos?" Placuit regi simulque Christianis omnibus, qui aderant, consilium Gorlois et unanimiter se invicem cohortantes, invadunt hostes somno oppressos. Feriunt praecordialiter, vulnerant, obtruncant et illidunt et tamquam leones in armenta saeviunt et fugam hesternam vindicant. Hostes vero attoniti, nee arma capessere neque de loco aliquo pacto cedere po- 34j terant: sic Britones, omni nisu caedentes, instabant. Quotquot evasere periculum fugiendo, noctis beneficio computaverunt. Captivi retenti 327-328 noctis umbra involvimur: cf. Vergil, Aen. 2.250-251: nox / involvens umbra magna terramque polumque. 330 Quoquo — nostras: cf. 1 Macb. 9.9: sed liberemus animas nostras modo. 332 Dei vivi: cf. Rom. 9.26; 2 Cor. 3.3: Dei vivi. 332—333 Confitentes — nostra: cf. Matth. 3.6: confitentes peccata sua. 339-34° Nam si Deus — contra nos: cf. Rom. 8.31: Si Deus pro nobis, quis contra nos? 341-342 somno oppressos: see Hist. 1.182. 325 igitur)ergo D; Gorloi)Gorloy H. 326 Above Non: Qui ait m, H; est opus)opus est H. 327 inquit om H; vanis)nanis in text E; in marg. m,: vanis. 328 nobis om DE. 330 Deum)Deum patrem H. 332 et idolorum)idolorum EH. 334 strepitu armorum)armorum strepitu H; eos(z)]illos H; nil)nichil H. 335 nobis(2) om H. 337 ocius)honus in text D; in marg. m,: ocius; onus E; ut)ut postpositis omnibus H. 338 omnibus postpositis om H; fortiter)forte H. 339 sita est)est sita D. 340 aderant)aderant baronibus H. 341 Gorlois)Gorloys H; somno)sompno DE. 341-342 somno oppressos) oppressos sompno H. 342 vulnerant, obtruncant) obtruncant, vulnerant DH. 343 tamquam om H; in armenta) inarmati, corr. mi into inanimati H; armenta corr. m, ex armata D. 344 cedere) recedere D; cedere after loco H. 345 omni—caedentes) caedentes omni nisu H. 346 fugiendo after evasere (345) H. Liber Octavus 221 sunt Octa et Eosa, duces eorum et Saxones per virtutem Christi penitus dissipati. 12. Post hanc victoriam animatus est rex ulterius progredi versus Sco- <8.i9> tiam venitque ad urbem Alclud illique provinciae disposuit et pacem 350 ubique renovavit. Circuivit etiam omnem Scotorum regionem rebellemque populum a sua feritate deposuit, tantam ubique iustitiam cum terrore et moderatione agens quantam alter ante se nemo fecerat. Denique, pacifica- tis omnibus, Londoniam reversus est, Octa et || Eosa prae se in vinculis Hj9v mancipatis, quos in carcere trudi praecepit, donee adiudicaret quod sup- 355 plicium de eis sumeret. 13. Festo igitur paschali superveniente 11 ibidem, rex, suscepto dia- demate, cum magno sumptuum apparatu, sicut decebat, diem Paschae, accitis omnibus proceribus regni cum suis uxoribus et familiis, celebravit. Suscepit eos rex cum summo honore et epulati sunt cum gaudio magno et 360 exsultatione, regi congratulantes quod cum tanto honore eos invitasset. Sed quia in conviviis taetra solet esse libido insidiatrix et inimica laetitiae, nequaquam praeterire voluit hostis humani generis, quin huic interesset convivio. Aderat namque inter ceteras Gorlois ducis Cornubiae uxor, nomine Igerna, cuius pulchritudo omnes Britanniae mulieres superabat. 3 366 ex adverso — Bethsabee: see 2 Reg. 11.2-3. 371-372 quis — aestuante: cf. Ovid, Met. 4.64: quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis. 347 tern (of virtutem) illegible D; Christi) Christi Ihesu H. 349 est om H; progredi)progressus est H. 350 disposuit)disponit H. 351 Scotorum) Scottorum H. 352 ubique)hic H. 353 agens)exercebat per patrias H (in modern hand); ante se nemo)praedecessorum suorum non H (in modern hand). 354 omnibus)aquilonalibus provinces ivit H (in modern hand); Londoniam)Londonias H (in modern hand); reversus est)et ibidem H (in modern hand); eOsupradicto et H (in modern hand). 355 carcere)carce H. 357 ibidem, rex: added in marg. mi D. 359 accitis for ascitis in DEH; proceribus regni)regni proceribus H. 360 summo)magno D; gaudio)laetitia H; magno)magnaW. 362 taetra solet) solet persaepe H. 364 Gorlois) Gorloys H. 365 Igerna)Ygerna DH. $66 respexisset)aspexisset H; rex after David H; Bethsabee for Bersabee in EH; Bersabee in text D; in marg. w»»: Bersaben. 369 cum salutationibus iocundis after internuntiis H. 370 amatores) amantes H. 222 Historia Regum Britanniae abscedens, Cornubiam petit atque uxorem a conspectu regis subtraxit, quam super omnia diligebat Gorlois. Iratus itaque rex post eum misit, 375 praecipiens redire, ut de illata iniuria sibi satisfaceret. Hie vero renuens, iter suum peregit quo tendebat. Indignatus itaque rex iure iurando asseruit, se omni nisu in ipsum animadversurum et in omnem terram suam nisi ad praestitutam diem rediret et satisfaceret de iniuria et diem constituit. Transacto igitur die, exercitu collecto, insequitur iniurias ducis sui atque 380 Cornubiam ferro ac flammis vastare contendit. At Gorlois, nullam habens copiam resistendi, castrum quoddam munivit, ubi se cum valida manu suorum et uxorem, pro qua magis timebat, inclusit, scilicet in oppido Tindageol, super litus maris sito et undique vallibus praeruptis ac mari circumsaepto. Adveniens igitur rex castro quo erat Gorlois, undique obse- 385 dit eum, ita ut a nulla parte posset ei provenire auxilium. Consideraverat namque Gorlois ut ab Hibernia, si necesse foret, subsidium haberet, sicut per legatos suos, quos illuc direxerat, rex ille pepigerat. Cumque per heb- domadam unam obsidio iam durasset, rex Uther, de amore Igernae, pro qua totum certamen erat, reminiscens, vocavit ad se quendam fidelem et 390 sibi familiarem, Ulphin nomine, de Ridcaradoch et revelavit ei affectum et amorem suum, dicens: "Uror nimis amore Igernae, uxoris istius ducis quern obsedimus nee corporis mei aut vitae periculum evadere existimo, nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe diligentiam, sicut me diligis, ut ea fruar, aut scias me diu sustinere non posse quin mortis periculum incur- 395 ram." Ad haec Ulphin: "Nemo, mi domine, melius tibi dare consilium valet ex omnibus qui terram tuam incolunt quam Merlinus vates, qui, si operam dederit, poteris compos esse desiderii tui." Credulus ille Merlinum ad se venire iussit, nam et ipse cum ceteris ad obsidionem venerat et expositis angustiarum causis mox regem alacriorem reddidit, inquiens: 381 cum valida manu: see Hist. 3.242. 395 mi domine: cf. Jud. 6.13, 15: mi domine. 373 conspectu) conspectibus H. 374 Gorlois) Gorloys H; post eum misit) misit post eum D. 377 omni — ipsum)in ilium omni nisu H. 378 praestitutam)praesentem E; praesentem in text D; in marg. m,\ praestitutam; praestitutum H; diem constituit) constituit diem H. 379 exercitu collecto) collecto exercitu H; insequitur) insequtus est H. 380 Gorlois)Gorloys (also for lines 384, 386) H. 382 After suorum omission mark; in marg. w,: inclusit D; suorum)suorum inclusit H; uxorem)uxorem suam H; inclusit, scilicet om H. 383 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 384 circumsaepto)circum- saepto cum custodibus reclusit H. 385 Consideraverat)Considerabat H. 386 Hib.)Hyb. DE; ab Hibernia)ad Yberniam H. 387 ille)illi H. 388 obsidio)obsidium D; obsidio iam)iam obsidio H; Igernae)Ygernae (also for line 391) DH. 390 Ulphin) Ulphyn D; Ulfin H; Ridcaradoch) Ridkaradoc H. 391 uxoris istius ducis) huius ducis uxoris H. 392 obsedimus) obsidemus D. 393 diligis)amas H. 394 diu sustinere)sustinere diu H. 395 Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H; melius — consilium)tibi melius consilium dare H. 398 iussit after ille (397) H; iussit omitted in text; in marg. mr. iubet D. 399 angustiarum causis)cordis angustiis H; cf. 2 Cor. 24: angustia cordis. Liber Octavus 223 "Ut potiaris, rex, desiderio tuo, necesse est novis artibus uti. Nam castrum, 400 quo Igerna, quam diligis, continetur, adeo fortis munimenti est loci situ, ut nullus introitus pateat alter quam angusta rupes, quae a tribus armatis E ,79; prohiberi potest toti exercitui tuo. Verum, quia in hac necessitate 11 meum H 4<>r quaeris consilium et auxilium, studebo quantum potero, ut arte mea volun- 11 D 30V tatem tuam expleas. Novi medicaminibus meis mutare hominum figuras, 4°5 ita ut per omnia is videatur similis eius cuius formam arte magica im- pressero. Si ergo parere vis artibus meis, faciam te per omnia similem Gorlois, ut nihil differas ab eo vel facie vel incessu, eroque tecum quasi unus ex famulis Gorlois transmutatus: Ulphin quoque in Iordanum, famili- arem eius transformabo sicque tuto poteris adire oppidum Tindageol atque 4'° aditum habere." Paruit itaque rex dictis et actibus Merlini commissaque familiaribus suis obsidione, crepusculo ingressus est castrum Tindageol, tamquam esset Gorlois receptusque gratanter ab Igerna, post oscula desi- derata collocatus est una in cubili atque desiderio suo satisfecit. Con- cepit eadem nocte Igerna celeberrimum ilium Arturum, qui, postquam 4'5 adultus est, probitate sua toto orbe enituit- 14. Interea, dum compertum esset in obsidione regem abesse, exercitus (8.20) inconsulte agens oppidum adit, muros invadit atque machinas muris apponere congreditur. Dux obsessus videns se suosque nimis interius artari atque grandinem telorum desuper iactari, provocatus ad bellum, agmine 420 ordinato exivit et se hostibus parva manu suorum inseruit. Qui mox hostili multitudine circumventus, confossus cecidit et pars quaedam suorum secum, pars autem dissipata in fugam se dedit. Capto itaque oppido fe- stinaverunt nuntii ad Igernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum 405 mutare — figuras: cf. Ovid, Met. 1.88: induit • . . hominum . . . figuras; Ibis 423: varias mutare figuras. 400 artibusHegibus with ss artibus vti H. 401 Igerna) Ygerna DH; continetur) retinetur H; situ)situs H. 402 angusta rupes) ante dixi H (te dixi in modern hand); quae a tribus) tribus viris H (in modern hand). 403 prohiberi — tuo)licet toto regno Britanniac astiteris; situm est enim supra rupem in man et undique circumclusum ab ipso, excepto uno angusto aditu H (in modern hand). 403 Verum — necessitate)si vero H (in modern hand). 406 videatur) videatur esse et H. 407 artibus) actibus EH; similem after te H. 408 Gorlois) Gorloys (also for line 409) H; facie vel incessu) incessu vel facie H. 409 Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H. 410 eius)illius H; transformabo)transmutabo D; poteris adire)adire poteris D; Tindageol)Tyndageol D; Tintagol H. 411 habere)adire E; adire in text D; in marg. mt: habere. 412 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 413 GorIois)Gorl' DE; Gorloys H; Igerna) Ygerna DH. 414 cubili) cubiculo H. 415 Igerna) Ygerna DH. 416 probitate sua om DE; toto)toti D; orbe)orbi DE. 418 adit)adik H; atque)et H; muris)muro H. 419 congreditur)aggreditur H; artari)arctari D. 421 suorum om H. 424 Igernam)Ygernam DH; eventum) adventum in text D; in marg. mt: eventum. . 224 Historia Re gum Britanniae 425 indicarent. Sed cum regem iuxta illam in specie Gorlois sedere vidissent, erubescentes admirabantur ipsum, quern in obsidione interfectum didice- rant, ita incolumem praevenisse. Uther autem rex, tales deridens rumigeru- los tamquam mendaces, dicebat: "Non equidem me ut mortuum dolere debetis, sed vivo, sicut nunc cernitis, congaudete; neque enim omni rumori 430 credendum est. Doleo tamen oppidi mei captionem et meorum interfec- tionem: unde timendum est ne superveniat rex et nos inopinatos hie inter- cipiat. Ibo igitur obviam ei et pacificabo me, si potero, cum ipso, ne detenus quid contingat." Amplexansque Igernam atque deosculans de- leniensque egressus venit ad exercitum, exuta specie et forma Gorlois 435 quam susceperat. Cumque rei eventum de morte ducis sui didicisset, sub- tristem se simulans, de Igerna a maritali copula soluta non modicum gau- £180 dens, reversus ad oppidum Tindageol, cepit illud || et Igernam simul votoque suo potitus est. Nuptiis igitur legitime atque magnifice celebratis, commanserunt pariter rex et Igerna regina partusque tempore genuit ilium 440 Arturum famosum. Deinde concipiens peperit filiam nomine Annam. <8.2i> 15. Cumque dies multi et tempora praeterissent, occupavit infirmitas regem eumque pluribus diebus vexavit. Interim custodes carceris qui Octam et Eosam inclusos servabant, taedio affecti atque promissionibus eorum allecti, in Germaniam cum eis diffugium fecerunt. Deinde minis et 44j terroribus totam Britanniam perculerunt. Venientes itaque in terram suam, classem paraverunt non modicam atque cum magna armatorum manu redierunt quam citius in Albaniam ingressique regionem, ferro ac flammis H40V vastabant earn. Eligitur || itaque Leil nomine, dux de Lodonesia, cui rex Annam, filiam suam, locaverat nuptiali thalamo eique committitur ex- 450 ercitus Britonum contra hostes deducendus regnique curam suscepit, dum Din rex infirmitate teneretur. Hie || in hostes progressus saepe ab eis repulsus, saepe superior factus ad naves usque diffugere coegit. Fuitque inter eos diu <8.22> anceps bellum, donee rex Uther, audita suorum segnitia, ipse feretro 425 iuxta illam after Gorlois H; Gorlois) Gorloys (also for line 434) H. 427 rex om H. 428 me)est H. 429 vivo)vivum H; sicut)ut D; nunc om H. 433 Amplexansque)Amplexatus itaque H; Igernam)Ygernam (also for line 437) DH. 433- 434 deleniensque)delinienque DEH. 435 didicisset after eventum H. 436 Igerna)Ygerna DH. 437 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 439 pariter)simul D; Igerna)Ygerna DH. 439-440 ilium Arturum) Arturum ilium H. 443 inclusosJreclusos H; taedio)atque taedio H; atque)et H. 444 eorum)illorum H; allecti) illecti H. 447 redierunt—Albaniam)in partes Albaniae redierunt H (in modern hand). 447-448 ingressique — cam)ipsasque civitates et urbes igne accendere affectant H (in mod- ern hand). 448 Eligitur—Lodonesia)Committitur itaque exercitus Britanniae Loth de Londonesia, ut hostes longius arceret H (in modern hand); itaque dux Leil nomine de Lundonesia in MS hand H. 449 Annam om H. 451 repulsus)expulsus DE. 452 diu om H. 453 donec)dum E; segnitia)segnitie D. Liber Octavus 225 » impositus, se ad exercitum deportare fecit. Perductus itaque Verolamium, <8.23> ad urbem in qua Saxones se receperant propter eius adventum quern time- 455 bant, obsedit urbem atque moenia cum machinis diruere coepit. Quod cum vidissent Saxones et se viliter inclusos sensissent, egredientes diluculo de civitate, ad campestre proelium Britones provocaverunt. Nee mora, devictis Saxonibus, cessit victoria Britonibus et Octa et Eosa ibidem obtruncantur. Unde in tantam laetitiam rex Uther emersit, ut, feretro 460 prosiliens, nil sibi doloris de infirmitate contestans, in risum solutus, tam- quam sanus et validus factus, suos exhilaravit atque insequi Saxones fugi- entes accelerabat, nisi hoc sui dissuasissent, ne eum infirmitas gravior (8.24) occuparet. Dimisso ergo exercitu ipse remansit cum paucis Verolamii, indulgens quieti et corporis refectioni. Sed nee sic devicti atque fugati 465 Saxones ab iniquitate et malitia sua cessaverunt. Quod enim armis et iure belli exercere non poterant, hoc veneficiis et proditione pessima agere machinati sunt. Mittunt ergo in paupere cultu quosdam maleficos Vero- lamium, qui, cum didicissent, regem adhuc aegrotare nee perfecte con- valuisse, explorantes aditum quo ad ipsum pertingerent inter || ficiendum 470 £181 non invenientes, deliberaverunt apud se ut quoquo modo ilium veneno extinguerent. Et cum morati essent ibidem aliquandiu didicerunt quia de fonte nitidissimo, qui prope aulam fluebat, solitus esset rex cotidie potare. Quo comperto, inficiunt fontem veneno et abeuntes rei eventum exspecta- bant. Ut autem gustavit rex aquam, mortuus est festine, ut veritas Merlini 475 coniectoris et eius vaticinium compleretur. Multi etiam de fonte illo potantes perierunt, donee, comperta malitia, cumulum terrae super apposue- runt. Delatum est autem corpus eius ad coenobium Ambrii et ibi traditum sepulturae iuxta Aurelium fratrem suum, infra Choream Gigantum. 475-476 veritas — coniectoris: see Hist. 8.296. 456 atque) et H; cum machinis om H. 457 viliter) viriliter D. 462 et)ac DH; insequi Saxones) Saxones insequi H. 463 gravior om DE; after infirmitas omission mark; in marg. m,\ gravior D. 464 ergo)igitur H; Verolamii for Verolamium in DEH. 465 sic ss nti H; atque) et H. 466 sua after iniquitate H. 471 ut quoquo modo)quomodo H. 472 quia) quod D. 475 mortuus est festine)festine motus est H. 476 etiam) autem H. 477 cumulum) tumulum EH; super apposuerunt) super posuerunt, corr. m, into super apposuerunt E; super opposuerunt H. 478 autem om H; eius)regis H; ibi) ibidem H. 479 After Gigantum: Explicit liber VIII. Incipit IX. De Arturo. H; on bottom of p. 181: Liber VII E. 226 Historia Re gum Britanniae LIBER NONUS TEXT DEH <9.i> i. Convenientes igitur optimates totius terrae post mortem regis in civi- tatem Silcestriae, Dubricio, Urbis Legionum archiepiscopo suggerente, Arturum filium eius, in regem sublimaverunt. Erat tune Arturus quin- decim annorum iuvenis, magnae virtutis et audaciae atque largitatis; unde 5 populo ac principibus totius regni gratus et acceptus erat. Insignibus itaque regiis initiatus, mox Saxones invadere decernit, per quos et pater et patruus eius dolo perierant, per quos etiam tota terra turbata erat. Congregato igitur exercitu, Eboracum venit. Colgrinus autem, qui post Octam et Eosam Saxones regebat, ut audivit quia novus rex Britonum surrexerat, 10 cum gravi multitudine Saxonum suorum et Scotorum et Pictorum obviam Arthuro venit et iuxta flumen Duglas congressi utrorumque exercitus in magna parte cecidit, victoria tandem Britonibus favente et Colgrino de- decorose fugiente. Quern insequens Arturus festino pede infra Eboracum ingressum obsedit. Baldulfus vero, frater Colgrini, audita fratris fuga, •5 cum sex milibus virorum Eboracum petit atque in spatio decem miliari- **4'f; orum||ab urbe, in nemore 11 delimit, volens nocturnam et inopinatam irruptionem obsidioni inferre. Erat autem tune ipse Baldulfus, quando frater pugnaverat, exspectans adventum Cheldrici, regis Germanorum iuxta maritima, qui in auxilium eorum venturus erat. At Arturus a metatoribus 20 praemonitus quod in nemore delitescerent Saxones, misso Cadore, duce Cornubiae, cum sescentis militibus et tribus milibus peditum, eadem nocte supervenientes hostibus, maiorem partem eorum interfecerunt et Baldulfum in fugam coegerunt. Qui cum suos amisisset et de auxilio, quod fratri ferre speraverat, frustratum se vidisset, anxius quid faceret, vel quomodo, aut quo aditu ad fratris colloquium pervenire posset, meditatus est apud i Convenientes) Onvenientes (no initial; c indicated in marg.) E; optimates totius terrae after regis H. i-i civitatem)civitate H. 3 sublimaverunt) sullimaverunt E; consecraverunt H; EraOEt erat H. 5 ac principibus after regni H. 6 decernit) decrevit H. 9 quia) quod D. 10 Scotorum)Scottorum H. n Arthuro)Arturo DH; Duglas)Dulgis H. 14 ingressum omitted in text; added in marg. m, E; vero om H. 15-16 miliariorum for miliorum in text D; in marg. nt,: miliarium; miliorum E; miliarum H (in modern hand), 17 ipse Baldulfus)Baldulfus ipse H. 18 Cheldrici) Childerici H; regis) ducis H. 19 metatoribus)metoribus E; metoribus in text D; in marg. m,: metatoribus. 20 prae- monitus for praemunitus in DEH; Cadore)Kadore H. 21 sescentis)VI H; militibus) milibus militum (militum ss mi) H. 22 eorum om H. 24 frustratum) frustatum E; frustratum se)se frustratum H. Liber Nonus 227 se quod habitum 11 ioculatoris assumeret et capillis cum barba semirasis E182 in castra canticando cum cithara coepit deambulare et citharistam se finxit. Cumque nulli iam suspectus esset, accessit paulatim ad murum civitatis et agnitum se cum funibus intra trahi fecit et cum germano quod cupiebat prolocutus est. Interea, dum de egressione et fuga desperarent, — 30 circumvallati enim undique obsidione fuerant, — rumor .innotuit Cheldri- cum cum sescentis navibus in Albania applicuisse. Quod cum iam notum et divulgatum esset in omnibus, suaserunt maiores natu in exercitu regi suo obsidionem dimittere, ne tantae multitudini impares forte resistere non valerent. Paruit igitur rex Arturus seniorum consilio et dimissa 35 (9.2) obsidione Londoniam adiit. Ibi, convocato clero et populo, quaerit con- silium, qualiter expugnare possit advenientium multitudinem barbarorum. Communi tandem assensu cognatos suos Britones de Armorico tractu ad tantae necessitatis auxilium ascire decreverunt. Erat autem tune temporis Britonum illorum rex Hoelus, filius sororis Arturi, ex Budicio, rege Armori- 40 corum, generatus. Unde, audita necessitate fratrum, navigium parant, collectisque quindecim milibus armatorum, proximo ventorum flatu ac prospero, Hamonis Portum intrant. Excepti a rege Arturo, sicut decebat honorifice, urbem Kaerliudcoit, quae Lindicolinia nostra lingua dicitur, (9.3) festinanter, adeunt, quae ab hostibus supra memoratis obsidebatur. Quo 45 cum pervenissent, proelium ante urbem mox commissum est, in quo tanta caedes Saxonum facta est, quanta nee antea nee postea audita fuit. Ceci- derunt namque partim armis interfecti, partim fluminibus submersi fugi- entes relictaque obsidione omnes pariter fugam arripiunt. Quos persequi non cessaverunt Britones usque dum venirent in silvam Colidonis. Illuc 5° ex fuga undique confluentes et suas cohortes reparantes, silva tegente, Britonibus temptant resistere. At Britones circumfusi, partem silvae cae- dentes, egressum eis ea parte prohibuerunt atque tribus ibidem diebus obsidentes, fame coactos deditioni coegerunt, conventione talker facta ut relictis armis et sarcinis et omnibus quae habebant, tantum cum vita et 55 navibus in terram suam redire sinerentur. Pacti sunt quoque se omni anno 29 intra) infra H. 30 de om EH. 31-32 Cheldricum)Chyldericum H. 33 et)ac DH; esset in omnibus) per omnes foret H; suaserunt) dissuaserunt H. 35 valerent) praevalerent H. 36 Londoniam) Lundoniam H. 40 rex) dux H; after filius omission mark; in marg. m,\ Annae D. 40-41 Armoricorum) Armoricanorum DH. 44 Kaerliudcoit in text D; in marg. m»: Kayrllwitchoyt; Lindicolinia) Lindicolnia D; Lindocolina H; nostra lingua) lingua nostra H. 46 est om H. 50 cessaverunt)cessarunt E; venirent)pervenirent H; Colidonis)Calidonis D; Kolidonis H. 52 Britonibus — resistere)resistere Britonibus temptant H; circumfusi om E. 53 ibidem diebus) diebus ibidem H. 56 sunt om H; se om E. 56-57 omni—tributum)tributum omni anno DH. 228 Historia Re gum Britanmae tributum de Germania reddituros, obsides plures transmittere, fide eorum mediante. Tune rex Arthurus, sumpto festinanter consilio, petitioni eorum acquievit. 60 £183 2. Cumque illi iam in altum sulcarent aequora, redeuntes in se pi || guit pactionis patratae, retortisque velis redierunt in Britanniam atque Toto- H41V nesium intrant portum. Exeuntes igitur in || terram, totam patriam illam D 32r igne vastaverunt 11 ex transverso usque Sabrinum mare depopulantes colonos et armis suis privantes, de quibus ipsos letiferis vulneribus sauciabant. Inde 65 arrepto itinere versus pagum Badonis, urbem obsident et regionem vastare non cessant. Quod cum regi nuntiatum esset, qui adhuc Scotos et Pictos expugnare parabat, admirans perfidiam Saxonum, de eorum obsidibus mox supplicium sumit et, relictis Scottis, Saxones persequi festinat. Sed magno dolore cruciatur, quod Hoelum, nepotem suum, post se in civitate Aldclud 70 dimittere morbo oppressum coactus est, accelerans obsidionem Saxonum <94> dirimere. Quo cum pervenisset armare milites iussit ac se ipsum armis suis munivit, loricam vestiens tanto rege dignam, auream galeam simulacro draconis insculptam capiti imponens, umeris clipeum vocabulo Pridwen, in quo sanctae Marie imago impressa sui memoriam dabat. Accinctusque 75 est gladio nomine Caleburno, in insula Avallonis, ut aiunt, mira arte fabri- cato, dextram munivit lancea nomine Ron: haec erat rigida latoque ferro, hostium cladibus apta. 3. Deinde dispositis catervis Saxones aggreditur expugnare: at illi, non valentes sustinere eius impetum, proximum occupant montem, in quo, 80 tamquam ex oppido se defendunt. Arturo itaque post eos montem viriliter ascendente atque suos magnanima voce acclamante, montis cacumen post paulum adeptus est atque dextra laevaque hostium phalanges stravit. Plus quam quadringenti tarn ab Arturo quam a suis illo primo impetu ceciderunt, inter quos Colgrinus et Baldulphus interfecti sunt et, caede peracta, multa 76 lancea — latoque ferro: cf. Vergil, Aen. 1.313, 12.165: lato . . . hastilia ferro. 57 reddituros) daturos H. 58 After mediante omission mark in D; on bottom of f. 31 v, ma: Et istud bcllum dicitur Cad coyd Kolydon; cf. Nennius 56: septimum fuit bellum in silva Celidonis, id est Cat Coit Celidon; Arthurus)Arturus DH. 60 altum ss vti H; sulcarent aequora)aequora sulcarent H. 61 atque deleted vi,Q) D. 61-61 Tot.) Tottonesium H (in modern hand). 62 igitur) ergo H (in modern hand); illam ssm,D; om E. 6$ vastare) dissipare H. 66 Scotos) Scottos H. 67 expugnare) expupnare E. 68 Scottis) Scotis DH. 69 Aldclud )Aldud H. 70 dimittere after oppressum H. 71 armare — iussit) iussit armare militem DE. 72 rege)regi DE. 73 draconis om H; Pridwen)Priduuen H. 75 est om H\ Caleburno) Caliburno D; Kaliburno H. 78 dispositis) expositis DE. 79 valentes sustinere)sustinere valentes H. 80 post eos om H; montem viriliter) viriliter montem H. 81 acclamante) inclamante H. 82 paulum) paululum H. 84 Baldulphus) Baldulfus H. Liber Nonus 229 milia Saxonum ibi perierunt. Cheldricus vix elapsus per fugam evasit 8j atque per fugam versus naves suas redire conatur. Sed rex, mittens Ca- {9.5) dorem ducem Cornubiae, cum decem milibus equitum post eos, persequi iussit, dum ipse rediens Albaniam de Scottis et Pictis triumpharet. Nun- tiatum enim ei fuerat eos in urbe Aldclud Hoelum, nepotem suum, obsedisse, qui ibi, ut dictum est, remanserat, infirmitate gravatus. Dux autem Cornu- 9° biae cum decem milibus Cheldricum insequens, praeterire ilium volens, alia via prior ad portum navium descendit et naves manu armatorum pagen- sium Britonum munivit, ne accessum ad naves, si venirent, ultra haberent. Ipse vero || hostibus ex adverso obvians, per montes et colles et nemora E184 dispersos persequitur, nee quievit, donee perempto Cheldrico cum multis 95 aliis, ceteros in deditionem coegit. 4. Peractis igitur pro voto omnibus, dux Cornubiae, post Arturum iter (9.6) arripiens, venit Aldclud, quam rex ab obsidione barbarica iam liberaverat, nepote suo Hoelo sano recepto. Duxit inde exercitum Mireif, civitatem Albaniae, ubi audierat hostes se recepisse. Quo cum perveniret, deserentes 100 munitionem Scotti et Picti ingressi sunt stagnum Lumonoi atque insulas quae infra erant, occupaverunt, refugium quaerentes. Hoc stagnum sexa- ginta continebat insulas, sexaginta flumina a montibus Albaniae recipiens fluentia, nee ex tot fluminibus de stagno labitur in mare praeter unum. In insulis autem huius loci sexaginta rupes 11 f eruntur esse, totidem aquilarum 105 H 41V nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in 'setP-lS6~> regno futurum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ubi dum praedicti hostes praesidio fruerentur, Arturus, collecto undecumque navigio, per flumina navigabilia stagnum intrat atque per quindecim dies eos obsidendo tanta |[ afflixit fame, ut (ad) milia morerentur. Dumque in hunc modum eos opprimeret, Gillamurius, rex Hiberniae, cum magna classe 85 vix elapsus: see Hist. 4.103. 85 milia in text D; in marg. mt: XV milia; Saxonum ibi) ibi Saxonum H; Cheldricus) Cheldericus rex H; elapsus per fugam)per fugam elapsus (elapsus ss mi) H. 86 per fugam om DH. 86-87 Cadorem)Kadorem H. 87 milibus corr. mi ex militum E; equitum omitted in text; added in marg. mt E; post eos after Cornubiae H. 88 Albaniam)in Albaniam H; Scottis)Scotis D. 89 enim om E; added in marg. m, D; ss m, H; Aldclud)Alclud H. 90 remanserat) remanserat in (del. m,) H. 91 Cheldricum) Chyldericum H. 93 ad naves after venirent H\ ultra) ulterius H. 95 nee of donee added m, D; per of perempto added m, D; Cheldrico) Chylderico H. 98 Aldclud) Alclud H; ab ss nu H; liberaverat) deliberaverat H. 99 Duxit inde) Inde duxit D; Deinde duxerat H; exercitum ss vti H; Mireif, civitatem) in (ss mi H) civitatem Murielf H. 100 deserentes om H. 101 Scotti)Scoti D; Lumonoi in text D; in marg. mt: Llumonii; Lumonoy H. 102 infra) infra stagnum H. 103 continebat)continet in text D; in marg. mtQ): continebat; recipiens)fluentia H. 104 fluentia)recipiens H; in mare om D; mare)mari H; praeter) nisi in text D; in marg. nu: praeter. 105 loci)laci H; rupes: with f^2 r a new hand begins in H, with a text almost identical with C. C and H appear together on pp. 156-208. 230 Historia Re gum Britanniae supervenit ut eis auxilium ferret. Quo audito Arturus, dimissis Scotis, ad Hibernienses infert arma, quos statim devictos ad naves fugere compulit et Hiberniam redire. Postea rediens ad stagnum quod dimiserat, persevera- 115 vit Scotos et Pictos infestare, donee episcopi omnes miserandae patriae cum omni clero suo, reliquias sanctorum et cruces ferentes in manibus, con- venerunt atque regem nudis pedibus flexisque genibus adeuntes, pro se populoque suo nimis afflicto misericordiam eius exorabant suppliciter, ut saltern ecclesiis et populo imbelli misericordiam praestaret atque arma ab 120 interfectione miserae gentis contineret, adicientes se satis poenas luisse pro Saxonum superbia, quibus illi non consenserant nisi coacti. Nunc per- mitteret eius generosa nobilitas portiunculam gentis suae quae remanse- rat in Dei cultum perseverare, servitutis iugum perpetuae sub eius dominio ferre et vectigalia qualiacumque foederatos reddere. Commotus ergo rex 125 pietate super afflictos, veniam dona vit atque expugnationem eorum dimisit. <97> Interim exquirit Hoelus situm praefati stagni admiraturque tot flumina, £185 tot insulas, tot rupes, tot aquilarum nidos 11 numero adesse. Cumque id mirum duceret, respondit ei rex magis esse mirandum aliud stagnum quod in eadem provincia haud longe situm erat, longitudinem et latitudinem 130 aequo habens viginti pedum, altitudinem quinque pedum. In quadrum sic sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera piscium infra quatuor angulos continens, nee in aliqua partium pisces alterius partis reperiebantur. Adiecit etiam aliud esse stagnum in partibus Walliarum, prope Sabrinam, quod pagenses terrae Lilingua appellant, quod cum in 135 ipsum mare refluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendoque fluctus nullatenus repletur, ut riparum margines operiat. At, dum mare decrescit, eructat ad instar montis aquas absorptas, quibus deinde ripas rigat et asper- git. Interim, si gens patriae eius facie versa prope accederet, recepta in vestibus undarum aspergine, vel vix vel numquam elabi valeret quin a 140 stagno voraretur: tergo autem verso non est retractio timenda, etiam si in ripis astaret. <9.8) 5. His itaque gestis, rex sonitu bucinae suae atque lituorum toti exercitui signum donavit regressionis ad propria veniensque Eboracum festum natalis Domini instantis ibidem celebravit. Ubi visa sacrarum ecclesiarum desola- 117 flexisque genibus: see Hist. 6.102. 142 sonitu bucinae: cf. 1 Par. 15.28: sonitu buccinae. 112 dimissis corr. nti ex dmissis E; Scotis) Scoctis E. 113 Hibernienses) Hybernienses E; infert in text D; in marg. m,: vertit. 114 Hiberniam) Hyberniam E. 115 Scotos) Scoctos E. 117 flexisque) flexis E; que ss m$ D. 116 exquirit in text D; in marg. mt\ explorat. 133 reperiebantur for reperire in DE; followed by blank space for five letters, E; after reperire omission mark; in marg. mi: (is)tud stagnum dicitur . . . naun Wrhelic D. 137 absorptas) absortas DE. 140 retractio) retractatio in text D; in marg. m,: irroratio. Liber Nonus 231 tione atque templorum semiustorum totiusque urbis destructione a pagana 145 gente facta, corde indoluit et de reparatione civitatis et ecclesiarum cogi- tavit. Convocato deinde clero et populo, Piramum, capellanum suum, sedi illi metropolitanum praefecit, cui et ecclesiarum curam renovandarum in- iunxit. Viros ac mulieres civitatis indigenas, per Saxones in regiones longin- quas expulsos, data pace, revocavit, quos patriis honoribus restituit. Inter 150 (9.9) quos inventi sunt tres fratres regali prosapia orti, Loth videlicet atque Urianus et Auguselus qui, antequam Saxones in terra praevaluissent, totius terrae illius, ab Albania usque Humbrum, principatum tenebant. Hos igi- tur, ut ceteros, paterno affectu suscipiens, reddidit Auguselo regiam potes- tatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Mirefensium insignivit. 155 Loth autem, qui tempore Aurelii sororem ipsius duxerat, ex qua Walwanum et Alodredum genuerat, ad consulatum Lodonesiae ceterarumque provin- ciarum, quae ei pertinebant, remisit. Deinde cum in pristinam dignitatem reduxisset totius 11 regni statum, Arturus ipse duxit uxorem nomine Gwen- D j}r newaram, ex nobili genere Romanorum ortam, pulchram satis et decoram, 160 in thalamis || Cadoris, ducis Cornubiae, honeste educatam. £186 6. Sequenti subinde aestate classem paravit atque Hiberniam adivit, ut (9.10) earn dominio suo subiugaret. Applicanti ergo sibi, Gillamurius rex prae- dictus, cum gente sua obviam venit quasi bello dimicaturus. Sed cum proeliari coepissent, gens eius, nuda et inermis, non ferens telorum grandi- 165 nem a Britonibus missam, lacerata fugit et per nemora dispersa latuit quo ei refugii patuit locus. Nee mora, captus est Gillamurius et regi Arturo adductus. Qui mox deditioni se tradens, datis obsidibus, tributo ascripto, suscepit Hiberniae regnum sub Arturo possidendum. Subiugatis itaque partibus Hiberniae in Hislandiam direxit navigium atque earn, populo i7o similiter debellato, subiugavit. Interea divulgato rumore per ceteras insulas, quod ei nemo in armis coaequari vel resistere posset, Doldanius, rex Goth- landiae et Gunvasus, rex Orcadum, ultro venere ad eum, praecaventes eius expugnationem superatis hostibus damnosam promissoque vectigali et facta subiectione obsidibusque datis quisque ad terram suam abiit, ab Arturo ,7J rege ulterius possidendam. 7. Reversus deinde in Britanniam, statum regni duodecim annis con- tinuis semper meliorando conflrmavit. Tune ex generosi animi sui con- (9.11) silio et providentia, invitatis quibusque ex longe positis regnis, familiam 147 Piramum) Pyramum D. 152 in terra om D. 155 Scotorum) Scoctorum E; Mirefensium) Mireifensium D. 156 After duxerat omission mark; in marg. mt: Goear(?) nomine D. 158 Deinde)Denique D. 159-160 Gwennewaram) Gwennuuaram in text D; in marg. m,: Ganhumaram. i6» Hiberniam) Hyberniam E. 169 Hiberniae)Hyberniae {also for line 170) E; sub)ab E. 174 damnosam)dampnosam DE. 177 deinde)inde D. 232 Historia Re gum Britanniae 180 suam coepit augmentare tantamque facetiam in curia sua habere, ut aemula- tionem eius longe lateque manentibus populis fama Celebris incuteret. Unde inclitus quisque incitatus ad famam illius, nihili pendebat se ipsum, nisi armis et indumentis ad modum familiae Arturi se ornaret. Fama quo- que largitatis eius omnes terrae principes superabat, unde quibusdam 185 amori, quisbusdam timori erat, metuentes ne regna terrarum Europae pro- bitate sua et donorum largitate sibi subiugaret. Arturus igitur de die in diem in melius proficiens, hanc eandem sententiam et voluntatem quam timebant in animo iam conceperat, ut scilicet extra Britanniam se et gentem suam dilataret et nomen suum cunctis gentibus manifestaret et exaltaret. 190 Et primum quidem para to navigio Norguegiam adiit, ut ibi Loth, sororium suum, regni diademate investiret. Erat namque Sicholinus, rex Norguegiae, nuper defunctus, cuius nepos iste Loth fuerat, regnumque suum eidem de- stinaverat. At Norguegenses indignati quod alienigenam sibi in regem eri- £187 geret, quendam nomine Riculfum, indigenam, in regem iam erexerant|| 195 munitisque urbibus Arturo resistere parabant. Erat tune Walwanus, filius Loth, fere quindecim annorum, obsequio Sulpicii papae ab avunculo traditus, a quo arma recipiens vir factus est strenuus et miles audacissimus. Arturus igitur Norguegensi appulsus litore, eductis ad terram navibus, coepit patriam mox ferro et igne vastare atque colonos ferreis vinculis 200 mancipare. Quo adveniens Riculfus rex cum suis, proelium commissum est grande atque ex utraque parte multi ceciderunt. Praevaluerunt tandem Britones factoque congressu Riculfum cum multis peremerunt. Victoria itaque potitus Arturus regnum Norguegiae sibi subiugavit et Loth regen- dum tradidit Daciamque mox adiens dominio suo subegit. Quibus subactis, 205 navigavit ad Gallias et patriam infestare coepit. Erat tune Gallia Romae D33V subdita, 11 sicut et cetera regna tribunoque Frolloni commissa, qui earn sub Leone imperatore regebat. Qui, cum adventum Arturi comperisset in Galliam, collegit omnem militem armatum qui suae potestati parebat et cum Arturo proeliatus mox ipso congressu confusus atque devictus fugae 2,o se dedit. Quippe Arturum comitabatur omnis electa iuventus terrarum et insularum quas subegerat, praeter privatam familiam quae de electis bella- toribus erat favebatque ei pars maxima Gallicanae militiae quam sua largiti- one munifica sibi obnoxiam fecerat. At Frollo fugiens, Parisius cum paucis devenit urbemque munivit milite armato ac cibariis quantum poterat. Sed 188-189 gentem — dilataret: see Hist. 8.382. 180 facetiam) fascetiam D. 187 in ss mi E. 191 Sicholinus corr. mt into Sichelinus D; in marg. m,: Sichelinus. 192-193 destinaverat)festinaverat E. 193-194 erigeret)erigerat D. 198 igitur)itaque D; Norguegensi)Norguigensi E. 202 peremerunt) perimerunt E. 210 iuventus om E. 211 electis)praeelectis D. 212-213 largitione munifica) miniflca largitione E. 213 fecerat) faceret fecerat (del. mt) D. Liber Nonus 233 Arturus festinato gradu insequens ilium in civitate obsedit seditque cum 215 toto exercitu ibidem fere toto mense et sic civitatem undique vallavit milite ut nulla spes cibariorum restaret inclusis. Cumque Frollo populum fame deditioni coactum cerneret, malens se periculo opponi quam populum dedi- tioni, misit nuntios regi Arturo, ut ipse secum singulare certamen iniret et cui victoria proveniret alterius populum et regnum obtineret. 220 8. Placuit Arturo ista legatio datoque ex utraque parte foedere con- venerunt in insulam Sequanae fluminis praeterfluentis, populo spectante a civitate et ab exercitu eventum rei. Ambo erant in armis decenter ornati, super equos mirae velocitatis residentes, nee erat promptum agnoscere cui triumphus proveniret. Ut ergo erectis hastis in adversa parte steterunt, 225 subdentes equis calcaria, invicem se magnis ictibus percusserunt. Arturus, vitato Frollonis ictu, lanceam suam in summitate pectoris illius fixit et quantum || hastae Iongitudo fuit ipsum Frollonem in terram prostravit £188 extractoque mox ense festinabat eum ferire. Tune Frollo velociter erectus, praetensa lancea occurrit illatoque in pectore equi Arturi letali vulnere 230 utrumque ad terram ruere fecit. Britones ergo ut regem suum in terram prostratum viderunt, attoniti timuerunt et vix retineri potuerunt quin foedere rupto in Gallos unanimes irruerent et, dum foederis metas egredi meditaverunt, erectus est ocius Arturus, praetensoque clipeo imminentem sibi Frollonem ense excepit. Instant igitur comminus, ictus ingeminant 235 mutuos, alter alterius neci insistens. Denique Frollo, reperto aditu, per- cussit Arturum in casside super frontem atque collisione cassidis vulnus ei inflixit. Manante ergo sanguine, cum Arturus loricam et clipeum rubere vidisset, ira succensus est vehementi erectoque ense Caleburno, totis viribus per galeam in caput Frollonis impressit et in duas partes dissecuit. 240 Cecidit Frollo, terram calcaneis pulsans: nee mora, spiritum in auras emisit. Occurrunt continuo cives apertisque portis civitatem ei tradiderunt. Qui deinde exercitum suum in duo divisit, committens partem unam Hoelo duci ad expugnandum Gwitardum, Pictavensium ducem et partes Aqui- tanniae. Ipse vero, cum reliqua parte exercitus ceteras Galliae provincias 245 subiugandas suscepit. Hoelus ergo, Aquitanniam ingressus, urbes et castra subegit Gwitardumque pluribus proeliis devictum deditioni coegit Guas- coniamque ferro et igne depopulans, principes terrae subiugavit. Emensis interim novem annis, cum totius Galliae partes potestati suae submisisset, 230 letali vulnere (passim): cf. Vergil, Aen. 9.580: letali vulnere; see also 11.749 an (9.12) fio. Ubi, cum sollemnitas Pentecostes adveniret, post tot triumphos Dei concessione sibi permissos, magna exaestuans laetitia, statuit festum magno 260 E189 conventu cleri || et populi regioque diademate sollemniter decorare. Missis ergo nuntiis per omnes regiones terrarum proximas, invitavit quotquot erant in potestate sua regulos et duces ac ceteros magnorum honorum proceres ad tantam sollemnitatem celebrandam. Consilioque suorum locum delegit in Urbe Legionum coetum tantum congregare, turn quia civitas ilia 265 agris fertilis et pratis silvisque undique vallata, turn quia palatiis regalibus prae ceteris Britanniae civitatibus praecellebat, ita ut aureis tectorum fasti- giis Romam, orbis dominam, imitaretur. Est enim civitas haec sita in Glamorgantio territorio, super Oscham fluvium, non longe a Sabrino mari, omnibus copiis abundans. Praeterea duabus praefulgebat ecclesiis, quarum 270 una in honore beati Aaron, sanctissimi confessoris fuerat dedicata atque canonicorum conventu regulariter famulata tertiam sedem Britanniae metropolitanam continebat. Altera in honore Iulii martyris fundata, vir- gineo sanctimonialium choro fulgebat. Fuerat quoque tune temporis civitas haec astrologorum atque omnium artium eruditorum Celebris, qui 275 diligenter cursus stellarum observantes futura veris argumentis praedice- bant. Tot igitur stemmatibus atque divitiarum copiis urbs praeclara, festivitati praedictae disponitur. Nam et mare vicinum mercium diversa- rum abundantiam navigio advectans, deliciarum dat incrementum. 10. Venerunt itaque ad festum regis celebrandum hi reges et duces z8o subscripti: Auguselus, rex Albaniae; Urianus, rex Murefensium; Cadwallo Lauith, rex Venedotorum; Stather, rex Demetorum; Cador, dux Cornubiae. Venerunt et nobilium civitatum consules: Morwid, consul Claudiocestriae; 252 Beduero)Bedwero D. 258 sollemnitas)sollempnitas D; solempnitas E. 259 concessione) confessione E. 160 sollemniter)sollempniter D; solempniter E. 263 sollemnitatem) sollempnitatem D; solempnitatem E. 274 Celebris am DE; after eruditorum omission mark; in marg. m,: Celebris D. 279 festum regis) regis festum D. 280 Murefensium) Mureifensium D. 281 Stather in text D; in marg. m,: Sather. Liber Nonus 235 Alauron Wigorniensis; Anaraud Salesberiensis; Arthgal Kaercargueirensis, quae nunc Warwic appellatur; Lugem ex Leicestria; Cursalem ex Kaices- tria; Kimmare, dux Doroberniae; Galluc Silcestriae; Urbgennius ex Badone; 285 Ionathal Dorocestrensis; Bado Ridogensis, id est Oxinefordiae. Praeterea convenerunt magnae dignitatis heroes multi quos longum est enumerare vel nominare. Ex collateralibus insulis Gillamurius, rex Hiberniae; Maluasius, rex Hislandiae; Doldamus, rex Gothlandiae; Gunuasius, rex Orcadum; Loth, rex Norguegiae; Aschillus, rex Dacorum; Holdinus, rex Ruthinorum; Leo- 290 degarius, consul Boloniae; Bedwerus, dux Neustriae; Borellus Cenoman- nensis; Kevis Andegavensis; Gwitardus Pictavensis; || duodecim quoque £190 pares Galliarum, quos Gerinus Carnotensis secum adduxit; Hoelus, dux Armoricorum Britonum, cum heroibus sibi subditis, qui tanto apparatu orna- mentorum, mularum et equorum incedebant, quantum difficile est enarrare. 295 Praeter hos non remansit princeps terrae citra Hispaniam, qui ad istud edic- tum non veniret, etiam non invitatus: fama enim Iargitatis Arturi, longe lateque diffusa, totum fere mundum perculerat. ff 11. Omnibus ergo in Urbe Legionum congregatis die soUemnitatis, re- [ j fo.i 3) D 34V gali diademate insignitus rex ducitur a metropolitanis ad ecclesiam, clero 300 psallente ac populo applaudente et quatuor regibus, quatuor enses aureos ante ipsum ferentibus. Ex alio latere regina, non minus pompose ab episcopis laureata, deducebatur ad templum sanctimonialium, voce clara episcopis cum clero ante illam praecinentibus. Quatuor quoque reginae regum praedictorum, quatuor columbas albas ex more praeferebant; uxores 305 quoque consulum ac heroum, quae aderant, reginam sequentes, magno tripu- dio exsultabant. Peracta processione, tot organa, tot cantus in utrisque Hunt templis, ut prae mira consonantium vocum dulcedine multi obdormirent et se ipsos capere non poterant, attoniti tanto gaudiorum strepitu. Divinis tandem obsequiis sollemniter celebratis, rex et regina cum omni heroum 310 coetu domum regressi, regalibus epulis epulati sunt. Antiquam Troianorum consuetudinem servantes, mares cum maribus, mulieres cum mulieribus 283 Arthgal in text D; in marg. m*: Artwaill; Kaercargueirensis)Kaergueirensis D. 284 Lugem)Lugein in text D; in marg. m,: Juges. 286 Bado in text D; in marg. m>: Bozo; Ridogensis) Ridochensis D. 288 Hiberniae JHyberniae E. 289 Gunuasius) Gunvasus D. 290 Ruthinorum)Rutenorum D. 291 Boloniae)Baloniae E. 291-292 Cenomannensis)ceno- manensis D. 292 Kevis) Keius D; Gwitardus) Guitardus D. 294 Armoricorum)Armoricanorum D; apparatu) apparatu et fastu D. 295 equorum) equuorum E. 296 Hispaniam) Hyspaniam D. 299 soUemnitatis)sollempnitatis D; solempnitatis E. 305 praeferebant om E. 309 gaudiorum)gladiorum E; gladiorum in text D; in marg. vn: gaudiorum. 310 sollemniter)sollempniter D; solempniter E. 236 Historia Re gum Britanniae (9.14) separatim discubuerunt. Refecti denique sollemnibus dapibus, diversi di- versos ludos componunt et extra civitatem per campos et prata se diffun- }«S dunt. Alii caestibus, alii palaestra, alii aleis ac diversis lusibus diem illam iocunde consumpsere sicque in hunc modum tres reliquos dies sollemnes peregere. Quarta vero die dividuntur honores singulis quibusque pro merito famulatus sui et civitatum ecclesiis, quibus deerant personae, episcopi (9.1J) eliguntur et abbatiae distribuuntur. Beatus autem Dubricius, vitam eremi- 320 ticam eligens, de sede archipraesulatus se deposuit. In loco cuius sacratur David, avunculus regis, vir religiosus ac timens Deum. In loco Sampsonis Dolensis praesulis, restituitur Teliaus, illustris presbyter Landaviae, anni- tente Hoelo, duce Armoricorum, cui vita et boni mores testimonium de- derant. Episcopatus quoque Silcestriae Magaunio, Wintoniae vero Duivano 315 E191 decernitur necnon 11 Eledemio, religioso viro, pontificalis infula donatur Aldclud. 12. Dumque haec agerentur, ecce Romanorum legati, duodecim videlicet viri aetatis maturae, reverendi vultus, ramos olivae in signum legationis in dextris ferentes, moderatis passibus curiam ingrediuntur salutatoque rege ?3o chartam protulerunt et regi porrexerunt a parte Lucii, Romanorum prin- cipis, missam, in haec verba: "Lucius, rei publicae procurator, Arturo, regi Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super tuae ty- rannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae intulisti recolligens, indignor, quod, extra te egressus, earn non agnoscas, nee ani- 335 madvertere festinas quid sit iniustis actibus senatum Romanum offendisse, cui totum orbem famulari non ignoras. Etenim tributum quod Gaius Iulius ceterique post eum principes Romani a gente Britonum susceperunt, ne- glecto senatus imperio, iam per plurimos annos retinere praesumpsisti. Eripuisti quoque Galliam, eripuisti nobis Allobrogum provinciam omnes- 340 que Oceani insulas, quarum reges, Romanae potestati subditi, vectigalia antecessoribus nostris ad supplementum aerarii persolvebant. Quia igitur de tantis iniuriarum excessibus Romanam dignitatem lacessere non timuisti, calumniatur te senatus atque ut reum Romanae maiestatis vocat et invitat, quatinus mediante Augusto proximi anni Romae satisfacias senatui de his 313 sollemnibus)sollempnibus D; solempnibus E. 316 sollemnes)sollempnes D; solempnes E. 322 Dolensis)Dalensis E. 323 Armoricorum)Armoricanorum D. 314 Wintoniae)Wyntoniae DE; Duivano)Duviano D. 325 decernitur)discernitur E; necnon Eledemio)Eledemio necnon E. 333 inquam)etiam E. 339 After quoque omission mark; in marg. m,\ nobis D. 340 After insulas omission mark; in marg. m>: scilicet Hyberniam, Yslandiam, Orcades, Norwegiam et Daciam D. 342 lacessere) lacescere D. 343 calumniatur) calumpniatur DE. Liber Nonus 237 omnibus de quibus accusaris. Sin autem, ego cum exercitu Romano a senatu 345 missus trans Alpes, partes, quas nobis eripuisse gloriaris, adibo atque eas, te invito, 11 Romanae potestati restituam. Deinde te ipsum, quocumque D }$t loco latitantem reperiam, vinculis mancipatum mecum Romae adducam." His ita perlectis et auditis, murmur in tanta heroum turba non minimum surrexit et de tributi mentione legatos iniuriarum ac minarum conviciis J50 afficiebant. Verum rex, sedato strepitu suorum, in giganteam turrim seces- sit, de his tractaturus cum senioribus gentis suae. Et cum circa regem tamquam in corona omnes consedissent, Cador, dux Cornubiae, prior in verba prorumpens, silentium rupit et ait: "Hucusque in timore fueram, ne Britones, armis semper assuetos, paci nunc redditos, segniores et ignavos 355 quies longa redderet laudemque et famam probitatis, qua ceteris gentibus clariores censentur, amitterent. Quippe ubi armorum usus videtur abesse, merito aleae et mulierum contubernia ceteraque oblectamenta adesse, non est dubium, ut id quod erat virtutis, quod au 11 daciae, quod honoris, quod E192 famae, ignavia et socordia occupet. Deus igitur et eius providentia, ut nos 360 liberet segnitia, Romanos in hanc sententiam induxit, quatinus ad pristinum statum nostra reducatur probitas, quae quasi semisepulta convivendo ob- dormivit." Haec et his similia illo prosequente, rex silentium petens ait: 13. "Consocii prosperitatis et adversitatis, quorum virtute hactenus con- (9.16) tumaciam regum ac ducum proximorum superavi et quorum in dandis 365 consiliis et (in) militiis agendis expertus sum diligentiam, advertite, si quid merui, advertite nunc, quanta nobis omnibus inferuntur opprobria. Audistis Romanorum superbam legationem, audistis quoque in eorum petitionibus nostram depressionem. Quicquid igitur a sapiente diligenter praevidetur, cum ad rem agendam ventum fuerit, facilius superatur atque decernitur. 370 Facilius itaque Lucii huius inquietationem tolerare poterimus, si communi studio praemeditati, quibus modis illam debilitare possimus, praevideamus. Tributum exigit a nobis dari sibi debere, quod vi a Iulio Caesare ceterisque regibus Romanis extortum a gente nostra atque violentia surreptum dudum fuisse testatur. Quod autem violentia a populo libero surreptum est, licet 375 aliquando redintegrari et ad pristinum statum duci. Enimvero si id quod iniustum est et vi sublatum a nobis praesumunt exigere Romani, consimili ratione et nos expetamus ab illis vectigal quia antecessores nostri Romam quondam subegerunt et in servitutem redegerunt. Quid enim Belini tem- 354 silentium rupit: cf. Vergil, Aen. 10.63-64: alta silentia . . . rumpere; Ovid, Met. 1.208: sermone silentia rupit; also 1.384 and 11.598. 345 de quibus) quibus E. 346 missus trans Alpes) trans Alpes missus D. 361 segnitia)a segnitie D; induxit)adduxit D. 362 convivendo) connivendo D. 367 After merui omission mark; in marg. nit: de vobis D. 370 agendam) agendum E. 373 dari sibi) sibi dari D. 238 Historia Re gum Britanniae 380 pore et Brennio duce Romanis factum fuisse a nostris Britonibus recenseam? Etsi illis excidit, omnibus tamen nota fuerunt qui usque Romam terras in- coluerunt. Annon Constantinus, nostrae Helenae filius ac nobis propinquus Britanniae sceptro insignitus, Maximianus quoque, alter post alterum im- perii Romani fastigium adepti sunt? Eia, si subacti sunt Romani, sicut 385 verum est, a nostris, non habent iustiorem causam a nobis exigere tributum quam nos ab ipsis. Tacescant ergo exhinc liberis Britonibus calumnias inferre, donee iterum ferro subactos, quod Deus avertat, in servitutem ~ redigant. De Gallia autem sive de insulis collateralibus non est illis re- E193' spondendum, cum eas defendere a nobis vel nollent, vel nequirent." 11 390 <9.i9> 14. Interea rex Arturus, suos affatus, poscit ab eis auxilia exercitum con- gregandi atque Romanae superbiae obviare. Promiserunt ei mox gratanter omnes sui suorumque famulatum fidelem in obsequium suum quocumque <9.i8> eos ducere vellet, quatinus nomen suum in omnes terras celebraretur. Et primum Auguselus, rex Albaniae, eius necessitati opem dare quantam 395 posset spopondit, dicens: "Nunc, nunc opus est, ut quotquot dicioni tuae subicimur, totis viribus et animis paremur ad maiestatis tuae dignitatem exaltandam et amplificandam. Nihil enim mihi ante hoc facilius persuaderi potuit quam cum Romanis congressum, quod nisi ultro oblatum foret, omnibus nobis optandum esset. Quis enim contumaciam eorum atque 400 iugum servitutis, liberis hominibus impositum, ferre umquam sine invidia potuit, cum tarn despecta gens et ignava multitudo tot viros, fortes robore atque bellicis rebus assuetos, suis poscant sisti tribunalibus atque rationem de vectigalibus antiquis reddi, quae si umquam praedecessoribus data sunt, £194 violentia quadam || et iniusta exactione a nostris, tune forte resistere non 405 valentibus, magis extorta quam suscepta sunt? Aggrediamur ergo semiviros istos, ut et nobis et ceteris gentibus libertatem comparemus et eorum opibus, quibus superflue abundant et unde tarn petulantes exsistunt, victoria potiti perfruamur. Ut autem noveris, domine mi rex, me verbis operam accom- modare, duobus milibus armatorum equitum, exceptis peditibus, qui sub 410 numero facile non veniunt, expeditionem tuam stipabo atque Romanis aquilis prior, si placuerit, occurram. Cumque devictis Romanis eorum 408 domine — rex: cf. Jer. 38.9: Domine mi rex, 386 Tacescant) Facessant E; calumnias) calumpnias DE. 388 de insulis)insulis E. 390-424 Lines 390-424 (Interea — connumerati sunt) of chapter 14 in D (f 35 v, first column, line 38) and in E {second column of p. 193, line 8) have been placed by the unknown redactor to follow chapter 1 of what in the present edition is Book X. They are reprinted here, since in substance they correspond to chapter 14 (=9.14) in CH. 390 Interea)Nterea (no initial; i indicated in marg.) E. 393 celebraretur)celebretur E. 394 opem) operam E. 395 spopondit) spospondit D. 396 After viribus omission mark; in marg. m,: et armis D. 402 sisti)assisti D. 407 petulantes)peculantes E. 410 numero)numerum D. Liber Nonus 239 fuerimus copiis ditati, Germanos adhuc rebelles necesse est invadamus, quantinus tota terra Cisalpina conspectui tuo pareat." His dictis, omnes (9.19) qui aderant reges, duces ac principes, ad expeditionem parandam contra Romanos animati sunt et promiserunt singuli auxilium ferre quantum 415 famulatui suo iusta 11 descriptione debebant aut eo amplius exhibere. Hoe- D 36r lus, Armoricorum dux, decem milia armatorum fortium promittit et ne <9'7> Iongum foret omnium partes singulas describere, reges insularum adia- <9.i9> centium, videlicet Hiberniae, Hislandiae, Godlandiae, Orcadum, Norgue- giae atque Daciae, centum viginti milia ad augmentum exercitus regis promittunt. Ex Galliarum vero ducatibus, Rutenorum, Portenensium, 42O Neustriensium, Cenomannorum, Andegavensium, Pictavensium octoginta milia equitum annumerati sunt. Ex ipsa Britannia sexaginta milia equitum, praeter pedites, connumerati sunt. || Haec et his similia rege prosequente, 035^^19 placuit omnibus qui aderant et collaudaverunt eius sententiam. Reversique 42S (9.jO) ad Romanorum legatos responderunt eis quae in contione, rege dictante, collata fuerant atque 11 scripto mandaverunt chartisque 11 signatis Romam quantocius regrediuntur, narrantes Britonum constantem audaciam atque D35v;E«93 regis Arturi modestam per omnia responsionem, virorum quoque bella- torum incomparabilem dignitatem atque divitiarum admirabilem copiam. 4J0 LIBER DECIMUS TEXTDE If 1. Lucius igitur, consul Romanus, agnita per legatos Arturi responsione, (,„.,) indignatus mox consultu senatus misit per totum Orientem legationem regibus et principibus Romanae potestati parentibus, ut quisque cum exer- citu undecumque comparato Romam properarent et Idibus Iulii, servata maiestate Romanae dignitatis, omnes in urbe Roma convenirent. Ad edictum 5 itaque tantae potestatis convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum; Mustensar, rex Affricorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacus, rex Parthorum; Boccus, rex Medorum; Sertorius Libyae; Xerses Mircorum; Pandrasus Aegypti; Micipsa, rex Babyloniae; Politetes, dux Bithyniae; Teucer Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ipolitus Cretae, cum 10 413 conspectui tuo: cf. Psalm. 16.15: conspectui tuo. 417 Armoricorum)Armoricanorum D. 419 Hiberniae) Hyberniae E; Godlandiae) Goth- landiae D. 421 Portenesium)Portinensium D. 1 After Romanus omission mark; in marg. vta: natione yspanus D. 4 Idibus) Ydibus D. 6 Epistrophus) Epystrophus D. 7 Hispaniae)Yspaniae D; Hirtacus)Hyrtacus D. 8 Libyae)Libiae DE; Mircorum)Myrcorum D. 9 Aegypti)Egypti D; Egipti E; Babyloniae) Babiloniae DE; Bithyniae)Bythiniae D; Bithiniae E. 10 Phrygiae)Phrigiae D; Frigiae E; Syriae) Siriae £; Boeotiae) Boeciae DE; Ipolitus) Ypolitus D. 24° Historia Reguvi Britanniae principibus sibi subditis. Ex senatorio ordine Lucius Catellus; Marius Lepi- dus; Gaius Metellus Cotta; Quintus Milvius Catulus; Quintus Caritius. Tot etiam confluxerunt, quod ducenta octoginta milia armatorum, praeter Romanos computati essent. Dispositis igitur quibusque ad iter necessariis, is incipientibus Kalendis Iulii, Britanniam adire coeperunt, ut contumaciam Britonum, Romanae potestati resistentium, confutarent et vectigali red- r;£i94 dendo iterum assuescerent. || 22 altum pelagus: cf. Vergil, Aen. 9.81: pelagi petere alta. 19 Gwennewarae)Gwenneuuarae D. 23 somno)sompno DE; somn(i)um)sompnum DE. 24 cuius) cum E. 27 After pugnam omission mark; in marg. m,: ei visum est D. 28 anhelitu) hanelitu D. 29 somnium)sompnium (also for line 31) DE. 30 aliis) alii D; somnii)sompnii DE. 36-37 Armoricorum)Armoricanorum D. 41 montem praefatum) praefatum montem D. Liber Decbmts 241 ut rem certius exploraret. At ille, inventa navicula, navigavit ad minorem 4j montem, qui infra mare situs fuerat propiorque illis advenientibus erat. Cuius dum cacumen ascendisset, audito ululatu femineo, primum inhorruit, deinde propius accedens mulierem repperit lacrimantem iuxta tumbam cadaveris nuper humati. Erat autem mulier haec anus, puellae altrix, quam asportaverat gigas ex finibus Armoricorum, ut suprafatum est. Quae ut 50 aspexit Bedwerum ad se venientem, timuit ne a gigante perciperetur (et) exclamans ait: "O infelix homo, quod infortunium te hue duxit? Miseret me tui, nam nocte hac, si infandum monstrum te hie oflfenderit, membris omnibus discerptis, morte turpissima morieris. Iste est sceleratissimus 11 ille, D 36V qui nuper neptim ducis Hoeli, — pro nefas, — puellam pulcherrimam 55 meque cum ilia simul advexit et cum ilia concumbere temptans, pondere magnitudinis suae illam oppressit atque morti addixit et hie tumulatam reliquit. Fuge ergo, quisquis es et quantum potes fugiendo salva te ipsum." At ille, festinum promittens auxilium, ad Arturum reversus est, narrans ea quae audierat et viderat. 60 4. Rex ergo casum puellae ingemiscens, tendit ad alium montem et, dimissis equis, cum armigeris pedes ascendit montem armatus ipseque praecedens socios inventum aggreditur 11 monstrum, qui ad rogum igne E196 accensum, illitus ora tabo sedebat, semesorum porcorum partes verubus infixas superpositis prunis torrebat. Qui ut aspexit, in regem mox festinavit 6S ut clavam suam magni ponderis assumeret et in regem dirigeret. At ille, praetenso clipeo, evaginato gladio, ut ilium prius feriat, quantum potest celeri cursu properat. Verum gigas, festinato ictu, clavam librat regemque interposito clipeo tanto conamine ferit, quod sonitu ictus et Iitora maris replevit et aures eius fere hebetavit. Arturus igitur, ira accensus, erecto 7° ense in frontem illius, vulnus intulit non modicum, unde sanguinis rivi per totam faciem copiose fluentes, aciem oculorum illius turbaverunt. Per- cussus tamen acrior insurgit et velut aper in venatorem per venabulum, ita per gladium caecus factus, ruit in regem et complectens ilium bracchiis, vi et pondere suo humi fere geniculando stravit. At rex, sentiens monstri illius 75 55 pro nefas: see Hist. 2.81. 71 sanguinis rivi: cf. Vergil, Aen. 11.668: sanguinis ille vomens rivos. 48 repperit) repent D. 50 Armoricorum) Armoricanorum D. 53 hac om E; infandum in text D; on bottom of f. 36 r. m,\ nefandum. 55 pro)proh D; proth E. 62 equis omitted in text; added in marg. m, D. 64 semesorum)semessorum E; semesorum in text D; in marg. m,Ci): semiustorum. 66 suam magni ponderis omitted in text; added in marg. vtt D; om E. 69 sonitu) sonitum E; et litora)litora E. 71 illius) eius D. 72 illius) eius D. 242 Historia Regum Britanniae molem suis bracchiis non esse tractandam, elabitur in pane altera et, sublato in sublime ense, totis viribus in cervicem gigantis pressit, ita ut vix ensis cum cerebro extraheretur. Mox ille, mugitum magnum cum dolore emit- tens, corruit et spiritum exhalavit. 80 5. Bedwerus tune praecepto regis oboediens, amputato eius capite, detulit secum ad castra ut spectaculum foret intuentibus. Testatus est rex se non repperisse tantae virtutis alium, praeter Rithonem gigantem in Aravio monte, quern similiter interfecerat. Iste gigas ex barbis regum quos congrediendo interfecerat pelles in testimonium virtutis suae et triumphi 85 ad induendum composuerat et mandaverat Arturo ut suam ei diligenter excoriatam transmitteret, ut quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus, ita in honore (eius) ceteris barbis suam superponeret. Sin autem, ad singu- lare certamen invitabat eum et cui sors victoriam daret, pelles et barbam devicti tolleret. Initoque certamine fortior apparuit Arturus et eo inter- 9° fecto barbam et spolium tulit sicut gigas ille antea prolocutus fuerat. Hoelus vero, audito neptis infortunio, ob memoriam illius fecit basilicam aedificari super corpus illius in eodem monte quo tumulata fuerat; qui mons postea nomen traxit ex sepultura puellae, Tumba Helenae, usque in hodiernum diem. 95 79 spiritum exhalavit: cf. Vergil, Aen. 2.562: crudeli vulnere . . . vitam exhalantem. 93 traxit nomen: see Hist. 6.90. 77 sublime)sullime E. 82 Rithonem corr. m± into Rithionem D. 86 ut for Nam in DE. 90 antea) ante E; prolocutus) praelocutus D. 93 Helenae)puellae DE; in marg. mr. Helenae D. 104 se velle earn bis; once deleted E. 105 hos in text D; in marg. tn,: hii. 106 Pergentes itaque) Pergentesque D. Liber Decimus 243 regendam illam accedere, interfuit Gaius Quintilianus, eiusdem nepos, in- quiens Britones magis iactantia et minis abundare quam audacia et probitate. Indignatus ilico Walwanus, extracto gladio quo accinctus erat, irruit in no eum et, amputato eius capite, ad equos, qui secus stabant, se cum sociis recepit atque simul redire coeperunt. Turbato igitur per Walwanum Romanorum exercitu, partim equis insidentes, partim pede, ad vindicandum mortuum suum accelerant. Insequentibus itaque illis iamiamque approxi- mantibus, Gerinus Carnotensis in quendam illorum, qui prae ceteris, equo 115 admisso, celerius festinabat, lanceam direxit et de equo, quantum hasta longa erat, prostravit. Boso quoque de Vado Bourn, retorquens equum suum, similiter alium ex appropinquatoribus equo deiecit. Marcellius autem Mutius, nobilis decurio Romanus, Walwano iam a tergo imminens, manus in eum gestiens inicere ut Quintilianum vindicaret, repente gladium 120 Walvvani in vertice capitis sui sensit et letaliter percussus, equo cadens, exspiravit. Walwanus in verba facetiae prorumpens praecepit ut Quin- tiliano, socio suo, in infernum renuntiaret, Britones armis et audacia magis valere quam minis et iactantia. Romanis deinde usque insequentibus quandoque lanceis, quandoque gladiis a tergo infestabant, sed nee retinere "J quemquam illorum praevalebant, nee gladio deicere. Dum autem appro- pinquarent nemori quod erat inter se et exercitum suum, prosiliunt subito de nemore sex milia Britonum in armis fulgentibus qui ad explorandum venerant et in eodem loco nemoroso delituerant, |[ ut, si opus esset, suis £198 auxilium ferrent. Qui, ut Romanos pluribus catervis suos insequentes '3° conspexerunt, subductis calcaribus equis ac clipeis praetensis, clamore signi sui aera complentes, Romanis obviant et in fugam propellunt, persequentes a tergo feriunt et quosdam vulneratos sternunt, quosdam interficiunt. Quod cum Petreio senatori nuntiatum esset, decem milibus comitatus, suis sub- venire festinat et progressus coegit Britones ad silvam, ex qua fuerant 135 egressi, iterum redire. Quibus hoc modo cedentibus, Hiderius, filius Nuth, cum quinque milibus advenit, ut auxilium Britonibus ferret. Redeunt ergo audacter in campum et, Romanis resistentibus, fit pugna magna et pro- sternuntur utrimque. Cumque in hunc modum contenderent, Boso callens suorum audacem temeritatem, quosdam seiunxit a ceteris et eos hoc modo »4° affatus est: "Quoniam nesciente rege nostro congredimur Romanis, caven- dum est nobis valde ne in deteriorem partem incepti nostri fortuna decidat. 115-116 equo admisso: cf. Caesar, B. G. [.22.2: equo admisso. 131-132 clamore — com- plentes: cf. Vergil, Aen. 7-395: ululatibus aethera complcnt. 108 regendam) regendum E. 119 Mutius )nuncius E. 120 gestiens inicere) inicere gestiens D. m verba)haec verba D. 129 delituerant) dilituerant D. 131 acssmiE. 244 Historia Regum Britanniae Nam si contigerit nos inferiores esse et nostrorum damnum incurremus et regem offendemus. Quia ergo incaute et absque ducis nostri provisione ad 145 certamen hoc devenimus, elaboremus in quantum possumus, ut cum honore ad castra regrediamur et insidiemur Petreio huic, Romanorum duci, ut vel vivum vel mortuum regi nostro praesentemus." Sumentes itaque omnes qui aderant ex verbis eius audaciam, pari impetu in hostes ruunt turmasque penetrant usque ad locum quo Petreius similiter suos hortabatur. In quern 150 D 37V Boso irruens, || amplectitur ilium, sicut praemeditatus fuerat et secum in terrain corruere fecit. Concurrunt igitur Romani ut eum eripiant; con- currunt et Britones ut eum abducant et fit utrimque clamor et caedes de Romanis, praevalentibus Britonibus. Extrahentes autem Petreium de medio suorum, duxerunt usque in fortitudinem proelii sui ac revertentes ad 155 Romanos, multos straverunt, quamplures retinuerunt et cum Petreio ad castra deduxerunt. Venientes itaque ante regem, rationem reddiderunt de legatione sua et Petreium cum sociis suis capitvos praesentaverunt. Quibus rex congratulans, honorum et possessionum augmentationes, si de Roma- nis triumphum obtineret, promisit. Captivos autem custodibus tradens, 160 consilium accepit ut eos Parisius in crastinum mitteret ne, si in castris ser- varentur, casu aliquo eos amitteret. Tradidit ergo ducendos Cadori duci et Bedwero necnon Borello et Richero, ut cum familiis suis eos conducerent, donee venirent eo quo minime timerent Romanorum irruptionem. O0.5) E199 118. At Romani per ex 11 ploratores suos, quos in exercitu Arturi habebant, 165 agnoscentes haec fieri, miserunt Wlteum Catellum cum decem milibus armatorum et Quintum Caritium senatorem, Euandrum quoque, regem Syriae et Sertorium Libyae, qui nocte ilia iter eorum praecederent atque suos liberarent. Nacti ergo locum latibulis aptum delituerunt, donee Britones, cum captivis iter agentes, super Romanorum insidias devenerunt. 170 Prosilientes mox ex insidiis, Britones imparatos circumvenire aestimaverunt atque captivos de manibus eorum eripere. Verum per catervas distributi praecedebant agmen Cador, dux Cornubiae, cum suis atque Borellus. Post illos vero ducebantur captivi, vincti manus post terga, cum quingentis armatis, quibus praeerant Richerus et Bedwerus. Qui, ut Romanorum insi- 175 dias persenserunt, tamquam in acie pugnaturi, audacter eos susceperunt, dimissis in tuto loco captivis cum paucis. Romani ergo sine ordine irruentes 173 vincti — terga: cf. Vergil, Aen. 11.81: vinxerat et post terga manus; also 2.57. 143 damnum) dampnum DE. 150 fuerat)fuat E. 152 eum) ilium D. 156-157 Venientes — praesentaverunt om E. 162 et Bedwero)Bedweroque E; Borello)Burello E. 165 Wlteum) Uulteum D. 167 Syriae) Siriae E; Libyae) Libiae DE. 173 vincti om E. Liber Decivtus 245 non curabant suos per turmas disponere neque cum Britonibus congredi, immo diffusi hue atque illuc quaerebant quoquo modo captivos eripere et sic ad castra redire. At Britones, nulli parcentes, stragem de Romanis magnam primo fecere. Deinde rex Syriae, Euander et Sertorius, in unum 180 convocantes fusas suorum cohortes, Britones invadere acriter coeperunt et quia maior eorum numerus ac fortior erat, mox omnes eorum turmas penetraverunt et quassaverunt et omnino, illis prostratis, captivos abduxis- sent, nisi Gwitardus, Pictavensis dux, dolo Romanorum comperto, cum tribus milibus supervenisset atque ab instanti periculo liberasset. Revocatis 185 itaque Britones suis, in hostes acrius saeviunt et omni nisu eos debellare contendunt. Illi congressum eorum non ferentes, reliquerunt campum, castra sua petentes. Britones insequentes sternunt, obtruncant, retinent captos et suos vindicant. Ceciderunt illic Wlteius Catellus et Euander, rex Syriae, cum ceteris innumerabilibus; alii fuga dissipati sunt. Cumque 190 redissent Britones ad campum quo sui dissipati sunt, invenerunt inter peremptos ilium inclitum Borellum Cenomannensem, ultimum spiritum ex- halantem, lancea fixum per gulam, sanguine cruentatum et de nominatis viris quatuor: Hirelglas de Perirum, Mauricium Cadorcanensem, Aliduc de Tintageol et (Er), filium Hider. Traditis igitur illis sepulturae cum im- 195 menso fletu et planctu, miserunt captivos cum his quos noviter ceperant Parisius, ad || regem Arturum repedantes et spem futurae victoriae promit- u 3sr tentes, cum admodum 11 pauci de tot hostium milibus triumphassent. E 200 9. At Lucius Hiberus, dux Romanorum, tales casus moleste ferens, ani- 192-193 spiritum exhalantem: see Hist. 10.79. 178 captivos after illuc D. 180 Syriae) Siriae E. 182 omnes om D. 184 Gwitardus)Guitardus D. 190 Syriae) Siriae E. 192 Cenomannensem) Cenomanensem D. 194 Perirum corr. itiiQ) ex periturum E; Cadorcanensem corr. m, into Cadorcananensem D. 195 Tintageol )Tindageol D. 201 haesitabat) haesetabat E. 203 sequente corr. m, into insequente D. 206 transgressurus) ingressurus D. 246 Historia Re gum Britanniae accidisset, quasi ad castra sese ibi recipere posset, vel, si hostes fugae operam no darent, illi post eos, admissis equis, insequerentur fugientes. Catervas itaque septenas distribuens, in unaquaque quinquies mille et quingentos et quinquaginta quinque viros omnibus armis instructos collocavit. Erant au- tem acies Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae, quibus Anguselus, rex Albaniae et Cador, dux Cornubiae, unus in dextro 215 et alius in sinistro cornu praeficiuntur. Secundae autem turmae quae post eos incedebat, duo insignes consules, Gerinus videlicet Carnotensis et Boso de Richeden, id est Oxinefordiae, praestituuntur; tertiae vero Aschild, rex Dacorum atque Loth Norguegensium; quartae Walwanus cum duobus comitibus praefertur. Post has autem fuerunt aliae quatuor a dorso con- 210 stitutae, quarum uni praeponitur Keius dapifer et Bedwerus pincerna; alii praeficiuntur Holdinus, dux Rutenorum et Guitardus Pictavensis; tertiae Lugenis de Legecestra et Ionathal Dorocestrensis; quartae Cursalem de Kaicestra et Urbgenius de Badone. Ipse rex post hos locum quendam eminentiorem nactus, cum vexillo aureo draconis legionem habebat f ortium 225 virorum, in qua sex milia sescentos sexaginta sex numero erant. 210 admissis equis: cf. Caesar, B. C. 2.34.}: admissis equis. 232 futurorum praesagus: cf. Gen. 41.11: somnium praesagum futurorum. 214 Anguselus) Auguselus D. 216 incedebat corr. m, ex incedebant D; insignes) insegnes E. 217 Richeden) Ridechen D. 222 Lugenis in text D; in viarg. m>: Iugenius; Legecestra corr. rtit into Leircestra D; Cursa- lem)Cursale E. 223 Kaicestra)Kaycestra E. 228-229 dominam ovi E; ss m> D. 232 maternam in text D; in marg. m,: innatam. 234 nobis) vobis E. 240 nostras) vestras E; tantum die) die tantum D. Liber Decimiis 247 Haec eo vociferante, omnes uno clamore assentiunt, parati mortem subire potius quam ipso vivente campum belli deserere. 11. At Lucius Hiberus, compertis his quae ab Arturo rege sibi para- 277 ira commotus: cf. Sallust, B.C. 31.6: ira commotus; see Hist. 4.145. 299 sine lege: cf. Ovid, Met. 1.90 and 477: sine lege. 275 Bocco for Bocca in DE. 276 fixus)infixus D; Hirelglas)Hirelglas (del. m,[}]) D. 278 inter) intra D. 284 frusta) frustra E. 290 Babyloniensis for Babilonicensis in DE. 299 saevientes om E; after leones omission mark; in marg. m,: (saevi)entes D; cf. line 327. Liber Decimus 249 13. Lucius quoque non segnis, ab Hispania oriundus, prima virtute florens, multum audaciae, mukum vigoris, multumque probitatis habebat. 310 Congressus itaque cum Walwano mire laetatur et gloriatur quod cum viro, de quo tanta fama fuerat, singulare certamcn iniret commissoque diutius inter se agone, dant ictus validos et scuta galeasque ensibus detruncant. Et dum acriter in hunc modum decertant, ecce Romani, subito recuperantes, impetum in Armoricos faciunt et imperatori suo subveniunt, Hoelum et 315 Walwanum cum suis caedentes retro ad cohortes suas paulisper coegerunt. Quibus mox rex ipse Arturus cum agmine suo, adhuc recenti, in auxilium festinus occurrens, extracto Caleburno ense, celsa voce se testatur adesse atque retrocedentes his verbis hortatur, dicens: "Utquid fugitis? Quid pertimescitis? Ne abscedat ullus vestrum! Ecce dux vester qui ad certa- 320 men vos adduxi, paratus, si forte contingat, pro vobis occumbere nee, dum vita comes fuerit, vos vel campum hunc relinquam, donee triumpho potitus hostes fugae aut deditioni hodie compellam. Mementote dextrarum vestrarum, quae tot proeliis exercitatae, omnibus adversariis usque modo praevaluerunt. Mementote libertatis vestrae, quam sibi subdere affectant 325 semiviri isti." Haec cum vociferatus esset, irruit in hostes, caedit, prosternit et tamquam leo famelicus in animalia saevit. Nemo ei obvius esse ausus est: difFugiunt omnes et latere magis quam pugnare quaerunt, quippe nullus eorum evadere poterat quern cruentato ense summotenus tangebat; ita erat mortiferum vulnus illius gladii. Hic sibi orientales duos reges obvios 330 infortunium dedit, quos, abscisis capitibus, ad Tartara misit. Viso igitur Britones rege suo in hunc modum decertare, animosiores effecti, ] | adver- E 204 sarios unanimiter invadunt et catervatim sternunt; resistunt Romani quan- tum possunt. Dumque sic omnibus viribus decertant invicem, ecce Murvid, consul Claudiocestriae, cum legione militum, de 11 nemorosis vallibus, ubi 335 D 39V ad praesidium dimissus fuerat, prosiliens, a dorso supervenit hostibus et eos, nil tale verentes, caedunt, obtruncant et disturbatos a fronte et a tergo in fugam compellunt. Tune multa milia orientalium pariter ac Romanorum, aliis alios urgentibus, stipatis catervis ceciderunt; quidam vestigiis fugien- tium pressi et galeati occumbunt, quidam armis propriis iugulantur, maior 340 pars hostium gladiis intereunt. In turbine illo Lucius ille praeoccupatus, cuiusdam lancea confossus occubuit. Britones igitur usque insistentes vic- 309 non segnis: cf. Claudian, Carm. Min. 52(37)75: non segnis. 313 scuta galeasque: cf. Vergil, Aen. 1.101: scuta virum galeasque. 321 paratus — occumbere: cf. Vergil, Aen. 2.61-62: paratus / . . . certae occumbere morti. 322 dum vita — fuerit: see Hist. 4.31. 309 Hispania )Yspania D. 310 multum (2)] multumque D; multumque) et multum D. 312 diutius after se (313) D. 315 Armoricos) Armoricanos D. 318 Caleburno)Caliburno D; se testatur)testatur se D. 323 hodie after potitus D. 331 abscisis)abcisis E. 335 vallibus in text D; in marg. via: collibus. 342 igitur) ergo D. 250 Historia Re gum Britanniae (10.12) toriam de Romanis, omnibus saeculis celebrem, adepti sunt. Ut autem insequendo et caedendo exsaturati sunt, revertentes spolia diripiunt et armis 345 et spoliis Romanorum ea die ditati sunt. (10.13) U14- Rex itaque Arturus, tanto triumpho glorificatus, corpora suorum ab hostium cadaveribus separans, quaedam ibidem sepulta reliquit, quaedam ad comprovinciales abbatias deferri fecit et honorifice sepeliri. Corpus autem Bedweri, dilecti sui, ad Neustriam civitatem Baiocas a Neustriensibus 3jo suis delatum, egregiae sepulturae tradi praecepit. Ibi in cimiterio ecclesiae, quae tune erat in australi parte civitatis, iuxta murum, honorifice cum magnis lamentis suorum positus est. Keius vero ad Camum oppidum, quod ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur ac paulo post ex eodem vulnere defunctus, ad coenobium eremitarum, in quodam nemore, non 355 longe ab oppido delatus, ut decuit Andegavensium ducem, sepultus est. Holdinus, dux Rutenorum, Flandrias vectus, in Tervana, civitate sua, inhumatus iacet. Ceteri autem consules ac proceres, prout quisque civitate aut praedio in vita sua floruit, ad propria delati sunt. Hostes quoque rex miseratus, praecepit indigenis sepelire (eos), corpus quoque Lucii Romae 360 ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi. Postea vero, subsequente hieme, in partibus illis moratus est et civitates Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente aestate, dum Romam petere et Alpes transcendere cogitaret, nuntiatur ei Modredum, nepotem suum, cuius tutelae permiserat Britanniam, eiusdem diademate per tyrannidem et 365 E 205 proditionem usurpatum esse, regi 11 namque Gwennewaram, violato iure priorum nuptiarum, eidem nefando thalamo copulatam. LIBER UNDECIMUS TEXT DE {«•>} 1. Rex Arturus, audita fama, immo infamia Modredi, nepotis sui, con- tinuo dimissa inquietatione quam Romanis adhuc inferre cogitarat, Hoelo. duci Armoricorum, relinquens Gallorum exercitum ad pacificandas partes Allobrogum, ipse cum insulanis regibus eorumque exercitibus atque obiter 5 associatis sibi pluribus, Britanniam rediit. Praedictus autem proditor ille Modredus, Cheldricum, Saxonum suorum ducem, in Germaniam direxerat, ut inde copiosum exercitum compararet, spondens se illi hoc pacto daturum 352 Camum) Kamum D. 356 dux)rex in text D; in marg. 7»»(?): dux. 365 Gwennewaram) Gwenneuuaram D. 1 Rex) Ex (no initial; r indicated in marg.) E. 2 Romanis corr. m» into Romarum D; in marg. my. Leoni regi; adhuc inferre)inferre adhuc E. 3 Armoricorum) Armoricanorum D. 4 obiter) ob her D. Liber XJndechmis 251 illam partem Britanniae quae a flumine Humbri usque in Scotiam porrigitur et simul quicquid in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus pos- sederant. At ille, pacta legatione, cum octingentis navibus bellatorum 10 Saxonum plenis rediens, applicuit et, foedere dato, huic tamquam regi suo parebat. Associaverat quoque (sibi) Scotos, Pictos, Hibernienses et quos- cumque sciebat habuisse ante avunculum suum odio. Erant autem omnes numero quasi octoginta milia, tarn paganorum quam Christianorum, quorum multitudine vallatus, Arturo in Rutupi por |( tu applicanti obviam venit et, 15 r>4<>r commisso proelio, magnam stragem applicantibus intulit. In quo loco Auguselus, rex Albaniae et Walwanus, nepos Arturi, cum innumerabilibus corruerunt. Tandem exercitus Arturi bello magis assuetus, post mutuam cladem Modredum et exercitum eius in fugam coegerunt. Periurus igitur ille atque proditor nefandus, sequenti nocte fugiens, Wintoniam ingressus 20 est cum paucis. Quo adveniens Arturus civitatem obsedit et cum exercitum suum in turmas in obsidionem disponeret, ille agmina sua ac cives Win- tonienses in unam coniurationem provocans, tamquam proeliaturus egredi- tur atque inito certamine fugae se praecipitem dedit, fugiensque Portum Hamonis petit ac cito remige evectus Cornubiam devenit. Interea Iwenus, 25 filius Uriani, fratris Auguseli, in regnum Albaniae succedens, Albanorum rex creatus est, qui postea in huiusmodi decertationibus multis probitatibus praeclaruit. Gwennewara autem regina, auditis de tanto bellorum eventu nuntiis, confestim desperans, ab Eboraco usque ad Urbem Legionum dif- fugit atque in templo Iulii martyris inter monachas vitam professa mona- 30 chalem, delimit. 2. Arturus itaque interno dolore cruciatus, quoniam totiens manus suas evasisset proditor suus, congregans [ | quantum potuit exercitum, ilium E106 usque in Cornubiam prosequitur. Modredus autem, interim copiis terra marique comparatis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit. 35 Tradens fortunae rei eventum atque diem extremum vitae suae, si contingat, cum triumpho compensans, maluit cum avunculo suo Arturo constanter dimicare atque finem rebus dubiis imponere, quam totiens turpiter cedere. Inito igitur certamine committitur dirissima pugna, in qua fere omnes 38 finem — imponere: cf. Vergil, Aen. 4.639: finemque imponere; see Hist. 2.156; rebus dubiis: cf. Vergil, Aen. 6.196; dubiis . . . rebus. 9 Vortigerni) Wortigerni E; Hengistus) Heng' DE. 12 parebat)parebant E; Pictos)et Pictos D; Hibernienses)Hybernienses E. 13 ante)antea D. 19 eius) suum D. 20 nefandus) infandus E. 22-23 Wintonienses)Wyntonienses E. 15 devenit) petit et ibi devenit D. 28 praeclaruit) claruit D; Gwennewara) Gwenneuuara D. 34 prosequitur) persequitur D. 35 Cambula) Cabula E. 252 Historia Regu?ti Britanniae 40 duces qui ex utraque parte affuerant cum catervis suis mutuis vulneri- bus occubuerunt. Cecidit ea die Modredus cum ducibus suis Cheldrico, Elasio, Egbricto, Bruningo, cum omnibus eorum Saxonibus necnon et Gillepatric, Gillamor, Gillasel, Gillarnum Hiberniensibus, Scotti etiam et Picti cum omnibus quibus dominabantur. In parte autem Arturi Odberic- 45 tus, rex Norguegiae, Aschillus,- rex Daciae, Cador Limenie, Cassibelaunus, cum multis milibus suorum, tarn Britonum quam ceterarum gentium quas secum adduxerat. Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium Cambula. Sed et inclitus ille Axturus letaliter vulneratus est, qui, illinc ad sananda vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino, cognato suo et j0 filio Cadoris Cornubiae, Britanniam regendam dimisit, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. (u.3> 3. Postea duo filii Modredi cum Saxonibus qui remanserant, alter Lon- doniam, alter vero Wintoniam ingressi, contra Constantinum munire (114) coeperunt. At Constantinus, cum armata manu Britonum civitatibus 55 adveniens, Saxones potestati suae subiugavit et alterum iuvenem Wintoniae, in ecclesia sancti Amphibali delitescentem trucidavit, alterum vero Lon- (II.3> doniis, in quodam coenobio absconditum, crudeli morte multavit. Tune tempore sanctus Daniel, Bangornensis ecclesiae religiosus antistes, migravit ad Dominum. Tune quoque obiit sanctus David, Urbis Legionum archiepis- 60 copus sepultusque est in Menevia civitate infra monasterium suum, quod prae ceteris diocesis suae dilexerat, pro eo quod beatus Patricius, qui nativi- tatem eius prophetaverat, ipsum fundavit. Subrogatur sedi illius Kinnorus, £>4ov Lampaternensis ecclesiae an || tistes et ad altiorem dignitatem promovetur. 101 ab — specie: cf. 1 Thess. 5.22: Ab omni specie. 7j Malgo corr. m, into Mailgo D. 76 et om E. 77 Hiberniam)Hyberniam DE; Godlandiam)Gothlandiam D. 79 Malgoni corr. nit into Mailgoni D; bellorum)bellatorum E; Deo om E. 81 Affricorum) Affricanorum D. 82 Hiberniam)Hyberniam E; advectus)adductus D. 83 Affricorum)Affricanorum D. 86 Cicestria) Cycestria D. 87 Isembartus) Ysembertus D. 98 exussit) excussit (del. nil) D; excussit E. 100 Affricorum) Affricanorum D. 101 maxime Loegria)Loegria maxime D. 254 Historia Re gum Britanniae (II.IO) 7. Postquam infaustus ille tyrannus totam regionem illam devastavit, Saxonibus tenendam dimisit atque ad Gallias cum Isembarto transivit. Hinc 105 Saxones Angli vocati sunt qui Loegriam possederunt et ab eis Anglia terra (n.ii) postmodum dicta est. Britonibus enim fugatis atque dispersis, amisit terra nomen Britanniae sicque Angli in ea super reliquias Britonum regnare coeperunt et Britones regni diadema amiserunt nee postea pristinam digni- (u.io) tatem nisi post longum tempus recuperare potuerunt. Secesserant itaque no D+ir eorum reliquiae partim in Cornubiam, partim in Gwalias, ubi nemoribus || obtecti in montibus et speluncis cum feris degentes longo tempore de- lituerunt, donee revocata audacia irruptiones in Anglos Saxones crebras facere conati sunt et sic diu perseveravere ut nee illi in Saxones nee Saxones in illos praevalerent. 115 (11.12) 8. Creati sunt interea plurimi reges Anglorum Saxonum, qui in diversis partibus Loegriae regnaverunt. Inter quos fuit Athelbrictus, rex Cantiae, vir illustris et magnae pietatis, cuius temporibus missus est beatus Augus- tinus a beato Gregorio papa Romano in Angliam, ut Anglis verbum vitae praedicaret, qui, fugatis Britonibus Christianis, adhuc in errore gentilitatis 120 perseverabant. Veniens itaque Augustinus in Cantiam susceptus est a rege Athelbricto gratanter et, eo permittente et concedente, verbum Dei genti praedicavit Anglorum et signo fidei eos insignivit. Deinde, non multo post Athelbrictus rex ipse cum ceteris baptismatis sacramentum consecutus est. Suscepta igitur in Cantia ab Anglis Christianitate, diffusa est per 125 totam Loegriam fides Iesu Christi usque ad fines Britonum. Quo per- veniens beatus Augustinus, invenit in provincia Britonum, quam tune possidebant, septem episcopatus et unum archiepiscopatum et abbatias quamplures, in quibus grex Domini ordinem ecclesiasticum tenebat. Inter quos erat abbas Dinoot nomine, liberalibus artibus eruditus, in Bangor 130 civitate praesidens bis mille fere monachis, qui per diversas mansiones divisi, labore manuum victum sibi adquirebant et in septem portiones dividebant prout singulis quibusque opus erat: sed et nulla portionum minus continebat quam trecentos monachos. Augustino itaque petenri E 209 subiectionem ab eis sibi 11 debere fieri, utpote metropolitano et totius regni 118 verbum vitae: cf. Act. 5.20, 7.38: verba vitae. 121 verbum Dei: cf. Luc. 8.21; Act. 4.31: verbum Dei. 104 Isembarto) Ysemberto D. 105 possederunt) possiderunt E. no Gwalias)Gwallias D. 112 crebras) crebrius E. 114 praevalerent D; praevaluerunt in text E; in marg. m,: seu praevalerent. 120 Augustinus)Aug' (also for line 126) E. 125 Iesu)Ihesu DE. 129 Dinoot (see line i5o)]Dynoot DE. 132 quibusque)quibus E. 133 trecentos) CCCC D. Liber Undechnus 255 primati et communem evangelizandi secum laborem susciperent in gentem 135 Anglorum, renuerunt omnes pariter episcopi et abbates, dicentes nullam ei subiectionem debere facere nee inimicis suis communicare pro eo quod regno et lingua et sacerdotio essent divisi et etiam consuetudinibus, prae- sertim cum gens ilia maledicta illis foret exosa, utpote quae de propriis sedibus eos violenter eiecerant et adhuc vim eis inferre perseverarent. Neque 140 enim aiebant Anglis magis quam canibus communicare velle; praeterea ipsi proprium metropolitanum quasi primatem et regem cum regni sui dia- demate sibi praefecerant, quibus potius secundum legem Dei oboedire satagebant et quia ipsi priores baptismi gratiam consecuti fuerant, indignum videbatur et contra morem ecclesiasticum fieri ut posteris et barbaris 145 inimicis ullatenus subderentur. Athelbrictus ergo, rex Cantiorum, ut audi- (11-13) vit Britones indignantes subiectionem facere Augustino et praedicationem eius spernere, graviter ferens misit ad regem Ethelfridum Nordamhum- brorum et ceteros subregulos Saxonum, rogans ut, collecto exercitu, in civitatem Bangor abbatem Dinoot cum ceteris praedicationem Augustini 150 spernentibus perditum irent. Qui mox regis praeceptis acquiescentes, producunt exercitum magnum et provinciam Britonum petentes venerunt Legrecestram, ubi Brochinail, consul urbis eiusdem, cum exercitu suo adventum eorum praestolabatur ut dimicaret cum eis. Qui pauciori mili- tum numero resistens, Anglis insistentibus atrociter, in fugam versus est 155 amisso exercitu. Ethelfrido itaque, civitate capta, occurrerunt cives obviam et populi, qui terrore suo se intra incluserant, ut pro salute sua supplicarent. Venerant itaque ad eandem civitatem monachi et eremitae, viri religiosi quamplures ex diversis Britonum provinciis et maxime de Bangor, ut pro salute populi intercederent apud regem || Ethelfridum et ceteros regulos. 160 D41V Quos diri et funesti barbari cum intellexissent causam quare advenissent, tamquam ovium greges in caulas usque ad duo milia et ducentos trucidave- runt absque misericordia et de confessoribus martyres fecerunt. Cumque ulterius progrederentur ut civitatem Bangornensium adirent atque caedem inceptam peragerent, Britonum duces, audita eorum insania, in unum con- ,65 venerunt, Bledricus videlicet, dux Cornubiae et Margadud, rex Demetorum, 162 ovium — caulas: see Hist. 1.186. 142 regem) regnum D. 147 Britones om E. 150 Dinoot)Dynoot D; Augustini)Aug* E. 151 acquiescentes) acquiescens in text E; in marg. mtt tes. 152 producunt after magnum D. 153 Legrecestram in text D; in marg. w»(?): Leyrcestram. 164 Bangornensium) Bangoren- sium D. 166 Margadud in text D; in marg. m,: Maredud. 256 Hist or ia Re gum Brhanniae Cadvanus quoque rex Venedotorum et, conserto proelio, ipsum Ethelfridum vulneratum Dei auxilio in fugam propulerunt et totum fere eius exercitum £210 extinxerunt. In parte quoque 11 Britonum cecidit Bledricus dux. 170 167 Venedotorum )Venodotorum E. 170 Legrecestriae in text D; in marg. ms: Leycestriae. 177 huiusmodi) huius D. 183-184 tenuerant)tenuerunt D. 184 tenendam) tenendum E. 186 sollemnitates) sollempnitates D; solempnitates E. 197 Cadwalloni) Cadwallano E. 200 pacem omitted in text; aided in marg. nit D; affectantes corr. m, ex affectassentes D. Liber Undecmius 257 decertationibus inquietassent, convenerunt ambo iuxta Humbrum factoque congressu amisit multa milia suorum Cadwallo et in fugam versus est arreptoque per Albaniam itinere transfretavit in Hiberniam. 11. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit, duxit exercitum suum per pro- vincias Britonum combustisque civitatibus cives et co 11 lonos pluribus affecit 205 £211 tormentis. Dum ergo sic saeviret in Britones, conabatur Cadwallo clam re- verti et applicare in aliquo portu, nee poterat, quia per magum quendam, qui venerat ad Edwinum de Hispania, adventum illius praesciebat et quo- cumque portu applicare destinabat, armato milite illi obvius erat. Nomen illius || magi Pellitus dicebatur, qui volatu avium cursuque stellarum prae- dicebat ei omnia quae ei accidere poterant: inde valde carus ei erat. Intcrea consilium quaerit Cadwallo, quid ei inter haec sit agendum et tandem apud se deliberavit ut regem Armoricanorum Salomonem, cognatum suum peteret, quatinus eius consilio et auxilio in regnum suum restitueretur. Pan- dens itaque vela, iter flexit versus Armoricum regnum et transfretavit et 215 applicuit in portu Kidaletae urbis veniensque ad regem Salomonem gratan- ter ab illo et honorifice susceptus est. Cumque causam adventus eius didi- cisset, mox sibi ferre auxilium quantum valeret spopondit. Sed quia hiemis (12.7) tempus instabat et maiori consilio opus erat ad tantam rem peragendam, hiemandum illi secum erat, ut post hiemem, collecto exercitu navibusque 220 paratis, hostes Saxonicos viriliter invaderent. Interea consilium ineunt ut magus ille Pellitus aliquo modo perimeretur, ne machinationes eorum et adventum in Britanniam detegeret praemiseruntque Brianum, Cadwallonis nepotem, ut curam rei huius ageret, quatinus clam ex insidiis prorumpens magum perimeret et a praestigiis suis et maleficiis artis diabolicae Britan- 225 niam liberaret. Navigans ergo ille applicuit in Portu Hamonis et exiens ad terram de navi, finxit sese pauperculum vilibus pannis obsitum fecitque sibi baculum fieri in summitate ferreum et acutum valde, tamquam pere- grinus de longa peregrinatione advectus esset. Deinde perrexit Eboracum, quo audierat degere regem Edwinum et cum ingrederetur civitatem, asso- 230 ciavit se pauperibus, qui regis eleemosynam petebant. Eunte autem eo et re- deunte ac deambulante cum ceteris, egressa est soror eius de triclinio reginae, baiulans pelvim in manu, ut de fonte proximo aquam hauriret. Mam enim rapuerat Edwinus ex urbe Wigorniensium, dum in provincias Britonum, 214-215 Pandens . • . vela: see Hist. 8.7-8. 215 iter flexit: see Hist. 3.165. 227 pannis obsitum: cf. Terence, Eun. 236: pannis annisque obsitum. 204-205 provincias)provinciam E. 213 suum)suumque E. 218 spopondit)spospondit D. 220 illi secum)secum illi D. 222 perimeretur)perimetur E. 225 artis diabolicae: / suggest this reading in place of arte diabolica in DE, -which surely belongs to the preceding phrase, but does not construe. 231 eleemosynam)elemosinam DE. 234 Wigorniensium)Wygorniensium E. 258 Historia Re gum Britanniae 235 post fugam Cadwallonis desaeviret. Cum ergo ante Brianum praeteriret, agnovit earn Brianus et in fletum solutus earn demissa voce vocavit. Quae, cum illius faciem propius intueretur, agnito fratre, in lacrimas collapsa est atque osculis praelibatis familiaribus collocuti sunt sermonibus. At £212 ilia indicavit || fratri breviter, quasi aliud loquens, statum regni et magum 240 quern quaerebat, qui forte tune inter pauperes deambulabat, digito demon- stravit et agnoscere fecit. Qui, mox dimissa sorore, intromisit se infra turbam pauperum et cum aditum feriendi repperisset, erexit burdonem et infixit in pectore magi; cadensque in terram magus mortuus est. Mox proiecto in terram Brianus baculo, inter pauperes pannosos, pannosus ipse 245 delituit, nulli astantium suspectus. Dehinc egressus cum ceteris, propero gradu civitatem relinquens et totam regionem illam, Exoniam usque per- venit, ubi convocatis Britonibus de Cornubia et de finitimis locis, noti- ficavit Cadwallonis adventum fore in proximum cum grandi exercitu ad eorum omnium liberationem et palmam civitatesque et oppida munirent 250 et sibi conservarent misitque citam legationem ad Cadwallonem. Divulgato itaque hoc rumore, Peanda, rex Merciorum, cum magna multitudine Saxo- num ab Edwino missus, venit Exoniam et obsedit earn. (12.8) If 12. Interea applicuit Cadwallo ad portum Totonesium cum decem milibus militum bellatorum quos ei rex Salomon, cognatus suus, tradiderat 255 petivitque celeriter Exoniam. Ut ergo comminus vidit exercitum Peandae circa civitatem, divisit milites suos in quatuor partes et per turmas hostes undique invasit. Conserto itaque proelio, captus est Peanda et exercitus D 42V eius peremptus. 11 Cumque ille aditum alium (salutis) non haberet, subdidit se Cadwalloni, fide sua et adiuratione promittens datisque obsidibus sese 260 cum illo Saxones inquietaturum. Convocavit itaque Cadwallo proceres suos multo tempore a se dilapsos et desolatos atque verbis consolatoriis eos exhortans, congregavit quantum potuit exercitum atque in Nordamhum- briam contra Edwinum regem duxit patriamque totam in transitu suo vastare non cessavit ferroque et igne trucidare atque cremare quoscumque 265 hostes invenit. Audiens autem hoc Edwinus rex, convocavit omnes sibi subditos regulos Anglorum cum exercitibus eorum et in campo qui Hedfeld appellatur obviam veniens bellum commisit sibi suisque cruentum. In quo 261 verbis consolatoriis: cf. Zach. 1.13: verba consolatoria. 236 demissa)dimissa £. 238 osculis)oculis; corr. by a later hand into osculis E. 244 pauperes om E. 246 Exoniam) Oxoniam E. 247 finitimis)finictimis E. 248 fore om E. 252 venit om E. 259 Cadwalloni) Cadualloni E. 260 Cadwallo) Caduallo E. 266 regulos) populos regulos (del. m,) D. Liber Undecinnis 259 bello interficitur ipse et totus fere populus cum regulis qui cum eo venerant necnon et filius eius Osfridus cum Godbaldo, rege Orcadum, qui in auxilium eorum venerat. Facto itaque proelio et victoria patrata, universas Cadwallo 270 272 muliebri quidem) quidem muliebri D. ij6 Eadanum) Cadaum E; Scottorum) Scoctorum E. 281 et Scotiam) Scotiamque E. 284 ulterius)diutius E. 289 superbo ont E; nefandi)nepfandi E. 297 Oswy)Oswi {also for line 300) D. 302 Oswy)0swi {also for lines 303, 304, 307, 308) D. 160 Historia Re gum Britanniae constitutam infringere, distulit inquietationem Oswy sine licentia regis D 43r inferre, donee ilium aliquo 11 modo incitaret, quatinus vel ipse in Oswy 305 insurgeret vel sibi copiam cum eo congrediendi concederet. Quadam igitur sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo in Badonia civitate festum cele- braret et universi Anglorum reges et Britonum duces praeter Oswy adessent, adivit Peanda regem et quaesivit ab eo cur Oswy solus abesset a £214 coetu baronum suorum. ||Cui cum responderet rex infirmitatis causa 310 interveniente eum detineri posse, adiecit Peanda, dicens nequaquam sic esse, sed ilium propter Saxones misisse in Germaniam, ut fratrem suum Oswaldum in se et in ceteros vindicaret. Addidit quoque ilium pacem contra ius suum infregisse, utpote qui Alfridum et Oidwald, bello inquietatos a propria patria expulerit. Petivit ergo licenriam ut vel ilium interficeret 3'5 vel de regno fugaret. 370 tribulationem — patimur: cf. 2 Cor. 4.8: In omnibus tribulationem patimur. 340 Eba)Ebba D. 343 Cadwallo) Cadwal' D. 349 fidelibus) pro fidelibus D. 352 Gewisseorum) Geuisseorum D. 360 pestifera continuo) continuo pestifera D. 361 mortuos) vix D. 362 vix) mortuos D. 362-363 impatiendum)patiendum E. 371 post: ost added in marg. mt E. 262 Historia Re gum Britanniae et hereditate aeterna privemur. Domine, miserere nobis; locum et tempus paenitentiae misericorditer nobis permitte; ne irascaris nimis, ut, si vel terrena caremus ac praesenti hereditate, ilia omnino non frustremur, ad 375 quam boni omnes, quos in hac vita elegisti, laborant pervenire. Exterminat nos de terra nostra potestas ultionis tuae, quos nee olim Romani vel quaeli- £216 bet gens robustior eradicare potuit. Vere pec||cavimus ultra modum coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut, conversi ad paenitentiam, terras quas coluimus inhabitemus. Expellimur flagello iracundiae tuae, 380 quia servi nequissimi sprevimus, dum licuit, veniam misericordiae tuae. Experimur nunc severitatem iudicantis, qui, dum tempus habuimus, no- luimus flectere lumina ad paternitatem vocantis. Frustra patriam nostram adversus hostes, te adiuvante, totiens expugnavimus, totiens expulsi te donante recuperavimus, si sic olim decreveras universum genus nostrum 385 exstirpare de terra viventium. Sed placabilis esto super malitiam nostram et converte luctum nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti, viventes tibi Domino, Deo nostro, cuius servi esse debemus, in perpetuum famulemur. Redeant ergo Romani, redeant Scoti et Picti, redeant et Sax- ones perfidi et ceteri quibus patet Britannia, ira Dei deserta, quam illi 390 desertam facere nequiverunt. Non nos fortitudo illorum expellit, sed summi regis indignatio et potentia." 372 locum om D. 374 caremus) careamus D. 378 digni om E. 387 cuius) cui D. 388 Scoti)Scocti E. 392 igitur) ergo D. 397 ingrata) ingrata similiter intereuntibus D. 401 festinato) festino D. 403 ad om E. Liber Undecimus z6$ in Cornubia commanentes. Ab illo autem tempore potestas Britonum ces- savit et Angli in totum regnum regnare coeperunt, Adestano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedifica- 41° verunt et magistratus et potestates in urbibus constituentes, || leges, quas E117 de terra sua adduxerant, subiectis populis tradiderunt servandas, ducatus et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, summa pace et tranquillitate terram desiderabilem incoluerunt. Cumque magnum tern- (12.17) poris spatium esset emensum et populus Anglorum, sicut dictum est, in 415 Britannia roboratus et augmentatus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui amissi, iam a praefata colluvione purificati, quaesivit ab Alano, cognato suo, consilium et auxilium, ut potestati pristinae restitueretur. Quod cum ab eo impetrasset, intonuit ei vox divina, dum classem pararet, ut coeptis suis desisteret. Praeviderat enim Deus Britones in Britannia, quae tune 420 Anglis tradita erat, amplius non regnare, donee tempus illud veniret, quod Merlinus prophetaverat. Praecepit enim illi ut Romam ad Sergium papam properaret ubi, peracta paenitentia, inter beatos reciperetur. Dicebat etiam populo Britonum per meritum fidei suae Britanniam in posterum fore tradendam, cum fatale tempus compleretur, nee id tamen antea futurum 425 quam Britones, reliquiis corporis sui potiti, illas in Britanniam a Roma asportarent. Tune demum, revelatis sanctorum quorundam reliquiis, quae propter paganorum terrorem dudum absconditae fuerant, amissum regnum recuperarent. Quod cum auribus beati viri intimatum fuisset, tamquam in extasi ex visione turbatus, venit ad Alanum regem et indicavit ei quod 430 ei caelitus indicatum fuerat. 17. Tune Alanus, sumptis de armariis libris et convocatis sapientioribus 407 autem) ergo D. 422 enim)etiam D. 423 beatos)sanctos E. 434 quae)quam P; prophetaverat)prophetavit P; Sibyllae)Sibillae DE. 435 sibi)et P; exponendo) ex pondo P; videret)viderent P. 436-437 perscrutasset)perscrutatus esset P. 438 indicatum)revelatum P. 439 autem) vero P; Ivorum) Yvorum E; If or P; vel) Ann P; nepotem) nepotem suum P; regendas)regendum P. 441 abrenuntians)renuntians P. 264 Historia Regum Britanniae cularibus pompis, recto itinere venit Romam, ubi a Sergio papa honorifice susceptus et criminum suorum omnium coram ipso confessione puro corde P72r facta, languore 11 inopino correptus, duodecimo die Kalendarum Maia- 445 rum, anno Incarnationis Domini sescentesimo octogesimo nono, a con- £218 tagione carnis solutus, || coronandus caelestis curiae ianuam ingressus est. (12.19) Ivor autem cum duodecim navibus in Kambriam venit et convocatis Britonum reliquiis ex cavernis et nemoribus, cum multitudine quam secum adduxerat, Saxones invadere mox decrevit et eos viriliter per quadraginta 450 octo annos oppugnavit. Sed Ivor de hac vita discedente, Britones propter civile discidium nullo modo Saxonibus resistere potuerunt. Nam ultio divina in tantum exsecuta est Britones, ut de omnibus bellis victi dis- p 72v cederent. 11 Tune autem Britones sunt appellati Gwalenses, sive a Gwalone, duce eorum, sive a Galaes regina, sive a barbarie vocabulum trahentes. 4Jj Sed illi Britones qui in parte boreali Angliae remanserunt, a lingua Britan- nica degenerati, numquam Loegriam vel ceteras australes partes recupe- raverunt. a. Old Testament Gen. Deut. 2.32 4-«7 5.11 15.18 IO.I 9-7 18.10 13.15 10.2 18.3* 20.13, 16 11.2 22.10 24.19 11.2-3 25.8 284 14.6 25.27 3*-37 14.19, 20 26.33 Jos. 15.13 3» 15.30 29.7 3.16 16.23 29.17 4-7 '7-4 33-5 9 17.11 33.11 9.15 18.33 40.22 18.5 20.8 41.11 19.50 iReg. 4149 20.3 14 42.2 21.16 142 4*-7 21.43 3.20 43.22 22.23 4.20 44.18 Jud. 8.65 48.16 6.13, 15 10.16, 21 49.24 6.27 11.16 50.20 8.32 4 Reg. 50.25 9-39 4.16 Exod. 16.3 5-«7 «-7 19.8 18.17 1.22 20.10 23.29 2.23 21.10 24.1 7-17 Ruth 254 7.18 1.18 1 Par. 18.13 2.15 5.22 19.7 3-7 15.28 25.38 1 Reg. 2 Par. 28.36 1.26 6.13 32.1 2.16 6.24, 37 32.12 4.2 13.17 Lev. 5-5 14.15 6.13 11.7 16.3 18.16 8.20 '5-33 8.34 16.12 20.2 19.9 16.22 23.1 23.22 17.8, 10 24.13 2546 '7-39 28.9 26.33 1742 29.32 Num. 17-55 30.2 8.2 18.3 3*-3 12.1 20.5 1 Esdras 17.13 20.17 5.12 21.24 20.27 2 Esdras 21.35 25.16 2.6 22.23, 3« 25.21 Esther 25.8 26.20 1.11 3J-35 2 Reg. *-7 32.16 2.18 2.15 266 Index 2.17 Cant. Cant. Osee 4-5 '•3 2.8 2 10.12 3- Joel 13-17 Sap. 2.19 Tob. 2.24 3-9 8.2 3-9 Soph. 8.10 44 «4-7 Ecclesiasticus 3.6 Judith 10.11 Zacfc. 11.15 18.26 1.13 12.12, 17 37.21 9-3 39.16 •3-7 1 Mach. 15.2 41.16 Job 44.23 ••3 4.11 46.11 9.9 134 Isaias 9.13 9.15 24.23 1.20 9.71 41.10 64.9 9-73 Psalmi Jer. 10.8 2.2 20.3 10.80 16.15 23.9 1243 18.5 25.14 14.6 28.3 31.13 14.36 34.14 32.30 16.9 43.12 38.9 103.21 Ezech. 2 Mach. 103.30 19.7 4-39 5.11 104.29 294 118.133 5-25 138.22 33.25, 26 7-39 384 10.35 Prov. Daniel 12.31 17.13 6.7 12.38 31.12 6.14 Ecclesiastet 10.16 4 Esdras 2.8 12.9 5-5 11.6 13.61 6.21 b. New Testament Matth. 1240 5.20 i-7 15.38 7-'7 2.22 Luc. 7.38 3.6 2.14 12.21 4*3 4-37 16.27 9.36 8.21 22.20 12.25 11.17 27.3O 14.21 11.27 Rom. 15.38 21.34 2.6 20.2 Joan. 8.31 24-3 1.14 9.26 *5-5 10.18 25.19 5->4 9.25 26.37 1 Cor. 27.1 10.15 9.16 27.8 10.19 2 Cor. 19.30 Marc. '•3 3.11 Act. Ap. 24 5*3 2.29 3-3 6.34 4.31 4.8 Index 267 i Thess. 1.14 Apoc. 5-'5 Heb. 12.3 5-22 9.15 13.1 i Tim. Jacobi Ep. 22.12 3.6 4-9 2 Tim. iPetr. 4.6 3-9 c. Authors Apuleius, Met. In Ruf. 3.144 7-9 1.140-141 3.678 Bede, Eccl. Hist. 2.230 4-559 1.1 2.252 6.305 1.2 De Rap. Pros. 6-333-334 14 2.156 6-57«-572 1.9 Gildas, De Excidio 6.624 4.12 6 7.128 4-15 '3 7411 Caesar 17 8467 18 8471 B.C. 8.493 21 2-34-3 8496 2.38.5 * 2 23 8.621 B.G. 26 8.638-639 1.22.2 9.166 A • m Horace O.I7.1 Carm. 9.421 Cicero I.I.I 1041 1047 Pro Cae/«o 3-1-33 17-39 3.22.1 10.77 /n Gtf. 4.2.22-23 10484 1.1 Carm. Saec. Nennius, Hist. Brit. De Div. • 11 2.26(57) Serm. 47 2.58(120) 1.1.8 Nepos, De Reg. De Fin. Ep. i-5 1.19.62 1.8.16 DeOff. Hyginus, Tabulae Orosius 3.9.38 26.3 7-35 /« Pw. ?2.2 Ovid 38(93) Isidore, Etym. Fasti De Rep. 2.307 6.9.9 9.2.102 Juvenal 2.327 De Sen. 2.719 5.14 1.165 Her. Pro Sulla 3.122 2.96 30(83) 4.126-127 11.117 In Verr. Livy 17.163 24.94 1.56.12 Ibis Claudian 8.22.8 42 3 Bell. Got. 3«-44-9 Met. 604 Lucan 1.88 Carm. Min. 1••5 1.90 25(30,30.125-126 i[.129-130 1.208 5J(37)-75 i[.135 1.322-323 Cow. Afaw. Theod. 11.651-669 1.369 270 :[.198 1.384 /// Cow. S»7. :'•572 '477 255 :J-'33-'34 1.719 268 Index 2.97 15.238 1.5.2 2.255 Ex Ponto Ep. 2.262 14.35 13.13 M74 2.3.26 Here. Fur. 2.841 Tristia 975 3.60 1.1.84 Here. Oet. 3.64 1.2.1 1456 3.186 '•3-77 Oed. 3.289 Papias, Vocabularium under 764 3.339-340 Roma Phoen. 3-371 Paulus Diaconus, Hist. Rom. 120 3.464 Troad. 4.64 1.1 28 4-99 Propertius 559 4.291 1.20.27 Sidonius, Ep. 4-358 2.1648 4.476 Sallust 5-7-5 B.C. Silius Italicus 5-7 6.1 1.169 5.110 12.2 4.98 6.318 14.6 Solinus, Pol. 6.388 15.2 22 6465 18.5 6.532 20.1 Statius, 7-3'5 20.9 Achil. 7.652 J7-3 1.346 8.152-153 31.6 1.769 8435 34.2 Sil. 8.617 364 2.1.7 6 S-774-77 B. 1. 44.70 8.864-865 5-7 5.2.22 9.27 6.2 Theb. 9.29 8.1 1.391 9-313 9-4 2492 9-3'5 11.2 34<57 9.708 13.1 3-677 10.367 21.2 3.711 11.67 30.1 4.82 11.207 32.1 4-235 11.598 33-3 4.746 11.604 384 5-558 11.657 44.1 6.633 12.265 57-3 7.292 12.387 58.2 7.810 13.251 60.8 8.600-606 13458 9.608 13.643 Seneca Agam. 9-793 «3-743 10.202 14.143 35 10.874 14.156 164 14.296 275 Terence, 14.383 He Clem. Andria '5-57 1.3.3 937 Index 269 Eun. 357 9.339-340 236 3.607 9.364-366 Heaut. 377 9-544-545 250 3.683 9.566-567 Phormio 3-7'5 9.580 156 4.20 9.778 500 4-*7 10.63-64 645-646 4.50 10.197 9'7 4.60 10.261 Tertullian, De Corona 4.105 10.369 1.2 4.118-119 10.578 4.136 10.715 Vergil, Aen. 4.171 10.730-731 1.1 4.176 114 1.28 4.369 11.81 1.34 4-5*7 11.85 1.82-83 4.580 11.315 1.89 4-599 11.614 1.101 4.639 11.617 1.143 4.641 11.633 1.192 4-653 11.634 1.305 4.667 11.668 1.313 5.20 11.745 '•377 5-73 11.749 1401 5.158 11.885 M57 5.162 12.11 1497 5.244 12.18 1.656 5-334 12.84 2.1 5-376-377 12.88-89 2.17 5457 12.165 M7 5.467 12.175 2.61-62 5.520 12.201 2.133 5-585 12.264 5.626 2.154-155 12.266 2.250-251 5-674 12.392 2.313 5.706 12462 2.370 6.196 12.528 2416-417 6.240 12.700 6-543 12.713-714 2.532 2 2.562 6-59 "593 12.756 2.619 7-7 12.946 2.701 7-35 Eel. 3.11 7-39 1.10 3.85-86 7.87 Georg. 3.97-98 7.88 1.247 3.320 7.167-168 1436 3-33° 7-395 2.386 3-338 8.114 4.452 3404 8.186 3-457 8.680 Appendix Vergiliana 3-5«3 8.682 Copa 3.520 9.52 10 3-5^7 9.66 Culex 3.528 9.81 180-190 9.91 INDEX A. PROPER NAMES The more important variants are given in parenthesis. Numbers in italics refer to the lower text on pp. 23-24 and to the text on pp. 209-264. Aaron 5.99; 9.320; 97 Anor 2.103. Abalalc (Aballac) 2.103. Antenor 1.295; *-7- Achilles 1.78. Antigonus 1.125; 1-130; 1.136-137; 1.151; Achillus (Achil, Aschild, Aschillus, Asschil- 1.152; 1.157; 1.164; 1.168. lus) 9.348; 10.260; 10.349; 11.82; 9^90; Apollo (Appollo) 2.132. 10.21T, n-45- Apuleius (Appuleius) 6.309. Adestanus: see Cedelstanus. Archa Testamenti 2.8. Adrianna (Adriana) 7-299. Archal (Archgal, Arthgal) Kaerguiensis Aeneas (Anchises) 1.51; 1.54; 1.56; 1.61; 2.9; 9-337-338; 9-283- 4.10. Archgallo (Ardigallo) 3.264; 3.269; 3.282; Aeneas: see Silvius. 3.284; 3.287; 3.305. Agag 8.158; 8.160; 8.n$; 8.118. Archianus (Arkinail, Aromail) 3.319. Aganippus 2.165; i-l69> 2-'74; *•"«; 2-*37- Arctos (Archos) 8.394. Aggeus 2.121. Ariana (Arriana) haeresis 6.174. Agharad (Angarad, Angarat) 2.101. Aries 7.295. Agitius 5455; 5457. Arthgal: see Archal. Agnes (Angues) 2.103. Arthurus: see Arturus. Alarms 11.393; I!-572; II-594> n.6o6; 11.608; Arturus (Arthurus) 1.4; 8.487; 8.511; 9.3; 11.393; 11-4IT, 11-43°; "-432- 9.8; 9.9; 9.15; 9.22; 9.29; 945; 947; 9.52; Alba: see Silvius Alba. 9.56; 9.64; 9.65; 9.67; 9.75; 9.105; 9.116; Alba Silvius: see Silvius Alba. 9.122; 9.139; 9.146; 9.157; 9.161; 9.176; 9.228; Albanactus 2.12; 2.19; 2.22. 9.233; 9.234; 9.240; 9.242; 9.249; 9.250; 9.253; Albanus Verolamius 5.99; 5.100. 9.254; 9.255; 9.261; 9.262; 9.264; 9.267; 9.275; Aldroenus (Aldrogeus) 5-466; 5483. 9.279; 9.282; 9.285; 9.287; 9.292; 9.299; 9.307; Alexander Linconensis 7.3; 7.8. 9-3*4; 9-357; 94°'J 94'8; 9434; 9447! 9-53°; Alfridus (Edelfridus) 11.471-472; 11486; 10.14; 10.25; 10.29; IO-33> 10.40; 10.68; 10.70; 11.300; 11.313. 10.73; 10.82; 10.88; 10.99; 10.103; 10.111; Aliduc de Tindagel 10.228; 10.194-19$. 10.170; 10.192; 10.241; 10.244; 10.323; 10422; Alifatima: see Aliphatima. 10.445; I°467; IO479; "•*«; "-37; "45; Aliphatima (Alifatima, Aliphacia) 10.4; 11.56; 11.70; 11.81; 11.84; "•285; 11.388; 10.328; 10.381; /0.7; 10.289. 11.392; 11.598; 8.41s; 8440; 9.3; 9.11; 9.13; Allectus 5.56; 5.58; 5.62; 5.65; 5.66. 9-I9; 9-35! 94o; 943; 9S8; 9-80; 9-^3! 9-9T, Aluredus (Aldredus) 3.83; 3.229. 9.108; 9.112; 9.1 S9! 9-I67; 9169; 9-175; 9-t83; Ambrius 8.i;y. 9.186; 9.19s; 9'98; 9M3; 9-207; 9-209; 9-210; Ambrosius: see Aurelius Ambrosius. 9.21s; 9-219! 9-221; 9.226; 9330; 9.234; 9.237; Ambrosius: see Merlinus. 9.238; 9.2S0; 9.297; 9.331; 9.390; 9429; 10.1; Amos 2.121. 10.19; 10.30; 10.3s; 10.S9; 10.70; 10.8s; 10.89; Amphibalus 5.100-101. 10.95-96; 10.100; 10.164; 10.197; IOJOI; Anacletus 1.150; 1.162; 1.165; 1.172. Anaraud (Anaraut) Salesberiensis 9.337; 10.204; '0-243; 10.317; 10.346; 11.1; 11.15; 10.384; 9^83; 10.292-293. 11.17; 11.18; n JI; 11.32; 11.35; "-37; "44; Anaraut: see Anaraud. 1148. Anchises 1.229. Arturus: see Galfridus Arturus. Andragius 3.314; 3.315. Arvigarus: see Avigarus. Androgeus (Androcheus, Androgenus) Arviragus: see Avigarus, Aviragus. I- Asaph 2.94. 3-337-338; 3-345; 4-39; 4-5°-5 > 4-'38; 4-'4°; Ascanius 1.51; 1.57; 1.59; 1.63; 1.67. 4.143; 4.146; 4.150; 4.151; 4.157; 4.184; 4.186; Aschild: see Achillus. 4.193; 4.196; 4.200; 4.217; 4.220; 4.242; 4.243; Aschillus: see Achillus. 4.251; 4.261. Asclepiodotus (Adsclepiodotus) 5.61; 5.63; Anguselus: see Auguselus. Anna 8.511; 8.522; 8440; 8449. 5.67; 5.68; 5.79; 5.83; 5.106. 272 Index Assarach (Assaracus), son of Ebrauc 2.99; Belinus (Cassibelaunus' lieutenant) 4.37. 2.106-107. Bladud 2.123. Assaracus, noble youth 1.92; 1.102. Blangan: see Rugan. Assaracus: see Assarach. Bledgabred 3.317. Asschillus: see Achillus. Bledricus: see Beldericus. Athelbrictus: see Edelbrictus. Bledudo (Bledud) 3.316. Auguselus (Anguselus, Augelus) 9.199; 9.101; Bloctonius -(Bloccovius) 10.395. 9.329; 9.501-502; 10.257; »•"; "-24; 9-ls*i Boccus (Bocus, Bocca), 10.5; 10.329; 10.354; 9.isr, 9-280; 9.394; 10J14; ti.ir, 11 J6. 10J; 1037$. Augustinus 11.186; 11.190; 11.199; 11.206; Bodlaon (Bodloan) 2.98. 11.208; 11.117-118; 11.120; 11.126; 11.133; Boreas 7.133. 11.147; "'So. Borellus (Botellus, Burellus) Cenomanensis Augustus: see Caesar Augustus. 9.351; 10.198; 10.216; 10.225; 9-29l~292l Augustus (month) 9429; 9.532j 10.12; 9.344. 10.162; 10.172; 10.192. Aurelius: see Aurelius Ambrosius. Boso (Bado, Baso, Doso) de Vado Bourn Aurelius Ambrosius 4.426; 5.513; 5.516; 8.14; 9.340; 10.117; 10.136; 10.168; 10.177; 10.179; 8.17; 8.24; 8.32-33; 8.55; 8.71; 8.79; 8.85; 10.259; IO-346; 9.286; 10.101; 10.117; 10.139; 8.86; 8.88; 8.102; 8.109; 8.113; 8.115; 8.117; lo.ifo; 10.216. 8.119; 8.123-124; 8.127; 8.149; 8.162; 8.164; Boso de Richeden: see Boso de Vado Bourn. 8.172; 8.212; 8.227; 8.267; 8-272; 8.285-286; Boso de Rydychen: see Boso de Vado Bourn. 8.297; 8301; 8.307; 8.324; 8.345; 8.381; 8.585; Brennius 3.1; 3.5; 3.9; 3.21; 3.28; 3.30; 3.36; 9.203; 11.284; 8.24; 839; 8.38; 8.57; 8.73; 3-39; 3-45J 3-5*; 3-8<5; 3' Pabojrauu:. jcrtseer Donauj-ruuauti map rauuPaboi. nagaRagau vrvagauy(Ragan), uaugmcdaughteri uofi iLUlauiEbrauc; 2.102z.iuz. Pandrasus (Pandrasius), King of the Greeks Ragau (Regau), daughter of Lleir 2.138; 1.77; I.IO5; I.Il6; I.I25; I.I34; I.I99; I.2O2-, 2.146. I.2IO; 1.222. Regin (Reghin), son of Ebrauc 2.98. Pandrasus, King of Egypt 10.6; 10.333; 10.9. (Regin), son of Gorbonian 3.304. Papias 2.262. Reidion (Redion) 3.320. 28O Index Reigyn (Regiu) map Claut 9.343. Sigunius 3.99; see Segetius. Remus 2.260. Silvanus: see Mauritius. Richerus: see Richerius. Silvius, son of Ascanius 1.65. Richerius (Richerus, Richerinus, Richer- Silvius Aeneas 2.9; 2.70; 4.11. rinus) 10.198; 10.215; 10.162; 10.114. Silvius Alba (Alba Silvius) 2.104; 2.107; Richomarcus (Ricomarcus) 10.394-395. 2.122. Riculfus 9.239; 9.243; 9.246; 9.194; 9300; 9.202. Silvius Epitus (Egipti) 2.122. Ritho 10.97; 10.82. Silvius Iulius 1.57-58. Rivallo (Kadwallo, Riuuallo, Riwallo) 2.264; Silvius Latinus 2.94; 2.105. 2.267. Silvius Postumus (Posthumus) 1.64. Robertus 1.17. Sirenes (Serenes) 1.291. Rodric 4.364; 4.369. Sisillius, successor of Gurgustius 2.267-268; Roffensis: see Galluc Roffensis. 2.268. Romuleus: see Romulea domus. Sisillius, son of Gwntelinus 3.232; 3.234. Romulus 2.260. Sisillius (Sissilius), successor of Oeneus Ron 9.111; 9.76. 3.316-317. Ronwen (Ronuuen) 6.95; 6.184. Socrates (sacratis) 6.309. Rud 2.99. Sol 7.287; 7.296. Rudaricus (Rudaucus) 2.285; 2.292. Spaden 2.98. Rudaucus: see Rudaricus. Stadralis (Stahalt) 2.103. Rudhudibras: see Ruhudibrias. Stadud (Statud) 2.102. Rugan (Blangan) 2.103. Stared (Stather) 9.331; 9^81. Ruhudibrias (Rudhudibras) 2.115; 2.123. Staterius 2.285; 2-293- Run (Runo, Runus), son of Malgo 11-389; Stather: see Stared. 11.390. Stilbon (Stylbon) 7.288. Run map Neton 9.344. Subulcus (Subulus): see Supplicius. Runo 3.311. Suhardus (Suardus) 1.332. Sulpicius, Pope 9.241; 9.196. Sagittarius 7.296. Sulpicius: see Supplicius. Salamon (Salomon), King of Israel 2.120. Supplicius (Sulpicius) Subulcus (Subulus) Salomon, King of Armorica 11.251; 11.313; 10.336. 11.338; 11.395; 11428; 11432; n.572; itJij; Sywardus (Suhardus) 2.273. 11.216; 11J54; 11.393. Salustius 2.263. Tadioceus (Cadioceus) 11.171. Samson: see Sampson. Tagustla 3.236. Sampson (Samson), archbishop of Dole Tanguistil (Tangustel) 2.101. 9.409; 9.321. Teliaus: see Theliaus. Sampson (Samson, Sanson), archbishop of Tenuancius 3.338; 3.345; 440; 4.260. York 8.277; 9-'9*-i-93". #-*#• Teucer: see Teucher. Samuel (Samuil) Penissel 3.320. Teucher (Teucer, Teverus, Theuter) 10.7; Samuel, prophet 2.69; 8.157; 8.114. 10.334; 10.10. Sathanas (Satanas) 6.112; 11.371; 8.367. Theodosius 5.337; 5.338. Saturnus 6.28; 7.291. Theliaus (Teliaus, Thebaus) 9.409; 9.322. Saul 2.84; 8.11$. Theonus 11.92; 11.170. Scenua (Cena, Scena, Sceua) 4.186. Titan 8.554. Scorpio 7.295. Tonans 7.58; 7.104. Segetius (Seginus, Siginus, Sigunius) 3.89; Trahaern (Traharn, Trahern) 5.145; 5.150; 3.99. 5-'55J 5-»59; 5-»&; 5.166. Sergius 11.599; 11.618; 11.422; 11442. Tremorinus (Tremorius) 8.207; 8.16;. Serses: see Xerses. Truenat (Trunat): see Kynvelin map True- Sertorius (Certorius) 10.5; 10.205; 10.330; nat. 10.437; /0-*> 10.167; 10.180. Tullianus (Tulianus) 9484. Severus 5.10; 5.15; 5.22; 5.23; 5.25; 5.26; Turnus, son of Daunus 1.53. 11454; 11.280. Turnus, nephew of Brutus 1.377; '-382; Sexses: see Xerses. 1.383. Sibylla (Sibilla) 9493; 11.610; 11434. Sichelinus (Sicholinus) 9.237; 9.191. Ulfin (Ulphin, Ulphyn) de Ridcaradoch Sicholinus: see Sichelinus. (Ridkaradoc) 8.455-456; 8459; 8473; 8.477; Sigillius (Sisillius) 2.98. 8.390; 8.39s; 8409- Index 281 Ulphin: see Ulfin. Vortinerius (Vortimer, Vortimerus) 6.123; Urbgenius de Badone: see Urbgennius ex 6.150-151; 6.164; 6.169; 6.184; 6.187; 6.201; Badone. 6.205; 6.213. Urbgennius (Urbgenius, Urbgensis) ex Vortiporius (VVortiporius) 11.113-114; 11.69. Badone 9.339-340; 10.226-267; >°-385; 9-285; Vulteius (Uulteus, YVlteus, VVlteius) Catel- 10.223; 10.293. lus 10.204; 10.234; l0-l^S> 10.189. Urianus, son of Andragius: see Virianus. Urianus, King of the Murefenses 9.199; 9.202; Walo (Gualo, Gwalo, Gwallo) 11.631; 9.330; 11.25; 9152; 9.155; 9-280; it.26. 11.453- Ursula 5.351. Walterus 1.8; 11.2; 11.644. Uther: see Uthyrpendragun. Walwanus: see Gwaluanus. Uthyrpendragun (Uther, Utherpendragon) VVashail (Wesheil) 6.102; 6.611. 5-5'3-5«4; 5-5i<5; 8.14; 8.18; 8.239; 8.252; Willelmus Malmesberiensis 11.642. 8.297; 8-3°o; 8.337; 8.346; 8.352; 8.360; 8.371; Wlfredus (Wlfridus) 11.512; 11.338. 8.377; 8.387; 8.395; 8.442; 8.506; 8.543; 8.569; Wlfridus: see Wlfredus. 9.1; n.106; 8.199; 8.212; 8^52; 8^78; 8383; Wlteius: see Vulteius. 8392; 8.29$; 8.302; 8.308; 8.316; 8.388; 8427; Wlteus: see Vulteius. 8.453; 8.460. Woden 6.30. Utherpendragon: see Uthyrpendragun. Wodenesdei (Wodenesdai, Wodnesday, Wodnesdei) 6.32. Valentinianus (Valentianus, Valentinus) Wortiporius: see Vortiporius. 5.174; 5.198-199; 5.239; 5.333; 5.337. Venus 1.66; 2.50; 7.122; 7.288; 7.291; 8.483. Xerses (Serses, Sexses) 10.5; 10.332; /o.£. Vespasianus (Vaspasianus) 4.336; 4.339; 4.346; 4-347- Ymbertus: see Imbertus. Virianus (Urianus), son of Andragius 3.315. Yni 11.615; 11.623. Virgo 7.296. Ypolitus (Ipolitus) 10.7; 10.10. Vortigernus (Wortigernus) 5.525; 5.540; Ysayas: see Isaias. 5-545; 5-547J 5-549; 5-5555 5-573! 5-579; 5-586; Ysembardus (Isembartus, Isenbartus, Ysem- 5.588; 5.590; 5.594; 5.603; 5.606; 5.613; 5.620; bertus) 11.133; 11.87; 11.104. 6.3; 6.35; 648; 6.56; 6.69; 6.79; 6.107; 6.117; Yvor (Ivor) 11.615; 11.623; 11-627; ll-439! 6.132; 6.146-147; 6.155; 6.163; 6.166; 6.197; n-441; 6.203; 6.220; 6.221; 6.265; 6.274; 6.287; 6.304; 7.25; 8.2; 8.26; 8.30; 8.35; 8.53; 8.209; 8.284; Zacarias (Azarias, Zacharias) 2.121. 11.15; 11.280-281; 8J$; $-28; 8.34; 8.241; Zephyrus (Zephirus) 7.68. 11.9. Zodiacus 7.297. B. TOPOGRAPHICAL NAMES Acquitannia: see Aquitania. 11.301; 11.582; 8.314; 8.447;932; 9-S8; 9100; Aegyptus (Egiptus, Egyptus) 10.6; 10.333; 9.103; 9.153; 9^80; 9.394; 10J14; 11.17; 10.9. 11.26; 11.203; 11-403. Affrica 1.285; 8.232; 8.193. Albion (Albyon) 1.24; 1.395; 1.24. Affricani (African!, Affrici) 7.117; '04; Alclud (Aldclud, Aldud, Alelud, Alehlud) 11.126; 11.128; it.148; 11.166; 11.288; 10.7; 2.91; 3.275; 8.148; 8420; 9.87; 9.133; 9.146; 11.81; 11 S3; 11.100. 9.413; 8.350; 9.69; 9.89; 9.98; 9.326. Affricanus 745. Aldclud: see Alclud. Affrici: see Affricani. Allobroges (Allobres, Allobrumges) 3.90; Agned 2.92. 3.95; 3-121; 3.135; 3.150; 3.154; 9.426; 9.471; Alba: see Alba Longa. 9.533; 10483; 9.339; 10.362; 114. Alba Longa (Alba) 1.60; 1.61; 1.62. Alpes 3.156; 5.88; 7.145; 7.176; 8^90; 9.346; Alba (Albus), river 10.113; 10.91. 10.96; 10.363. Albani 3.12-13; 5-72i 5-157; 7.207; 11.26. Altera Britannia: see Britannia Altera. Albania (Albanica) 2.20; 2.22; 2.92; 2.164; Alzalon (Achaloy, Akalon) 1.122. 2.178; 2.285; 340; 3-7°; 3-298; 441; 4365; Amalec (Amalech) 8.158; 8.115. 4.370; 4417; 5.18; 5.53; 5.156; 5.158; 5.275; Amalech: see Amalec. 5.368; 5.392; 5.393; 5-395-396; 5437; 646; Ambrius. 1. Ambrii coenobium 6.234; 6.243; 6.158; 7.91; 7.110; 7.263; 7.277; 8.386; 8.518; 8.365; 8.584; 11.106-107; 8.66-67; 8.300; 944; 9.131; 9.329; 9.364; 9.502; 10.257; 11.23; 8.478; 11.66. 1. Ambrii monasterium 8.154. 282 Index 3. Ambrii mons 8.199; 8-268; 8J30. 4. Am- Avallonis insula 9.110; 11.85; 9-75> ll-49- brii pagus 6.226. Azarae montes 1.286-287. Amne (Ampne, Anne) 7.123. Amphibali ecclesia 5.514; 11.102; 11.$6. Babylonia (Babilonia) 10.6; 10.9. Andegavenses 9.302; 9.351; 9.527; 10.364; Babyloniensis (Babilonicensis, Babiloniensis) 10476-477; 9422; 10.355. 10.381; 10.290; see Mecipsa, Micipha. Andegavensis 9.292; see Kaius. Baculi Vadum (Vallum) 7.124; see Vadum Andegavensis provincia 9^54. Baculi. Angli (angeli) 1.20; 2.301; 11.187; 11.200; Bado (Bada, Baddo, Bathonia) 2.124; 7.142- 11.205; ««-343; "44°; "445; »446; ii48°i 143; 9.340; 10.267; 10.385; 9J8S; 10J23; 11493; u.585; n.625; n-ios; 1/./07; n.118; 10.293. 11.122; 11.124; 11-136; 11.141; ii-iSH; iu66;Badonia civitas 11.306. 11.307; 11.319; 11408; 1141s; 11421. Badonis pagus 9.82; 9.6$. Angli Saxones: see Saxones Angli. Baiocae 10470; 10.349. 0 Anglia 11.10$; 11.118; 11.45$. Bangor 11.194; 11.211; 11.216; 11.129; H-IS ! Anglicus 3.83. 11.159. Antiochia 4.330. Bangoriensis (Bangornensis) 11.91; 11.58; see Antisiodorensis (Altisiodorensis, Autisiodo- Daniel. rensis, Autusiodorensis) 6.171; see Ger- Bangornenses (Bangornences) 11.223-224; manus. 11.164. Apollinis templum 2.132. Bangornensis: see Bangoriensis. Apulia (Apulea, Appulia) 3.176. Barba Fluvii 9.532-533; 10.30-31; 10.33. Aquileia 5.339. Ba(s)clenses 3.217. Aquitani (Aquitanni, Aquitanei) 1.320; 5.340. Belinesgade (Belnesgata, Belnesgate) 3.194. Aquitania .(Acquitannia, Aquitannia, Equi- Bethlehem (Betleem, Bethleem) 4.267. tania) 1.299; 1.301; 1.347; «-35J; 9-2915; Bethsabee (Bersabee) 8.366. 9.244-24;; 9J46. Bithynia (Bitinia, Bitinnia) 10.6-7; 10.334; Arabes 7.117. 10437; io-9- Arae Philistinorum 1.286. Bodloanum 10.395; see Iaguinnus. Aravius mons 7.85; 10.97; 10J83. Bocotia (Boetia) 10.7; 10.10. Archadia 7.288. Bolonensis (Boloniensis, Holonensis) 10.384; Armaricani Britones: see Armoricani Bri- 10392; see Leodegarius. tones. Bolonia 9.291; see Holondia. Armorica (Armoria) 5.340; 5.380; 5465; 9.51; Boloniensis: see Bolonensis. 9.520; 11.315; 11.542; 11.367. Bourn Vadum: see Vadum Bourn. Armoricana Britannia 8.61; 11.176; see Bri- Britanni (Brittanni) 146; 4.213; 5.30; 6.47; tannia Altera, Britannia Minor. 7.10; 11.636. Armoricani (Armonicani, Armorici, Mori- Britannia (Brittania, Britanniae) 1.2; 1.22; ani) 5.355; 8.90; 10420; 11.8; 8.59; 8S9; 1.24; 1419; 1.423; 2.13; 2.14; 2.86; 2.89; 9.38; 940; 9-40-41; 9323; 9-4n; 10-36-31; 2.112; 2.130; 2.228; 2.237; 2.242; 2.283; 2.298; 10.50; 10.31$; 11.3; 11313. 3-23; 3-33; 34*; 3-62; 3-76; 396; 3-J°2; 3-'°3; Armoricani (Armaricani, Armorici) Britones 3.185; 3.188; 3.214; 3.218; 3.257; 4.2; 4.6; I 4.84; 4.94; 4.!8i; 4.185; 4.244; 4.252; 4.255; 8.80; 8.123; 9J2-53i 9-353; 94 °-4"5 9479- 4.270; 4.272; 4.275; 4.313; 4.319; 4.332; 4.336; 480; 10.261-262; 10.386-387; 11.251-252; 4-348; 4.375; 4.399; 4407; 4424; 5.33; 5.36; n.313-314; 9.294; 10.29$. 5.38; 548; 5.56; 5.58; 5.78; 5.89; 5.110; 5.113; Armoricanum (Armoricum) Iitus8.7; 11.571; 5-»34; 5-'395 5-'48-'49; 5-*5°i 5-'62; 5.170; 11.393. 5.173; 5.191; 5.204; 5.210; 5.215; 5.229; 5.270; Armoricanus (Armoricus) tractus 6.63; 1.34; 5-273-274; 5-30°; 5.327; 5.344; 5.348; 5.366; 9.38. 5-373; 5-376; 5.382; 5.386; 5.390; 5449; 5.461; Armorici: see Armoricani. 5.482; 5484; 5.509; 5.590; 5.595; 6.110; 6.158; Armorici montes 7.112. 6.175; 6.180; 6.182-183; 6.199; 6.202-203; Armoricum litus: see Armoricanum litus. 6.219; 7-'9; 7-36; 7-l65; 8.8; 8.177; 8-229; Armoricum regnum 5.287; 5.324; 7.47; IIJII$. 8.249; 8265; 8.287; 8.344; 8-348; 8.351-352; Armoricus sinus 7.93. 8435; 8464; 8.519; 9.51; 9.79; 9.222; 9.305; Armoricus tractus: see Armoricanus tractus. 9.322; 9.334; 9.389; 9.418; 9.423; 9.432; 9457; Augustidunum: see Augustudunum. 9.467; 9474; 9.520; 10.3; 10.12; 10.15; IO-273; Augustudunum (Augustidunum) 10.111-112; 10.384; 10.481; 10485; 11.5; n.9-10; 11.86; 10.241; 10.281; 10.98; 10.202. 11.118; 11.128; 11.186; 11.238-239; 11.259; Index 283 11.297; n-345". "-374; n.387-388; 11.395; 11.85; n.106; n.ioi; 11.108; 11.119; 11-125; 11447; 11454; 11470; 11476; 11479; 11493; 11.126; 11.147; 11.152; 11.159; 11.165; 11.169; 11.567; 11.573; 11.597; "-603; 11.613; 11.645; n.iio; 11J05; 11-206; 11.234; 11241; 11.301; I-H; 1-34-35; 8-38-39; 8-134; 8.189; 8.209; 11.344; 11351; 11356; 11-396; 11405; 11401; 8.226-221; 8343; 8^82; 8.286; 8^91; 8.304; 11413; 11420; 11424; 11426; 11439; 11448; 8.312; 8.36s; 844$; 9.61; 9.111; 9-i88; 9.251; 11450; 11452; 11453; ii-455; 11460. 9.266; 9.211; 9432; 9-383; 9-4*3; i°-'S; IOJO; Britones=Armoricani 9.38; 940; see Armori- 10J28; 10^92; 10.360; 10.364; 11.;; 11.8; cani Britones. 11.50; 11.13; "-76; 11-83; n-93; 11.102; Burgundia 10.91. 11.101; 11-176; 11-199; 11-223; 11.225-226; Burne 11467; 11.295. 11.281; 11J99; 11.320; 11.389; 11.395; 11416; 11420; 11424; 11426; 11440. Cadorcanensis 10.228; 10.194; see Mauricius. Britannia=Armoricum regnum 5.287; 11.344; Caelestis Campus 11458; 11.285; see Heven- 11.645; see Armorica, Armoricana Bri- fled. tannia. Caercolun (Kacrcolim, Kaercolin) 5.106. Britannia Altera 5.302; 5.381; see Armoricana Caicestria: see Kaicestria. Britannia. Calaterium (Calaterinum, Cholaterium) Britannia Minor 5465; 5.616-617; see Armo- nemus 3.46; 3.273; 7.180. ricana Britannia. Calidonis nemus: see Colidonis nemus. Britannicus (Brittannicus, Brittanus) 1.9; Cambula (Cabula, Cambla, Candulas, Kambri 1421; 2.19; 3.82; 4.282; 4.285; 5.29; 5.324; flumen) n 47; 11.84; n-35> n-47- 7.9; 8.311; 8.377-378; 9493-494; 10.256; 11.2; Camus (Kamus) 10474; 10.352. n.461; 11.644; l0-2*3i 11.^89; "-455-456. Candulas, flumen: see Cambula. Britannus 4.357; 5.185; 8.313. Cancia (Cantia) 3.344; 6.2; 6.116; 6.118; 6.157; Britones (Brittones, Britanni) 1.10; 147; 1420; 11.15; 11.9; 11.116; 11.120; 11.124. 2.167; 2.230; 2.300; 349; 3.135; 3.149; 3.151; Cantia: see Cancia. 3.154; 3.229; 3.242; 44; 4.19; 4.36; 4.63; 4.64; Cantii (Cantici) 11.206; 11.146. 4.68; 4.79; 4.91; 4.96; 4.109; 4.111; 4.194; Cantuaria (Kantuaria) 2.116-117; 6.3-4. 4.195; 4.201; 4.206; 4.209; 4.278; 4.284; 4.286; Cantuarii 4.52. 4.290; 4.292; 4.309; 4.372; 4.392; 4404; 4.425; Canuti (Kanuti) nemoris urbs 7.156. 5.8; 5.12; 5.22; 5.23; 545; 5.53; 5.60; 5.72; Carnotensis (Karnotensis) 9.352; 9.528; 5-94; 5-234; 5-268i 5-29°; 5-29M 5-3°9; 5-379" 10.118; 10.133; 10.136; 10.259; 9.293; 10.102; 380; 5.399; 5454; 5457; 5.504; 6.51; 6.137; 10.115; 10.216; see Gerinus. 6.148; 6.159; 6.160; 6.165; 6.169; 6.200; 6.234; Castellum Puellarum 2.92-93. 6.249; 8-22; 8-8l> 8-87; 8-io8; 8.112; 8.126; Castellum Dimilioc: see Dimilioc castellum. 8.143; 8.237-238; 8.244; 8-247; 8-253; 8.345; Castra Veneris: see Veneris castra. 8.388-389; 8.393; 8414; 84'7; 8539; 8.549; Castrum Corrigiae 6.92. 8-552J8.55618.557; 8.559; 9.2; 9.66; 9.67; 9.113; Castrum Venerium: see Venerium castrum. 9.119; 9.127; 9.245; 9.279; 9.379; 9.438; 9470; Catenesia (Catanesia, Catinesia, Katanesia, 9.492; 10.127; 10.143; 10.149; 10.156; 10.158; Katcnesia) 3.6; 4-371. 10.163; IO-I79> 10.183-184; 10.208; 10.217- Cathenesium (Catinesium, Katanesium, Kati- 218; 10.222; 10.233; 10.341; 10.353; 10.383; nensium) litus 3.70. Cathenesium mare 9.7. 10.393; 10439; '0443; 10.445; «°45°; >°457; Cenomanensis (Cenomannensis) 9.351\9291- 10.460; 11.82; 11.125; 11.168; II.180; 11.185; 292; 10.192; see Borellus. I I.I89; II.199; 11.207; 11.213; 11.215; 11.225; Cenomani: see Cenomanni. n.229; J«-23'; »-234; "-271; »-3°3> »-355; Cenomannensis: see Cenomanensis. 11.361; 11.405; 11424; 11.426; 11.441; 11481; Cenomanni (Cenomani) 9.526; 10.225; 9422. 11.517; 11.518; 11.528; 11.533; "-575; »-583; Cestonia: see Sceptonia. 11.585; 11.590; 11.597; 11.600; 11.602; 11.615; Chochem 8.391. 11.624; 11.628; 11.631; 11.634; 11.643; 1.32; Chorea: see Chorea Gigantum. 8-22; 8.39-40; 8.55; 8.13; 8.104-105; 8.198; Chorea Gigantum (Chorea) 8.223; 8.251; 8.205; 8.201; 8.208; 8.213; 8J48; 8356; 8.291; 8.259; 8.297; 8.366; 8.584-585; 8.181; 8312; 8.316-311; 8.322; 8.345; 8450; 8458; 8459; 9.9; 9.12; 9.50; 9.52; 9.93; 9.166; 9J02; 9.231; 8239; 8248; 8.300; 8419. 9-337; 9-355! 9-38o; 9.386; 9.428; 10.16; Cicestria (Cirecestria, Cycestria) 11.132; 10.109; 10.123; 10.128; 10.135; 10.131; 10.152; 11J86. 10.153; 10.169; 10.110; lO.lii; 10.119; 10.181; Cilcestria (Silcestria) 5.505; 9.2; 9412; 9a; 10.186; 10.188; 10.191; ioa66; 10285-286; 9.285; 9.324. 10.291; 10.332; 10.342; 1146; 11.54; 11-80; Cisalpina terra 9413. 284 Index Civitas Badonia: see Badonia civitas. Demetia (Demetica) 3.191; 442; 4.322; 6.279; Civitas Ebrauci 2.91. 6.290; 9.365. Civitas Tervana: see Tervana civitas. Demeticum mare 3.72. Civitas Treveris: see Treveris civitas. Demeticus ducatus 4.329. Civitas Turonorum: see Turonorum civitas. Derta (Derca) 1.393. Civitas Turonis: see Turonis civitas. Derwend (Deruuent) 6.154. Claudii urbs 7.267. Dimilioc castellum 8.452. Claudiocestria (Claudiocestra, Glauuernia) Dolensis (Dalensis) 9.409; 9.322; see Samp- 1.17; 4.326-327; 4.361; 5.6; 6.252; 7.221; son. 7.236-237; 8.33-34; 8-94; 9-337; 10.248; Dolorosus Mons: see Mons Dolorosus. 10.452; 8.30; 8.63; 9382; 10.33;. Dorecestrensis: Dorocestrensis. Claudiocestrensis (cestrensis claudio) 8.153- Dorobernia (Dorobernium, Dorobernum) 154; 8.111. 4.36; 4.189; 4.192; 6.3; 747; 9.339; 10^8$. Cloartius (Claortius) mons 8.32; 8.28. Dorocestrensis (Dorecestrensis, Dorocestris) Colidon (Calidon, Kalidon, Kolidon). 1. 9.340; 10.266; 9386; 10.222; see Ionathal. Colidonis nemus 7.158—159; 9.64. 2. Coli- Dufglas: see Duglas. donis silva 9-$o. Duglas (Dufglas, Dulgis) 9.20; 11.264; 9-"i Columnae Herculis 1.291. 9.188. Conani urbs 8.150. Dwanccastre (Twangcastre) 6.91; see Thag- Concordiae templum 2.309. cestre. Conumgeburc: see Cunegeburc. Conumgesburc: see Cunegeburc. Eboracensis 4417; 747; 7.256; 9.333; 11.171; Corenea (Corineia, Cornea) 1422. 8.143; 8334. Corenenses 1.385. Eboracum (Eburacum, urbs Eboraica, Corinei domus 7.86. Eborica) 3.56; 3.285; 4.260; 4413; 5.22; Cornubia 1424; 2.58; 2.69; 2.164; 2.184; 2.282; 5.26; 5.126; 6.262; 8.148; 8.164; 8-184; 34; 3-345! 4-4°; 4-*<5o; 44I9; 5*>*\ 5->83; 8.276; 8.277; 8-38 C. VARIA n. = note or notes. Additional Prayers to Litaniae Sanctorum Evans 5; 8. 205. Exeter MS 5 and n. 1; 6 and n. 2; 8, n. 13; Adelstan 15. 19-20. Alan 14. Alba Longa 9 and n. 14. Faral 3 and n. 4; 4, n. 7, 9; j; 6, n. 3, 5; 8, n. Albania 10. 13; 9 and n. 16, 18, 19; 10, n. 31-34, 37- Aldroenus 10. 38; 11 and n. 40-41; 12, n. 43, 45; 13 and Alexander, bishop of Lincoln 6; 7; 8; 19; 20. n. 49; 14, n. J3; 15; 16, n. 1; 17, n. 3; 147- Alfred of Beverley 3 and n. 3. 148. Androgeus 10. Feuerherd 9, n. 21. Armonca 10; 14. Fletcher 3, n. 2; 16, n. 2; 19, n. 8. Arthur 11; 14; 17. Ascanius 8. Gabius 9. Auguselus 10. Gaius Quintilianus 17. Aurelius Ambrosius 10. Geoffrey of Monmouth VII; 3; 4 and n. 7-8; 5; 7; 8; 9; 10; 12; 16; 17; 18; 19; 20. Basclenses 9. Gildas 12. Bathsheba 10. Gorlois 10. Bede 11; 12 and n. 46; 16; 17. Gray 16, n. 2. Bedwer n. Griscom 3 and n. 1, 4; 4, n. 7-9; 5 and n. 1; Belinus 9. Nennius 12. Uther, Utherpendragon 9, n. 18; 10; 16. Northumberland 16. Variant Version vii; 4; 5; 7; 8; 9; 10; 11; 12; Octavius 10. 13; 14; 15; 16; 17; 19; 20; 21. Orosius 12. Vergil 17; 18. Panton MS 4; 5; 8; 20. Wales, North 18. Parry 3, n. 1; 4 and n. 11; 5 and n. 12-13; 8. Ward 4 and n. 10; 20, n. 9. n. 9; 9, n. 15; 19, n. 7. Welsh Bruts 4. Porsenna 9. Welsh Versions j; 9; 17; 19. Propbetia: see Prophetta Merlini. Williams 19, n. 7. Prophetia Merlini 6; 17. Windygates Hill 16. Quintilianus: see Gaius. York 17.